XIX ғасыр қазақ ағартушыларының дүниеге көзқарасы
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Шоқан Уәлиханов
Ыбырай Алтынсарин
Абай Құнанбаев
3. Қорытынды
4. Әдебиеттер тізімі
2. Негізгі бөлім
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Шоқан Уәлиханов
Ыбырай Алтынсарин
Абай Құнанбаев
3. Қорытынды
4. Әдебиеттер тізімі
Ағартушылық Батыс Еуропа езлдерінде XVIII ғасырда дүниеге келді. Өкілдері, жоғарыда айтылғандай, француз философы Вольтер (1694-1778), неміс философы И. Г. Гердер (1744-1803), т.б. Бұл Батыс Еуропада феодалдық құрылым тоқырауға тіреліп, зиялы қауымның дамуға жаңа бағыт іздеген кезі болатын. Ағартушылар мақсаты, жоғарыда айтылғандай, сауат ашу, білім тарату. Әрине, бұдан келіп, Батыс елі XVIII ғасырда сауатсыз болды деген пікір тумаса керек. Ол кезде сауаттылар да, ғалымдар да болды. Бірақ ондайлар тек үстем тап өкілдері еді. Олар мен бұқара халық арасындағы алшақтық үлкен болатын. Халық тегіс сауатсыз болғандықтан, ағартушылар сол қалың елді, бұқараны сауаттандырып, көзін ашпақ болды. Сондықтан олар қоғамдық-саяси ойдың қалыптасуына кезінде тиімді әсер етті. Егер XVIII ғасыр аяғында Үлы Франция революциясы «Бостандық, теңдік, бауырластық» деген ұранмен көтерілген болса, оның бірден-бір түрткісі болған ағартушылар, француз философтары еді.
Қазақстан жеріндегі ағартушылық, негізінде, XIX ғасырда өріс алып, тарады. Бірақ қазақ елінің Батыс елдерден үлкен айырмашылықтары бар еді. Қазақ арасында үстем тап пен кедейлер арасында сауаттылық жағынан айырмашылық аз болды. Бәрінің дерлік бірдей сауаты кем болды. Бұл - бір. Екіншіден, қоғамдық санасы, бостандығы жағынан да айырмашылық күрделі болмады. Сөз бостандығы қазақ елінде күнделікті әдет еді. Дегенмен қазақ елінің өзіндік проблемалары болды. Ол ел бірлігін сақтау, қазақ, жеріне сырттан келіп, қол сұғушылыққа, отаршылдыққа халықтың наразылығын арттыру, көзін ашу, елді еңбекке, білімге шақыру. Сондықтан қазақ жеріндегі ағартушылықты екі бағытта алып қараған жөн. Бұл, бір жағынан, патшалық Ресейдің Қазақстан жеріне терең бойлау нәтижесінде қазақтың құнарлы жерлерін билеп-төстеп, қазақтарды шөлейт жерлерге ығыстырғанына қарсылық білдіріп, толғану болса, екінші жағынан, тауарлы-ақша қатынасы күнделікті қазақ өміріне кеулеп кірген сайын, елдің дағдысы, дәстүрі бұзылып, жаңа, халыққа тұрпайы қатынастар орнай бастағанын ұайымдап, күңіреніп, елдің назарын соған аударып, санасын ояту болды. Өкілдері: Дулат Бабатайүлы (1802-1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906). Оларға дейінгі Бұқар жырау (1668-1781), Ақтамберді жырау (1675-1768), тағы басқалар.
Тоталитарлық тәртіп кезінде оларды патриархалдық өмірді көксеуші, Ресейге қарсы болған кертартпа идеология, «Зар заман» өкілдері қарады. «Зар заман» дегені - Шортанбайдың бір толғауы солай аталатын. Сондықтан олардың аттары аталмайтын, толғаулары тарих-тан сызылып тасталған еді. Байқап қарасақ, олар елді кері тартпақ болған идеология өкілдері емес, қайта қазақ жерінің тағдырын ойлап, елге ұран тастап, А. И. Герценнің «Колокол» («Қоңырау») газеті сияқты халыктың санасын оятпақ болған зиялылар екен.
Қазақстан жеріндегі ағартушылық, негізінде, XIX ғасырда өріс алып, тарады. Бірақ қазақ елінің Батыс елдерден үлкен айырмашылықтары бар еді. Қазақ арасында үстем тап пен кедейлер арасында сауаттылық жағынан айырмашылық аз болды. Бәрінің дерлік бірдей сауаты кем болды. Бұл - бір. Екіншіден, қоғамдық санасы, бостандығы жағынан да айырмашылық күрделі болмады. Сөз бостандығы қазақ елінде күнделікті әдет еді. Дегенмен қазақ елінің өзіндік проблемалары болды. Ол ел бірлігін сақтау, қазақ, жеріне сырттан келіп, қол сұғушылыққа, отаршылдыққа халықтың наразылығын арттыру, көзін ашу, елді еңбекке, білімге шақыру. Сондықтан қазақ жеріндегі ағартушылықты екі бағытта алып қараған жөн. Бұл, бір жағынан, патшалық Ресейдің Қазақстан жеріне терең бойлау нәтижесінде қазақтың құнарлы жерлерін билеп-төстеп, қазақтарды шөлейт жерлерге ығыстырғанына қарсылық білдіріп, толғану болса, екінші жағынан, тауарлы-ақша қатынасы күнделікті қазақ өміріне кеулеп кірген сайын, елдің дағдысы, дәстүрі бұзылып, жаңа, халыққа тұрпайы қатынастар орнай бастағанын ұайымдап, күңіреніп, елдің назарын соған аударып, санасын ояту болды. Өкілдері: Дулат Бабатайүлы (1802-1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906). Оларға дейінгі Бұқар жырау (1668-1781), Ақтамберді жырау (1675-1768), тағы басқалар.
Тоталитарлық тәртіп кезінде оларды патриархалдық өмірді көксеуші, Ресейге қарсы болған кертартпа идеология, «Зар заман» өкілдері қарады. «Зар заман» дегені - Шортанбайдың бір толғауы солай аталатын. Сондықтан олардың аттары аталмайтын, толғаулары тарих-тан сызылып тасталған еді. Байқап қарасақ, олар елді кері тартпақ болған идеология өкілдері емес, қайта қазақ жерінің тағдырын ойлап, елге ұран тастап, А. И. Герценнің «Колокол» («Қоңырау») газеті сияқты халыктың санасын оятпақ болған зиялылар екен.
1. Кішібеков Д., Сыдықыв У. Философия – Алматы, 1996.
2. Алтай Ж., Қасабеков А., Мухамбетәли Қ. Философия тарихы. Оқу құралы. – Алматы, 1999
3. Қасабеков А., Алтайев Ж. Қазақ философиясы. – Алматы, 1996
2. Алтай Ж., Қасабеков А., Мухамбетәли Қ. Философия тарихы. Оқу құралы. – Алматы, 1999
3. Қасабеков А., Алтайев Ж. Қазақ философиясы. – Алматы, 1996
Тақырыбы: XIX ғасыр қазақ ағартушыларының дүниеге көзқарасы
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Шоқан Уәлиханов
Ыбырай Алтынсарин
Абай Құнанбаев
3. Қорытынды
4. Әдебиеттер тізімі
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Ағартушылық Батыс Еуропа езлдерінде XVIII ғасырда дүниеге келді.
Өкілдері, жоғарыда айтылғандай, француз философы Вольтер (1694-1778), неміс
философы И. Г. Гердер (1744-1803), т.б. Бұл Батыс Еуропада феодалдық
құрылым тоқырауға тіреліп, зиялы қауымның дамуға жаңа бағыт іздеген кезі
болатын. Ағартушылар мақсаты, жоғарыда айтылғандай, сауат ашу, білім
тарату. Әрине, бұдан келіп, Батыс елі XVIII ғасырда сауатсыз болды деген
пікір тумаса керек. Ол кезде сауаттылар да, ғалымдар да болды. Бірақ
ондайлар тек үстем тап өкілдері еді. Олар мен бұқара халық арасындағы
алшақтық үлкен болатын. Халық тегіс сауатсыз болғандықтан, ағартушылар сол
қалың елді, бұқараны сауаттандырып, көзін ашпақ болды. Сондықтан олар
қоғамдық-саяси ойдың қалыптасуына кезінде тиімді әсер етті. Егер XVIII
ғасыр аяғында Үлы Франция революциясы Бостандық, теңдік, бауырластық
деген ұранмен көтерілген болса, оның бірден-бір түрткісі болған
ағартушылар, француз философтары еді.
Қазақстан жеріндегі ағартушылық, негізінде, XIX ғасырда өріс алып,
тарады. Бірақ қазақ елінің Батыс елдерден үлкен айырмашылықтары бар еді.
Қазақ арасында үстем тап пен кедейлер арасында сауаттылық жағынан
айырмашылық аз болды. Бәрінің дерлік бірдей сауаты кем болды. Бұл - бір.
Екіншіден, қоғамдық санасы, бостандығы жағынан да айырмашылық күрделі
болмады. Сөз бостандығы қазақ елінде күнделікті әдет еді. Дегенмен қазақ
елінің өзіндік проблемалары болды. Ол ел бірлігін сақтау, қазақ, жеріне
сырттан келіп, қол сұғушылыққа, отаршылдыққа халықтың наразылығын арттыру,
көзін ашу, елді еңбекке, білімге шақыру. Сондықтан қазақ жеріндегі
ағартушылықты екі бағытта алып қараған жөн. Бұл, бір жағынан, патшалық
Ресейдің Қазақстан жеріне терең бойлау нәтижесінде қазақтың құнарлы
жерлерін билеп-төстеп, қазақтарды шөлейт жерлерге ығыстырғанына қарсылық
білдіріп, толғану болса, екінші жағынан, тауарлы-ақша қатынасы күнделікті
қазақ өміріне кеулеп кірген сайын, елдің дағдысы, дәстүрі бұзылып, жаңа,
халыққа тұрпайы қатынастар орнай бастағанын ұайымдап, күңіреніп, елдің
назарын соған аударып, санасын ояту болды. Өкілдері: Дулат Бабатайүлы (1802-
1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906). Оларға
дейінгі Бұқар жырау (1668-1781), Ақтамберді жырау (1675-1768), тағы
басқалар.
Тоталитарлық тәртіп кезінде оларды патриархалдық өмірді көксеуші,
Ресейге қарсы болған кертартпа идеология, Зар заман өкілдері қарады. Зар
заман дегені - Шортанбайдың бір толғауы солай аталатын. Сондықтан олардың
аттары аталмайтын, толғаулары тарих-тан сызылып тасталған еді. Байқап
қарасақ, олар елді кері тартпақ болған идеология өкілдері емес, қайта қазақ
жерінің тағдырын ойлап, елге ұран тастап, А. И. Герценнің Колокол
(Қоңырау) газеті сияқты халыктың санасын оятпақ болған зиялылар екен.
Олар екіжүзділік, зұлымдық, арамдық сияқты құбылыстар өмір салтына айналуда
деп қынжылды. Екіншісі - Шоқан, Ыбырай, Абай бастаған ағартушылық қозғалыс.
Олар қазақ халқын оқуға, білімге, кәсіпкерлікке, еңбектенуге шақырды. Ескі
зиян салттарды сынады. Сөйтіп, бұл бағыттың әдістері әр қилы болғанмен,
түпкі мақсаттары бір - елді прогреске ұмтылдыру болды.
Дулат Қазақстан жеріне еніп жатқан тауарлы-ақша қатынастарының халық
мінез-құлқына, салт-санасына тигізген кереғар әсерін былай толғап сынады:
Мынау азған заманда,
Қарасы - анткор, ханы арам,
Батыры кексер, басы аман,
Бәйбіше — тантық, бай - сараң,
Бозбаласы - бошалаң,
Қырсыға туды қыз балаң.
Сөйтіп, Дулат патшалық Ресей тәртібін әшкерелеумен қатар, қазақ елінің
азғындауын толғана жырлады. Дәл осындай ой-пікір Шортанбайда да орын алды.
Ол былай деп толғанды:
Мынау ақыр заманда
Алуан-алуан жан шықты,
Арамза молда, хан шықты.
Сауып ішер сүті жоқ,
Мініп көрер аты жоқ
Ақша деген мал шықты.
Дулат пен Шортанбай бірінің ойын бірі осылай толықтырып, жалғастырған
болса, дәл осы қоғамдық ойдың екінші жағын Мұрат жырау былай толғап, елді
азаттық күреске шақыру дәрежесіне дейін көтерілді:
Еділді тартып алғаны –
Етекке қолды салғаны,
Жайықты тартып алғаны –
Ойдашсы болғаны.
Әменде біз Зар заман өкілдерін прогреске, Ресейге қарсы, кертартпа
(реакциялық) ақын деп бағалап келдік. Бірақ мәселенің мәніне үңіліп байқап
көрсек, олар кертартпа емес, керісінше, қазақ халқының санасын оятпақ
болған ақындар болып шықты. Математикада мынадай ереже бар: минус а (-а)-
ны минус а (-а)-ға көбейтетін болсақ, плюс а квадрат (а2) болады.
Сондай-ақ қоғамдык өмірде де бір нәрсені терістеу арқылы оны дурыс нәтижеге
итермелеп, жоғары мақсатқа жеткізуге болады. Зар заман ақындары қазақ
ауылына тауарлы-ақша қатынастары енуіне, патша өкіметінің қазақ жерін
отарлау саясатына қарсы шығып, елдің санасын оятып, көзін ашты, халықты
күреске шақырды. Сондықтан да Зар заман өкілдері бас-тамасын XX ғасыр
басында Міржақып Дулатов, Ахмет Байтүрсы-новтар жалғастырды.
Шоқан Уәлиханов (183 5-1865)
Шоқан Уәлиханов (183 5-1865) - қазактың ұлы ғалымы, ориенталист,
тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, ағартушы, демократ. Шоқанның туған
атасы Уәли хан - Абылай ханның үлкен баласы. Шоқанның әкесі Шыңғыс
Құсмұрында (қазіргі Костанай облысы), аға сұлтан болған. Шоқан сол жерде
дүниеге келген. Ол 1847 жылы Омбыдағы кадет корпусына окуға алынып, оны
1853 жылы бітірген. Оған дейін ол елінде қазақ мектебінде оқып, арабша хат
таныды. Корпуста жүріп, өзімен бірге оқитын досы Г. Н. Потанинмен бірге
прогресшіл мүғалімдердің ықпалымен ой-өрісі кеңіп, тез жетіледі. 1854 жылы
табиғатында зерек Шоқан Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-батыс
аймағын басқарған генерал Г. X. Гасфорттың (1790-1874) адъютанты болды. Сол
кезден бастап ғылыми-зерттеу жұмыстарымен тығыз айналысқан Шоқан 1855 жылы
Омбыдан Семей арқылы Іле, келесі жылы Жоңғар Алатауына дейін, одан кейінгі
жылы Омбыдан Ыстықкөлге дейін келген әскери-ғылыми экспедицияларға қатысып,
Жетісудың, Ыстықкөлдің өсімдіктер және жануарлар дүниесін, халқының әдет-
ғұрпын, тарихын, ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген материалдар жинайды,
әрбір халықтың этнографиялық ерекшеліктерін байқататын суреттер салады. Ал
мұның алдында ол Қытай империясына жататын Құлжа қаласына аттанып, онда үш
ай болып, қайтадан Омбыға оралған болатын. Осы сапарларының нәтижесінде 20
жастағы Шоқан Ыстықкөл сапарының күнделігі, Қытай империясының батыс
провинциясы және Құлжа қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар, т.б. құнды
еңбектер жазды. Сол еңбектері және басқа да ғылыми табыстары үшін Шоқан
1857 жылдың 27 ақпанында Орыс география қоғамының толық мүшесі болып
сайланды. 1858.жылы Семейде жабдықталған арнаулы сауда керуеніне косылып,
ол Қашғарға аса қауіпті саяхат жасады. Онда Әлімбай деген жасырын атпен
қазақ халқынан бірінші болып шыққан патша үкіметінің барлаушысы, офицер
ретінде 1858 жылдың 1 қазанынан 1859 жылдың 11 наурызына дейін болып, сол
елдің Ресейге беймәлім болып келген саяси құрылысы, табиғаты, халқының
кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар ғылыми құнды материалдар жинады. Сол
сапары үшін арнайы Омбыдан Петербургке шақырылған Шоқанға берілген эскери
Бас штабтың жолдамасында: Бұл мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек -
деп көрсетілген. Бірақ 1861 жылы науқасы мендеген Шоқан елге қайтып
оралады. Оның үстіне ресми Петербург, патша өкіметі оны салқын қабылдады,
тауы шағылды. 1864 жылы Шоқан Орта Азияны Ресейге қосу жөніндегі, Ташкентке
бағытталған М. Г. Черняевтың әскери отрядына шақырылады. Бірақ бұл жорықта
М. Г. Черняевтың Әулиеата, Шымкент маңындағы жергілікті бейбіт халықты
зеңбірекпен атқылап, үйлерін қиратып, өртеген озбырлықтарына шыдай алмай,
наразы болған Шоқан армияны тастап, Тезек төре еліне барады. Бұл Шоқанның
қоғамдық санасының шарықтау шыңы еді. Патша үкіметінен де, ата-анасынан да
түсіністік, қолдау таппаған Шоқан, еліне бармай, Тезек төре ауылында қалып,
сол жерде 1865 жылы дүние салады. Бұл қазіргі Алматы облысындағы Алтынемел
жотасының етегі болатын. Ол кезде Шоқан әлі отызға да толған жоқ еді.
Ш. Уәлихановтың саяси-әлеуметтік көзқарасына тоқтайтын болсақ, ол
самодержавиелік-басыбайлылық, патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы
шыққан Ресей прогресшіл-демократтар тобына жатпаса да, жақындығын, еркін
ойлайтындығын дәлелдеді. Ол қазақ қауымын демократиялық жолмен өзгертуді
көкседі. Оның көзқарасына қазақ даласына айдалып келген демократ
петрашевскийшілер сияқты озат ойшыл адамдар игі ықпал жасады. Ф. М.
Достоевский, Г. Н. Потанин, Я. И. Полонский, К. К. Гутковский, С. Ф. Дуров,
т.б. оның жақын достары болды. Шоқан алдымен елжанды, адамгершілігі мол,
интернационалист жан еді. Ең алдымен өзімнің туған халқымды, сосын
Сібірді, сосын бүкіл Ресейді, содан кейін барлық әлемді сүйемін, - деп
жазды Шоқан. Сөйткен есіл ер әкесінен де, патшалық Ресей әкімшілігінен де
түсіністік таппады.
Қоғамдық құбылыстарды ол ағартушылық тұрғыдан түсіндірді. Өз халқын
Еуропа мәдениетінен үйренуге, прогреске шақырды. Сот реформасы туралы
жазбаларында Шоқан патша өкіметі жүргізген сот реформасында бай, сұлтан,
билердің, орыс отаршылдарының ғана мүддесі көзделінгенін, қазақ еңбекшілері
солардың қанауында қалып, олардың озбырлығына жол берілгендігін әшкереледі.
Сөйтіп, ол қазақ қоғамында үстем тап пен езілуші тап бар екенін айқындады.
Халық мүддесін іс жүзінде қорғау үшін 1862 жылы Шоқан Атбасар округіне
аға сұлтан болып сайлануға әрекет жасады. Сол кезде Ф. М. Достоевскийге
жолдаған хатында ол осы әрекетін айта келіп: Елдестеріме пайдамды тигізу
үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктер мен қазақ байларынан
қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім - өз басымның мысалы арқылы
жерлестеріме оқыған аға сұлтаның пайдалы екенін көрсету еді, - деп жазды.
Бірақ оның бұл мақсаты орындалмады, аға сұлтан болып сайланбады.
Дүниетанымдық көзқарасында Шоқан жалпы идеализм шеңберінен шыға
алмағанымен, көп жағдайда материалистік көзкарасқа жақындады. Оның діни
ұғымның тууы жөніндегі пікірі өте кұнды. Қазақ жерінде ол ислам дінімен
қатар шамандық дін кең орын алып отырғанын талдап көрсетті. Діннің
гносеологиялық тамырын ашты. Даладағы мұсылмандық туралы деген еңбегінде:
Ислам діні қазақ халқының ойы мен сезіміне кедергі жасап, орта ғасырлық
қараңғылықты уағыздайды, қазақ халқын орыс мәдениетінен бездіреді, - деп
жазды. Ислам дінін таратушы татар молдаларын сынады. Қазақ халқының тез
дамуы үшін қазақ жерінде орыс мектептерін ашып, ислам діні ықпалынан босату
қажет деп көрсетгі. Шоқан Орта Азия, Шығыс Түркістан елдерінің тарихын,
мәдениетін, тұрмыс-салтын зерттеді. Қырғыздардың Манас эпосын зерттеп, ол
туралы ғылыми пікір айтты. Жоңғария очерктерінде Шоқан ең бай мәдени
ошақтары болған Самарқан, Хиуа, Тэшкен, Ферғана, Бұхара кітапханалары мен
обсерваториясы ХІІІ-ХІV ғасырларда қирағанын өкінішпен айтады. Ол
көшпелілер варвар (тағы) деген еуропацентристік пікірге үзілді-кесілді
қарсы шықты. Мәселен, қазақтардың тілі, ауыз әдебиеті бай, қолөнері
дамыған, олай болса, ол халықты қалайша тағы деуге болады деп, ғылыми
әдіспен тойтарыс берді. Шоңан еңбектерінің бес том-дық жинағы қазақ және
орыс тілдерінде жарық көрді.
Ыбырай Алтынсарин (1814-1889)
Ыбырай Алтынсарин (1814-1889) - қазақ халқының тарихына аса көрнекті
ағартушы, жаңашыл, педагог, жазушы, қоғам қайраткері ретінде кірді. Торғай
жерінде дүниеге келген. Орынбор шекара комиссиясы жанында қазақ балалары
үшін ашылған мектепте 1850-1857 жылдары оқып, оны үздік бітіріп шықты.
Жастайынан туған әкесінен жетім қалған Ыбырай үлкен әкесі Балғожа бидің
қолында тәрбиеленді. Орынборда окып жүрген немересі Ыбырайға жазған мына
сәлем хатының үлкен тәрбиелік мәні болды: Атамды сағындым деп асығарсың,
сабаққа көңіл қойсаң басыларсың. Ата-анаңды өнер білсең, асырарсың, Надан
боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың. Ыбырай Орынборда оқып жүрген кезінен
бастап, өлкеде айдауда жүрген әртекті орыс зиялыларымен араласты, белгілі
Шығысты зертгеуші В. Григо-
рьевтен дәріс алды. Елге оралған соң халықтан қаржы жинап, мектеп үйін
салуға кірісті. Мектеп 1864 жылдың қаңтарында ашылды. Ал мақсат-тілегін
Ыбырай былай деп белгіледі: Мен қазақ жастарының классикалық
гимназияларда, ауыл шаруашылық академияларында окып білім алуын, өз халқына
қызмет етуін, жаңалықты іс жүзінде көрсете білуін жоғары мұрат деп
білемін. Бала оқытып, тәрбиелеу жұмысында ол дүние жүзі педагогика
классиктерінің идеяларын басшылыққа ала білді. Оған басшылық еткен Қазан
университетінің профессоры, миссионер Н. И. Ильминский болады. Ол Ыбырайға
орыс алфавитімен жазылған оқу құралын жасауды ұсынды. 1879 жылы Ыбырай төрт
тараудан тұратын әйгілі Киргизская хрестоматия (Қазақ хрестоматиясы)
кітабын жазды. Сонымен қатар көптеген әнгімелер, өлеңдер жазып, балаларды
оқуға, білімге шақырды. Олардың біразы сол хрестоматияға енгізілді. Кел,
балалар, оқылық деген өлеңінде ол: Сиса көйлек үстіңде тоқуменен
табылған, Сауысқанның тамағы шокуменен табылған, Өнер-білім, бәрі де
оқуменен табылған. Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге ықыласпен
тоқылық, - деп жазды. Ыбырай Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы (Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку.
Оренбург, 1879) атты 8 тараудан тұратын оқу кітабында Зат есім, Сан
есім, Сын есім, Үстеу мен жалғау, Етістік, т.б, үғымдарды түңғыш рет
енгізіп, талдап көрсетгі. Ыбырай өз халқын мәдениетті, өнерлі елдердің
қатарына қосуды арман етті. Өнер, білім бар жүрттар, Тастан сарай
салғызды. Айшылық алыс жерлерден, Көзінді ашып-жүмғанша, Жылдам хабар
алғызды, - деп жазды.
Ыбырай оқытушылық жүмыспен қатар халық училищелерінін инспекторы,
Торғайдың уездік судьясы да болды. Алтынсариннің тікелей араласуымен
мектептер, интернаттар, училищелер ашылды, олардың жанынан кітапханалар
ұйымдастырылды. Ыбырай надандыққа, сауатсыздыққа қарсы болып, халықты
еңбекке, білімге шақырды. Оған Надандық, Бай баласы мен жарлы баласы,
Лұқпан Хакім, Қыпшақ Сейітқұл деген шығармалары дәлел болады. Мәселен,
Қыпшақ Сейітқұл деген әңгімесінде Ы. Алтынсарин ағайынды екі адамды
масалға келтіреді. Сейітқүл егіншілікпен айналысып, егін егеді, саудамен,
т.б. шүғылданады. Сөйтіп басқаларға өнеге көрсетеді. Екіншісі ұрлықпен
айналысады. Ақыры өмірі қорлықпен өтеді. Өзін белгісіз біреулер Түркістан
жақта өлтіріп кетеді, ұрлықпен жинаған
рьевтен дәріс алды. Елге оралған соң халықтан қаржы жинап, мектеп үйін
салуға кірісті. Мектеп 1864 жылдың қаңтарында ашылды. Ал мақсат-тілегін
Ыбырай былай деп белгіледі: Мен қазақ жастарының классикалық
гимназияларда, ауыл шаруашылық академияларында окып білім алуын, өз халқына
қызмет етуін, жаңалықты іс жүзінде көрсете білуін жоғары мүрат деп
білемін. Бала оқытып, тәрбиелеу жұмысында ол дүние жүзі педагогика
классиктерінің идеяларын бас-шылыққа ала білді. Оған басшылық еткен Қазан
университетінің про-фессоры, миссионер Н. И. Ильминский болады. Ол Ыбырайға
орыс алфавитімен жазылған оқу қүралын жасауды үсынды. 1879 жылы Ыбырай төрт
тараудан тұратын эйгілі Киргизская хрестоматия (Қазақ хрестоматиясы)
кітабын жазды. Сонымен қатар көггтеген әнгімелер, өлеңдер жазып, балаларды
оқуға, білімге шақырды. Олар-дың біразы сол хрестоматияға енгізілді. Кел,
балалар, оқылық де-ген өлеңінде ол: Сиса көйлек үстіңде тоқуменен
табылған, Сауыс-қанның тамағы шокуменен табылған, Өнер-білім, бэрі де
оқуменен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Шоқан Уәлиханов
Ыбырай Алтынсарин
Абай Құнанбаев
3. Қорытынды
4. Әдебиеттер тізімі
Қазақстан жеріндегі ағартушылық
Ағартушылық Батыс Еуропа езлдерінде XVIII ғасырда дүниеге келді.
Өкілдері, жоғарыда айтылғандай, француз философы Вольтер (1694-1778), неміс
философы И. Г. Гердер (1744-1803), т.б. Бұл Батыс Еуропада феодалдық
құрылым тоқырауға тіреліп, зиялы қауымның дамуға жаңа бағыт іздеген кезі
болатын. Ағартушылар мақсаты, жоғарыда айтылғандай, сауат ашу, білім
тарату. Әрине, бұдан келіп, Батыс елі XVIII ғасырда сауатсыз болды деген
пікір тумаса керек. Ол кезде сауаттылар да, ғалымдар да болды. Бірақ
ондайлар тек үстем тап өкілдері еді. Олар мен бұқара халық арасындағы
алшақтық үлкен болатын. Халық тегіс сауатсыз болғандықтан, ағартушылар сол
қалың елді, бұқараны сауаттандырып, көзін ашпақ болды. Сондықтан олар
қоғамдық-саяси ойдың қалыптасуына кезінде тиімді әсер етті. Егер XVIII
ғасыр аяғында Үлы Франция революциясы Бостандық, теңдік, бауырластық
деген ұранмен көтерілген болса, оның бірден-бір түрткісі болған
ағартушылар, француз философтары еді.
Қазақстан жеріндегі ағартушылық, негізінде, XIX ғасырда өріс алып,
тарады. Бірақ қазақ елінің Батыс елдерден үлкен айырмашылықтары бар еді.
Қазақ арасында үстем тап пен кедейлер арасында сауаттылық жағынан
айырмашылық аз болды. Бәрінің дерлік бірдей сауаты кем болды. Бұл - бір.
Екіншіден, қоғамдық санасы, бостандығы жағынан да айырмашылық күрделі
болмады. Сөз бостандығы қазақ елінде күнделікті әдет еді. Дегенмен қазақ
елінің өзіндік проблемалары болды. Ол ел бірлігін сақтау, қазақ, жеріне
сырттан келіп, қол сұғушылыққа, отаршылдыққа халықтың наразылығын арттыру,
көзін ашу, елді еңбекке, білімге шақыру. Сондықтан қазақ жеріндегі
ағартушылықты екі бағытта алып қараған жөн. Бұл, бір жағынан, патшалық
Ресейдің Қазақстан жеріне терең бойлау нәтижесінде қазақтың құнарлы
жерлерін билеп-төстеп, қазақтарды шөлейт жерлерге ығыстырғанына қарсылық
білдіріп, толғану болса, екінші жағынан, тауарлы-ақша қатынасы күнделікті
қазақ өміріне кеулеп кірген сайын, елдің дағдысы, дәстүрі бұзылып, жаңа,
халыққа тұрпайы қатынастар орнай бастағанын ұайымдап, күңіреніп, елдің
назарын соған аударып, санасын ояту болды. Өкілдері: Дулат Бабатайүлы (1802-
1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906). Оларға
дейінгі Бұқар жырау (1668-1781), Ақтамберді жырау (1675-1768), тағы
басқалар.
Тоталитарлық тәртіп кезінде оларды патриархалдық өмірді көксеуші,
Ресейге қарсы болған кертартпа идеология, Зар заман өкілдері қарады. Зар
заман дегені - Шортанбайдың бір толғауы солай аталатын. Сондықтан олардың
аттары аталмайтын, толғаулары тарих-тан сызылып тасталған еді. Байқап
қарасақ, олар елді кері тартпақ болған идеология өкілдері емес, қайта қазақ
жерінің тағдырын ойлап, елге ұран тастап, А. И. Герценнің Колокол
(Қоңырау) газеті сияқты халыктың санасын оятпақ болған зиялылар екен.
Олар екіжүзділік, зұлымдық, арамдық сияқты құбылыстар өмір салтына айналуда
деп қынжылды. Екіншісі - Шоқан, Ыбырай, Абай бастаған ағартушылық қозғалыс.
Олар қазақ халқын оқуға, білімге, кәсіпкерлікке, еңбектенуге шақырды. Ескі
зиян салттарды сынады. Сөйтіп, бұл бағыттың әдістері әр қилы болғанмен,
түпкі мақсаттары бір - елді прогреске ұмтылдыру болды.
Дулат Қазақстан жеріне еніп жатқан тауарлы-ақша қатынастарының халық
мінез-құлқына, салт-санасына тигізген кереғар әсерін былай толғап сынады:
Мынау азған заманда,
Қарасы - анткор, ханы арам,
Батыры кексер, басы аман,
Бәйбіше — тантық, бай - сараң,
Бозбаласы - бошалаң,
Қырсыға туды қыз балаң.
Сөйтіп, Дулат патшалық Ресей тәртібін әшкерелеумен қатар, қазақ елінің
азғындауын толғана жырлады. Дәл осындай ой-пікір Шортанбайда да орын алды.
Ол былай деп толғанды:
Мынау ақыр заманда
Алуан-алуан жан шықты,
Арамза молда, хан шықты.
Сауып ішер сүті жоқ,
Мініп көрер аты жоқ
Ақша деген мал шықты.
Дулат пен Шортанбай бірінің ойын бірі осылай толықтырып, жалғастырған
болса, дәл осы қоғамдық ойдың екінші жағын Мұрат жырау былай толғап, елді
азаттық күреске шақыру дәрежесіне дейін көтерілді:
Еділді тартып алғаны –
Етекке қолды салғаны,
Жайықты тартып алғаны –
Ойдашсы болғаны.
Әменде біз Зар заман өкілдерін прогреске, Ресейге қарсы, кертартпа
(реакциялық) ақын деп бағалап келдік. Бірақ мәселенің мәніне үңіліп байқап
көрсек, олар кертартпа емес, керісінше, қазақ халқының санасын оятпақ
болған ақындар болып шықты. Математикада мынадай ереже бар: минус а (-а)-
ны минус а (-а)-ға көбейтетін болсақ, плюс а квадрат (а2) болады.
Сондай-ақ қоғамдык өмірде де бір нәрсені терістеу арқылы оны дурыс нәтижеге
итермелеп, жоғары мақсатқа жеткізуге болады. Зар заман ақындары қазақ
ауылына тауарлы-ақша қатынастары енуіне, патша өкіметінің қазақ жерін
отарлау саясатына қарсы шығып, елдің санасын оятып, көзін ашты, халықты
күреске шақырды. Сондықтан да Зар заман өкілдері бас-тамасын XX ғасыр
басында Міржақып Дулатов, Ахмет Байтүрсы-новтар жалғастырды.
Шоқан Уәлиханов (183 5-1865)
Шоқан Уәлиханов (183 5-1865) - қазактың ұлы ғалымы, ориенталист,
тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, ағартушы, демократ. Шоқанның туған
атасы Уәли хан - Абылай ханның үлкен баласы. Шоқанның әкесі Шыңғыс
Құсмұрында (қазіргі Костанай облысы), аға сұлтан болған. Шоқан сол жерде
дүниеге келген. Ол 1847 жылы Омбыдағы кадет корпусына окуға алынып, оны
1853 жылы бітірген. Оған дейін ол елінде қазақ мектебінде оқып, арабша хат
таныды. Корпуста жүріп, өзімен бірге оқитын досы Г. Н. Потанинмен бірге
прогресшіл мүғалімдердің ықпалымен ой-өрісі кеңіп, тез жетіледі. 1854 жылы
табиғатында зерек Шоқан Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-батыс
аймағын басқарған генерал Г. X. Гасфорттың (1790-1874) адъютанты болды. Сол
кезден бастап ғылыми-зерттеу жұмыстарымен тығыз айналысқан Шоқан 1855 жылы
Омбыдан Семей арқылы Іле, келесі жылы Жоңғар Алатауына дейін, одан кейінгі
жылы Омбыдан Ыстықкөлге дейін келген әскери-ғылыми экспедицияларға қатысып,
Жетісудың, Ыстықкөлдің өсімдіктер және жануарлар дүниесін, халқының әдет-
ғұрпын, тарихын, ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген материалдар жинайды,
әрбір халықтың этнографиялық ерекшеліктерін байқататын суреттер салады. Ал
мұның алдында ол Қытай империясына жататын Құлжа қаласына аттанып, онда үш
ай болып, қайтадан Омбыға оралған болатын. Осы сапарларының нәтижесінде 20
жастағы Шоқан Ыстықкөл сапарының күнделігі, Қытай империясының батыс
провинциясы және Құлжа қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар, т.б. құнды
еңбектер жазды. Сол еңбектері және басқа да ғылыми табыстары үшін Шоқан
1857 жылдың 27 ақпанында Орыс география қоғамының толық мүшесі болып
сайланды. 1858.жылы Семейде жабдықталған арнаулы сауда керуеніне косылып,
ол Қашғарға аса қауіпті саяхат жасады. Онда Әлімбай деген жасырын атпен
қазақ халқынан бірінші болып шыққан патша үкіметінің барлаушысы, офицер
ретінде 1858 жылдың 1 қазанынан 1859 жылдың 11 наурызына дейін болып, сол
елдің Ресейге беймәлім болып келген саяси құрылысы, табиғаты, халқының
кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар ғылыми құнды материалдар жинады. Сол
сапары үшін арнайы Омбыдан Петербургке шақырылған Шоқанға берілген эскери
Бас штабтың жолдамасында: Бұл мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек -
деп көрсетілген. Бірақ 1861 жылы науқасы мендеген Шоқан елге қайтып
оралады. Оның үстіне ресми Петербург, патша өкіметі оны салқын қабылдады,
тауы шағылды. 1864 жылы Шоқан Орта Азияны Ресейге қосу жөніндегі, Ташкентке
бағытталған М. Г. Черняевтың әскери отрядына шақырылады. Бірақ бұл жорықта
М. Г. Черняевтың Әулиеата, Шымкент маңындағы жергілікті бейбіт халықты
зеңбірекпен атқылап, үйлерін қиратып, өртеген озбырлықтарына шыдай алмай,
наразы болған Шоқан армияны тастап, Тезек төре еліне барады. Бұл Шоқанның
қоғамдық санасының шарықтау шыңы еді. Патша үкіметінен де, ата-анасынан да
түсіністік, қолдау таппаған Шоқан, еліне бармай, Тезек төре ауылында қалып,
сол жерде 1865 жылы дүние салады. Бұл қазіргі Алматы облысындағы Алтынемел
жотасының етегі болатын. Ол кезде Шоқан әлі отызға да толған жоқ еді.
Ш. Уәлихановтың саяси-әлеуметтік көзқарасына тоқтайтын болсақ, ол
самодержавиелік-басыбайлылық, патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы
шыққан Ресей прогресшіл-демократтар тобына жатпаса да, жақындығын, еркін
ойлайтындығын дәлелдеді. Ол қазақ қауымын демократиялық жолмен өзгертуді
көкседі. Оның көзқарасына қазақ даласына айдалып келген демократ
петрашевскийшілер сияқты озат ойшыл адамдар игі ықпал жасады. Ф. М.
Достоевский, Г. Н. Потанин, Я. И. Полонский, К. К. Гутковский, С. Ф. Дуров,
т.б. оның жақын достары болды. Шоқан алдымен елжанды, адамгершілігі мол,
интернационалист жан еді. Ең алдымен өзімнің туған халқымды, сосын
Сібірді, сосын бүкіл Ресейді, содан кейін барлық әлемді сүйемін, - деп
жазды Шоқан. Сөйткен есіл ер әкесінен де, патшалық Ресей әкімшілігінен де
түсіністік таппады.
Қоғамдық құбылыстарды ол ағартушылық тұрғыдан түсіндірді. Өз халқын
Еуропа мәдениетінен үйренуге, прогреске шақырды. Сот реформасы туралы
жазбаларында Шоқан патша өкіметі жүргізген сот реформасында бай, сұлтан,
билердің, орыс отаршылдарының ғана мүддесі көзделінгенін, қазақ еңбекшілері
солардың қанауында қалып, олардың озбырлығына жол берілгендігін әшкереледі.
Сөйтіп, ол қазақ қоғамында үстем тап пен езілуші тап бар екенін айқындады.
Халық мүддесін іс жүзінде қорғау үшін 1862 жылы Шоқан Атбасар округіне
аға сұлтан болып сайлануға әрекет жасады. Сол кезде Ф. М. Достоевскийге
жолдаған хатында ол осы әрекетін айта келіп: Елдестеріме пайдамды тигізу
үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктер мен қазақ байларынан
қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім - өз басымның мысалы арқылы
жерлестеріме оқыған аға сұлтаның пайдалы екенін көрсету еді, - деп жазды.
Бірақ оның бұл мақсаты орындалмады, аға сұлтан болып сайланбады.
Дүниетанымдық көзқарасында Шоқан жалпы идеализм шеңберінен шыға
алмағанымен, көп жағдайда материалистік көзкарасқа жақындады. Оның діни
ұғымның тууы жөніндегі пікірі өте кұнды. Қазақ жерінде ол ислам дінімен
қатар шамандық дін кең орын алып отырғанын талдап көрсетті. Діннің
гносеологиялық тамырын ашты. Даладағы мұсылмандық туралы деген еңбегінде:
Ислам діні қазақ халқының ойы мен сезіміне кедергі жасап, орта ғасырлық
қараңғылықты уағыздайды, қазақ халқын орыс мәдениетінен бездіреді, - деп
жазды. Ислам дінін таратушы татар молдаларын сынады. Қазақ халқының тез
дамуы үшін қазақ жерінде орыс мектептерін ашып, ислам діні ықпалынан босату
қажет деп көрсетгі. Шоқан Орта Азия, Шығыс Түркістан елдерінің тарихын,
мәдениетін, тұрмыс-салтын зерттеді. Қырғыздардың Манас эпосын зерттеп, ол
туралы ғылыми пікір айтты. Жоңғария очерктерінде Шоқан ең бай мәдени
ошақтары болған Самарқан, Хиуа, Тэшкен, Ферғана, Бұхара кітапханалары мен
обсерваториясы ХІІІ-ХІV ғасырларда қирағанын өкінішпен айтады. Ол
көшпелілер варвар (тағы) деген еуропацентристік пікірге үзілді-кесілді
қарсы шықты. Мәселен, қазақтардың тілі, ауыз әдебиеті бай, қолөнері
дамыған, олай болса, ол халықты қалайша тағы деуге болады деп, ғылыми
әдіспен тойтарыс берді. Шоңан еңбектерінің бес том-дық жинағы қазақ және
орыс тілдерінде жарық көрді.
Ыбырай Алтынсарин (1814-1889)
Ыбырай Алтынсарин (1814-1889) - қазақ халқының тарихына аса көрнекті
ағартушы, жаңашыл, педагог, жазушы, қоғам қайраткері ретінде кірді. Торғай
жерінде дүниеге келген. Орынбор шекара комиссиясы жанында қазақ балалары
үшін ашылған мектепте 1850-1857 жылдары оқып, оны үздік бітіріп шықты.
Жастайынан туған әкесінен жетім қалған Ыбырай үлкен әкесі Балғожа бидің
қолында тәрбиеленді. Орынборда окып жүрген немересі Ыбырайға жазған мына
сәлем хатының үлкен тәрбиелік мәні болды: Атамды сағындым деп асығарсың,
сабаққа көңіл қойсаң басыларсың. Ата-анаңды өнер білсең, асырарсың, Надан
боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың. Ыбырай Орынборда оқып жүрген кезінен
бастап, өлкеде айдауда жүрген әртекті орыс зиялыларымен араласты, белгілі
Шығысты зертгеуші В. Григо-
рьевтен дәріс алды. Елге оралған соң халықтан қаржы жинап, мектеп үйін
салуға кірісті. Мектеп 1864 жылдың қаңтарында ашылды. Ал мақсат-тілегін
Ыбырай былай деп белгіледі: Мен қазақ жастарының классикалық
гимназияларда, ауыл шаруашылық академияларында окып білім алуын, өз халқына
қызмет етуін, жаңалықты іс жүзінде көрсете білуін жоғары мұрат деп
білемін. Бала оқытып, тәрбиелеу жұмысында ол дүние жүзі педагогика
классиктерінің идеяларын басшылыққа ала білді. Оған басшылық еткен Қазан
университетінің профессоры, миссионер Н. И. Ильминский болады. Ол Ыбырайға
орыс алфавитімен жазылған оқу құралын жасауды ұсынды. 1879 жылы Ыбырай төрт
тараудан тұратын әйгілі Киргизская хрестоматия (Қазақ хрестоматиясы)
кітабын жазды. Сонымен қатар көптеген әнгімелер, өлеңдер жазып, балаларды
оқуға, білімге шақырды. Олардың біразы сол хрестоматияға енгізілді. Кел,
балалар, оқылық деген өлеңінде ол: Сиса көйлек үстіңде тоқуменен
табылған, Сауысқанның тамағы шокуменен табылған, Өнер-білім, бәрі де
оқуменен табылған. Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге ықыласпен
тоқылық, - деп жазды. Ыбырай Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы (Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку.
Оренбург, 1879) атты 8 тараудан тұратын оқу кітабында Зат есім, Сан
есім, Сын есім, Үстеу мен жалғау, Етістік, т.б, үғымдарды түңғыш рет
енгізіп, талдап көрсетгі. Ыбырай өз халқын мәдениетті, өнерлі елдердің
қатарына қосуды арман етті. Өнер, білім бар жүрттар, Тастан сарай
салғызды. Айшылық алыс жерлерден, Көзінді ашып-жүмғанша, Жылдам хабар
алғызды, - деп жазды.
Ыбырай оқытушылық жүмыспен қатар халық училищелерінін инспекторы,
Торғайдың уездік судьясы да болды. Алтынсариннің тікелей араласуымен
мектептер, интернаттар, училищелер ашылды, олардың жанынан кітапханалар
ұйымдастырылды. Ыбырай надандыққа, сауатсыздыққа қарсы болып, халықты
еңбекке, білімге шақырды. Оған Надандық, Бай баласы мен жарлы баласы,
Лұқпан Хакім, Қыпшақ Сейітқұл деген шығармалары дәлел болады. Мәселен,
Қыпшақ Сейітқұл деген әңгімесінде Ы. Алтынсарин ағайынды екі адамды
масалға келтіреді. Сейітқүл егіншілікпен айналысып, егін егеді, саудамен,
т.б. шүғылданады. Сөйтіп басқаларға өнеге көрсетеді. Екіншісі ұрлықпен
айналысады. Ақыры өмірі қорлықпен өтеді. Өзін белгісіз біреулер Түркістан
жақта өлтіріп кетеді, ұрлықпен жинаған
рьевтен дәріс алды. Елге оралған соң халықтан қаржы жинап, мектеп үйін
салуға кірісті. Мектеп 1864 жылдың қаңтарында ашылды. Ал мақсат-тілегін
Ыбырай былай деп белгіледі: Мен қазақ жастарының классикалық
гимназияларда, ауыл шаруашылық академияларында окып білім алуын, өз халқына
қызмет етуін, жаңалықты іс жүзінде көрсете білуін жоғары мүрат деп
білемін. Бала оқытып, тәрбиелеу жұмысында ол дүние жүзі педагогика
классиктерінің идеяларын бас-шылыққа ала білді. Оған басшылық еткен Қазан
университетінің про-фессоры, миссионер Н. И. Ильминский болады. Ол Ыбырайға
орыс алфавитімен жазылған оқу қүралын жасауды үсынды. 1879 жылы Ыбырай төрт
тараудан тұратын эйгілі Киргизская хрестоматия (Қазақ хрестоматиясы)
кітабын жазды. Сонымен қатар көггтеген әнгімелер, өлеңдер жазып, балаларды
оқуға, білімге шақырды. Олар-дың біразы сол хрестоматияға енгізілді. Кел,
балалар, оқылық де-ген өлеңінде ол: Сиса көйлек үстіңде тоқуменен
табылған, Сауыс-қанның тамағы шокуменен табылған, Өнер-білім, бэрі де
оқуменен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz