1917 жылғы Қазан төңкерісі және қазақ шаруалары



І тарау. 1917 жылғы Қазан төңкерісі және қазақ шаруалары
1.1. Кеңес өкіметінің орнауының алғашқы
жылдарындағы өлкедегі қоғамдық.саяси жағдай
1.2. Қазақ шаруасының әлеуметтік.экономикалық ахуалы
1.3. “Азық.түлік диктатурасы” саясаты
2.тарау. Қазақстан шаруалары жаңа
экономикалық саясат жағдайында
2.1. Жер қатынасы саласындағы мемлекеттің реттеу акциялары
2.2. Жаңа жерлерді отарлау
3.тарау. ЖЭС идеологиясынан бас тарту. Мемлекеттің шаруаларға қарсы акцияларды өрістетуі.
3.1. Кеңес өкіметінің отырықшы және көшпелі халыққа қатысты фискальдік саясаты.
3.2. “Бай.феодалдардың” шаруашылықтарын экспроприациялау.
3.3. Мемлекеттік дайындау механизмі арқылы шаруа еңбегін күшпен тартып алу.
Большевиктердің шынайы тәуелсіздік пен демократия жолы деп келген Қазақстандағы кеңес өкіметінің жеңісі, іс жүзінде патшалық Ресейдегіден де күшті диктатураға, бюрократиялық жүйені орнатуға апаратын жол болып шықты. Мемлекеттік түрге оранған революциялық зорлық-зомбылық жаңа қоғамдық қарым-қатынасты енгізіп, қолдап отырды, ал олар үшін Қазақстанда объективті жағдайлар орныққан жоқ болатын.
Ресейде ұлттық мәселе бойынша «маманң болып есептелетін Сталин 1919 жылы: «Шығыс жақтар, татарлар мен башқұрттар, қырғыздар мен өзбектер, тәжіктер, ең ақыры бірқатар этникалық топтар мәдени жағынан артта қалған, немесе орта ғасырлық заманнан әлі шықпаған не жақында ғана капиталистік даму аумағына түскен халықтарң деп жазды. Алайда, ол ұлттық шеткері жақтардың мұндай артта «қалушылығың орыс диктатурасын орнатуға бөгет емес деп есептеді. Орыс «марксистерініңң «логикасың бойынша орталықта басталған революция өзінің тар шеңберінде ұзақ қалмауы тиіс. Орталықта жеңген соң, ол сөзсіз шеткері жақтарға таралуы керекң.
Шынында да, Петербордағы және Мәскеудегі төңкерістен кейін, революциялық оқиғалар ұлттық шет жақтарға тарай бастады. Бірақ бұл жердегі, әсіресе Қазақстандағы оқиғалар жергілікті халықтың революциялық белсенділігі емес, сырттан әкелінген факторлардың жемісі болды. Халықтың көпшілігін құрайтын, шексіз далада шашылып жатқан және қатал отаршылық езіп-жаншудан басылып қалған қазақ шаруалары 1917 жылғы оқиғалардан шет қалды. Олардың көңіл-күйінде саяси апатия мен енжарлық басым болды, көптері үшін қаладағы болшевиктердің үндеген қазан революциясының мақсаттары мен міндеттері түсініксіз болды. Кеңес өкіметінің «орыс мінезің туралы айта келіп, белгілі большевик қайраткері Г.Сафаров: «Түркістандағы Октябрь жергілікті халық үшін түсініксіз және жат құбылыс болдың деп жазды.
1917 жылғы оқиғаларға қазақтардың белсенді қатысы туралы Қазақстан тарихнамасында орныққан болжам ешқандай репрезентативтік факторлармен расталмайды және жекелеген, өзара байланыспаған кездейсоқ мысалдар мен оқиғалар негізінде жалпы ресейлік революциялық үдерістің бүтіндігі туралы лениндік тұжырымдаманы растауға тырысу болып табылады. Сонымен бірге, сол Сафаровтың куәландыруы бойынша «еңбек диханшыларының үштен төртін құрайтын қаладан тыс және теміржол бойында орналасқан миллиондаған жабайылар тобыры революциялық қозғалыстан тыс қалып жаттың.
Тіптен 20-жылдардың ортасында Қазақстанның жекелеген қайраткерлері «Октябрь дауылы ауылдарға соқпай, оны аз жанап өттің деп мойындады.
Ақпан революциясынан кейін аз ғана қазақ жұмысшылары мен ұлттық интеллегенция саяси белсенділік көрсетті. Өлкеде “Верный қаласының мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы” (“Қара жұмысшылар одағы”), Жаркентте “Жұмысшылар одағы”, сол кезде Түркістан өлкесіне кіретін Қазақстанның оңтүстік облыстарында “Мұсылман еңбекшілерінің одағы” (“Иттифаки”) секілді ұйымдар пайда болды. Қазақстанның жиырмаға жуық қалалары мен ірі елді мекендерінде әр түрлі аттармен қазақ жастарының: “Жастардың демократиялық оқушылары кеңесі” (Омбы), “Жас қазақ” (Ақмола), “Талап” (Петропавл), “Жанар” (Семей), “Қазақ жастарының революциялық одағы” (Мерке ауылы) және де тағы басқа ұйымдар пайда болды. Алайда олардың басым көпшілігі мәдени-ағарту сипатында болды.
Ал қазақ-болшевиктерінің саны саусақпен санарлықтай болды (А.Әйтиев, Т.Бокин, Н.Нұрмақов, Б.Өтепов, С.Сейфуллин, С.Ғаббасов және т.б.), олар қазақ шаруалары арасында болшевизм идеясын таратты, кеңес өкіметінің бағдарламалық мақсаттарын түсіндірді. Сондықтан да, авторлардың “Қазақстанның барлық болыстықтарында 60-70 пайыз қызмет еткен Советтердің едәуір ықпал етуімен ауылдар мен деревняларда қоғамдық-саяси өмір дамыды” дегені шындыққа сай келе қоймайды. Бұл 1918 жылы да, 1917 жылы да болған жоқ. Сонымен қатар зерттеушілер кеңес өкіметі органдарына қазақ шаруаларын тартудың дәрежесін және Кеңестердің өкедегі қоғамдық-саяси өмірдегі рөлін де көрсетпеді. Бұл осы үдерістің аз ғана көлемде жүрілгендігін көрсетеді. (1925 жылы Голощекиннің “ауылды кеңестендіру” ұранын шығаруы кездейсоқ емес).

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:   
І тарау. 1917 жылғы Қазан төңкерісі және қазақ шаруалары

1.1. Кеңес өкіметінің орнауының алғашқы
жылдарындағы өлкедегі қоғамдық-саяси жағдай

Большевиктердің шынайы тәуелсіздік пен демократия жолы деп келген
Қазақстандағы кеңес өкіметінің жеңісі, іс жүзінде патшалық Ресейдегіден де
күшті диктатураға, бюрократиялық жүйені орнатуға апаратын жол болып шықты.
Мемлекеттік түрге оранған революциялық зорлық-зомбылық жаңа қоғамдық қарым-
қатынасты енгізіп, қолдап отырды, ал олар үшін Қазақстанда объективті
жағдайлар орныққан жоқ болатын.
Ресейде ұлттық мәселе бойынша маманң болып есептелетін Сталин 1919
жылы: Шығыс жақтар, татарлар мен башқұрттар, қырғыздар мен өзбектер,
тәжіктер, ең ақыры бірқатар этникалық топтар мәдени жағынан артта қалған,
немесе орта ғасырлық заманнан әлі шықпаған не жақында ғана капиталистік
даму аумағына түскен халықтарң деп жазды. Алайда, ол ұлттық шеткері
жақтардың мұндай артта қалушылығың орыс диктатурасын орнатуға бөгет емес
деп есептеді. Орыс марксистерініңң логикасың бойынша орталықта басталған
революция өзінің тар шеңберінде ұзақ қалмауы тиіс. Орталықта жеңген соң, ол
сөзсіз шеткері жақтарға таралуы керекң.
Шынында да, Петербордағы және Мәскеудегі төңкерістен кейін,
революциялық оқиғалар ұлттық шет жақтарға тарай бастады. Бірақ бұл жердегі,
әсіресе Қазақстандағы оқиғалар жергілікті халықтың революциялық
белсенділігі емес, сырттан әкелінген факторлардың жемісі болды. Халықтың
көпшілігін құрайтын, шексіз далада шашылып жатқан және қатал отаршылық езіп-
жаншудан басылып қалған қазақ шаруалары 1917 жылғы оқиғалардан шет қалды.
Олардың көңіл-күйінде саяси апатия мен енжарлық басым болды, көптері үшін
қаладағы болшевиктердің үндеген қазан революциясының мақсаттары мен
міндеттері түсініксіз болды. Кеңес өкіметінің орыс мінезің туралы айта
келіп, белгілі большевик қайраткері Г.Сафаров: Түркістандағы Октябрь
жергілікті халық үшін түсініксіз және жат құбылыс болдың деп жазды.
1917 жылғы оқиғаларға қазақтардың белсенді қатысы туралы Қазақстан
тарихнамасында орныққан болжам ешқандай репрезентативтік факторлармен
расталмайды және жекелеген, өзара байланыспаған кездейсоқ мысалдар мен
оқиғалар негізінде жалпы ресейлік революциялық үдерістің бүтіндігі туралы
лениндік тұжырымдаманы растауға тырысу болып табылады. Сонымен бірге, сол
Сафаровтың куәландыруы бойынша еңбек диханшыларының үштен төртін құрайтын
қаладан тыс және теміржол бойында орналасқан миллиондаған жабайылар тобыры
революциялық қозғалыстан тыс қалып жаттың.
Тіптен 20-жылдардың ортасында Қазақстанның жекелеген қайраткерлері
Октябрь дауылы ауылдарға соқпай, оны аз жанап өттің деп мойындады.
Ақпан революциясынан кейін аз ғана қазақ жұмысшылары мен ұлттық
интеллегенция саяси белсенділік көрсетті. Өлкеде “Верный қаласының мұсылман
жұмысшыларының біріккен одағы” (“Қара жұмысшылар одағы”), Жаркентте
“Жұмысшылар одағы”, сол кезде Түркістан өлкесіне кіретін Қазақстанның
оңтүстік облыстарында “Мұсылман еңбекшілерінің одағы” (“Иттифаки”) секілді
ұйымдар пайда болды. Қазақстанның жиырмаға жуық қалалары мен ірі елді
мекендерінде әр түрлі аттармен қазақ жастарының: “Жастардың демократиялық
оқушылары кеңесі” (Омбы), “Жас қазақ” (Ақмола), “Талап” (Петропавл),
“Жанар” (Семей), “Қазақ жастарының революциялық одағы” (Мерке ауылы) және
де тағы басқа ұйымдар пайда болды. Алайда олардың басым көпшілігі мәдени-
ағарту сипатында болды.
Ал қазақ-болшевиктерінің саны саусақпен санарлықтай болды (А.Әйтиев,
Т.Бокин, Н.Нұрмақов, Б.Өтепов, С.Сейфуллин, С.Ғаббасов және т.б.), олар
қазақ шаруалары арасында болшевизм идеясын таратты, кеңес өкіметінің
бағдарламалық мақсаттарын түсіндірді. Сондықтан да, авторлардың
“Қазақстанның барлық болыстықтарында 60-70 пайыз қызмет еткен Советтердің
едәуір ықпал етуімен ауылдар мен деревняларда қоғамдық-саяси өмір дамыды”
дегені шындыққа сай келе қоймайды. Бұл 1918 жылы да, 1917 жылы да болған
жоқ. Сонымен қатар зерттеушілер кеңес өкіметі органдарына қазақ шаруаларын
тартудың дәрежесін және Кеңестердің өкедегі қоғамдық-саяси өмірдегі рөлін
де көрсетпеді. Бұл осы үдерістің аз ғана көлемде жүрілгендігін көрсетеді.
(1925 жылы Голощекиннің “ауылды кеңестендіру” ұранын шығаруы кездейсоқ
емес).
Қазақстандағы кеңес өкіметінің органдары әрбір қалада, ірі елді
мекендерде, теміржол стансыларында болатын қызылгвардияшылар мен жұмысшы
әскери жасақтарының қылышына сүйене отырып құрылды. 1917 жылдың желтоқсан
айының аяғында жекелеген Қызыл гвардия жасақтары құрамының саны туралы
мынадай мәлімет бар: Ақбұлақта – 60 адам, Ақтөбеде – 185-200, Атбасарда
–35, Әулие-Атада – 200-220, Қазалыда – 70-120, Қарқаралыда – 50, Павлодарда
– 250, Перовскийде – 250-350, Петропавлда – 100, Семейде – 250, Түркістанда
– 109, Шымкентте – 120, Шиеліде – 80, Ембіде – 75-100 адамнан тұратын жасақ
болды.
Сонымен, Қазақстанның 14 елді мекені бойынша Қызыл гвардияда екі
мыңдай адам болды. Оларға большевиктер жағына тартылған жергілікті
гарнизондардың солдаттары көмектесті. Сол сияқты Ақмола, Торғай, Семей,
Жетісу облыстық, уездік орталықтарында және басқа жерлерде де осылай болды.
Жергілікті гарнизондар мен орыс шаруа жер ауғандарынан қолдау тапқан
Қызыл гвардия жасақтары өлкеде кеңес өкіметінің жеңісі “бейбіт” немесе
қарулы жолмен орнатылған-орнатылмағанына қарамастан, шешуші фактор болды.
1918 жылдың көктемінде Қазақстан қызылгвардияшылар құрылымдарында 6 мыңнан
астам адам болды. Ал бұл жасақтардағы қазақтардың қатысы аз ғана болды. Бұл
туралы кейбір мәліметтер П.И.Варламовтың естеліктері мен К.Н.Нұрпейісовтың
еңбектерінде кездеседі.
Өзінің бір еңбектерінде М.К.Қозыбаев Қазақстандағы кеңес өкіметін
орнату тарихын зерттеудегі басымдық бағытын анықтай келіп: “Зерттеушілердің
міндеті – іздестіру жұмыстарының ауқымын кеңейту, социалистік революцияның
қарулы күрескерлері қатарына жұмысшы-қазақтарды белсенді түрде тартуды
байқататын құжаттарды мұрағаттардан іздеп табу керек. Мұндай зерттеу түрін
айыра бағалау өте қиын”- деп көрсетеді.
Тарихшылар 1917 жылғы оқиғалардан жұмысшы қазақтар мен тылдағылардың
қатысуының жеке мысалдарын табады, алайда, өлкедегі революциялық
оқиғалардың барысына олардың шешуші рөлі болды деуге болмайды. Кеңес
өкіметі негізінде большевистік эмиссарлар басқаратын солдаттардармен
толықтырылды.
“Заңдылық” деп аталатын Қазақстандағы кеңес өкіметінің жеңісін
зерттеушілер қаншалықты тезисті негіздейін деп тырысса да, ол қандай да бір
объективтік немесе субъективтік факторлармен әсіреленіп көрінбейді. Қазақ
халқының өз жұмысшы табының жоқтығын ресей пролетариаты “орнын толдырды-
мыс”деген, оның басшылық рөлі туралы тақырыпты абстракты пайымдау, шын
мәнінде тарихы істердің шынайы болмысын теріске апарып соқтырады.
Жұмысшылары аз, әрі қаруланбаған, ал Қызыл гвардия жасақтары әлі
жасақталмаған Қазақстан мен Түркістан жағдайларында, тек солдаттар ғана
революцияның қарулы қорғанышы болғанын мойындауымыз керек, тек солардың
қолдауы ғана жеңіске жетудің шешуші факторы болды.
Солдаттар өз кезегінде, жоғарыда айтып өткендей, орыстың жер ауған
шаруа-колонистеріне сүйенді. 1916 жылғы қазақтардың көтерілісі кезінде-ақ
өкімет күшімен өлкедегі “барлық христиан дініндегі адамдар” жеделдете
қаруландырылды. 1916 жылғы қараша айындағы деректер бойынша тек Сырдария
облысының жер ауған орыстарында 1 038 винтовка болды.
1917 жылы қаңтар және ақпан айларында Түркістан әскери округінің
қоймаларынан құпия түрде орыстар мен “христиан” жер ауғандарына: Сырдария
уезіне – 500, Черняевке – 250, Қазалыға – 200, Перовскіге – 100, Амудария
учаскесіне – 150, барлығы 1200 винтовка таратылып берілді.
Түркістан округі қолбасшысының бұйрығы бойынша Әулие-Атаға жер
ауғандарға – 500, Черняевскіге – 250, Перовскіге – 75, Қазалыға – 75,
Амудария учаскесіне – 100 винтовка берілді.
Қарулы жер ауғандар мен казактар қазақ ауылдарына шабуыл жасады. 1917
жылғы 26 мамырдағы Прежевальск Кеңес депутаттарының Ташкент өлкелік
Кеңесіне жазған хатында (№1057): “Қарулы шаруалар егістікте жұмыс істеп
жатқан қазақтар мен қырғыздарды өлімші ғып сабағанындарына қанағаттанбай,
оларға облава жасап, өлтірді”-деп көрсетті. Әсіресе, демалыста жүрген
Жетісу әскерилері қазақ және қырғыз ауылдарына аса қатыгездікпен қарулы
шабуылдар жасап, оларды өлтіріп, малдарын айдап кетіп отырды.
Казактар болса қазақтарды батыста да, шығыста да қысымшылық жасап
отырды. Калмыково поселкесінде (Орал облысы) казактар ауыл қазақтарына өз
малдарын Орал сыртына алып кетуін талап етті, яғни бұл олардың көшіп кетуін
талап ету деген сөз. 1917 жылғы 7 мамырдағы Уақытша үкімет төрағасының
атына жазылған жеделхатта казактардан қысым көрген Бердібеков, Түлешев және
басқалары: “Ресей мемлекетінде орнаған жаңа құрылысқа байланысты тәртіп пен
әділеттік көбірек болуы тиіс және мұндай заңсыз әрекеттерге орын болмау
керек” деп жазды
1917 жылы тамыз айында “Известия Петроградского Совета рабочих и
солдатских депутатов” газеті шаруалар мен казактардың қазақтармен әр
жердегі қақтығысы туралы хабарлады. Онда газет былай деп жазды:
“Қазақтардың жағдайы мүшкіл. Әр пунктер бойынша демонстрацияны басуы үшін
казактар жіберіледі. Семей облысы Өскемен уезінің Букониінде қырғыздарды
күштеп көшіруде, ол үшін 25 маусым күні казактардың жүздігі арнайы
жіберілді. Көшіру аумағы 29 мың десятинді алып жатыр. Алаңдарды қазыналық
пайдалану болжануда. Қырғыздарды көшірудің себебі - қырғыз малдарының
құмдарды қопаруы, соның салдарынан құмдар орыс тұрғындарының егістігіне
қарай жылжиды-мыс. Маусымның аяқ шенінде осы мақсатпен казактар Павлодар
уезіне жіберілді”.
Сонымен бірге өкімет жергілікті халықтың қарусыз болғанына барлық
күшін салды. 1917 жылы 5 қарашада Әулие Ата уездік комитеті былай деп қаулы
қабылдады: “...1) жедел түрде қазақтардағы барлық қару алынсын; 2) уездік
комиссариатқа винтовкалар мен патрондар берілсін. Ал қазақтар жағынан
қандай да бір тәртіпсіздік болса, орыстарға қару берілсін”.
Бір жағында өкімет органдары, қарулы жер ауғандар мен солдаттар,
екінші жағында қарусыз жергілікті халық болған жағдайда, екі аража бір
біріне деген сенімсіздіктің терең шұңқыры жатты, ал еңбекшілердің өз
әлеуметтік бостандығы үшін бірлескен қимылы мүмкін болмады. Бұл жөнінде
көптеген фактілер куә. Мысалы, Петропавл қаласы мен уезінде кеңес өкіметін
орнатумен айналысып жатқан Уақытша революциялық комитетте тек орыстар мен
украиндер болды. Комитет төрағасы И.Дубинин, мүшелері: Жұмысшы және
солдаттар депутаттары кеңесінің атқару комитеті атынан – К.Хоха,
В.Тарцевский; Кәсіподақтар кеңесі атынан – Курнаков, Павленко; гарнизон
атынан – Быстрицкий, Демин, сондай-ақ большевиктер атынан – Я.Побелянский,
П.Калюжная болды. Комитет құрамына революциялық комитеттің іс-қызметіне
әсерін тигізе алмайтын Мусылман және Қырғыз кеңесінің өкілдері Г.Ыдырысов
пен К.Сүтішев кірді. 1917 жылдың аяғында Петропавл Кеңесінде 10 мың
жұмысшыдан және 5 мың солдаттан тұратын 13 мың сайлаушы болды, алайда оның
ішінде бірде бір қазақ шаруасы болған жоқ. 1917 жылы желтоқсанда Уақытшы
революциялық комитет Петропавл қалалық жұмысшы мен солдаттар депутаттарының
атқару комитеті болып қайта құрылды. Ондағы барлық маңызы бар бөлімдерді
(азық-түлік, пошта, телеграф, денсаулық сақтау, еңбек, әскери және т.б.)
орыстар басқарды. Г.Ыдырысов пен К.Сүтішев тек Кеңес жанынан құрылған қазақ
және татар еңбекшілері арасындағы жұмыс жөніндегі секцияны ғана басқарды.
Қазан революциясының өлкедегі жергілікті халықты көрсететін әлеуметтік
базасы болмағандығын большевиктердің жетекшілері де мойындады. В.В.Кубыешев
20-жылдары былай деп жазды: “ Түркістандағы революциялық үдеріс жалпы
қозғалыстың нәтижесінен болған жоқ; революция жеделхатпен, формалды түрде
алынды және үстірт сипатта болды. Партия жетекшілері әлеуметтік базаны
іздеумен басын ауыртқан жоқ. Біз мұсылман тұрғындарына сүйене алмадық, олар
мемлекеттік және мәдени құрылысқа дайындалмаған болатын. Сондықтан орыс
кулактарына сүйендік. Осы әлеуметтік сүйеніштің арқасында партия
патшалықтың отаршылық саясатын жүргізіп жатты”.
Қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап әр түрлі сылтаулармен
жергілікті халықты билік органдарына қатыстырмады. 1917 жылы қазан айында
Ташкентте құрылған Өлкелік халық комиссириаты Кеңесінде бірде де бір
жергілікті халықтың өкілі болмады, оның барлық 14 мүшесі европалық еді.
Сондықтар да жергілікті халық өкілдері Қоқан қаласында өткен
Бүкілтүркістандық ІV съезінде Түркістан автономиясы атынан өлкелік халық
өкіметін құруға мәжбүр болды. Бүкілмұсылмандық төтенше съез Тұркістанның
көп ұлтты тұрғынарына Бірлік, Теңдік және Туысқандық қағидаларың негізінде
күш біріктіруге үндеу тастады. Өйткені, съезд демократиялық қағидаларды
ұстанды және оның саяси тұғырнамасын клерикалды идеялар белгілеген жоқ.
Осыған қарамастан, кеңес өкіметі Қоқан автономиясын талқандады. 1918 жылы
ақпанда Ташкент Кеңесі Қоқанға жазалаушы экспедицияны жіберді, оның
құрамында қызылгвардияшылармен қатар мусылмандар десе патологиялық
ксенофобиясы туатын Дашнакцутюнненң армян ұлтшылдары болды. Қала басып
алынып, үш күн шабыс, тонаудан кейін өртелініп жіберілді. Егер 1897 жылы
Қоқанда 120 мың адам тұрса, 1926 жылы қалада 69 мың 300 адамдай ғана қалды.
Дәл осындай күйге Алаш автономиясы да түсті. Оған қатысты алғашқы
кезде ғана кеңес өкіметі жайбарақат болғанмен, кейін рақымшылықты ұмытыпң,
оның басшыларын жоюға кірісті. Алаш қозғалысының әлеуметтік базасын,
негізінде, қазақ шаруалары, біраз бөлігін интеллигенция мен қазақ
жұмысшылары құрады.
Сонымен, кеңес өкіметі славян халқы басым Қазақстанның қалалары мен
ірі елді мекендерінде орнады, ал сол кезде ауылдар мен селолардың негізгі
бөлігі саяси жағынан бейтарап болып қала берді. Бұл кеңес өкіметінің
революциялық террор арқылы орныққанын көрсетеді.
Бұдан әрі өлке екі қарама-қарсы күштер арасындағы шиелініскен күрестің
сахнасына айналды. Сөйтіп жергілікті халық қызыл мен ақтардың қанды
қақтығысының екі ортасында қалды. Ауыл тонау мен зорлықтың нысаны болды:
қызылдар болсын, мейлі ақтар болсын олардың малдарын тартып алып, азық-
түліктерін алып кетті. Ал Анненковтың баскесерлері Знаменка селосының
(Семей облысы) барлық тұрғындарын шауып, Аягөздің 800 адамын атып, асып
өлтірді. Дутовшы ақказактар мен толстовшыларң Батыс Қазақстанның селолары
мен ауылдарына көптеген тонаушылық шабуылдарын жасады.
Азамат соғысынан кейін де даладағы жағдай өзгермеді. Бұл соғыста
жеңіске жеткен большевиктер аймақтағы қазақ халқы мен басқа халықтардың
ұлттық мұң-мұқтажын қанағаттандыруға асыға қойған жоқ. Тіптен Сталин сыртқы
істер комиссары В.Чичериннің “бос былшыл сөзге айналып кеткен ұлттық
автономия туралы көп айтатындығын” сынға алды. Алайда, сонымен қатар Сталин
кенес өкіметі шет жерлерде орыстардың билігі ретінде “қабылданғанын”, орыс
пролетариатының диктатурасы жергілікті халық мүдделері үшін жат екендігін
мойындады. Ресми құжат – РКП(б) Кироблбюроның “Қырғыздар арасындағы
партиялық жұмыс” атты нұсқаулығында (4 қаңтар 1920 ж.): “Қырғыз халқы
Ресейден келіп жатқан барлық іс-шараларды әлі күнге дейін мақұлдамайды”-деп
жазды.
“Отаршылық революция” (Г.Сафаровтың анықтамасы) кейін жергілікті
халықтың наразылығын тудырды. Қазалы уезінің бір топ қазақтарының хатында:
“Революциядан кейін біздің жағдайымыз жақсарады деп үміттендік. Алайда
билік басына келген жұмысшылар мен солдаттар бізге зорлық-зомбылық жасады,
олар үйді тінтіп, революция мен оның құрбандарына деп салық салып қойды.
Бізге азық-түлік берілмейді. Теміржол арқылы келген барлық заттар (ұн,
тары, күріш және т.б.) орыстарға тарату үшін қоймаларда сақталады. Біз өлім
халіндеміз”- деп жазған болатын.
Азамат соғысынан кейін деколонизациялау күресі қоғамдық өмірдің барлық
аясын қамтыды. Бұл мәселе Әулие Атада болған (1921 жылдың 31 қаңтарынан
ерте емес) қазақ және қырғыз кедейлерінің съезінде өткір қойылды.
Б.Алмановтың баяндаухатында былай делінді: “Жасампаз Қазан төңкерісі туды,
орыс пролетариаты өзінің диктатурасын орнатты, билікті өзінің қолына алды.
Түркістанда бұл төңкеріс биліктің сыртқы атының өзгеруімен жасалды. Сол
шенеуіктер – аудармашылар, приставтар, полицейлер Кеңес өкіметінің бет
пердесін жамылып алып, отаршылық пен тонаудың бұрыңғы саясатын жалғастырды.
Яғни бұл тартып алынған қырғыз жерлерін қайтармау, разверстка ауырлығын
қырғыз кедейлерінің мойнына қою болып табылады”.
Азамат соғысы аяқталғаннан соң кеңес өкіметі Далаға өзінің әсер етуін
кеңейтуге тырысты. 1921 жылдың қаңтар-ақпан айларында ҚАССР-дің бүкіл
аумағында Кеңестер сайлауы өткізілді, ол “Жер – шаруаларға!” ұранымен өтті.
Алайда сайлау кампаниясы қысқы мезгілде болғандықтан, оған алыстағы
қыстаудағы көптеген шаруа ауылдарының өкілдері қатыса алмады. Тіптен асыра
көрсетілген деректер бойынша сайлауға қазақ ауылдарының 50 пайызынан аз
сайлаушылары қатысты.
Ауылдағы кеңес өкіметінің әлеуметтік базасын кеңейту мәселесін
большевиктер қазақ шаруаларын жікке бөлу және оларды ұлттық интеллигенция
әсерінен оқшаулау арқылы шешуге тырысты. 1920 жылы 28 қыркүйекте болып
өткен партия мәжілісінде Қыроблбюро саясихатшысы И.А.Акулов “қырғыздар
арасында таптық дифференцианың болмауы экономикалық артта қалушылықтың
нәтижесі” деп айтқан болатын. Ол “қырғыз еңбекшілерінің мемлекеттен нан,
азық-түлік саясатын, ақша мен заттарды көмек алу негізінде кедейшілікті
біріктіру және ұйымдастыру ретіндегі әдіс жолын” ұсынды.
Өзінің өмірлік мүдделерін қанағаттандыру, отаршылық мұрагерлікті
жоюдағы күресте қазақ шаруаларын жұмылдыруға ұмтылған ұлттық интеллигенция
қазақтардың дәстүрлі қоғамын тұрақсыздандыру мен бұзу жолымен жаңа биліктің
әлеуметтік базасын біріктіруге бағытталған партия стратегиясымен қарама-
қайшылыққа түсті. Атап айтқанда, осы партия курсынан шыға отырып, осы
мәжілісте И.А.Акулов “партияның алдыңғы қатардағы міндеті - қырғыздарға
әсерін тигізетін қырғыз интеллигенциясымен күрес” деп мәлімдеді. Осыған
байланысты ең өзекті мәселе болып мына төмендегі шешім қабылданды: облбюро
қырғыз инттелегенциясы көбінде жасанды құрылған, буржуазиялық ұлттық
көзқарасы бар топ (үштен төрті – бұрыңғы алашордашылар) деп есептейді.
Бұдан әрі кеңес өкіметінің ұлттық интеллигенциямен күресі
Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірдің негізгі бағыттарын, мәні мен мазмұнын
анықтап берді. Ұлттық интеллигенция басшыларының басшылығымен отаршылықтың
қалдықтарын жоюдағы күреске қазақ шаруалары қаншалықты белсенді тартылса,
соншалықты саяси мінбелерден оларды ұлтшылдыққа айыптау қатты естіле
бастады. 1922 жылы маусым айының ортасында ҚАССР коммунистеріне Сталин қол
қойған РКП(б) ОК-нің циркуляр хаты жіберілді. Онда: “Орталық Комитет
Киргизия партия ұйымдарының ұлттық саясаттың негіздерін игермегендерін және
практикада теріске айналдыратынын мәлімдейді. Отаршылар тарапынан, сондай-
ақ ұлтшылдық бағыттағы элементтердің күшті топтары тарапынан күрес
жалғасуда”- деп айтылған.
Республикадағы қоғамдық-саяси өмірдің осы екі бағытын “заңдастырып
алып”, орталық билік қазақ шаруаларының шын мүдделерін қорғайтындардан
оларды бөліп алу үшін, осылардың қарама-қайшы күресін шебер пайдаланды.
Өлкенің көпшілік тұрғындарының жаңа билікке деген келеңсіз
көзқарасының себептерін большевиктік эмиссарлар алашордашылар көтерген бір
“қазақ ұлтшылдығынан” көруге ыңғай танытты.
1925-1926 жылдарға дейін орталық партия органдарына құпия түрде
хабарламалар келіп жатты, онда кеңес өкіметінің ықпалының жоқтығы айтылды.
Мысалы, Семей губерниялық партия комитеті РКП(б) Қыроблбюросына:
“губерниядағы жалпы халыққа тұрмақ, қалалардағы жұмысшы табының ықпалы
сезілмейді деп жазды”. Әрі қарай губком былай деп хабарлайды: “Ең көп
топтар қырғыз мал өсіруші тұрғындар болып табылады..., алайда бұл топ
тұрғындарының өте төмен мәдени деңгейі мен өзіндік патриархалдық-рулық
қатынастары даладағы біздің ықпалымызды кеңейту мен тереңдетуде және қырғыз
тұрғындарын партия мен кеңес өкіметінің берік әрі мықты сүйенішіне
айналдыруда қиындық тудырады”. Есепте кеңес өкіметінің қандай әлеуметтік
топтарға сүйенгендігі анық көрсетіледі. Олар көбінде Ресейдің түпкірінен
жаңадан жер ауып және қайткен күнде шаруашылық пен жер учаскелерін алып
қалғысы келгендер болатын, бұл құжатта: “Ең революциялық және біздің
ықпалымызға жүретін топтар жекеленген... жер ауып келген топтар. Экономикалық
жағынан әлсіз, шаруашылығы қалыптаспаған, тұрақталмаған бұл топтар... партия
мен Кеңес өкіметінің ең жаңашарлары болып табылады”,- деп жазылды.
Ал губернияның өз партия ұйымы да тек көшіп келгендерден тұрды.
Қазақтар барлық тұрғындардың 54 пайызын құрайтындығына қарамастан, олардың
партия ұйымындағы өзіндік үлесі небәрі 11,2 пайызға әрең жетті.
Біз әдейі Семей губерниясына тоқталып өтпекшіміз, өйткені сол кезде
онда бір миллионнан астам (1 049 068) адам тұрған, губернияға Семей,
Павлодар, Өскемен, Бұқтарма, Зайсан, Қарқаралы уездері кірген болатын. Бұл
губерниядағы жағдай Қазақстанның басқа аудандарына да тән болатын.
Люмпен-пролетарийлерге сүйеніш, жер ауып келген шаруалардың тұрақсыз
топтары мен маргиналды элементтер Қазақстандағы большевиктік партияның іс-
қызмет сипатына әсер етпей қоймады. Губком хатшысы өзінің есебінде “ұйымда
шаруалардың басым болуы, кездейсоқ элементтердің қатысы, жалпы мәдени және
саяси қараңғылық, партизаншылдық дәстүр бірқатар келеңсіз құбылыстарды
тудырды” деп мойындап жазды. Тәртіпсіздік, ұсақшылдық, өсек-аян, жершілдік,
жұмыстың ескі партизандық әдістерін бейбіт өмір жағдайына көшіру партия
ұйымдарын жалпыресейлік міндеттерді орындауда бейімсіз етті. Бұған тағы
партия мен кеңес аппараттары қызметтерін араластыру секілді кең тараған
тенденцияны қосуға болады. Парткомдар төменнен жоғарыға дейін кеңес
органдарының жұмысына араласты, тіптен техникалық және шаруашылық іс-
шараларды өткізуді де өз қолдарына алды. Партия ұйымының ауылдық бөлігі
азық-түлік органдары, милиция, ГПУ және басқалардың тұрақты агентурасына
айналды. Осының бәрі жергілікті халықтың партияға, кеңес өкіметіне деген
сенімсіздікті тудырды, бұл басқа губкомдардың бірқатарының ақпараттық
хабарламаларында мойындалды.
Бүтіндей Қазақстанды алғандай, Семей партия ұйымының жағдайы
еліміздегі қоғамдық-саяси ахуал эволюциясын айнадағыдай жарқыратып
көрсетті, онда “әскери коммунизм” саясаты жылдарында “революциялық мәжбүр
ету” әдістеріне сүйенген әкімшілшіл-командалық жүйе қалыптаса бастады.
Азаматтық соғыс жағдайында бұл әдістің өзіндік заңдылығы болды және одан
қашып құтылуға болмайтын еді. Алайда, өзінің ұлттық пролетариаты жоқ
Қазақстанда пролетар емес халықтарға бағытталған зорлап-күштеу мемлекеттік
саясатқа айналды, ол әскери-саяси ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешудегі басты қағидаға айналды.

1.2. Қазақ шаруасының әлеуметтік-экономикалық ахуалы

1916 жылғы санақ деректері бойынша Қазақстанда (Жетісу мен Семей
облыстарын қоспағанда) 4,1 млн адам тұрды; оның 60 пайызын қазақтар құрады.
Шамамен, жергілікті тұрғындардың 65 пайызы көшпелі мал шаруашылығымен,
біраз бөлігі егіншілікпен шұғылданды. Алайда қазақтардың егістік жерлерінің
көлемі туралы деректерде қарама-қайшылықтар бар. Бір деректер бойынша 1916
жылы Қазақстанда 652 699 шаруашылық болған. Оның ішінде: 394 770 шаруашылық
қазақ шаруаларынікі (60,5%), 193 248 шаруашылық шаруа-көшіп келгендердікі
(29,6%) және 64 681 шаруашылық казактардікі (9,9%) болды. Жалпы 2 905 700
десятин егістік жердің 673 770 десятині қазақ шаруаларының, 1 756 641
десятині көшіп келген шаруалардың және 475 673 десятині казактардың
пайдалануында болды. Сонымен, егістік жердің 60 пайыздан астамы барлық
тұрғындардың 29 пайызынан сәл артығын құрайтын колонистердің үлесінде, ал
тұрғындардың көпшілігін құрайтын қазақ шаруаларының үлесі бар болғаны 23,3
пайыз болды. Былайша айтқанда, орташа есеппен, бір шаруашылыққа егістік
жерлер: көшіп келгендерде – 9,1 десятиннен, казактарда – 7,4 десятиннен, ал
қазақ шаруаларында – 1,7 десятиннен келді. Алайда, осындай қарама-
қайшылыққа қарамастан, бұл деректер Қазақстанның еуропалық тұрғындарының
негізгі саласы егін шаруашылығы болғандығын, ал мал шаруашылығы қосалқылық
мәні болғандығын айғақтайды. Ал керісінше, қазақ шаруалары бірінші орынға
мал шаруашылығын қойып, жермен айналысу екінші орынға жылжыды. Яғни, қазақ
пен еуропа тұрғындарының малмен қамтамасыз етілуі әр түрлі екендігі
түсінікті. 1916 жылы Қазақстанда (оңтүстік облыстарын қоспағанда) 19,8 млн
бас мал болды, оның ішінде 14,3 млн бас қазақтардікі болатын.
1917 жылы Сырдария облысында 2 млн 155 мың және Жетісу облысында 1,5
млн адам тұрды. Жетісуда 986 мың қазақ пен қырғыз, ал Сырдария
тұрғындарының 40 пайызы (шамамен 560 мың адам) көшпелі шаруашылықпен
шұғылданды. Бүкілресейлік ауылшаруашылық санағының деректері бойынша Жетісу
облысында 6 828 173 бас мал болған. Оның 186 856 басы (бір шаруашылыққа –
20 бастан) орыс казактарының, 237 825 басы (20) байырдан тұрушы
орыстардың, 326 895 (17) басы орыс жаңа қоныстанушыларының, 185 265 басы
(21) ұйғырлардың, 30 034 басы (20) дүнгендердің, 5 861 413 басы (37 бастан)
қазақтар мен қырғыздардың үлесіне тиді. Бұл деректер қазақтар мен
қырғыздардың Қазақстанның оңтүстік облыстарында тұратын басқа ұлттарға
қарағанда, орта есеппен, мал басымен 2 есе артық қамтамасыз етілгенін
көрсетеді. 1917 жылы Жетісу облысында мал саны 7 568 500 бас болды. Оның
ішінде көшпелілерге 5 995 526 бас мал жататын, ол кезде бұл Жетісу малының
83 пайызын құрайтын.
Алайда, дәл осы жылы көшпелі мал шаруашылығы үлкен шығынға ұшырады,
оның себебі фронтқа және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысушыларға
қарсы жазалау экспедициясының қажеттілігіне, қазақтарды тылға жұмылдыру
жұмыстарына қажетті үлкен көлемде малдар құртылған болатын. 1916 жылдың
алғашқы 7 айы ішінде Жетісудан Мәскеу, Петербор және сібір қалаларына 547
720 бас мал (оның ішінде 19 367 жылқы, 33 124 ірі қара) алып кетілді. Бұдан
басқа Қазақстан бойынша әскери ведомстволар тұрақты армия үшін мал
дайындады.
Зорлық-зомбылық пен тонау Қазақстанда кеңес өкіметін орнатудың кейінгі
жылдарында да, азаматтық соғыс кезеңінде де жалғастырылды. Өлкенің адамдары
мен материалдық ресурстарына орасан зор шығын келтірілді.
НЭП-ке көшудің алдында ҚАССР-де 4 781 263 адам, оның ішінде қалалар
мен қала типтес поселоктарда – 402 751, теміржолдың бойында 18 695, ауылдық
жерлерде – 4 359 817 адам тұрып жатты. Қала тұрғындарының 72,8 пайызы
“великоростар” болды, ал сол кезде аграрлық жерлердің тұрғындарының 50,3
пайызы қазақтар болды, бұл дәл осы санаттағы тұрғындардан көп шығын
болғандығын айғақтайды. Тұрғындардың едәуір азаюы қызылдар мен ақтардың
арасындағы әскери әрекеттері болған аудандарда болды. Мысалы, 1917-1920
жылдар аралығында Жетісу губерниясының көшпелі тұрғындары 22,7 пайызға,
Орал губерниясы Жампейіт уезінің адамдарының үштен бірі (90 мыңнан 60 мыңға
дейін) азайды.
Қазақ шаруаларының тіршілігінің негізгі көзі – мал шаруашылығы аса
қиын жағдайда қалды. 1922 жылы мал басы революцияға дейінгі (1916ж.) мал
басының тек 42,2 пайызын құрады, онда Қазақстандағы малдың жалпы саны 35
млн басқа жеткен болатын. Кейбір ауылдар малсыз қалды, әсіресе мал басының
екіден үші кеміген Жетісу губерниясы болды. Керісінше, орыс тұрғындарының
өзіндік жеке салмағы және тиісінше бұл губерниядағы шаруашылықтың да саны
15 пайызға өсті. Орыс шаруашылықтары Алматы уезінде – 48 пайызға, Қаракөлде
– 35 пайызға, Нарында – 34 пайызға, Жаркентте – 26 пайызға, Талдықорғанжа –
20 пайызға өскені байқалды. Соның нәтижесінде 1920 жылы малдың ең көбі –
45,2 пайызы, қаншалықты кереғар болса да, егін шаруашылығы аудандары
тұрғындарының шаруашылықтарында, яғни “великоростарда” шоғырланды. Ал мал
шаруашылығы аудандарының үлесі 34,8 пайызға тең болды, қалған 20 пайызы
аралас шаруашылығы бар аудандар үлесіне тиді.
Осындай губерния орыс тұрғындарының жағдайлы кезінде қазақ
шаруаларының кедейленуі анық көрінді. 1920 жылдың ауылшаруашылық санағының
деректері бойынша губернияның сиырлары жоқ шаруашылықтары барлық
шаруашылықтың үштен біріндейін құрады. Қаракөл уезінде сиырлары жоқ
шаруашылық 43,5 пайызға дейін жетті. Бүтіндей губерния бойынша тұрғындардың
малмен қамтамасыз етілуі былайша болды. Ешбір малсыз шаруашылықтардың
өзінді жеке салмағы 8,4 пайызды, жұмыс малдарынсыз – 20,1 пайызды, сиырсыз
– 31,0 пайызды құрады. Қорыта келгенде, губернияда барлық малдың
түліктерімен қамтамасыз етілген шаруашылықтар 40,5 пайыз болды (1917 жылы
56,5%).
Азамат соғысы аяғында едәуір өзгерістерге егін шаруашылығы ұшырады.
1920 жылғы санақ деректеріне қарағанда ҚАССР бойынша егін шаруашылығы
аудандарында барлық егістік жерлердің 91,9 пайызы шоғырланған болатын,
аралас шаруашылық аудандардың үлесіне 7,7 пайыздан және мал шаруашылығына
аудандарының үлесіне 0,4 пайыздан келді.
Республика қазақ шаруашылықтарының жалпы алғанда ауылшаруашылығы
аудандары бойынша былайша бөлінді: егін шаруашылығы – 12,8 пайыз, аралас –
39,8 пайыз, мал шаруашылығы – 47,4 пайыз болды.
1913 жылдан 1920 жылдар аралығында Қазақстандағы егістік жерлер 21,0
пайыздан аса, астықты жинау үш есеге азайды. Осы кезеңде Жетісу
губернесиясындағы егістік жерлер 38,2 пайызға (басқа деректер бойынша –
39,9 пайызға) қысқарды. Губерния бойынша 1920 жылы бір шаруашылықтың орташа
жер жыртуы көбінде жергілікті отырықшы тұрғындарда 54,0 пайызға, көшпелі
тұрғындарда 34,0 пайызға қысқарды. Сол кездегі тамақтану нормаларын алсақ,
егін шаруашылығы өнімдерінің көмегі арқылы өзін қанағаттандыру тек орыс
тұрғындарына мүмкін еді. Қазақ тұрғындарының тып-типыл кедейленуінің
көрсетілген тенденциясы республиканың басқа аудандарына да тән болатын.
1920 жылдан 1921 жылдар кезеңінде Қостанай губерниясында егістік жерлер:
отырықшы халықта – 360 950 ден 99 341 гектарға дейін, көшпелі халықта 167
152 ден 48 059 гектарға дейін; Ақтөбеде: отырықшы халықта – 175 829 дан 107
124 гектарға дейін, көшпелі халықта 230 242 ден 140 276 гектарға дейін;
Оралда: отырықшы халықта – 112 604 тен 93 895 гектарға дейін, көшпелі
халықта 49 478 ден 41 205 гектарға дейін; Алматыда: отырықшы халықта – 702
758 ден 509 637 гектарға дейін, көшпелі халықта 65 364 тен 35 763 гектарға
дейін; Семейде: отырықшы халықта – 487 116 дан 351 700 гектарға дейін,
көшпелі халықта 96 956 дан 70 000 гектарға дейін қысқарды.
Бұл деректер зерттеушілердің 1920 жылдың күзінде қазақ ауылдары апат
жағдайында тұрғандығы жөнінде айтқан тұжырымдарын растайды. Алайда, қазақ
тұрғындарының осы жағдайы Түркістан мен Қазақстаннан жаппай өнімдерді алып
кету басталғаннан тоқыраудың алғашқы белгілері пайда болды. 1917 жылы қазан
айында Жетісу облысының әр уездерінен азық-түлік органдарына аштықтың
басталғаны жөнінде хабарлар келіп жатты. Бірақ өкімет еш шара жасамады.
Оның үстіне қарулы солдаттардың күшімен халықтан астық жинауды жүргізді,
бірақ оның аш халыққа тарату туралы ешбір дерек жоқ. Алынған астық пен
басқа да ауыл шаруашылығы өнімдері Қазақстаннан шетке тасымалданып жатқан
болуы керек. Азық-түліктің қиын жағдайы Маңғыстау уезінде болды, ондағы көп
адамдар аштықтан қырылды. Бұл жөнінде 1918 жылы сәуір айындағы Маңғыстау
уездік кеңесінің төрағасы П.Ф.Васильевтің РСФСР Ішкі істер Наркоматына
жазған хатында хабарланды, бірақ хатқа жауап болған жоқ.
Аштықтың кең етек алуы 1918 жылғы құрғақшылыққа да, сондай-ақ кеңес
өкіметінің азық-түлік саясатына да байланысты болды, олар Ресейдің аштық
жайлап жатқан тұрғындарын құтқару үшін, Түркістан мен Қазақстанның
жергілікті халқын құрбан етті. Осы көпе көрнеу шындықты жасыру үшін
мәселені зерттеушілер неше түрлі жалған әдістерге көшіп, революцияны
құтқару жолында дәл осындай саясат жүргізу “қажеттілігін” айтып жазды.
“1917-1920 жылдарда Қазақстанда Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің
азық-түлік саясатын революциялық жүзеге асыру нақты әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардан, артта қалған халықтардың капиталистік емес даму жолы туралы
лениндік теорияның негізгі ережелерінен туындайтын объективтік қажеттілік
болып табылады”-деп жазды П.И.Тугов. Автордың пікірінше, “Кеңес өкіметінің
азық-түлік саясаты артта қалған халықтардың материалдық дамуын ескере,
олардың жаңа социалистік жолмен жылжуына және коммунизм құрылысына тікелей
қатысуына көмектесті”.
Астықты, етті және басқа да өнімдерді жаппай алу және оларды Түркістан
мен Қазақстаннан шет жерлерге тасу аштық күн кешіп жатқан халықтардың
мүддесінен шығу мүмкін емес еді.
Өзінің өмір сүруінің алғашқы айларынан бастап кеңес өкіметі жаңа
дайындау мен бөліп берудің жүйесін қалыптастырудың құқықтық базасын жасауға
тырысты. Кеңес өкіметінің азық-түлік саясатының негізгі ережелері 1918 жылы
26 сәуірде партияның ОК-і мәжілісінде әзірленіп, мақұлданды. Онда нан
монополиясын есепке алу мен бақылау, тұрақты баға мен разверстка туралы
бірқатар заңдар қабылданды.
Алайда дайындаушы ұйымдардың практикалық іс-қызметінің негізінде
“революция заңдары” деп аталатын, яғни барлық жерде қолданылатын зорлық-
зомбылық жатты. Азаматтық соғыс барысында ол кеңес өкіметінің шаруалармен
сөйлесудегі негізгі аргументіне айналды. 1918 жылы 22 мамырда Ленин астықты
жинау, тасу мен бөліп беру ісіндегі қатаң мемлекеттік тәртіпке немесе
басқаша айтқанда, “азық-түлік диктатурасына” қарсы қарсыластарға “крест
жорығын” ұйымдастыруға шақырды.
1918 жылдың мамыр айының аяғында Сталин елдің оңтүстігіндегі азық-
түлік ісінің басшысы болып тағайындалды. 10 маусымда ол Ленинге:
“Оңтүстікте астық көп, бірақ оны алу үшін орныққан аппарат керек... Азық-
түлік мәселесі әскери мәселемен қоян-қолтық болып тұр”. Сонымен, Ленин де,
Сталин де шаруалардан күш көрсету арқылы астықты тартып алуға толық сенімді
еді. Ол үшін азық-түлік жасақтары секілді арнайы әскерилендірілген
құрылымдар жасақталды.
Осы уақытта Қазақстанда бірнеше азық-түлік жасақтары іске кірісіп,
өнімдерді дайындау кезінде тек Орталықтың тапсырмасын басшылыққа алды.
Осындайдың бірі 1917 жылы желтоқсанда Петербордан Торғай облысына
жіберілген В.М.Чекмаревтің жасағы болды. 1918 жылдың қаңтарында-ақ Ақмола,
Семей және Торғай облыстарынан Петербор, Мәскеу және басқа қалаларға 587
мың пұт астық, ақпан айында – 1867 мың, наурыз айында – 3 309 мың пұт астық
жөнелтілді. Петропавлда күн сайын мыңдай жұмысшы астық тиеді, ал орташа
тәулік бойынша астық тиеу 50 мың пұтқа дейін жетті.
1918 жылдың көктемінде РСФСР Наркомпроды Қазақстанға 100-ге жуық
жұмысшы жіберді, Ақмола облысына Кронштадтан 50 қарулы теңізшілер келді. 30
адамнан тұратын азық-түлік жасағы Бөкей ордасында іске кірісті. 1920 жылдың
жазында Қазақстанда құрамында 11 500-ден аса адамы бар 370-тен аса азық-
түлік жасақтары әрекет етті.
Дайындау жұмыстары тұрақты баға бойынша және кулактар мен байлардан
тартып алу жолымен жүзеге асырылуға тиіс болды. Алайда бұл нұсқаулар
орындалмады, реквизицияға барлық шаруалар, орташалар да, кейде кедейлер де
ұшырады. Ресей тұрғындарын аштықтан құтқару үшін азық-түлік жасақтары
барлық дерлік азық-түлікті тәркіледі, ол жөнінде Кеңестердің VІІІ съезінде
(желтоқсан 1920 ж.) айтылды. Съезд делегаттарының сөздері туралы өзінің
жазбаларында Ленин Қазақстан жөнінде былай деп жазды: “Астық сыпырып-сипап
жиналды. Ештеңе қалған жоқ”. Астық және басқа да азық-түлік дайындау мен
тасуға Орталық тағайындаған төтенше комиссарлар басшылық етті. Солардың
бірі сол кезде әкімшілік жағынан Ақмола мен Семейге кіретін Сібірге Мәскеу
іссапарға жіберген А.Г.Шлихтер кейінде: 2-3 ай ішінде мен бір миллионнан
астам астық жібере алдымң-деп жазды. Азық-түлік комиссарына астықты
дайындап, Орталыққа жіберуде төтенше шаралар қолдануға құқық берілді.
Осындай өкілеттікті жергілікті жердегі Кеңестерде де пайдаланды. Олар
тұрғындардан астық, мал, тұқым, мүлік және күш көліктерін тартып алуды
жүргізді. Барлық жиналған және тоналғандарды жақын арадағы теміржол
стансысына жеткізу үшін азық-түлік армиясы тұрғындардың күш көліктері мен
көліктерін тәркіледі. 1919 жылдың ақпан айының өзінде Орынбордан елдің
орталық аудандарына маршруттық поездармен 950 мыңнан астам пұт астық
жіберілді. Азық-түлікті жаппай жинау шет қазақ ауылдарын да қамтыды. 1918
жылы 8 наурызда Ақмола уездік Кеңесінің пленарлық мәжілісінде уездің
ауылдары мен селоларынан шұғыл астық дайындау үшін продотрядтар жіберу
туралы шешім қабылданды. Алайда олар формальді түрде болса да, қандай да
бір заң нормалары мен нұсқаулықтарды басшылыққа алу керек еді. Мысалы,
Торғай облыстық Кеңесі егін шаруашылығы үшін отбасы мүшелері үшін уақытша
тұтыну нормаларын белгіледі: ересек адамдарға – айына 1,5 пұт,
жасөспірімдерге – 1 пұт, балаларға – 0,5 пұт астық. Бұл минимумнан артық
азық-түліктің бәрі тартып алуға жатқызылды.
Әсіресе мал шаруашылықтары мен егін-мал шаруашылықтарындағы
“артықтарды” есептеп, анықтау қиындыққа түсті. П.И.Тугов көрсеткендей, осы
нормадан артық астық пен мал мемлекеттің меншігі болып жарияланды, яғни
тартып алынды. Осымен бірге байлардың малын тәркілеу жүргізілді. Және де
осы категорияға өкімет өз еркімен мықты мал шаруашылықтарын да апарды.
Қазақстан тарихнамасында қазақ ауылдарының дәулетті тұрғындары 20 жылдардың
ортасына дейін кеңес өкіметінің іс-шараларымен қамтылған жоқ деген
көзқарас орнықты. Мұндай пікірлер даусыз болып табылмайды. Мысалы, 1918
жылы қазан айында Бөкей облыстың Кеңесі Досқалиев деген байдан 700 десятин
жайылым, 2 үйір жылқы, бір отар түйе және 100 бастан астам ірі қарасы
тартып алды. Осы жылдың күзінде Әулие Ата уезінде байларды жарым-жартылай
тәркілеу жүргізілді. 1918 жылдың жаз айында дәулетті адамдардың бәрі дерлік
толығымен қаналған болатын деген кейбір зерттеушілердің сөзі рас.
Қатардағы қазақ шаруаларымен бірге байларға да еңбек және ат-көлік
салығы ауыртпашылығы мойындарына мінді. 1918 жылдың қазан-желтоқсан
айларында тек Бөкей губерниясының өзінде-ақ ат-көлік бағыныштылығы ретімен
шаруашылықтардан 488 түйе мен 100-ден аса жылқы тартып алынды. Бүкіл
Қазақстан бойынша мыңдаған қазақ шаруалары жылқы, ат-көліктерімен күн сайын
уездік және болыстық ревкомдар мен еңбек комитеттерінің тапсырмаларын
орындады. Мысалы, 1 078 күйме иелерінен тұратын Петропавл уезінің Таузыр
болыстығы астық, ет және басқа ад азық-түлікті тасу үшін тұрақты түрде 300
ат-арба, 2 мың күйме иелері бар Иманалы болыстығы 1500 ат-арба беріп тұруға
мәжбүр болды.
1919 жылдың аяғында Қазақстандағы азық-түлік қоры аяқталудың шегінде
тұрды. 1919 жылдың 1 желтоқсанында Көкшетау уездік ревкомы: “Ревком
қарамағындағы барлық мал сойылсын және азық-түлік бөлімі ет пен астықты
Ресейдің орталығындағы аш адамдарға жіберу үшін шешуші шаралар қабылдасын”-
деген қаулы алды. Осы уақытта ақгвардияшылардан босатылған уезд
аудандарында продразвестка жүргізіле бастады. 1920 жылы маусым айында
Кеңестер Қазақстанның барлық жерінде продразвестканы енгізді.
Продразвестканы жинау бұрынғыша Ресейдің орталық аудандарында
жасақталған қарулы азық-түлік жасақтары жүзеге асырды. Олар тек Семей
облысынан ғана 15 млн пұт астық, оның ішінде Павлодар уезінен 3 млн пұт
жинау керек болатын. Сонымен бірге оларға 37 мың мал басын жинау
тапсырылған болатын. Азық-түлік жасақтары әрекеттеріне қарсы шағымдар
қаралмады, олар жергілікті органдарға бағынбады. 1920 жылы 6 мамырда болған
Семей губерниясы азық-түлік комитеттерінің мәжілісінде азық-түлік жөніндегі
уездік комиссар Калинин деген біреу: “Азық-түлік диктатурасына байланысты
ешбір жергілікті ұйым, ешбір ревком азық-түлік мәселесіне араласуға құқы
жоқ”-деп мәлімдеді.
Қазақстандағы продразвестканы жинау залымдық әдістермен жүзеге
асырылды, ал ол партфункционерлер тілінде төтенше деп аталды. Азық-түлік
армияшылары төлемегендердің үстіне суық су құйып, ұрып-соғып, кейде
“тәрбиелеу мақсаты” дегенді желеу етіп Ресейдің аштық жайлап тұрған
аудандарына жер аударды. Тіптен Павлодар уезінде бір “жауапты қызметкерлер”
(мұрағаттарда олар осылай аталады) 24 адамды бопсалап, содан соң атып
тастағанға дейін барған. Ол үшін ешкім жауапқа тартылмады.
Азық-түлік жасақтары қаншалықты тырысса да, қайыршылыққа жеткізілген
тұрғындар продразвестканың жоспарын орындауға хал-жағдайлары жоқ еді. 1920
жылы белгіленген 15 млн пұт астықтың орнына 2,1 млн, ал Павлодар уезінде
0,4 млн пұт астық жиналды. 1920 жылдың желтоқсан айының ортасында Жетісу
облысында астық бойынша продразвестка тек 6 пайызға ғана орындалды. Бүкіл
Қазақстан бойынша 1920 жылы продразвестка жоспары 20 млн пұтқа орындалмады.
Алайда Ленин және оның жақтастары шаруалар астықты тығып отырғандай
болып көрінді, сондықтан да олар азық-түлік қандай да болмасын тәсілмен
орталыққа жеткізілуін талап етті. Ол өзінің Бүкілресейлік ІІ мәжілісінде
сөйлеген сөзінде (12 маусым 1920 жыл) Украинада, Солтүстік Кавказда және
Сібірде едәуір көлемде астық бар екендігін атап көрсетті. Ол кезде жалпы
сібірлік жеткізілімнің 35 пайызы 1921 жылдың сәуір айына дейін Сібір өлкесі
құрамына кіретін Семей облысына, Омбы облысынаның Петропавл, Көкшетау,
Атбасар және Ақмола уездерінің үлесіне тиетін. Соның нәтижесінде Ақмола
уезінде көптеген шаруашылықтарда тіптен тұқым да қалмады. Мұндай жағдай
Семей, Петропавл, Ақтөбе уездерінде де болды.
Азық-түлік комиссарларының қаншалықты ауылшаруашылық өнімдерін
дайындауды Орталықтың қолында ұстағысы келсе де, бұл істе бәрібір де тәртіп
болмады. Азық-түлік жағдайы өте қиын Түркістанда кеңес органдарының іс-
қызметінде анархия мен заңсыздық болды. 1918-1919 жылдары мұнда азық-түлік
дайындаумен әрбір сала, кәсіподақтар, Кеңестер өз бетінше айналысты.
Теміржол, тау өнеркәсібі де бұл үшін өздерінің өкілеттігі болды.
1919 жылдың маусым айының басында Түркістанда нан монополиясы туралы
Декрет шықты, соған сәйкес продразверстка Сырдария мен Жетісу облыстарының
көшпелі тұрғындарына салынды. Шовинистік тұрғыдағы ТурЦИК, Азық-түлік
Директориясы мен Жер комиссириаты басшылары (А.Казаков, П.Колесов)
қабылдаған мәні мен мазмұны бойынша бұл құжат жергілікті халықтың мүддесін
ескермеді. Декрет әкімшілік-мәжбүрлеу әдістеріне негізделген, ал олар өз
кезегінде отарлық саясат рецидивтерімен ұштасып жатты.
Нан монополиясы туралы Декретке сүйене отырып, кеңес қызметкерлері
төтеншеліктің нағыз вакханалиясын ұйымдастырды. Мысалы, Перовск уездік
атком төрағасы Гержот қазақ тұрғындарына үрей мен қорқыныш әкелді. Нан
монополиясы туралы Декретті орындау үшін егінмен айналыспайтын қазақтар өз
малдарын сатуға мәжбүр болды, содан түскен ақшаға нан сатып алып,
расверстканы орындады. Уезде Гержоттың басқаруында қаралы жүздік ұйымдар
әрекет етті, олар қазақ тұрғындарына лаңкестік жасап, тонады. Кеңес
өкіметінің уәкілдерінен қашқан көшпелі халық Ақтөбе жаққа көшті, алайда
жолда көбісі ауру мен аштықтан қаза тапты.
Сырдария мен Жетісу облыстарындағы елді тонау жаппай сипатта болды.
Мысалы, 1918 жылғы қатаң қыста малдарынан айырылған Черняев уезі Байтуған
болыстығының №6 ауыл кедейлері үй мүліктерін сатқан ақшаға Семей облысыдағы
жәрмеңкеде 2 450 қой, 20-30-дай жылқы мен түйе сатып алады. Ал енді солар
Түркістан қаласына жеткен кезде, жергілікті билік осы малдың бәрін тартып
алып, Ташкент азық-түлік қорына беріп жіберді. Осындай тәсілмен 1918 жылдың
қыркүйек айында Түркістан уезінің бірқатар болыстықтарының (Болат,
Жаусаған, Алтын) қазақтарынан 25 мың қой тартып алынды. Ал сол кезде 1917
жылға қарағанда уезде малдың тек 5 пайызы ғана қалған болатын.
Жетісуда қазақ ауылдары бұрынғыша көшіп келгендер мен казактардың
шабуылына ұшырап отырды. Бір ғана Верный уезінің қазақтарынан олар 17 мың
жылқы, 65 мың сиыр, 98 мың қой, сансыз мүлік тартып алды. М.Шоқаевтың
деректері бойынша 1919 жылы Түркістанда өкімет жергілікті халықтан 3,7 млн
бас сиыр мен жылқыны тартып алды.
Кеңес өкіметінің атынан әрекет еткен орыс кулактары қазақтардың мүлкі
мен малдарын иемдену үшін, оларды жаппай қырғынға ұшыратты, ондай оқиға,
мысалы, Жетісу облысы Қапал уезінде болған. Жоғарыда атап өткен
Г.Сафаровтың айтуынша, түркістандық большевиктер өлкеде отаршылық тәртіпті
сақтаған, соған байланысты орыс отаршылары жергілікті халықтың есебінен
өздеріне аз емес байлық жинап алады.
Қазақ ауылдарын қызылгвардияшылар да тонады, ал олардың негізгі құрамы
орыстар мен олардың жақтастарынан тұрды. Олар үшін кез келген ауыл мен елді
мекенге басып кіру, адамдарын атып тастау, мал-мүлкін тонау үшін сылтау
болса болды. Көрнекті мемлекеттік қайраткері Ш.Қыдырәлиевтің куәландыруы
бойынша ең алғашқы қырғын 1918 жылы қарашада болды, “Түркістан
республикасының әскери комиссары Осиповтың қарамағындағы бөлімше 1500 адамы
бар Созақ елді мекенін өртеп, тонады. 1000 адам қаза болды. Олардың
мәйіттері өзен жағалауларында көмусіз жатты”.
Көшіп келген кулактардың, азық-түлік жасақтарының,
қызылгвардияшылардың тәркілеу және реквизиция деген сылтаумен елді тонау
кең ауқымда болғандығы сонша, тіптен бұл мәселе РК(б)П ОК-де, сондай-ақ
Түркістан Кеңесінің VІІІ съезінде талқыланды.
Азық-түлік Директориясы мен оның бөлімшелері қыстақтар мен ауылдарды
тонау органдары болды. Олар нарықтық бағадан 5-6 есе төмен баға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Патша өкіметінің қоныс аудару саясаты
ХIX-ХХ ғасырдағы әдебиеттің даму ерекшілігі
Ақпан төңкерісі. саяси партиялар мен ағымдар
ХХ ғасырдың басындағы түркістанды мекендеген халықтардың ұлм-азаттық көтерілістері
Орынбор - Ташкент темір жолы
Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары еңбектерінде
ХХ ғ. басындағы аграрлық қоныс аудару саясаты. Отарлау саясатының күшеюі
Қазақ зиялыларының большевиктермен жүргізген келіссөзі
Алаштықтардың мақсаты - қазақ халқын отарлық негізден азат ету, автономиялық ұлттық мемлекет құру
1917 жылғы саяси партиялар мен ағымдар
Пәндер