XVII ғасырдың I- жартысындағы еуропадағы халықаралық жағдай және отызжылдық соғыс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I . тарау. XVII . ғасырдағы Еуропадағы
халықаралық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II . тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты ... ... ... ..28
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех . пфальцк кезеңі
(1618 . 1624ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Отызжылдық соғыстың екінші Даттық кезеңі
(1625.1629ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Отызжылдық соғыстың үшінші Шведтық кезеңі
(1630 . 1635ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.4. Отызжылдық соғыстың төртінші Франк . шведтық кезеңі (1635. 1648ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
III . тарау. Отызжылдық соғыстың аяқталуы. Вестфаль бітім шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
I . тарау. XVII . ғасырдағы Еуропадағы
халықаралық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II . тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты ... ... ... ..28
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех . пфальцк кезеңі
(1618 . 1624ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Отызжылдық соғыстың екінші Даттық кезеңі
(1625.1629ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Отызжылдық соғыстың үшінші Шведтық кезеңі
(1630 . 1635ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.4. Отызжылдық соғыстың төртінші Франк . шведтық кезеңі (1635. 1648ж.ж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
III . тарау. Отызжылдық соғыстың аяқталуы. Вестфаль бітім шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Орта ғасырдың XVII – ғасырында Батыс және Шығыс Еуропа елдерінің тарихы байланысқа түскен кезеңі еді.
Олардың тарихын орта ғасырдың күрделі де маңызды оқиғасы Отыз -жылдық соғыс біріктірген еді. Бұл бірінші жалпыеуропалық соғыс еуропа саясатындағы жағдайды үлкен бұрылысқа әкелген еді. Бұл оқиғада орта ғасыр мен жаңа кезең, дәстүр мен мемлекеттік қызығушылық, конфессионализм мен рационализм бір – бірімен шиелініскен кез еді. Отыз -жылдық соғыс кезінде халықаралық қатынастың Еуропадағы жаңа арнаға бұрылуы байқалды.
Жаңа кезеңдегі Еуропа қазіргі тарихнама мен қоғамдық көзқараста батысеуропалық елдердің көз алдарында революциялық төңкеріс пен Рефор -мацияның әсерінен мұнда рухани және діни бостандықтарға, капитализмнің дамуына әкелуі, экономика мен саясатының еркін дамуына әкелді./1/ Сонымен қоса Отызжылдық соғыс кезіңде бір – бірімен кездескен екі феодалдық және ұлттық – абсолюттік концепциялары үшінші буржуазиялық концепцияның пайда болуына және дамуына әкелді. Отызжылдық соғыстың барысында пайда болған және дамыған бұл тұжырым кейінірек Англия дипломатиясында айқын байқалды.
XVII – ғасырдың I – жартысында және ортасында бүкіләлемдік қарым – қатынаста үш фактор маңызды роль атқарды.
Бірінші фактор – ұлттық – абсолюттік мемлекет пен католиктік Габсбургтер империясының арасындағы күрес.
Екіншісі – Нидерландия және Ағылшын революциясында көрініс тапқан саяси өмірдегі абсолютизм мен ертекапиталистік тенденциялардың қақтығысы.
Үшінші фактор – бұл реформация кезінен басталған Еуропаның конфессионалдық: католиктік және протестанттық лагерьге бөлінуі еді.
Олардың тарихын орта ғасырдың күрделі де маңызды оқиғасы Отыз -жылдық соғыс біріктірген еді. Бұл бірінші жалпыеуропалық соғыс еуропа саясатындағы жағдайды үлкен бұрылысқа әкелген еді. Бұл оқиғада орта ғасыр мен жаңа кезең, дәстүр мен мемлекеттік қызығушылық, конфессионализм мен рационализм бір – бірімен шиелініскен кез еді. Отыз -жылдық соғыс кезінде халықаралық қатынастың Еуропадағы жаңа арнаға бұрылуы байқалды.
Жаңа кезеңдегі Еуропа қазіргі тарихнама мен қоғамдық көзқараста батысеуропалық елдердің көз алдарында революциялық төңкеріс пен Рефор -мацияның әсерінен мұнда рухани және діни бостандықтарға, капитализмнің дамуына әкелуі, экономика мен саясатының еркін дамуына әкелді./1/ Сонымен қоса Отызжылдық соғыс кезіңде бір – бірімен кездескен екі феодалдық және ұлттық – абсолюттік концепциялары үшінші буржуазиялық концепцияның пайда болуына және дамуына әкелді. Отызжылдық соғыстың барысында пайда болған және дамыған бұл тұжырым кейінірек Англия дипломатиясында айқын байқалды.
XVII – ғасырдың I – жартысында және ортасында бүкіләлемдік қарым – қатынаста үш фактор маңызды роль атқарды.
Бірінші фактор – ұлттық – абсолюттік мемлекет пен католиктік Габсбургтер империясының арасындағы күрес.
Екіншісі – Нидерландия және Ағылшын революциясында көрініс тапқан саяси өмірдегі абсолютизм мен ертекапиталистік тенденциялардың қақтығысы.
Үшінші фактор – бұл реформация кезінен басталған Еуропаның конфессионалдық: католиктік және протестанттық лагерьге бөлінуі еді.
Деректер:
1. Ежегодник германской истории. 1972год. Под ред. Б.Г.Вебера. Москва, Наука – 1973г.
2. Хрестоматия из истории средних веков. Под ред. Н.П. Грацианского и С.Д. Сказкина., 3- том. Москва – 1950.г
3. Хрестоматия по социально – экономической истории Европы в новое и новейшее время. Под ред. В.П. Волгина. Москав -1929г.
4. Хрестоматия по Запдоноевропейской литература семнадцатого века. Составитель Б.И. Пуршнев. Москва – 1949г.
5. Хрестоматия заподноевропейской литературе. Эпоха возраждения. Состовитель Б.И. Пуршнев. Москва – 1947г.
Арнаулы зерттеулер:
1. Ивонин Ю.Е., Ивонина Л.И. Тридцатилетняя война и германская политика Франции. // Вопросы истории - №5 – 2000г. 32 – 51беттер.
2. Ивонина Л.И. Тридцатилетняя война и Восточная Европа. // Вопросы истории - № - 2001г.
3. Грох М.К. Квопросу об экономических отношениях стран Восточной и Заподной Европы в переломный пертод Тридцатилетней войны. Сб: Средние века. Вып. 24. Москва – 1964г.
4. Меринг Ф. Очерки по истории войн и военного искусства. Москва – 1941г.
5. Полишенский И. «Чешский народ» и политика взаймоотношений Западной и Восточной Европы в период Тридцатилетней войны. Сб: Средние века, вып. 24. Москва – 1963г.
6. Шинделарж Б. Вестфальский мирный конгресс. 1643 – 1648 г.г. и Чешский вопрос. Сб: Средние века, вып: 28, 29. Москва – 1965г., 1966.
Арналы авторладың еңбектері:
1. Алексеев В.М. Тридцатилетняя война. Ленинград – 1961г.
2. Артамонов В.А. Очаги агрессии в Центральной, Восточной и Юго – Восточной Европе в XVII – XVIII в.в. – Славяне и их соседи. Тезисы XIV конференции. Москва – 1995г.
3. Валенштейн О.Л. Россия и Тридцатилетняя война. 1618 – 1648г.г. Москва – 1947г.
4. Всемирная история. Минск – 2000г. Под редакцией .........
5. Егер О.П. Всемирная История. 3 – том. Санкт –Петербург – 2002г.
6. История дипломатии. 1 – том. Москва – 1941г.
7. История Европы. 3 – том. Москва – 1993г.
8. История средних веков. Под редакцией Карпова С.П. 1 – том. Москва – 2003г.
9. История средних веков. Под редакцией Сказкина С.Д. 2 – том. Москва – 1954г.
10. Люблинская А.Д. Франция в начале XVII века. Ленинград – 1959г.
11. Люблинская А.Д. и др. Очерки истории Франции с древнейших времен до окончания Первой Мировой Войны. Ленинград – 1957г.
12. Люблинская А.Д. Франция при Ришелье. Французский абсолютизм в 1630 – 1642г.г. Ленинград – 1982г.
13. Маркс К., Энгельс Ф. Избранные произведения. 2 – том. Москва – 1948г.
14. Орта ғасырлар тарихы. Сказкин С.Д. ред – мен. 2 – том. Алматы – 1979.
15. Поршнев Б.Ф. Новая История. 1 – том. Москва – 1964г.
16. Поршнев Б.Ф. Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и Московского государства. Москва, Наука – 1976г.
17. Поршнев Б.Ф. Английская революция и европейская политика середины XVII века. Москва – 1970 г.
18. Протопопов А.С. История международных отношений и внешней политики России. Москва – 2001г.
19. Сапрыкин Ю.М. История средних веков. Москва – 1980г.
20. Слово скорби и утешения. Немецкая поэзия времен Тридцатилетняя война. Перевод Гинзбура. Москва – 1963г.
21. Санин А.Г. Отношение России и Украины с Крымским ханством в середине XVII века. Москва – 1987г.
22. Лосски А. Людовик XIV и Французская монархия. Москва – 1995г.
23. Черкасов П.П. Кардинал Ришелье. Москва – 1990г.
24. Дикман Ф. Вестфальский договор. Мюнстерн – 1965г.
25. Шиллинг Х. Национальная идентичность и конфессионализм в Европе. Франкфурт – 1991г.
26. Эллиот Д. Ришелье и Оливарес. Москва – 1984г.
1. Ежегодник германской истории. 1972год. Под ред. Б.Г.Вебера. Москва, Наука – 1973г.
2. Хрестоматия из истории средних веков. Под ред. Н.П. Грацианского и С.Д. Сказкина., 3- том. Москва – 1950.г
3. Хрестоматия по социально – экономической истории Европы в новое и новейшее время. Под ред. В.П. Волгина. Москав -1929г.
4. Хрестоматия по Запдоноевропейской литература семнадцатого века. Составитель Б.И. Пуршнев. Москва – 1949г.
5. Хрестоматия заподноевропейской литературе. Эпоха возраждения. Состовитель Б.И. Пуршнев. Москва – 1947г.
Арнаулы зерттеулер:
1. Ивонин Ю.Е., Ивонина Л.И. Тридцатилетняя война и германская политика Франции. // Вопросы истории - №5 – 2000г. 32 – 51беттер.
2. Ивонина Л.И. Тридцатилетняя война и Восточная Европа. // Вопросы истории - № - 2001г.
3. Грох М.К. Квопросу об экономических отношениях стран Восточной и Заподной Европы в переломный пертод Тридцатилетней войны. Сб: Средние века. Вып. 24. Москва – 1964г.
4. Меринг Ф. Очерки по истории войн и военного искусства. Москва – 1941г.
5. Полишенский И. «Чешский народ» и политика взаймоотношений Западной и Восточной Европы в период Тридцатилетней войны. Сб: Средние века, вып. 24. Москва – 1963г.
6. Шинделарж Б. Вестфальский мирный конгресс. 1643 – 1648 г.г. и Чешский вопрос. Сб: Средние века, вып: 28, 29. Москва – 1965г., 1966.
Арналы авторладың еңбектері:
1. Алексеев В.М. Тридцатилетняя война. Ленинград – 1961г.
2. Артамонов В.А. Очаги агрессии в Центральной, Восточной и Юго – Восточной Европе в XVII – XVIII в.в. – Славяне и их соседи. Тезисы XIV конференции. Москва – 1995г.
3. Валенштейн О.Л. Россия и Тридцатилетняя война. 1618 – 1648г.г. Москва – 1947г.
4. Всемирная история. Минск – 2000г. Под редакцией .........
5. Егер О.П. Всемирная История. 3 – том. Санкт –Петербург – 2002г.
6. История дипломатии. 1 – том. Москва – 1941г.
7. История Европы. 3 – том. Москва – 1993г.
8. История средних веков. Под редакцией Карпова С.П. 1 – том. Москва – 2003г.
9. История средних веков. Под редакцией Сказкина С.Д. 2 – том. Москва – 1954г.
10. Люблинская А.Д. Франция в начале XVII века. Ленинград – 1959г.
11. Люблинская А.Д. и др. Очерки истории Франции с древнейших времен до окончания Первой Мировой Войны. Ленинград – 1957г.
12. Люблинская А.Д. Франция при Ришелье. Французский абсолютизм в 1630 – 1642г.г. Ленинград – 1982г.
13. Маркс К., Энгельс Ф. Избранные произведения. 2 – том. Москва – 1948г.
14. Орта ғасырлар тарихы. Сказкин С.Д. ред – мен. 2 – том. Алматы – 1979.
15. Поршнев Б.Ф. Новая История. 1 – том. Москва – 1964г.
16. Поршнев Б.Ф. Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и Московского государства. Москва, Наука – 1976г.
17. Поршнев Б.Ф. Английская революция и европейская политика середины XVII века. Москва – 1970 г.
18. Протопопов А.С. История международных отношений и внешней политики России. Москва – 2001г.
19. Сапрыкин Ю.М. История средних веков. Москва – 1980г.
20. Слово скорби и утешения. Немецкая поэзия времен Тридцатилетняя война. Перевод Гинзбура. Москва – 1963г.
21. Санин А.Г. Отношение России и Украины с Крымским ханством в середине XVII века. Москва – 1987г.
22. Лосски А. Людовик XIV и Французская монархия. Москва – 1995г.
23. Черкасов П.П. Кардинал Ришелье. Москва – 1990г.
24. Дикман Ф. Вестфальский договор. Мюнстерн – 1965г.
25. Шиллинг Х. Национальная идентичность и конфессионализм в Европе. Франкфурт – 1991г.
26. Эллиот Д. Ришелье и Оливарес. Москва – 1984г.
Тақырыбы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .4
I – тарау. XVII – ғасырдағы Еуропадағы
халықаралық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II – тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы мемлекеттердің
саяси ұстанған бағыты ... ... ... ..28
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех - пфальцк кезеңі
(1618 -
1624ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28
2.2. Отызжылдық соғыстың екінші Даттық кезеңі
(1625-
1629ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...31
2.3. Отызжылдық соғыстың үшінші Шведтық кезеңі
(1630 -
1635ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...37
2.4. Отызжылдық соғыстың төртінші Франк – шведтық кезеңі (1635–
1648ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..43
III – тарау. Отызжылдық соғыстың аяқталуы. Вестфаль бітім
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Орта ғасырдың XVII – ғасырында Батыс және Шығыс Еуропа елдерінің
тарихы байланысқа түскен кезеңі еді.
Олардың тарихын орта ғасырдың күрделі де маңызды оқиғасы Отыз -жылдық
соғыс біріктірген еді. Бұл бірінші жалпыеуропалық соғыс еуропа саясатындағы
жағдайды үлкен бұрылысқа әкелген еді. Бұл оқиғада орта ғасыр мен жаңа
кезең, дәстүр мен мемлекеттік қызығушылық, конфессионализм мен рационализм
бір – бірімен шиелініскен кез еді. Отыз -жылдық соғыс кезінде халықаралық
қатынастың Еуропадағы жаңа арнаға бұрылуы байқалды.
Жаңа кезеңдегі Еуропа қазіргі тарихнама мен қоғамдық көзқараста
батысеуропалық елдердің көз алдарында революциялық төңкеріс пен Рефор
-мацияның әсерінен мұнда рухани және діни бостандықтарға, капитализмнің
дамуына әкелуі, экономика мен саясатының еркін дамуына әкелді.1 Сонымен
қоса Отызжылдық соғыс кезіңде бір – бірімен кездескен екі феодалдық және
ұлттық – абсолюттік концепциялары үшінші буржуазиялық концепцияның пайда
болуына және дамуына әкелді. Отызжылдық соғыстың барысында пайда болған
және дамыған бұл тұжырым кейінірек Англия дипломатиясында айқын байқалды.
XVII – ғасырдың I – жартысында және ортасында бүкіләлемдік қарым –
қатынаста үш фактор маңызды роль атқарды.
Бірінші фактор – ұлттық – абсолюттік мемлекет пен католиктік
Габсбургтер империясының арасындағы күрес.
Екіншісі – Нидерландия және Ағылшын революциясында көрініс тапқан
саяси өмірдегі абсолютизм мен ертекапиталистік тенденциялардың қақтығысы.
Үшінші фактор – бұл реформация кезінен басталған Еуропаның
конфессионалдық: католиктік және протестанттық лагерьге бөлінуі еді.
Міне осы факторлар отызжылдық соғыстың дипломатиялық комбинациясы мен
оқиғасының түп негізінде осы үш фактор жатты. Олар жалпыеуропалық мінез
беріп қорытынды жасады.
XVII – ғасырда кез – келген саяси әлде экономикалық мемлекетаралық
қарым – қатынас кезінде болған дағдарысты басқа Еуропа мемлекеттерінен жеке
алып қарастыра алмаймыз. Себебі, жоғарыда айтып кеткендей XVII – ғасырдан
бастап Еуропа мемлекеттерінің кіндігі бір болды деп айта аламыз.
Сондықтан да, XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттері арасындағы
дипломатиялық, саяси және экономикалық қарым – қатынастың ақтандақтары
әлі күнге дейін ашылмай жатыр деуімізге болады.
Міне осы себептерге байланысты біз дипломдқ жұмыстың тақырыбын XVII
– ғасырдағы Еуропадағы халықаралық жағдай және Отызжылдық соғыс деп алдық.
Дипломдық жұмыс жазу кезінде қойған басты мақсатымыз XVII – ғасырдағы
Еуропадағы халықаралық саяси – дипломатиялық жағдайды және Отызжылдық
соғысқа әкелген себептерді зерттеу.
Ал, басты міндетім:
XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттерінің халықаралық қатынастағы
саяси – дипломатиялық жағдайларын зерттеу.
1. Отызжылдық соғысқа қатысушы мемлекеттердің саяси ұстанған бағытын
зерттеу.
2. Отызжылдық соғыстың аяқталуы мен Вестфаль бітім шартына шолу
жасау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі XVII – ғасырдағы Еуропадағы халықаралық
жағдайдың шиеленісуінен Отызжылдық соғыстың басталуы әлемдегі саяси
тепе – теңдікті бұзып, жаңа ғасырға аяқ басуы алдында Еуропа
мемлекеттерін сұрыптауға салды. Осы кезде Еуропа территориясындағы
мемлекеттердің ішінен ең мықты мемлекеттер бөлініп шығуына әкелді.
Сонымен қоса Отызжылдық соғыс кезінде бір – бірімен кездескен екі
феодалдық және ұлттық – абсолюттік концепциялары, үшінші буржуазиялық
концепцияны түғызды. Және де діни соғыстар, діни қызығушылықтар артта
қалып, мемлекеттік қызығушылық алдыға шыққан кез болатын.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде біз XVII – ғасырдағы өткен Еуропа
мемлекеттерінің тарихын зерттеп ғылыми еңбектерді қолдандық. Әсіресе,
біздің замандастарымыздың еңбектерін қолданғанды жөн көрдік. Себебі,
қазіргі кездегі тарихшылардың көз – қарасы XVII – ғасырдағы тарихшылардың
көз – қарасынан әлде – қайда нақтырақ, себебі ол кездегі тарихнамашылар
императорлардың немесе шіркеулердің нұсқасымен, олардың көз – қарасымен
жазылған еді. Сондықтан да, жаңа көз - қараста жазылған еңбектерден
жазғанды дұрыс деп таптым.
Жаңа шетелдік ғылыми зерттеулерінде басқа жаңаша ойлар кездеседі.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша Отызжылыдық соғыс кезінде мемлекет - аралық
және мемлекет ішіндегі көптеген қақтығыстар, сұрақтар шешілмей қалған,
керсінше олар XVII – ғасырдың I – жартысында басқа оқиғалардың тууына
әкеліп, өз жалғасын тапқан, Шығыс Еуропа территориясында шетте қалған жоқ,
ал содан соң бұл қақтығыстар испан мұрагерлігі үшін соғыста жалғасын тапқан
дейді.
Тарихи зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде біз Отызжылыдық соғысты
жеке қарастыра алмаймыз, сондықтан да мен басында XVII – ғасырдың I –
жартысындағы Еуропадағы халықаралық жағдайды қарастырдым. Сондықтан да
бірінші тараудың тақырыбын XVII – ғасырдағы Еуропадағы халықаралық жағдай
деп атадым.
Бұл тарауда қарастырған ең басты мәселем ол Габсбургтер әулетінің
күшеюіне байланысты, Еуропадағы саяси және дипломатиялық тепе – теңдіктің
бұзылуына әкелді. Міне осы уақыттан бастап Еуропадағы жағдай шиеленіске
түскен еді.Еуропада XVII – ғасырда қалыптасқан жағдайды зерттеу үшін
А.Д.Люблинскаяның Франция в начале XVII – го века еңбегін қарастырып,
ондағы Францияның XVII – ғасырдағы саяси және дипломатиялық рөлімен
таныстық. Сонымен қоса Б.Ф. Поршневтің Тридцатилетняя война еңбегімен
жұмыс істеу барысында, ондағы ...Отызжылыдық соғыс конфессионалдық күрес
болған жоқ, ол Германия мен Еуропаның территория үшін жүргізген
соғыс...деген автордың тұжырымдамасымен толық келісуге болады. 2 Себебі
бұл кезде әрбір Еуропалық мемлекет басшылары, өз елін әлемдік держава қылу
ойларын жүзеге асыруды мақсат ететін, ал дінді олар қолшатыр ретінде
қолданып, түп нұсқадағы ойларын жасыруға тырыстПоршневтің Отызжылыдық соғыс
1617 жылдыңсоныңда басталды деуге болады, деген ойымен де келісуге болады.
Себебі, Фердинанд Штирийскидің (1619 жылы император атанды) агрессиялық
саясатының арқасында Францияға қарсы қолданылған, ол агрессиялық саясатты
біз Франциядан Эльзас ландграфтігін Испандық Габсбургтерге алып беріп,
Францияны габсбургтердің қойнына тығып берді десе де болады Сонымен қоса,
Фердинанд Чехияның екі қаласындағы протестанттық шіркеулерді жабуы, чех
халқының бостандығына қол сұғу болып еді, ол 1618 – 1620 жылдары Чехиядағы
өткен Габсбургтерге қарсы көтеріліске алып келді. Жоғарыда айтылған
себептер, Отызжылдық соғыстың басталуына алып келді.Ал, неміс тарихшысы
Х.Шиллинг, мемлекеттік – саяси ахуалдарды зерттеу кезінде конфессионализм
мен менталитетке көп көңіл бөледі. Оның ойынша дін мен шіркеу жүйенің
астында болмаған, керісінше ол жүйенің дінгегі болған дейді. Ал,
мемлекеттік құрылыс пен ұлттық біртектілік бір – бірімен мүлдем
ұқсамайтын жүйелер болса да, екеуі тығыз байланыста еді дейді неміс
тарихшысы. 3
Әрине Шиллингтің ойы Поршневтің тұжырымына қарсы келеді.
Өз ойын жалғастыра келе Шиллинг, Ұлт XIX ғасырдың басты категориясы
болса, ал конфессия - конфессионалдық ғасыр XVII ғасырдың басты
категориясы болды дейді. 4 Шиллингтің бұл ой – тұжырымдамасы оның
американдық әріптестері Х. Роуэн мен К. Харлингтің, және ағылшындық
әріптесі Х. Кенигебергтің тұжырымдамаларымен сәйкес келеді дейді Л.И.
Ивонина Тридцатилетняя война и Восточная Европа мақаласында. 5
Дипломатиялық сұраққа келетін болсақ Шиллинг жаңа заманның бас
кезінде халықаралық қарым – қатынас - әулет, конфессия, мемлекеттік
қызығушылық және дәстүр сияқты даму дәрежелерінен өтеді дейді. XVI ғасырдың
соңында Мадрид – Вена – Варшава өсі пайда болып, Отызжылдық соғыстың
соңына дейін сақталды. 6
Демек, әрбір мемлекет өз қызығушылықтарын қуа отыра, XVII ғасырда
жалпыеуропалық дағдарыс Отызжылыдық соғысқа алып келді. Сондықтан екінші
тараудың атын Отызжылыдық соғысытың басталуы және оған қатысушы
мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты деп алдым. Бұл тарауда мен отызжылдық
соғыстың төрт кезеңің қарастыра отыра, соғыс кезіндегі жағдайды қарастыра
отыра, ондағы басты басты қатысушы мемлекеттерді айқындадық. Отызжылдық
соғыстың төрт кезеңінде де, оған демеу беріп отырған, өз саясатының
арнасына қарай бұрып отырған Франция мемлекеті -
нің рөлін көрсетуге болады. Бірақ, соғыс алаңы Германия болғанымен, ол аса
күрделі рөл ойнамады. Ал, Франциядан кейін басты рөл ойнаған, Испандық және
Австриялық Габсбургтер әулеті. Әрине, Францияны бірінші орынға қойып
отырған себебіміз, ол Ришелье мен Мазарини кезіндегі оның дипломатиялық
күшеюіне байланысты.
Францияның саясаты Ю.Е. Ивонин мен Л.И. Ивонинаның Тридцатилетняя
война и германская политика Франции мақаласында жақсы жазылған.
Онда, Франция мен Германия арасындағы қарым – қатынасқа байланысты
фактілер жазылған. Саяси – діни күрес XVI ғасырдың және XVII ғасырдың I
жартысындағы Батыс және Орталық Еуропада өткен әлеуметтік – саяси тарихи
даму тенденциямен тығыз байланысты болып, бұл дағдарыстардың шиеленіскен
жері – Германия болды деп көрсетілген. 7 Ал, Д.Эллиот және басқа
тарихшылар Француздың кардинал ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құрып, римдік
папа және Еуропаның ұсақ мемлекеттерінің Франциядан көмек сұрап, оған
арбитр және делдал ретінде қарауына әкелгісі келді дейді. 8Поршнев те
Ришелье кезіңдегі Француз саясатын зерттей келе, оның ...одақтастар іздеп,
оларды қару ретінде қолданып, өз қаржыларының арқасында соғысқа тікелей
қатыспауына жол берді.Ришелье Габсбургтерге қарсы дипломатиялық айлаларды
қолданып, оны Еуропаның ортақ идеясы қылып қойды. Оның ойы мен
комбинациясы жалпыеуропалық болғансын күшті еді....Поршнев Франция
саясатының екі жүздігін айта отырып, оның 1626 – 1628 жылдардағы
Ришельенің габсбургтер лагеріне ауысып кетуін қатты сыңға алып, оған
ақтаутаба алмаған. 9 А.Д. Люблинскаяның ойынша, Франция үшін тек қана
өзінің солтүстік және шығыс шекараларын қорғау ғана керек болған, содан соң
XV ғасырда Бургундия жаулап алған ескі француз облыстарын қайтару болатын
деп көрсетеді. 1 Ал, П.П черкасовтің ойынша Ришелье Еуропада және
Германияда Реформацияның орнағаның қалаған еді дейді. 11
Ал, Мазарини туралы шетел тарихнамасында өте аз жазылған. Бірақ
американдық тарихшы А.Лосскидің айтуынша, Мазарини ұжымдық қауіпсіздік
жүйесіне қол жеткізген және Еуропада жалпы бейбітшілік жағдайға неміс
княздерімен Рейн одағын құру арқылы және Испаниямен 1659 жылы Пиреней
келісіміне қол қою арқылы жеткізген деп көрсетеді Л.И.Ивонина өз
мақаласында.
Ришелье мен Мазаринидің саясаттары халықаралық сахнада Францияны ең
басты рөлге әкелуі еді. Және олар оған қол жеткізді деуге болады.
Отызжылдық соғыс кезіндегі Шығыс Еуропа мемлекеттерінің ішінде Ресей
басты рөл ойнады деуге болады. Себебі, Шығыс Еуропадағы ірі мемлекеттердің
бірі еді, ең күшті десе де болады. Б.Н Флоридің История Европы
еңбегінде, Отызжылдық соғыс кезіндегі өзінің рөлін басынан – ақ айқындап,
антигабсбургтік лагердің державаларымен жақындасу тенденциясы байқалды
дейді. 12 Ресей үшін XVII ғасыр аласапыраң кезең еді. Бұл кезде мұнда
саяси төңкерістер өтіп, 1613 жылы Романовтар әулеті билікке келген кез еді,
абсолюттік билікке өту кезі болатын. Сонымен қоса, капиталистік қарым –
қатынастың аяқ алып, дамып келе жатқан кезі еді. Сонымен қатар, ол өзінің
жерлерінің қауіпсіздігін кепілдендіріп, өз билігін күшейту үшін ол Осман
империясымен және Швециямен соғыс жағдайына әкелді.
Дегенмен, Ресей Отызжылыдық соғыстың барысында өз шекараларын
кеңейтіп, өз мәртебесін басқа мемлекеттер алдында көтерді деуге болады.
Дипломдық жұмысымның үшінші тарауын Отызжылдық соғыстың аяқталуы.
Вестфаль бітім шарты деп атадым.
Бұл тарауда соғыстың аяқталуы мен Вестфаль бітім шартныа қол қойып,
оның шарттарына келіскен мемлекеттер туралы айтылады. Сонымен қоса, неміс
әдебиеттеріндегі Отызжылыдық соғыстың қалай сипатталғаның да қарастырдық.
Себебі, сол кездегі әдебиетте соғыстың шыңайы оқиғалары суреттелген еді.
1648 жылдағы Вестфаль бітім шарты, Қасиетті Рим империясының
еуропалық саясатта рөлінің әлсірегенің көрсетіп, Франция мен Швецияның
күшеюіне алып келді.
Францияның күшеюі, Француздың екі кардиналының іс - әрекетінің
нәтижесі деуге болады.
Қазіргі замандағы неміс әдебиетшілерінің бірі Ф.Дикман Вестфаль бейбіт
келісімінің шарттары туралы жақсы монография жазғантын. Онда ол Вестфаль
бітім шарты Германия федерализіміне әкелсе де, жекелеген жерлердегі
моноконфессионализм принциптеріне қайшы келген жоқ дейді. 13
Бұл еңбекті жазған кезде біз тақырыпты толықтай зерттеп, оған баға
беруді мақсат тұтқан жоқпыз. Біз тек қана тақырыбымызға байланысты
материалдарды қарастыра отыра, оның кейбір сұрақтарына жауап беруге
тырыстық.
Кіріспеге сілтеме
1. Б.Ф. Поршнев. Английская революция и европейская политика середины XVII
– века. Москва – 1970г. 14 – бет. [?]
2. Б.Ф.Поршнев., Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и
Московского государства, Москва – 1976г., 60-68 бет.
3. Х. Шиллинг., Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 24 – бет.
4. Х. Шиллинг.,Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 146 – бет.
5. Л.И.Ивонина., Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопрося
истории., 2000г.,.№5., 135 – бет.
6. Х. Шиллинг., ., Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 29 – бет.
7. Ю.Е.Ивонин., Л.И Ивонина., Тридцатилетняя война и германская политика
Франции., Вопросы истории., 2000 г., №5, 32 – бет.
8. Д.Эллиот., Ришелье и Оливарес., Кембридж 1984 г., 122 – 125 беттер.
9. Б.Ф.Поршнев., Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и
Московского государства, Москва – 1976г., 140 – 142, 151 – 152 беттер.
10. А.Д. Люблинская., Франция при Ришелье.Французский абсолютизм в 1630 –
1642 г.г., Ленинград – 1982г., 243 – бет.
11. П.П Черкасов., Кардинал Ришелье., Москва –1990г. 9 –бет.
12. История Европы., 3 – том., Москва – 1993г., 431 – бет.
13. Ф. Дикман., Вестфальский договор., Мюнстерн – 1965г., 8 – 9 б
I-тарау. XVII ғасырдың I- жартысындағы Еуропадағы халықаралық жағдай және
Отызжылдық соғыс
XVI-XVII ғасырларда Еуропадағы халықаралық жағдай тұрақсыз болып,
жалпыеуропалық дағдарыс жағдайында болды. Германия мен Италияда саяси ауыз
бірлігі жоқ болғандықтан ішкі және сыртқы күштердің күресу алаңы болып қала
берді.“Қасиетті Рим иимпериясы” өзінің шекараларының тұрақсыздығынан,
құрамының біртекті болмауынан дағдарыс ошағына айналды.
Ал, Германия мемлекеттегі князьдардың өзара күресімен қоса, XV
ғасырдың аяғына қарай өз территориясына Тироль, Австрия және Оңтүстік-
Шығыс Еуропадағы славян жерлерін, “бургундық мұраға” кіретін Бургундия және
Нидерландияны, Оңтүстік- Батыс Германияның ұсақ территорияларын өзіне қосып
алған Австралиялық – Габсбургтер әулетімен күресте болатын. XV ғасырдың
ортасынан бастап австриялық Габсбургтер императорлық таққа тағайындалып
отыратын. Ал, ірі князьдік үйлер өздеріне ұсақ “императорлық шендегі” –
герцог, граф, прелат және империя қалаларын қосып, олардың әскери күштерін
және қаржыларын өз керектеріне пайдалану арқылы өзара бәсекелестік
жүргізді.
Осындай әдістерді қолдана отырып күшейген Габсбургтер әулеті, әсіресе
жаңадан негізі қаланып жатқан ұлттық еуропалық мемлекеттерге қауіпті болды.
Қауіпті жағдайдың өршіген тұсы, XVI ғасырда императорлық және Испандық
монархияның тәжін біріктіру және 1526 жылы Чехия мен Венгрияны өз құрамына
қосу Габсбургтер әулетінің күшін одан сайын күшейтті. Алайда, 1556 жылы V
Карлдың тақтан бас тартуының негізінде, үлкен жер иелігі австриялық
испандық Габсбургтер әулетінің екі тарамына бөлініп берілді, ал
көтерілістің негізінде Нидерландияның солтүстік провинциялары испандық
езгіден босап, буржуазиялық мемлекет құрды.
Ал, Габсбургтер әулетінің империяның ішкі саясатындағы идеяларының
іске аспауына, оларға қарсы ірі князьдардың қарсы шығуы әсерін тигізді.
Гасбургтермен саксондық герцогтер ғана емес, сонымен қоса бранденбургтік
маркграфтар, католиктік князьдар, баварлық герцогтер де бәсекелестікке
түсті.
Габсбургтердің ойынша, олардың жоспарларың, еуропалық мемлекеттердегі
реакциялық күштер қолдайды деп ойлады. Ұлы шаруа соғысынан кейінгі
империяда орнаған саяси реакцияны және XVI ғасырдың 40- жылдарында
басталған контрреформацияны өздерінің қажеттеріне және позицияларын нығайту
үшін пайдалануды ойластырды.
Австриялық және Испандық Габсбургтер Еуропада саяси билігін орнату
үшін және агрессивті саясатын жүргізуде бір-бірімен бәсекелестікте болды.
Испанияның, Италияның бірталай жерлерінің жаулап алуы, австриялық
Габсбургтердің ызасын келтірді, қанағаттандырмады және де олардың
қызығушылықтары Оңтүстік Германия жерлерінде де таласқа түсті. Бірақ, бұған
қарамастан XVI ғасырдың II-ші жартысында- XVII ғасырдың басында екі
гасбургтік әулеттің бірге қарсыластарына қарсы күрескен күндері де болды.
Жоғары және Ортаңғы Рейн жеріндегі испан - австриялық әулеттерінің
бірге әскери шаралар жүргізуі, Германиядағы католиктік реакционер-лердің
күшеюі Гасбургтер мен Франция арасындағы шиеленістін тууына жағдай жасады.
Ал, француздық Генрих IV-ші неміс егемендігін сақтап қалу, яғни,
Германиядағы протестанттық және католиктік князьдар арсындағы билік үшін
күресті қолдай отыра, мемлекеттің бірігуіне жол бермеу саясатын жүргізді.
Әсіресе, Франция саясатшылары Германияда австриялық Габсбургтердің
күшеюіне жол бермеуіне тырысты. Испандықтардың XVI ғасырдың ортасында
Солтүстік Италияның жерлеріне өз билігін орнатуы да, Француздықтардың
көңілінен шықпады, себебі бұл испандық және австриялықтарды қосатын
территория еді.
Бұл жағдайдың шешілмеуіне себеп болған, Франция мен Испания арасында
қалған итальяндық дербес мемлекеті Савой герцогтігінің қайсысының таңдарын
білмей, тосу позициясында болды.
Австрялық және испандық Габсбургтердің Германия, Италия және
Нидерланды жерлерінде өз жоспарын іске асыруы Францияның өз территориясын
оңтүстікте Пиренейге дейін, шығыста Рейнге дейін кеңейту жоспарларына балта
шабатын еді, және Францияның экономикалық және стратегиялық жауларын
күшейтер еді.
Генрих IV-ші Габсбургтерге қарсы күреске дайындалу үстінде еді. Ол өз
жағына протестанттық неміс князьдарын шығарып алып, Габсбургтерге қарсы
күреспектін. Генрих IV-ші қайтыс болар алдында Габсбургтермен соғысайын деп
жатқантын және ол неміс князьдарымен одақ құрып үлгерген болатын.
Габсбургтерге қарсы күресте XVI ғасырдың Франциско I, Турциямен
келіссөз жүргізудің арқасында 1535 жылы одақтық келісімге қол қойып,
сұлтаннан капитуляция алып, бірқатар сауда жеңілдіктерін алды. Ал, шыңында
бұл, екі ел арасындағы әскери одақ болатын. Ал, Франция Турцияға
Габсбургтік Карл V- мен, Венециандық республикамен күресте көмек беруге
міндеттенді. Түрік- франк келісімі XVII ғасырда Генрих IV
кезіңде негізделген еді, Генрих IV бұл келісімді испандық король мен
императорға қарсы күресте қару ретінде қолданбақ болды. Генрих IV-ден кейін
де, француздық үкімет осы тактиканы қолданды.
Католиктердің тірегі болған Габсбургтердің, Нидерланды және Төменгі
Рейн жерлерінде күшейе түсуі, солтүстік теңіз сауда жолдарына қызығушылығы
бар мемлекеттердің үрейін ұшырды. Солтүстік теңіз жағалауында
Габсбургтердің орнығуы мүмкіндігі Англия үкіметін жай қалдырмады және
испандықтар мен австриялық күштердің Нидерландыға және Төменгі Рейнге бет
қоюын ұстап қалғысы келді.
Англиядағы революциялық оппозиция кальвинизм бағытын ұстанғандықтан,
антигасбургтік мемлекеттері мен Англияның үкіметі, билеуші таптары олармен
бірге бір жақта бола алмады.
Және де Шығыста өз үстемдігін нығайтқысы келген Францияның күшеюі,
XVI ғасырда Турция порттарына кіруге келісім алған Англия үшін тиімісіз
болды, себебі ол оның сауда қатынастарына кедергі жасауы мүмкін еді.
Отызжылдық соғыстың I- жартысында да, соғыстың алдында да бұл жағдай
шешімін таппаған еді.
Ал, Германия территориясындағы дағдарыстын алдында, Солтүстік Еуропа
мемлекеттерінің саяси бағыты аңық болды.
Дания Солтүстік Германиямен тығыз саяси және экономикалық байланыста
болды. Сонымен қоса Дания королі, герцог Гомитинский болғандықтан “Қасиетті
Рим империясының” князьдарының бірі болды.
Дания Солтүстік Германияда Габсбургтердің билігінің орнығуына қарсы болды.
Және де, Ганза дағдарысқа ұшыраса да, Дания оның Солтүстік теңіз
жағалауындағы сауда жолдарына өз үстемдігін орнатар еді. Швеция корлі
Густав II Адольф 1617 жылы Столбов келісімінен кейін Балтық бассейінін
қайтадан жаулап алуға көшті. Швеция мен Дания бір-бірімен бәсекелесе отыра,
Испания мен Австриялық Габсбургтердің экспансияға дайындалған екі ел оларға
ең басты қатер болды.
1617 жылы Столбов келісімінің ауыр шарттарын қабылдаған Рессей де,
Балтық бойындағы жерлері үшін өзінің күресін тоқтатпады. Және Польша
интервенциясының қайшылықтарын жоюды, өзінің саясатының басты мақсаты етіп
қойды. Ал, Габсбургтер Польшаны Шығыс Еуропадағы өзінің аванпосты ретінде
қарастырды.
Рессейді интервенциялау кезінде Австрия мен Испания Польшаға қаржылай
және ландскнехттілермен көмектесті.
XVII ғасырдың басында Еуропадағы жағдай Турцияның күшеюімен шиеленіске
түсті. Осман империясы оңтүстік- шығыс Еуропа елдерін ғана емес, сонымен
қоса Венгрия және Орталық Еуропаның бірқатар жерлерін өз қол астына
қаратты. Габсбургтердің қол астында Венгрияның батыс жерлері ғана қалды.
Турция Буда қамалын Венаға шабуыл жасау үшін қолданды. XVI ғасырдың II
жартысында Турция ең күшті мемлекеттердің бірі болды. Оның батыс жерлері
Венециалық республиканы жаулап алған соң, Балқан жартыаралы және Эгей
теңізіне дейін, ал шығыста Багдад және Кавказ территориясын жаулап алу
арқылы кеңіді. Турция Трансильвания, Молдавия князьдығына және Валахияға өз
құқықтарын сақтап қалды. Бірақ, 1571 жылы Лепантода Осман империясының
испан-венециялық флотынан жеңіліс табуы, оның күшінін әлсіреуіне әкелді.
Бірақ, оған қарамастан Кипр түріктердің қол астына түсті, Венеция әскери
контрибуция төлеуге мәжбүр болды. Испандықтардан Тунисті жаулап алуы
арқылы, Осман империясы Солтүстік Африкадағы территорияларын кенейтті. XVII
ғасырдың басында Иран мен Кавказдың бірқатар жерлерің Сефевиттер жаулап
алды. Бірақ, бұған қарамастан Осман империясы XVII ғасырдың I жартысында өз
қуаттылығын жоғалтқан жоқ. Осман империясының өз қуаттылығын жоғалтпауына,
осы кездегі Еуропадағы екі саяси топ арасындағы дағдарыс оның жағдайының
күрт құлдырауына жол берген жоқ. Франция сұлтан оның одақтасы болып қала
беруіне қол жеткізді.
Турциямен өзінің қарым-қатынасының нық болып қала беруіне Англия да
қол жеткізді.
Отызжылдық соғыстың бірінші жылдарында да, түрік сұлтанының сарайына
бірқатар Еуропа елдерінің елшілері ресми сапармен келіп тұрды.
Турция басшыларының саяси бағытына әсер ету үшін Константинопльде
Рессей мен Польша, Англия мен Венеция, Франция мен Голландия жиналыс жасап,
дипломатиялық күрес жүргізуді ұйғарды.
Ал, түріктердің ойлауынша Еуропадағы саяси және діни тұрақсыздық
Гасбургтер әулетінің күш-қуатын әлсіретіп, Австрияны өз бағытынан тайдырады
деп ойлады.
Және Еуропадағы жағдайдың қалыптасуы Турцияның Сефевидтерге қарсы
күресін жалғастыруға үміт берді.
Мурад IV (1623-1640ж.ж.) кезіңде түріктердің венециандықтарға және
Иранға қарсы күресі жалғастырылып, Иранмен соғыстың нәтижесінде түріктер
өздерінің бұрын айырылған жерлерін өзіңе қосты. Әрине бұл түріктердің саяси
және экономикалық күшейгенің білдіретің еді. Және де осы кезде Мурадтың
саясатының дұрыс жүргізгенің арқасы еді.
Германия отызжылдық соғыстың алдындағы саясатына келетін болсақ ол
экономикалық және саяси құлдырау үстінде еді.
Жалпыеуропалық әскери дағдарыстың орталығы Германия болды. XVI
ғасырдың II жартысында Германияда Ұлы шаруа соғысының жеңілісінен кейін,
елде XVII ғасырдың басында реакцияның қарқынды дамуы басталды. Шаруалар
қозғалысың басқанмен, ол XV ғасырдың және XVI ғасырдың басында экономикалық
дамумен қатар жүрген қаланың өсуі мен гүлденуіне, әлемдік сауда жолдарында
тұрған қалалардың дамуына әсер еткен қоғамдық қозғалыс - Реформацияны да
тоқтатты. Енді қалада патрициаттың билігі орнап, ол қаладағы сауда мен
өнеркәсіптің дамуына нұқсан келтірді, сонымен қатар қалалар жергілікті
князьдердің қол астына қарады. Бюргерлік оппозиция құлаған болатын.
Ал, Реформация үшін күреске келетін болсақ, ол жекелеген князьдер мен
империяның орталық билігінің арасындағы қырқысқа айналып, Германияны 200
жылдай уақытқа Еуропаның беделді мемлекеттерінің қатарынан сызып тыстады.
1
XVI ғасырдың II жартысында Ұлы географиялық ашулардың арқасында жаңа
сауда жолдарының пайда болуының әсерінен солтүстік герман қалаларының
Ганзей одағының құлауына әкелді, себебі бұрын әлем сауда жолдарында басты
роль ойнаған бұл қалалар өз қажеттігін жоғалтқан еді. Себебі бұл кезде
шығыс елдерін Атлант мұхитының жағалауымен жалғастыратын басқа жолдар
ашылған болатын.
XVI ғасырдың II жартысында Германиядағы экономикалық құлдырау,
өнеркәсіпке де әсерін тигізбей қоймады.
XV ғасырдың және XVI ғасырдың басында мануфактуралық сипатты дамып
келе жатқан капиталистік өнеркәсіп өзінің дамуында жалғасын тапқан жоқ.
Бұның басты себебі Шаруа соғысын басқаннан соң ауылда феодалдық реакцияның
жеңуі еді.
Ауылдарда феодалдардың билігінің орнығуы мануфактураның ауылдарда
орнығуына жол бермеді. Бірақ “басыбайлық құқықтың орнығуы – деп жазды
Энгельс - XVII және XVIII ғасырларда Германиядағы өнеркәсіптің дамуына жол
бермеді. 1
Германия өнеркәсібінің дамымай тоқтап қалуына неміс саудасының
жүрмеуі, нарықтағы орның жоғалту және шетелдік бәсекелестік әсер етті,және
де бұл бәсекелестік цехтік өнеркәсіпке де әсерін тигізбей қоймады.
Батыс және Оңтүстік- Батыс Германия қалаларындағы экономикалық
құлдырау, ауыл шаруашылығының ішкі нарығының дағдарысына әкелді.
Ал, басқа жақтан алып қарасақ ауыл шаруашылығының “екінші тынысы” ашылды
деуге болады, себебі елде олар нан мен өнеркәсіптік шикізатты Эльба өзені
арқылы шетелге шығаруға жол ашылды. Бұл жаңадан ашылған сауда жолы
феодаллдар жол ашылды. Бұл жаңадан ашылған сауда жолы феодалдар үшін өте
тиімді еді, себебі бұл капиталистік мануфактураның дамуына әкелді.
“Капиталистік кезең өзінің келуін басбайлы шаруа еңбегінің негізінде
құрылған ірі ауылшаруашылық кезең болып көрсетті” - деп жазды Энгельс. 2
Шаруалар қозғалысы басылған соң, шығыс герман феодалдары өздерінің
жер үлестерін шаруалардан және қауымнан жартылап алған жер үлесінің
арқасында өз жерлерін кеңейтті. Және осы феодалдардың жерлерінде шаруалар
еңбегі ақысыз пайдаланылды.
Энгельстың тұжырымдауынша, Шаруалар көтерілісі Эльбаның шығысындағы
шаруалардың қатыспауы, оның жеңілісіне әкелді. Және Басыбайлық құқықтың
жариялануы, шаруаларды толықтай феодалдардан тәуелді етті. 3
Ірі барщина шаруашылығының жобасы шығыс Германия жерлерінде көпке
дейін сақталып, сауданың жүруіне әсер етті. Ал, батыс және оңтүстік-батыс
Германия территориясында ұсақ шаруашылық жобасы сақталып, мұнда бұрынғыдай
феодалдарға ақша және тауар салығын төлеу сақталды. Басыбайлылық
құқығының екінші басылымынан кейін, князь билігі күшейіп, нығаюына
әкелді. Князьдар билігінің нығаюы. Шаруалар соғысының алдынды да байқалған
еді, себебі Гермениядағы орталықтандыру процессі бүкіл елді қамтымай тек
жергілікті жерлерде ғана жүргентін. Сондықтан Князьдар шаруалар соғысы
жеңілгеннен кейін елде қалыптасқан жағдайды өз қажеттіктеріне қарай
пайдалана алды. Ал, неміс дворяндары өз жағдайларын түзеу үшін князьдардың
маңыныда шоғырланғанды жөн көрді. Осы уақыттан бастап дворяндар князьдардан
толықтай тәуелді болып, айтқандарын орындап отырды. Себебі дворяндар
олардан көптеген жеңілдік алды, мысалы, шен, салықтан босатылды, ең бастысы
шаруаларға қожалық ету құқығы болатын. Дворяндар сонымен қоса шіркеулік
ұйымның протестанттық және католиктік екі ағымын қолдады, және оларды
өздерінің саяси билігінде қолданды.
Австрияда XVI ғасырдың соңында болған Шаруалар көтерілісі, ауылдық
жерлерде революциялық күрестің әдет-ғұрыпы және халықтық реформацияның
идеялары әлі тірі екенін көрсетті. Бұл XVI-XVII ғасырлардағы ақырғы
көтеріліс болған жоқ. Австриядағы көтерілісті басқан соң, Бавария және
Оңтүстік-Германия қалаларында жекелеген шаруалардың толқуы болып тұрды.
Феодалдық басыбайлық езгісіне қарсы жүрген шаруалардың бас көтеруі
иезуиттер жүргізіп жатқан католиктік реакцияға қарсы күрестің
жандандырылуына әсер етті. Ол қалаларда да үндеу тапты. Мысалы, империияның
протестанттық Донауверт қаласын жан-жағынан католиктік Бавария және баврлық
герцог Максимилиан Виттельсбах, иезуиттер мен император Рудольф II (1576-
1612ж.ж.) қоршаған еді. Ал, бұқара халық реакцияға қарсы күреске дайын
екенің бірнеше рет көрсеткен еді. 1598 жылдан бастап Маркстың айтуынша
қаланың тұрғындары протестанттық ұстамдыұты көрсетіп, католиктік
процессияға кедергі келтіріп, оларды келемеждеді, ал 1607 жылы халықтың
шың бой көтеруі болды. 4 Донауверттік брюгерлердің халық бастаған
көтерілісті сатып кетуін, Максимилиан Баварский пайдаланып, Донаувертті өз
иелігіне қаратып алды.
Рудольф II –нің кезіңде иезуиттер өзінің жағдайын толықтай
қожайындарымыз деп сезінді. Протестантизм, князьдардың қолындағы қаруға
айналды және Солтүстік және Шығыс Германияның лютерандық князьдары мен
кальвинизм бағытын ұстанған Оңтүстік-Батыс Германия князьдарының арасындағы
күрестің нәтижесінде ол нығая түсті.
1555 жылы Аусбург діни үйімен католиктік және протестанттық топтардың
арасындағы орнатылған тепе-теңдіктің бұзылуына иезуиттердің саяси
жағдайының нығаюы және католиктердің әсерінің өсуі әсер етті. Иезуиттер
Максимилиан Баварский мен эрцгерцог Фердинанд Штириский қолдауымен бірқатар
қалаларда шабуылға көшіп, Донауверт, Ахена, Юлих жерлеріне дейін жетті.
Осы күрес, ерекше күшпен XVII ғасырдың басынан Рейн облысында
басталып,шетел мемлекеттерінің де қызығушылығын оятып, ішкігерман күресі
мен бүкіләлемдік қақтығыстардың бір буынға байлануына әкеп соқты. Испандық
жеңілмейтін армаданың опат болғанынан соң, Рейн облысы Испания мен
Нидерландия арасындағы негізгі қатынас жолдарына айналды. Испаниядағы неміс
католиктерінің жеңіуі, оның Нидерландыдағы революцияға қарсы жүргізіп
жатқан күресінде, Нидерландия мен Испания арасындағы көпірдің рөлін
атқарған Рейн облысында өз беделін нығайтуға әсер етер еді. Бірақ, бұл
жағдай Франция- ның саясатына қайшы келді, себебі оған Испания
монархиясының күшейгенің және Рейн облысында өз билігін орнатқаның
қаламады. Және католиктік Франция, Германияда католиктердің жеңгінің
қаламады.
Ішкігерман күресі 1608-1609 жылдары протестанттық және католиктік
ерекше саяси ұйымдардың пайда болуына әкелді, олардың әрқайсысында өз
әскері мен қазынасы болып басқа шетел мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-
қатынас ұстанды.
1608 жылдың мамыр айында протестанттар бірінші болып, Протестанттық
немесе Евангелиялық Уния құрды.
Уния құруға себеп болған, Донауверт қаласына империя империя қаласы
құқығын қайтарып беру еді. Ал, Протестанттық унияның басында тұрған Фридрих
V Пфальцкийдің басты мақсаты әскери күштерді біріктіре отыра барлық
протестанттарды біріктіру еді. Біріккен протестанттық князьдар мен қалалар
католиктік реакциямен күресте халықтын күшіне арқа сүйегісі келмей, Франция
королі Генрих IV-ге өз үміттерін артты.
Ал, 1609 жылы Унияға қарсы - Католиктік Лига құрылды, оның басында
баварлық герцог, иезуиттердің қолында тәрбиеленген Максимилиан тұрды, ал
әскери басшысы ретінде императорлық фельдмаршал барон фон Тиллиді шақырды.
Протестанттар мен католиктер арасындағы күрестің басты себебі,
протестанттық князьдықтардың шіркеу мүлігін секуляризациялау болды.
Католиктер осы мүлікті шіркеуге қайтарып беру үшін күресті. Максимилиан
Баварский өз үйінің жағдайын көтеру үшін католиктік лагердің және
Габсбургтердің күштерін қолданды. Ол өз әскерін қамтамасыз ету үшін ұсақ
қалалар мен рухани билеушілердің иеліктерінің қаржыларын қолданды. Егер де
протестанттық лагерде лютерандар мен кальвинистер бақталасса, ал католиктік
лагерде баварлық Виттельсбахтар мен Габсбургтер билік үшін күресті. Күреске
қатысқан князьдар өздерінің арпалысында ұсақ империя шендері күштері мен
қаржыларын қолданды, шетелдік мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда бір-
біріне айдап салу үшін қолданды.
Германияның экономикалық құлдырау және халық күресін езгіге алған соң
күшейген князьдар, мемлекетті біріктіру және неміс халқының саяси
қызығушылықтары туралы сұрақтар көтеріліп қаралған жоқ.
Протестанттық уния және Католиктік лиганың артында шетелдік мемлекеттердің
күштері тұрды.
Олардың арасындағы күрес шешуші кезеңге жетті, бірақ ашық соғысқа
айналмады. Себебі Германияның ішіндегі қиын саяси жағдай мен Еуропадағы
жағдай оған жол бермеді. Католиктік лиганың әскерінің қолбасшысы
Максимилиан Баварский, Габсбургтерді күшейтіп алмас үшін ашық соғыс
басталмай тұрған еді.
Испандық және Австриялық Габсбургтер арасындағы қарым-қатынас әлі
толықтай шешімге келмеген еді. Испания королі Филипп III Австриядан гөрі
Бавария мен Католиктік лигаға көп арқа сүйеді және күту саясатын таңдап
алды.
Ал, неміс протестанттары өздерінің одақтасы ретінде таңдап алған
мемлекеттері, әлі толық шешімге келген жоқтын. Олар өз саяси бағыттарын әлі
күнге дейін айқындамаған еді. Негізінде Франция королі Испаниямен соғысқа
дайындалып жатқантын, бірақ Германиядағы саяси күреске көз-қарасы қандай
екені әлі аңықталмағантын. Егер де ол неміс католиктерінің жеңісін
қаламаса, екінші жағынан ол неміс протестанттарының да жеңісін қаламады.
Ал, Англияның көмегіне неміс протестанттары мойын сұнбаса да болатын
еді. Бірақ, Англия королі Яков I Стюарт Протестанттық унияның басшысы
Фридрих Пфальцкиді қолдады, себебі ол оның күйеу баласы болатын. Бірақ ол
да протестанттықтардың толықтай жеңісін қаламады. Яков I айла жасап
Испандық Габсбургтер үйімен туыс болғысы келді. Англия да Франция сияқты
империяның күшті мемлекетке айналуынан қорықты.
Ашық соғыстың басталуы тек қана империядағы жағдайға байланысты
болмады, ол негізінен Еуропа мемлекеттерінің саяси ұстанған бағыттарына
тәуелді болды. Еуропаның ең ірі мемлекеттері әлі “тосу” саясатын ұстанып
жүрген еді. Сонымен қоса жауларының соғысқа дайындығын және одақтастарының
шың мақсаттарына көз жеткізбейінше ашық соғысқа шықпауға тырысты.
Ал, бұл кезде Шығыс Еуропада қандай жағдай қалыптасқаның қарастыра
кетейік.
Шығыстағы ең күшті мемлекет болып Ресей мемлекеті болды.
Енді Отызжылдық соғыс алдындағы Ресейдің саяси бағытын қарастырып кетейік.
Польша жүргізген интервенцияны Ресей Еуропадағы саяси жағдайдан жеке
шеше алмады. Себебі бұл кезде Польша испандық-габсбургтік лагердің форпосты
болғантын. Ал Ресей бұл кезде Шығыс Еуропа территориясындағы ең ірі, күшті
мемлекеттердің бірі болды, сондықтан онымен санаспауға тағы да болмайтын.
Отызжылдық соғыс кезіңдегі Ресей үкіметінің саясатының қызығушылығы
габсбургтерге қарсы топтың жеңуін қалады. Ал егер де испандық габсбургтік
күштер жеңсе, онда шляхталық Польша Ресей жерлеріне қарсы шабуылдарын
қайтадан бастап, Испания мен Австрия оған көмекке келер еді.
Сондықтан да Ресей Швециямен Столбов бейбітшілік келісімінің шарттарын
қабылдап қол қойған еді. Бұл саяси айла арқылы Ресей Польшамен соғысқа
дайындалу үшін уақыт ұтушы еді.
1617-1618 жылдары Польшаның Мәскеуге жасаған нәтижесіз шабуылдарында,
ол Швециямен соғысты өзінің Солтүстік-Шығыс территорияларын әлсіретіп алды.
Жоғарғыда келтірілген фактілерді Б.Ф. Поршнев өзінің еңбегінде XVII
ғасырдағы Еуропадағы саяси - әлеуметтік жағдайды зерттей келе, өз сызбасын
құрды. 5 Поршнев еңбегінде, Л.М. Ивонинаның айтуынша Батыс Еуропадағы
дағдарыста Ресейдің ролін, маңыздылығын аса күшейтіп жіберген дейді. 6
Б.Н. Флорейдің “Истори Европы” еңбегінде, Отызжылдық соғыс алдында
Ресей үкіметі, Еуропадағы орнығып жатқан саяси одақтар жүйесінде өз орның
аңықтап, антигабсбургтік лагердің қатарындағы мемлекеттермен жақындасқаны
аңық көрсетілген. 7
Біз қарастырып отырған сұрақты толықтай қарастыру үшін, “Славяне и их
соседи” атты Мәскеуде 1995 жылы өткен XIV конференцияда оқылған В.А.
Артамоновтың “Очаги агрессии в Центральной, Восточной и Юго-Восточной
Европе в XVII- XVIII” атты баяндамасын қарастырған жөн. Себебі онда ол XVII
ғасырдың I жартысындағы агрессия ошақтарын стамбул-османдық, австриялық,
швед және польшалық деп көрсетті. Бірақ австриялық ошақты габсбургтік деп
те көрсетуге болатынды, себебі XVII ғасырдан бастап Испания габсбургтердің
көшбасшысы болғантын. Артамоновтың “пассионарлық отарлауды экспанцизм” деп
қарастыруға болмайды деген тезисіне көңіл аударған жөн. Себебі XVII ғасырда
Ресей осы саясатының арқасында ең ірі жер иесі болып шыға келді.
Егер орта ғасырлық тарихты жақсы білетін болсақ, онда мынандай
тұжырымға келуге болады.
Орта ғасырда өмір сүрген мемлекеттердің қайсысында отар жерлері көп
болса ғана бүкіләлемдік саясатта беделді роль алады деуге болады.
Жалпы алып қарастырғанда, XVII ғасыр Ресей үшін абыржу уақыты
болатын, абсолюттік билік жүргізу формасына өту кезеңі мен ішкі мемлекеттік
дағдарыстын бастан кешілуі, 1613 жылы мемлекет басына Романовтар әулетінің
келуімен байланысты еді. Сонымен қатар бұл кезде Ресейде капиталистік қарым-
қатынас орнап нарықтың орнығу процессі жүріп жатты.
Чехия отызжылдық соғыс кезіңде қандай саясат ұстанғаның қарастырып
өтсек.
Ал, Чехия болса басынан саяси басшылардың ауысуын өткізіп жатқантын.
1526 жылы Чехияны Габсбургтік ірі мемлекеттің құрамына қосылған соң,
Фердинанд чехтік сеймнің тандауы бойынша тәжді қабылдады. Таққа отырған
соң, Фердинанд Чехия корольдігінің құқықтары мен бостандықтарын, және
ақсүйектердің барлық артықшылықтарын сақтауға сөз берді. Бірақ іс жүзінде
Фердинанд сөзінде тұрмай Чехияға тәуелді ел жағдайына түсірді. Корольдің
рұқсатысыз сеймдер мен облыстық жиналыстар өткізілмеді. Қалалар өзін-өзі
басқару құқығынан айырылып, австриялық қызметшілердің қол астына берілді.
Цехтер де австриялық қызметшілердің қадағалауында болды. Чехтік феодалдар
мен қала тұрғындарының бой көтерулері өлім жазасымен жазаланып, сонымен
қоймай мүліктерін де тартып алды.
Фердинанд I және оның мұрагерлері Максимилиан II (1564-1576ж.ж.) мен
Рудольф II бір уақытта Габсбургтердің билігіне қарсы шыққан чехтік
протестанттармен күрес жүргізді. Прагада Чехтік сейм үкіметтік комитет
тағайндап шұғыл шараларға көшті. Рудольф II Чехияның Германдық
протестанттық лагерімен бірігуінен қорқып кейбір сұраныстарына келісе
берді. Рудольф II бұл шешімге келуіне испан елшісі де ашық соғысқа шығуға
болмайды деп көндірген еді. 1609 жылдың шілдесінде Рудольф II
Мәртебелілік грамотасына қол қойды, онда барлық католик еместерге басқа
дінді таңдауына және олар өздерінің дефензорлары, яғни діндерің
қорғаушыларды ұстауына құқық берілді. 1611 жылы граф Туриның бастауымен
Прагада чехтардың қарулы күштерінің бастарын біріктірді.
Осы жылы Рудольф II тақатан бас тартып оның орнына Матвей Чехияның королі
болды. Рудольф II-нің мұрагері Матвей (1612-1619ж.ж) “Мәртебелілік
грамотасын ” куәләндіріліп Чехиядағы қалыптасқан саяси жағдайды мойындады.
Шетелдерден көмек іздеген Пртотестанттық уния Чехияда 1609-1611 жылдары
Габсбургтерге қарсы басталған көтерілістерді өз дегендеріне пайдаланып,
одақтасы қылып алғысы келді. Сонымен қатар Протестанттық уния Венеция
республикасымен, Швейцарлық кантондармен және Англиямен жақындасу үшін
әртүрлі айлалар қолданды. 1613 жылы Голландия мен уния арасында қорғану
одақтастығы туралы құжатқа қол қойылды. Католиктік лига феодалдардын
байлығын өздерінің қолдарына түсіргісі келді. Оңтүстік-Батыс Германияда
рухани феодалдарды протестанттар жеңсе, олардың секуляризация өткізуінен
қорықты. Максимилиан Баварский бұл жағдайды пайдаланып, Лиганы күшейтіп өз
қолында қалдыруға тырысты.
1614-1615 жылдары Лига Юлих герцогствасында, Клев графтігінде, Ахен
және Мюльгейм қалаларындағы және Рейн облысының басқа жерлеріндегі
протестанттар мен католиктер арсындағы қақтығыстарға белсеңді қатысып,
протестанттарға қарсы күрес жүргізді. Ал, иезуиттер болса өздерінің басшысы
Фердинанд Штирийскиге Австрия, Чехия, Венгрияда таққа отыруына және
“Қасиетті Рим империясының” тәжін папаның көмегімен алуға тырысты. Матвей
Фердинандты өзінің мұрагері деп жариялады.
Фердинанд Штирийский “Мәртебелілік грамотасымен” чехтарға берілген
саяси бостандығын қорғағандарды және граф Турнаның қол астындағы чех
әскерін де қуғынға алды. Габсбургтердің ойындағыларын іске асыру үшін,
Прагада ол “орынбасарлардан” (лейтенанттар) құралған үкімет тағайындап,
олар протестанттарға қарсы шығып, чехтік “дефезорлардың” құқықтарын
мойындамай, оларды репрессияға ұшыратты. Фердинанд пен оның
“лейтенанттарының” керітартпа шаралары Чехияда үлкен ашу туғызды. Қоғамның
барлық топтары қарсылық көтсетуге дайын болды. 1618 жылы 5 –ші мамырда
чехтік сеймнің протестанттық депутаттары “Мәртебелілік грамотасын” бұзған
үшін император Матвейге өз қарсылықтарын білдіруге жиналды. Бірақ Матвей
олардың көтерген сұрағын қарастырмай, бой көтеруші депутаттарға тиісті жаза
беруі, Прага халқының ызасын келтірді. Қалада қаруланған адамдар жиналып,
корольдің жарлықтарын талқылап, оларды тоқтатуын талап етті.
Корльдің лейтенанттарымен Чехтік сеймнің өкілдері келіссөз жүргізіп
жатқан кезде, Прага кремілінде жиналған қарулы адамдар тобы Габсбургтердің
өкілдерінің жазасын тартуды талап етті.
Чех халқының ескі дәстүрі бойынша, екі дефензор лейтенанттары
Мартиниц пен Славата терезеден лақтырылды.
Жоғарғыда айтылғандай XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттерінің
бүкіләлемдік үстемдік үшін күреске түсуі, өз мемлекеттерінің территориясын
соғыс алаңына айналдырды. XVII – ғасыр Еуропа үшін аласапыраң бақталас
кезең еді.
I – тарауға сілтемелер
1. Ф. Энгельс., Крестьянская война в Германии. Приложения., 1948ж., 126
бет.
2. Ф. Энгельс., Крестьянская война в Германии. Приложения., 1948ж., 132 -
бет.
3. Архив Маркса и Энгельса. 8-том, 60, 106, 107 – беттер.
4. Б.Ф. Поршнев., Тридцатилетняя война., Москва, 1976ж., 50-51 беттер.
5. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 36-бет
6. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 37 – бет.
7. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 38 – бет.
II – тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы
мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты.
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех - пфальцк кезеңі (1618 – 1624
ж.ж.)
Габсбургтердің Чехияға қарсы бағытталған ашық агрессиясы, чех халқының
қалған соңғы құқықтарынан айырылып, король билігіне толықтай бағынуы
отызжылдық соғыстың басталуына алып келді. 1618 жылы 23 мамырда орын алған
“дефенестрация” актісі Чехия мен Австрия арасындаға қарым - қатынасының
үзілгенің көрсетті. Чехтік сейм отыз директордан үкімет құрып, Австрия мен
Венгрияның протестанттарымен және Протестанттық унияның басшысы Фридрих
Пфальцкимен қарым - қатынас орнатты. Сонымен қатар Моравияның ландтагымен
мемлекеттік бірлікті және Силезия, Жоғарғы және Төменгі Лужицамен Солтүстік
Нидерландыдағыдай конференция өткізу туралы келіссөздер жүргізді.
Чехиямен бірігу идеясы Моравия халқының арасында үндеу тауып, Чехия
әскерлері Моравияның ірі қалаларын басып алды. Моавияда габсбургтік әскери
күштеріне қолбасшы болған, Австрияны қолдаған, пайдакүнем католик, чехтік
магнат Альбрехт Валленштейн әскері Моравиялық ландтагпен ауыстырылды.
Осының арқасында Чехия үкіметі өзінің әскери күштерін күшейтуге мүмкіндік
алды. 1619 жылы тамызда Фердинанд императорлық таққа отырайн деп жатқанда,
оны ол құқығынан айырды.
Ал, одан бұрын иезуиттер қаладан қуылды. Чехияда өткен бой көтерулер
өкінішке орай Чехия мен Моравиядағы өткен ұлт-азаттық көтеріліспен үлесіп
кетпеді. Феодалдық және жалпы өткен ұзақ саяси реакция чех халқының күшін
әлсіреті. Чехтік ақсүйектер халыққа арқа сүйегісі келмеді. Өз үміттерін
олар немістердің протестанттық униясына артты. Ал, олар болса тек қана “сөз
берумен көмектесті” және унияның қолбасшысы - кондотьер граф Эрнст фон
Мансфельд жалдаған әскерлерге сенді. Фердинандты тақтан тайдырған, чехтік
сейм Фридрих Пфальцкиді корль қылып тағайндады, бірақ оның Чехияда ешқандай
беделі және өзінің әскери күші болмады.
Чехиядағы саяси керітартпа бой көтерулер католиктік лагердің біраз
уақытқа татуласуына әкелді. Католиктік лиганың басшысы Максимилиан
Баварский мен император Фердинанд II (1619-1637 ж.ж.) арасында келісімге
қол жеткізілді. Неміс католиктерінің испан саясатын белсеңіру арқылы,
австриялық эрцгерцог Альбрехт Испаниядағы Фридрих Пфальцкимен күресу үшін
әскер жинауға мүмкіндік алды. Польша королі Сигизмунд III-ші де Фердинандқа
көмектесуге сөз берді. Шешуші ұрыстың алдында Чехияға қарсы құрылған
одақтастарының күші, Чехияның күшінен артық болды. Чехияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .4
I – тарау. XVII – ғасырдағы Еуропадағы
халықаралық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II – тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы мемлекеттердің
саяси ұстанған бағыты ... ... ... ..28
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех - пфальцк кезеңі
(1618 -
1624ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..28
2.2. Отызжылдық соғыстың екінші Даттық кезеңі
(1625-
1629ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...31
2.3. Отызжылдық соғыстың үшінші Шведтық кезеңі
(1630 -
1635ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...37
2.4. Отызжылдық соғыстың төртінші Франк – шведтық кезеңі (1635–
1648ж.ж.) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..43
III – тарау. Отызжылдық соғыстың аяқталуы. Вестфаль бітім
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Орта ғасырдың XVII – ғасырында Батыс және Шығыс Еуропа елдерінің
тарихы байланысқа түскен кезеңі еді.
Олардың тарихын орта ғасырдың күрделі де маңызды оқиғасы Отыз -жылдық
соғыс біріктірген еді. Бұл бірінші жалпыеуропалық соғыс еуропа саясатындағы
жағдайды үлкен бұрылысқа әкелген еді. Бұл оқиғада орта ғасыр мен жаңа
кезең, дәстүр мен мемлекеттік қызығушылық, конфессионализм мен рационализм
бір – бірімен шиелініскен кез еді. Отыз -жылдық соғыс кезінде халықаралық
қатынастың Еуропадағы жаңа арнаға бұрылуы байқалды.
Жаңа кезеңдегі Еуропа қазіргі тарихнама мен қоғамдық көзқараста
батысеуропалық елдердің көз алдарында революциялық төңкеріс пен Рефор
-мацияның әсерінен мұнда рухани және діни бостандықтарға, капитализмнің
дамуына әкелуі, экономика мен саясатының еркін дамуына әкелді.1 Сонымен
қоса Отызжылдық соғыс кезіңде бір – бірімен кездескен екі феодалдық және
ұлттық – абсолюттік концепциялары үшінші буржуазиялық концепцияның пайда
болуына және дамуына әкелді. Отызжылдық соғыстың барысында пайда болған
және дамыған бұл тұжырым кейінірек Англия дипломатиясында айқын байқалды.
XVII – ғасырдың I – жартысында және ортасында бүкіләлемдік қарым –
қатынаста үш фактор маңызды роль атқарды.
Бірінші фактор – ұлттық – абсолюттік мемлекет пен католиктік
Габсбургтер империясының арасындағы күрес.
Екіншісі – Нидерландия және Ағылшын революциясында көрініс тапқан
саяси өмірдегі абсолютизм мен ертекапиталистік тенденциялардың қақтығысы.
Үшінші фактор – бұл реформация кезінен басталған Еуропаның
конфессионалдық: католиктік және протестанттық лагерьге бөлінуі еді.
Міне осы факторлар отызжылдық соғыстың дипломатиялық комбинациясы мен
оқиғасының түп негізінде осы үш фактор жатты. Олар жалпыеуропалық мінез
беріп қорытынды жасады.
XVII – ғасырда кез – келген саяси әлде экономикалық мемлекетаралық
қарым – қатынас кезінде болған дағдарысты басқа Еуропа мемлекеттерінен жеке
алып қарастыра алмаймыз. Себебі, жоғарыда айтып кеткендей XVII – ғасырдан
бастап Еуропа мемлекеттерінің кіндігі бір болды деп айта аламыз.
Сондықтан да, XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттері арасындағы
дипломатиялық, саяси және экономикалық қарым – қатынастың ақтандақтары
әлі күнге дейін ашылмай жатыр деуімізге болады.
Міне осы себептерге байланысты біз дипломдқ жұмыстың тақырыбын XVII
– ғасырдағы Еуропадағы халықаралық жағдай және Отызжылдық соғыс деп алдық.
Дипломдық жұмыс жазу кезінде қойған басты мақсатымыз XVII – ғасырдағы
Еуропадағы халықаралық саяси – дипломатиялық жағдайды және Отызжылдық
соғысқа әкелген себептерді зерттеу.
Ал, басты міндетім:
XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттерінің халықаралық қатынастағы
саяси – дипломатиялық жағдайларын зерттеу.
1. Отызжылдық соғысқа қатысушы мемлекеттердің саяси ұстанған бағытын
зерттеу.
2. Отызжылдық соғыстың аяқталуы мен Вестфаль бітім шартына шолу
жасау.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі XVII – ғасырдағы Еуропадағы халықаралық
жағдайдың шиеленісуінен Отызжылдық соғыстың басталуы әлемдегі саяси
тепе – теңдікті бұзып, жаңа ғасырға аяқ басуы алдында Еуропа
мемлекеттерін сұрыптауға салды. Осы кезде Еуропа территориясындағы
мемлекеттердің ішінен ең мықты мемлекеттер бөлініп шығуына әкелді.
Сонымен қоса Отызжылдық соғыс кезінде бір – бірімен кездескен екі
феодалдық және ұлттық – абсолюттік концепциялары, үшінші буржуазиялық
концепцияны түғызды. Және де діни соғыстар, діни қызығушылықтар артта
қалып, мемлекеттік қызығушылық алдыға шыққан кез болатын.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде біз XVII – ғасырдағы өткен Еуропа
мемлекеттерінің тарихын зерттеп ғылыми еңбектерді қолдандық. Әсіресе,
біздің замандастарымыздың еңбектерін қолданғанды жөн көрдік. Себебі,
қазіргі кездегі тарихшылардың көз – қарасы XVII – ғасырдағы тарихшылардың
көз – қарасынан әлде – қайда нақтырақ, себебі ол кездегі тарихнамашылар
императорлардың немесе шіркеулердің нұсқасымен, олардың көз – қарасымен
жазылған еді. Сондықтан да, жаңа көз - қараста жазылған еңбектерден
жазғанды дұрыс деп таптым.
Жаңа шетелдік ғылыми зерттеулерінде басқа жаңаша ойлар кездеседі.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша Отызжылыдық соғыс кезінде мемлекет - аралық
және мемлекет ішіндегі көптеген қақтығыстар, сұрақтар шешілмей қалған,
керсінше олар XVII – ғасырдың I – жартысында басқа оқиғалардың тууына
әкеліп, өз жалғасын тапқан, Шығыс Еуропа территориясында шетте қалған жоқ,
ал содан соң бұл қақтығыстар испан мұрагерлігі үшін соғыста жалғасын тапқан
дейді.
Тарихи зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде біз Отызжылыдық соғысты
жеке қарастыра алмаймыз, сондықтан да мен басында XVII – ғасырдың I –
жартысындағы Еуропадағы халықаралық жағдайды қарастырдым. Сондықтан да
бірінші тараудың тақырыбын XVII – ғасырдағы Еуропадағы халықаралық жағдай
деп атадым.
Бұл тарауда қарастырған ең басты мәселем ол Габсбургтер әулетінің
күшеюіне байланысты, Еуропадағы саяси және дипломатиялық тепе – теңдіктің
бұзылуына әкелді. Міне осы уақыттан бастап Еуропадағы жағдай шиеленіске
түскен еді.Еуропада XVII – ғасырда қалыптасқан жағдайды зерттеу үшін
А.Д.Люблинскаяның Франция в начале XVII – го века еңбегін қарастырып,
ондағы Францияның XVII – ғасырдағы саяси және дипломатиялық рөлімен
таныстық. Сонымен қоса Б.Ф. Поршневтің Тридцатилетняя война еңбегімен
жұмыс істеу барысында, ондағы ...Отызжылыдық соғыс конфессионалдық күрес
болған жоқ, ол Германия мен Еуропаның территория үшін жүргізген
соғыс...деген автордың тұжырымдамасымен толық келісуге болады. 2 Себебі
бұл кезде әрбір Еуропалық мемлекет басшылары, өз елін әлемдік держава қылу
ойларын жүзеге асыруды мақсат ететін, ал дінді олар қолшатыр ретінде
қолданып, түп нұсқадағы ойларын жасыруға тырыстПоршневтің Отызжылыдық соғыс
1617 жылдыңсоныңда басталды деуге болады, деген ойымен де келісуге болады.
Себебі, Фердинанд Штирийскидің (1619 жылы император атанды) агрессиялық
саясатының арқасында Францияға қарсы қолданылған, ол агрессиялық саясатты
біз Франциядан Эльзас ландграфтігін Испандық Габсбургтерге алып беріп,
Францияны габсбургтердің қойнына тығып берді десе де болады Сонымен қоса,
Фердинанд Чехияның екі қаласындағы протестанттық шіркеулерді жабуы, чех
халқының бостандығына қол сұғу болып еді, ол 1618 – 1620 жылдары Чехиядағы
өткен Габсбургтерге қарсы көтеріліске алып келді. Жоғарыда айтылған
себептер, Отызжылдық соғыстың басталуына алып келді.Ал, неміс тарихшысы
Х.Шиллинг, мемлекеттік – саяси ахуалдарды зерттеу кезінде конфессионализм
мен менталитетке көп көңіл бөледі. Оның ойынша дін мен шіркеу жүйенің
астында болмаған, керісінше ол жүйенің дінгегі болған дейді. Ал,
мемлекеттік құрылыс пен ұлттық біртектілік бір – бірімен мүлдем
ұқсамайтын жүйелер болса да, екеуі тығыз байланыста еді дейді неміс
тарихшысы. 3
Әрине Шиллингтің ойы Поршневтің тұжырымына қарсы келеді.
Өз ойын жалғастыра келе Шиллинг, Ұлт XIX ғасырдың басты категориясы
болса, ал конфессия - конфессионалдық ғасыр XVII ғасырдың басты
категориясы болды дейді. 4 Шиллингтің бұл ой – тұжырымдамасы оның
американдық әріптестері Х. Роуэн мен К. Харлингтің, және ағылшындық
әріптесі Х. Кенигебергтің тұжырымдамаларымен сәйкес келеді дейді Л.И.
Ивонина Тридцатилетняя война и Восточная Европа мақаласында. 5
Дипломатиялық сұраққа келетін болсақ Шиллинг жаңа заманның бас
кезінде халықаралық қарым – қатынас - әулет, конфессия, мемлекеттік
қызығушылық және дәстүр сияқты даму дәрежелерінен өтеді дейді. XVI ғасырдың
соңында Мадрид – Вена – Варшава өсі пайда болып, Отызжылдық соғыстың
соңына дейін сақталды. 6
Демек, әрбір мемлекет өз қызығушылықтарын қуа отыра, XVII ғасырда
жалпыеуропалық дағдарыс Отызжылыдық соғысқа алып келді. Сондықтан екінші
тараудың атын Отызжылыдық соғысытың басталуы және оған қатысушы
мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты деп алдым. Бұл тарауда мен отызжылдық
соғыстың төрт кезеңің қарастыра отыра, соғыс кезіндегі жағдайды қарастыра
отыра, ондағы басты басты қатысушы мемлекеттерді айқындадық. Отызжылдық
соғыстың төрт кезеңінде де, оған демеу беріп отырған, өз саясатының
арнасына қарай бұрып отырған Франция мемлекеті -
нің рөлін көрсетуге болады. Бірақ, соғыс алаңы Германия болғанымен, ол аса
күрделі рөл ойнамады. Ал, Франциядан кейін басты рөл ойнаған, Испандық және
Австриялық Габсбургтер әулеті. Әрине, Францияны бірінші орынға қойып
отырған себебіміз, ол Ришелье мен Мазарини кезіндегі оның дипломатиялық
күшеюіне байланысты.
Францияның саясаты Ю.Е. Ивонин мен Л.И. Ивонинаның Тридцатилетняя
война и германская политика Франции мақаласында жақсы жазылған.
Онда, Франция мен Германия арасындағы қарым – қатынасқа байланысты
фактілер жазылған. Саяси – діни күрес XVI ғасырдың және XVII ғасырдың I
жартысындағы Батыс және Орталық Еуропада өткен әлеуметтік – саяси тарихи
даму тенденциямен тығыз байланысты болып, бұл дағдарыстардың шиеленіскен
жері – Германия болды деп көрсетілген. 7 Ал, Д.Эллиот және басқа
тарихшылар Француздың кардинал ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құрып, римдік
папа және Еуропаның ұсақ мемлекеттерінің Франциядан көмек сұрап, оған
арбитр және делдал ретінде қарауына әкелгісі келді дейді. 8Поршнев те
Ришелье кезіңдегі Француз саясатын зерттей келе, оның ...одақтастар іздеп,
оларды қару ретінде қолданып, өз қаржыларының арқасында соғысқа тікелей
қатыспауына жол берді.Ришелье Габсбургтерге қарсы дипломатиялық айлаларды
қолданып, оны Еуропаның ортақ идеясы қылып қойды. Оның ойы мен
комбинациясы жалпыеуропалық болғансын күшті еді....Поршнев Франция
саясатының екі жүздігін айта отырып, оның 1626 – 1628 жылдардағы
Ришельенің габсбургтер лагеріне ауысып кетуін қатты сыңға алып, оған
ақтаутаба алмаған. 9 А.Д. Люблинскаяның ойынша, Франция үшін тек қана
өзінің солтүстік және шығыс шекараларын қорғау ғана керек болған, содан соң
XV ғасырда Бургундия жаулап алған ескі француз облыстарын қайтару болатын
деп көрсетеді. 1 Ал, П.П черкасовтің ойынша Ришелье Еуропада және
Германияда Реформацияның орнағаның қалаған еді дейді. 11
Ал, Мазарини туралы шетел тарихнамасында өте аз жазылған. Бірақ
американдық тарихшы А.Лосскидің айтуынша, Мазарини ұжымдық қауіпсіздік
жүйесіне қол жеткізген және Еуропада жалпы бейбітшілік жағдайға неміс
княздерімен Рейн одағын құру арқылы және Испаниямен 1659 жылы Пиреней
келісіміне қол қою арқылы жеткізген деп көрсетеді Л.И.Ивонина өз
мақаласында.
Ришелье мен Мазаринидің саясаттары халықаралық сахнада Францияны ең
басты рөлге әкелуі еді. Және олар оған қол жеткізді деуге болады.
Отызжылдық соғыс кезіндегі Шығыс Еуропа мемлекеттерінің ішінде Ресей
басты рөл ойнады деуге болады. Себебі, Шығыс Еуропадағы ірі мемлекеттердің
бірі еді, ең күшті десе де болады. Б.Н Флоридің История Европы
еңбегінде, Отызжылдық соғыс кезіндегі өзінің рөлін басынан – ақ айқындап,
антигабсбургтік лагердің державаларымен жақындасу тенденциясы байқалды
дейді. 12 Ресей үшін XVII ғасыр аласапыраң кезең еді. Бұл кезде мұнда
саяси төңкерістер өтіп, 1613 жылы Романовтар әулеті билікке келген кез еді,
абсолюттік билікке өту кезі болатын. Сонымен қоса, капиталистік қарым –
қатынастың аяқ алып, дамып келе жатқан кезі еді. Сонымен қатар, ол өзінің
жерлерінің қауіпсіздігін кепілдендіріп, өз билігін күшейту үшін ол Осман
империясымен және Швециямен соғыс жағдайына әкелді.
Дегенмен, Ресей Отызжылыдық соғыстың барысында өз шекараларын
кеңейтіп, өз мәртебесін басқа мемлекеттер алдында көтерді деуге болады.
Дипломдық жұмысымның үшінші тарауын Отызжылдық соғыстың аяқталуы.
Вестфаль бітім шарты деп атадым.
Бұл тарауда соғыстың аяқталуы мен Вестфаль бітім шартныа қол қойып,
оның шарттарына келіскен мемлекеттер туралы айтылады. Сонымен қоса, неміс
әдебиеттеріндегі Отызжылыдық соғыстың қалай сипатталғаның да қарастырдық.
Себебі, сол кездегі әдебиетте соғыстың шыңайы оқиғалары суреттелген еді.
1648 жылдағы Вестфаль бітім шарты, Қасиетті Рим империясының
еуропалық саясатта рөлінің әлсірегенің көрсетіп, Франция мен Швецияның
күшеюіне алып келді.
Францияның күшеюі, Француздың екі кардиналының іс - әрекетінің
нәтижесі деуге болады.
Қазіргі замандағы неміс әдебиетшілерінің бірі Ф.Дикман Вестфаль бейбіт
келісімінің шарттары туралы жақсы монография жазғантын. Онда ол Вестфаль
бітім шарты Германия федерализіміне әкелсе де, жекелеген жерлердегі
моноконфессионализм принциптеріне қайшы келген жоқ дейді. 13
Бұл еңбекті жазған кезде біз тақырыпты толықтай зерттеп, оған баға
беруді мақсат тұтқан жоқпыз. Біз тек қана тақырыбымызға байланысты
материалдарды қарастыра отыра, оның кейбір сұрақтарына жауап беруге
тырыстық.
Кіріспеге сілтеме
1. Б.Ф. Поршнев. Английская революция и европейская политика середины XVII
– века. Москва – 1970г. 14 – бет. [?]
2. Б.Ф.Поршнев., Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и
Московского государства, Москва – 1976г., 60-68 бет.
3. Х. Шиллинг., Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 24 – бет.
4. Х. Шиллинг.,Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 146 – бет.
5. Л.И.Ивонина., Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопрося
истории., 2000г.,.№5., 135 – бет.
6. Х. Шиллинг., ., Национальная идентичность и конфессионализм в Европе.,
Франкфурт – 1991г., 29 – бет.
7. Ю.Е.Ивонин., Л.И Ивонина., Тридцатилетняя война и германская политика
Франции., Вопросы истории., 2000 г., №5, 32 – бет.
8. Д.Эллиот., Ришелье и Оливарес., Кембридж 1984 г., 122 – 125 беттер.
9. Б.Ф.Поршнев., Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и
Московского государства, Москва – 1976г., 140 – 142, 151 – 152 беттер.
10. А.Д. Люблинская., Франция при Ришелье.Французский абсолютизм в 1630 –
1642 г.г., Ленинград – 1982г., 243 – бет.
11. П.П Черкасов., Кардинал Ришелье., Москва –1990г. 9 –бет.
12. История Европы., 3 – том., Москва – 1993г., 431 – бет.
13. Ф. Дикман., Вестфальский договор., Мюнстерн – 1965г., 8 – 9 б
I-тарау. XVII ғасырдың I- жартысындағы Еуропадағы халықаралық жағдай және
Отызжылдық соғыс
XVI-XVII ғасырларда Еуропадағы халықаралық жағдай тұрақсыз болып,
жалпыеуропалық дағдарыс жағдайында болды. Германия мен Италияда саяси ауыз
бірлігі жоқ болғандықтан ішкі және сыртқы күштердің күресу алаңы болып қала
берді.“Қасиетті Рим иимпериясы” өзінің шекараларының тұрақсыздығынан,
құрамының біртекті болмауынан дағдарыс ошағына айналды.
Ал, Германия мемлекеттегі князьдардың өзара күресімен қоса, XV
ғасырдың аяғына қарай өз территориясына Тироль, Австрия және Оңтүстік-
Шығыс Еуропадағы славян жерлерін, “бургундық мұраға” кіретін Бургундия және
Нидерландияны, Оңтүстік- Батыс Германияның ұсақ территорияларын өзіне қосып
алған Австралиялық – Габсбургтер әулетімен күресте болатын. XV ғасырдың
ортасынан бастап австриялық Габсбургтер императорлық таққа тағайындалып
отыратын. Ал, ірі князьдік үйлер өздеріне ұсақ “императорлық шендегі” –
герцог, граф, прелат және империя қалаларын қосып, олардың әскери күштерін
және қаржыларын өз керектеріне пайдалану арқылы өзара бәсекелестік
жүргізді.
Осындай әдістерді қолдана отырып күшейген Габсбургтер әулеті, әсіресе
жаңадан негізі қаланып жатқан ұлттық еуропалық мемлекеттерге қауіпті болды.
Қауіпті жағдайдың өршіген тұсы, XVI ғасырда императорлық және Испандық
монархияның тәжін біріктіру және 1526 жылы Чехия мен Венгрияны өз құрамына
қосу Габсбургтер әулетінің күшін одан сайын күшейтті. Алайда, 1556 жылы V
Карлдың тақтан бас тартуының негізінде, үлкен жер иелігі австриялық
испандық Габсбургтер әулетінің екі тарамына бөлініп берілді, ал
көтерілістің негізінде Нидерландияның солтүстік провинциялары испандық
езгіден босап, буржуазиялық мемлекет құрды.
Ал, Габсбургтер әулетінің империяның ішкі саясатындағы идеяларының
іске аспауына, оларға қарсы ірі князьдардың қарсы шығуы әсерін тигізді.
Гасбургтермен саксондық герцогтер ғана емес, сонымен қоса бранденбургтік
маркграфтар, католиктік князьдар, баварлық герцогтер де бәсекелестікке
түсті.
Габсбургтердің ойынша, олардың жоспарларың, еуропалық мемлекеттердегі
реакциялық күштер қолдайды деп ойлады. Ұлы шаруа соғысынан кейінгі
империяда орнаған саяси реакцияны және XVI ғасырдың 40- жылдарында
басталған контрреформацияны өздерінің қажеттеріне және позицияларын нығайту
үшін пайдалануды ойластырды.
Австриялық және Испандық Габсбургтер Еуропада саяси билігін орнату
үшін және агрессивті саясатын жүргізуде бір-бірімен бәсекелестікте болды.
Испанияның, Италияның бірталай жерлерінің жаулап алуы, австриялық
Габсбургтердің ызасын келтірді, қанағаттандырмады және де олардың
қызығушылықтары Оңтүстік Германия жерлерінде де таласқа түсті. Бірақ, бұған
қарамастан XVI ғасырдың II-ші жартысында- XVII ғасырдың басында екі
гасбургтік әулеттің бірге қарсыластарына қарсы күрескен күндері де болды.
Жоғары және Ортаңғы Рейн жеріндегі испан - австриялық әулеттерінің
бірге әскери шаралар жүргізуі, Германиядағы католиктік реакционер-лердің
күшеюі Гасбургтер мен Франция арасындағы шиеленістін тууына жағдай жасады.
Ал, француздық Генрих IV-ші неміс егемендігін сақтап қалу, яғни,
Германиядағы протестанттық және католиктік князьдар арсындағы билік үшін
күресті қолдай отыра, мемлекеттің бірігуіне жол бермеу саясатын жүргізді.
Әсіресе, Франция саясатшылары Германияда австриялық Габсбургтердің
күшеюіне жол бермеуіне тырысты. Испандықтардың XVI ғасырдың ортасында
Солтүстік Италияның жерлеріне өз билігін орнатуы да, Француздықтардың
көңілінен шықпады, себебі бұл испандық және австриялықтарды қосатын
территория еді.
Бұл жағдайдың шешілмеуіне себеп болған, Франция мен Испания арасында
қалған итальяндық дербес мемлекеті Савой герцогтігінің қайсысының таңдарын
білмей, тосу позициясында болды.
Австрялық және испандық Габсбургтердің Германия, Италия және
Нидерланды жерлерінде өз жоспарын іске асыруы Францияның өз территориясын
оңтүстікте Пиренейге дейін, шығыста Рейнге дейін кеңейту жоспарларына балта
шабатын еді, және Францияның экономикалық және стратегиялық жауларын
күшейтер еді.
Генрих IV-ші Габсбургтерге қарсы күреске дайындалу үстінде еді. Ол өз
жағына протестанттық неміс князьдарын шығарып алып, Габсбургтерге қарсы
күреспектін. Генрих IV-ші қайтыс болар алдында Габсбургтермен соғысайын деп
жатқантын және ол неміс князьдарымен одақ құрып үлгерген болатын.
Габсбургтерге қарсы күресте XVI ғасырдың Франциско I, Турциямен
келіссөз жүргізудің арқасында 1535 жылы одақтық келісімге қол қойып,
сұлтаннан капитуляция алып, бірқатар сауда жеңілдіктерін алды. Ал, шыңында
бұл, екі ел арасындағы әскери одақ болатын. Ал, Франция Турцияға
Габсбургтік Карл V- мен, Венециандық республикамен күресте көмек беруге
міндеттенді. Түрік- франк келісімі XVII ғасырда Генрих IV
кезіңде негізделген еді, Генрих IV бұл келісімді испандық король мен
императорға қарсы күресте қару ретінде қолданбақ болды. Генрих IV-ден кейін
де, француздық үкімет осы тактиканы қолданды.
Католиктердің тірегі болған Габсбургтердің, Нидерланды және Төменгі
Рейн жерлерінде күшейе түсуі, солтүстік теңіз сауда жолдарына қызығушылығы
бар мемлекеттердің үрейін ұшырды. Солтүстік теңіз жағалауында
Габсбургтердің орнығуы мүмкіндігі Англия үкіметін жай қалдырмады және
испандықтар мен австриялық күштердің Нидерландыға және Төменгі Рейнге бет
қоюын ұстап қалғысы келді.
Англиядағы революциялық оппозиция кальвинизм бағытын ұстанғандықтан,
антигасбургтік мемлекеттері мен Англияның үкіметі, билеуші таптары олармен
бірге бір жақта бола алмады.
Және де Шығыста өз үстемдігін нығайтқысы келген Францияның күшеюі,
XVI ғасырда Турция порттарына кіруге келісім алған Англия үшін тиімісіз
болды, себебі ол оның сауда қатынастарына кедергі жасауы мүмкін еді.
Отызжылдық соғыстың I- жартысында да, соғыстың алдында да бұл жағдай
шешімін таппаған еді.
Ал, Германия территориясындағы дағдарыстын алдында, Солтүстік Еуропа
мемлекеттерінің саяси бағыты аңық болды.
Дания Солтүстік Германиямен тығыз саяси және экономикалық байланыста
болды. Сонымен қоса Дания королі, герцог Гомитинский болғандықтан “Қасиетті
Рим империясының” князьдарының бірі болды.
Дания Солтүстік Германияда Габсбургтердің билігінің орнығуына қарсы болды.
Және де, Ганза дағдарысқа ұшыраса да, Дания оның Солтүстік теңіз
жағалауындағы сауда жолдарына өз үстемдігін орнатар еді. Швеция корлі
Густав II Адольф 1617 жылы Столбов келісімінен кейін Балтық бассейінін
қайтадан жаулап алуға көшті. Швеция мен Дания бір-бірімен бәсекелесе отыра,
Испания мен Австриялық Габсбургтердің экспансияға дайындалған екі ел оларға
ең басты қатер болды.
1617 жылы Столбов келісімінің ауыр шарттарын қабылдаған Рессей де,
Балтық бойындағы жерлері үшін өзінің күресін тоқтатпады. Және Польша
интервенциясының қайшылықтарын жоюды, өзінің саясатының басты мақсаты етіп
қойды. Ал, Габсбургтер Польшаны Шығыс Еуропадағы өзінің аванпосты ретінде
қарастырды.
Рессейді интервенциялау кезінде Австрия мен Испания Польшаға қаржылай
және ландскнехттілермен көмектесті.
XVII ғасырдың басында Еуропадағы жағдай Турцияның күшеюімен шиеленіске
түсті. Осман империясы оңтүстік- шығыс Еуропа елдерін ғана емес, сонымен
қоса Венгрия және Орталық Еуропаның бірқатар жерлерін өз қол астына
қаратты. Габсбургтердің қол астында Венгрияның батыс жерлері ғана қалды.
Турция Буда қамалын Венаға шабуыл жасау үшін қолданды. XVI ғасырдың II
жартысында Турция ең күшті мемлекеттердің бірі болды. Оның батыс жерлері
Венециалық республиканы жаулап алған соң, Балқан жартыаралы және Эгей
теңізіне дейін, ал шығыста Багдад және Кавказ территориясын жаулап алу
арқылы кеңіді. Турция Трансильвания, Молдавия князьдығына және Валахияға өз
құқықтарын сақтап қалды. Бірақ, 1571 жылы Лепантода Осман империясының
испан-венециялық флотынан жеңіліс табуы, оның күшінін әлсіреуіне әкелді.
Бірақ, оған қарамастан Кипр түріктердің қол астына түсті, Венеция әскери
контрибуция төлеуге мәжбүр болды. Испандықтардан Тунисті жаулап алуы
арқылы, Осман империясы Солтүстік Африкадағы территорияларын кенейтті. XVII
ғасырдың басында Иран мен Кавказдың бірқатар жерлерің Сефевиттер жаулап
алды. Бірақ, бұған қарамастан Осман империясы XVII ғасырдың I жартысында өз
қуаттылығын жоғалтқан жоқ. Осман империясының өз қуаттылығын жоғалтпауына,
осы кездегі Еуропадағы екі саяси топ арасындағы дағдарыс оның жағдайының
күрт құлдырауына жол берген жоқ. Франция сұлтан оның одақтасы болып қала
беруіне қол жеткізді.
Турциямен өзінің қарым-қатынасының нық болып қала беруіне Англия да
қол жеткізді.
Отызжылдық соғыстың бірінші жылдарында да, түрік сұлтанының сарайына
бірқатар Еуропа елдерінің елшілері ресми сапармен келіп тұрды.
Турция басшыларының саяси бағытына әсер ету үшін Константинопльде
Рессей мен Польша, Англия мен Венеция, Франция мен Голландия жиналыс жасап,
дипломатиялық күрес жүргізуді ұйғарды.
Ал, түріктердің ойлауынша Еуропадағы саяси және діни тұрақсыздық
Гасбургтер әулетінің күш-қуатын әлсіретіп, Австрияны өз бағытынан тайдырады
деп ойлады.
Және Еуропадағы жағдайдың қалыптасуы Турцияның Сефевидтерге қарсы
күресін жалғастыруға үміт берді.
Мурад IV (1623-1640ж.ж.) кезіңде түріктердің венециандықтарға және
Иранға қарсы күресі жалғастырылып, Иранмен соғыстың нәтижесінде түріктер
өздерінің бұрын айырылған жерлерін өзіңе қосты. Әрине бұл түріктердің саяси
және экономикалық күшейгенің білдіретің еді. Және де осы кезде Мурадтың
саясатының дұрыс жүргізгенің арқасы еді.
Германия отызжылдық соғыстың алдындағы саясатына келетін болсақ ол
экономикалық және саяси құлдырау үстінде еді.
Жалпыеуропалық әскери дағдарыстың орталығы Германия болды. XVI
ғасырдың II жартысында Германияда Ұлы шаруа соғысының жеңілісінен кейін,
елде XVII ғасырдың басында реакцияның қарқынды дамуы басталды. Шаруалар
қозғалысың басқанмен, ол XV ғасырдың және XVI ғасырдың басында экономикалық
дамумен қатар жүрген қаланың өсуі мен гүлденуіне, әлемдік сауда жолдарында
тұрған қалалардың дамуына әсер еткен қоғамдық қозғалыс - Реформацияны да
тоқтатты. Енді қалада патрициаттың билігі орнап, ол қаладағы сауда мен
өнеркәсіптің дамуына нұқсан келтірді, сонымен қатар қалалар жергілікті
князьдердің қол астына қарады. Бюргерлік оппозиция құлаған болатын.
Ал, Реформация үшін күреске келетін болсақ, ол жекелеген князьдер мен
империяның орталық билігінің арасындағы қырқысқа айналып, Германияны 200
жылдай уақытқа Еуропаның беделді мемлекеттерінің қатарынан сызып тыстады.
1
XVI ғасырдың II жартысында Ұлы географиялық ашулардың арқасында жаңа
сауда жолдарының пайда болуының әсерінен солтүстік герман қалаларының
Ганзей одағының құлауына әкелді, себебі бұрын әлем сауда жолдарында басты
роль ойнаған бұл қалалар өз қажеттігін жоғалтқан еді. Себебі бұл кезде
шығыс елдерін Атлант мұхитының жағалауымен жалғастыратын басқа жолдар
ашылған болатын.
XVI ғасырдың II жартысында Германиядағы экономикалық құлдырау,
өнеркәсіпке де әсерін тигізбей қоймады.
XV ғасырдың және XVI ғасырдың басында мануфактуралық сипатты дамып
келе жатқан капиталистік өнеркәсіп өзінің дамуында жалғасын тапқан жоқ.
Бұның басты себебі Шаруа соғысын басқаннан соң ауылда феодалдық реакцияның
жеңуі еді.
Ауылдарда феодалдардың билігінің орнығуы мануфактураның ауылдарда
орнығуына жол бермеді. Бірақ “басыбайлық құқықтың орнығуы – деп жазды
Энгельс - XVII және XVIII ғасырларда Германиядағы өнеркәсіптің дамуына жол
бермеді. 1
Германия өнеркәсібінің дамымай тоқтап қалуына неміс саудасының
жүрмеуі, нарықтағы орның жоғалту және шетелдік бәсекелестік әсер етті,және
де бұл бәсекелестік цехтік өнеркәсіпке де әсерін тигізбей қоймады.
Батыс және Оңтүстік- Батыс Германия қалаларындағы экономикалық
құлдырау, ауыл шаруашылығының ішкі нарығының дағдарысына әкелді.
Ал, басқа жақтан алып қарасақ ауыл шаруашылығының “екінші тынысы” ашылды
деуге болады, себебі елде олар нан мен өнеркәсіптік шикізатты Эльба өзені
арқылы шетелге шығаруға жол ашылды. Бұл жаңадан ашылған сауда жолы
феодаллдар жол ашылды. Бұл жаңадан ашылған сауда жолы феодалдар үшін өте
тиімді еді, себебі бұл капиталистік мануфактураның дамуына әкелді.
“Капиталистік кезең өзінің келуін басбайлы шаруа еңбегінің негізінде
құрылған ірі ауылшаруашылық кезең болып көрсетті” - деп жазды Энгельс. 2
Шаруалар қозғалысы басылған соң, шығыс герман феодалдары өздерінің
жер үлестерін шаруалардан және қауымнан жартылап алған жер үлесінің
арқасында өз жерлерін кеңейтті. Және осы феодалдардың жерлерінде шаруалар
еңбегі ақысыз пайдаланылды.
Энгельстың тұжырымдауынша, Шаруалар көтерілісі Эльбаның шығысындағы
шаруалардың қатыспауы, оның жеңілісіне әкелді. Және Басыбайлық құқықтың
жариялануы, шаруаларды толықтай феодалдардан тәуелді етті. 3
Ірі барщина шаруашылығының жобасы шығыс Германия жерлерінде көпке
дейін сақталып, сауданың жүруіне әсер етті. Ал, батыс және оңтүстік-батыс
Германия территориясында ұсақ шаруашылық жобасы сақталып, мұнда бұрынғыдай
феодалдарға ақша және тауар салығын төлеу сақталды. Басыбайлылық
құқығының екінші басылымынан кейін, князь билігі күшейіп, нығаюына
әкелді. Князьдар билігінің нығаюы. Шаруалар соғысының алдынды да байқалған
еді, себебі Гермениядағы орталықтандыру процессі бүкіл елді қамтымай тек
жергілікті жерлерде ғана жүргентін. Сондықтан Князьдар шаруалар соғысы
жеңілгеннен кейін елде қалыптасқан жағдайды өз қажеттіктеріне қарай
пайдалана алды. Ал, неміс дворяндары өз жағдайларын түзеу үшін князьдардың
маңыныда шоғырланғанды жөн көрді. Осы уақыттан бастап дворяндар князьдардан
толықтай тәуелді болып, айтқандарын орындап отырды. Себебі дворяндар
олардан көптеген жеңілдік алды, мысалы, шен, салықтан босатылды, ең бастысы
шаруаларға қожалық ету құқығы болатын. Дворяндар сонымен қоса шіркеулік
ұйымның протестанттық және католиктік екі ағымын қолдады, және оларды
өздерінің саяси билігінде қолданды.
Австрияда XVI ғасырдың соңында болған Шаруалар көтерілісі, ауылдық
жерлерде революциялық күрестің әдет-ғұрыпы және халықтық реформацияның
идеялары әлі тірі екенін көрсетті. Бұл XVI-XVII ғасырлардағы ақырғы
көтеріліс болған жоқ. Австриядағы көтерілісті басқан соң, Бавария және
Оңтүстік-Германия қалаларында жекелеген шаруалардың толқуы болып тұрды.
Феодалдық басыбайлық езгісіне қарсы жүрген шаруалардың бас көтеруі
иезуиттер жүргізіп жатқан католиктік реакцияға қарсы күрестің
жандандырылуына әсер етті. Ол қалаларда да үндеу тапты. Мысалы, империияның
протестанттық Донауверт қаласын жан-жағынан католиктік Бавария және баврлық
герцог Максимилиан Виттельсбах, иезуиттер мен император Рудольф II (1576-
1612ж.ж.) қоршаған еді. Ал, бұқара халық реакцияға қарсы күреске дайын
екенің бірнеше рет көрсеткен еді. 1598 жылдан бастап Маркстың айтуынша
қаланың тұрғындары протестанттық ұстамдыұты көрсетіп, католиктік
процессияға кедергі келтіріп, оларды келемеждеді, ал 1607 жылы халықтың
шың бой көтеруі болды. 4 Донауверттік брюгерлердің халық бастаған
көтерілісті сатып кетуін, Максимилиан Баварский пайдаланып, Донаувертті өз
иелігіне қаратып алды.
Рудольф II –нің кезіңде иезуиттер өзінің жағдайын толықтай
қожайындарымыз деп сезінді. Протестантизм, князьдардың қолындағы қаруға
айналды және Солтүстік және Шығыс Германияның лютерандық князьдары мен
кальвинизм бағытын ұстанған Оңтүстік-Батыс Германия князьдарының арасындағы
күрестің нәтижесінде ол нығая түсті.
1555 жылы Аусбург діни үйімен католиктік және протестанттық топтардың
арасындағы орнатылған тепе-теңдіктің бұзылуына иезуиттердің саяси
жағдайының нығаюы және католиктердің әсерінің өсуі әсер етті. Иезуиттер
Максимилиан Баварский мен эрцгерцог Фердинанд Штириский қолдауымен бірқатар
қалаларда шабуылға көшіп, Донауверт, Ахена, Юлих жерлеріне дейін жетті.
Осы күрес, ерекше күшпен XVII ғасырдың басынан Рейн облысында
басталып,шетел мемлекеттерінің де қызығушылығын оятып, ішкігерман күресі
мен бүкіләлемдік қақтығыстардың бір буынға байлануына әкеп соқты. Испандық
жеңілмейтін армаданың опат болғанынан соң, Рейн облысы Испания мен
Нидерландия арасындағы негізгі қатынас жолдарына айналды. Испаниядағы неміс
католиктерінің жеңіуі, оның Нидерландыдағы революцияға қарсы жүргізіп
жатқан күресінде, Нидерландия мен Испания арасындағы көпірдің рөлін
атқарған Рейн облысында өз беделін нығайтуға әсер етер еді. Бірақ, бұл
жағдай Франция- ның саясатына қайшы келді, себебі оған Испания
монархиясының күшейгенің және Рейн облысында өз билігін орнатқаның
қаламады. Және католиктік Франция, Германияда католиктердің жеңгінің
қаламады.
Ішкігерман күресі 1608-1609 жылдары протестанттық және католиктік
ерекше саяси ұйымдардың пайда болуына әкелді, олардың әрқайсысында өз
әскері мен қазынасы болып басқа шетел мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-
қатынас ұстанды.
1608 жылдың мамыр айында протестанттар бірінші болып, Протестанттық
немесе Евангелиялық Уния құрды.
Уния құруға себеп болған, Донауверт қаласына империя империя қаласы
құқығын қайтарып беру еді. Ал, Протестанттық унияның басында тұрған Фридрих
V Пфальцкийдің басты мақсаты әскери күштерді біріктіре отыра барлық
протестанттарды біріктіру еді. Біріккен протестанттық князьдар мен қалалар
католиктік реакциямен күресте халықтын күшіне арқа сүйегісі келмей, Франция
королі Генрих IV-ге өз үміттерін артты.
Ал, 1609 жылы Унияға қарсы - Католиктік Лига құрылды, оның басында
баварлық герцог, иезуиттердің қолында тәрбиеленген Максимилиан тұрды, ал
әскери басшысы ретінде императорлық фельдмаршал барон фон Тиллиді шақырды.
Протестанттар мен католиктер арасындағы күрестің басты себебі,
протестанттық князьдықтардың шіркеу мүлігін секуляризациялау болды.
Католиктер осы мүлікті шіркеуге қайтарып беру үшін күресті. Максимилиан
Баварский өз үйінің жағдайын көтеру үшін католиктік лагердің және
Габсбургтердің күштерін қолданды. Ол өз әскерін қамтамасыз ету үшін ұсақ
қалалар мен рухани билеушілердің иеліктерінің қаржыларын қолданды. Егер де
протестанттық лагерде лютерандар мен кальвинистер бақталасса, ал католиктік
лагерде баварлық Виттельсбахтар мен Габсбургтер билік үшін күресті. Күреске
қатысқан князьдар өздерінің арпалысында ұсақ империя шендері күштері мен
қаржыларын қолданды, шетелдік мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда бір-
біріне айдап салу үшін қолданды.
Германияның экономикалық құлдырау және халық күресін езгіге алған соң
күшейген князьдар, мемлекетті біріктіру және неміс халқының саяси
қызығушылықтары туралы сұрақтар көтеріліп қаралған жоқ.
Протестанттық уния және Католиктік лиганың артында шетелдік мемлекеттердің
күштері тұрды.
Олардың арасындағы күрес шешуші кезеңге жетті, бірақ ашық соғысқа
айналмады. Себебі Германияның ішіндегі қиын саяси жағдай мен Еуропадағы
жағдай оған жол бермеді. Католиктік лиганың әскерінің қолбасшысы
Максимилиан Баварский, Габсбургтерді күшейтіп алмас үшін ашық соғыс
басталмай тұрған еді.
Испандық және Австриялық Габсбургтер арасындағы қарым-қатынас әлі
толықтай шешімге келмеген еді. Испания королі Филипп III Австриядан гөрі
Бавария мен Католиктік лигаға көп арқа сүйеді және күту саясатын таңдап
алды.
Ал, неміс протестанттары өздерінің одақтасы ретінде таңдап алған
мемлекеттері, әлі толық шешімге келген жоқтын. Олар өз саяси бағыттарын әлі
күнге дейін айқындамаған еді. Негізінде Франция королі Испаниямен соғысқа
дайындалып жатқантын, бірақ Германиядағы саяси күреске көз-қарасы қандай
екені әлі аңықталмағантын. Егер де ол неміс католиктерінің жеңісін
қаламаса, екінші жағынан ол неміс протестанттарының да жеңісін қаламады.
Ал, Англияның көмегіне неміс протестанттары мойын сұнбаса да болатын
еді. Бірақ, Англия королі Яков I Стюарт Протестанттық унияның басшысы
Фридрих Пфальцкиді қолдады, себебі ол оның күйеу баласы болатын. Бірақ ол
да протестанттықтардың толықтай жеңісін қаламады. Яков I айла жасап
Испандық Габсбургтер үйімен туыс болғысы келді. Англия да Франция сияқты
империяның күшті мемлекетке айналуынан қорықты.
Ашық соғыстың басталуы тек қана империядағы жағдайға байланысты
болмады, ол негізінен Еуропа мемлекеттерінің саяси ұстанған бағыттарына
тәуелді болды. Еуропаның ең ірі мемлекеттері әлі “тосу” саясатын ұстанып
жүрген еді. Сонымен қоса жауларының соғысқа дайындығын және одақтастарының
шың мақсаттарына көз жеткізбейінше ашық соғысқа шықпауға тырысты.
Ал, бұл кезде Шығыс Еуропада қандай жағдай қалыптасқаның қарастыра
кетейік.
Шығыстағы ең күшті мемлекет болып Ресей мемлекеті болды.
Енді Отызжылдық соғыс алдындағы Ресейдің саяси бағытын қарастырып кетейік.
Польша жүргізген интервенцияны Ресей Еуропадағы саяси жағдайдан жеке
шеше алмады. Себебі бұл кезде Польша испандық-габсбургтік лагердің форпосты
болғантын. Ал Ресей бұл кезде Шығыс Еуропа территориясындағы ең ірі, күшті
мемлекеттердің бірі болды, сондықтан онымен санаспауға тағы да болмайтын.
Отызжылдық соғыс кезіңдегі Ресей үкіметінің саясатының қызығушылығы
габсбургтерге қарсы топтың жеңуін қалады. Ал егер де испандық габсбургтік
күштер жеңсе, онда шляхталық Польша Ресей жерлеріне қарсы шабуылдарын
қайтадан бастап, Испания мен Австрия оған көмекке келер еді.
Сондықтан да Ресей Швециямен Столбов бейбітшілік келісімінің шарттарын
қабылдап қол қойған еді. Бұл саяси айла арқылы Ресей Польшамен соғысқа
дайындалу үшін уақыт ұтушы еді.
1617-1618 жылдары Польшаның Мәскеуге жасаған нәтижесіз шабуылдарында,
ол Швециямен соғысты өзінің Солтүстік-Шығыс территорияларын әлсіретіп алды.
Жоғарғыда келтірілген фактілерді Б.Ф. Поршнев өзінің еңбегінде XVII
ғасырдағы Еуропадағы саяси - әлеуметтік жағдайды зерттей келе, өз сызбасын
құрды. 5 Поршнев еңбегінде, Л.М. Ивонинаның айтуынша Батыс Еуропадағы
дағдарыста Ресейдің ролін, маңыздылығын аса күшейтіп жіберген дейді. 6
Б.Н. Флорейдің “Истори Европы” еңбегінде, Отызжылдық соғыс алдында
Ресей үкіметі, Еуропадағы орнығып жатқан саяси одақтар жүйесінде өз орның
аңықтап, антигабсбургтік лагердің қатарындағы мемлекеттермен жақындасқаны
аңық көрсетілген. 7
Біз қарастырып отырған сұрақты толықтай қарастыру үшін, “Славяне и их
соседи” атты Мәскеуде 1995 жылы өткен XIV конференцияда оқылған В.А.
Артамоновтың “Очаги агрессии в Центральной, Восточной и Юго-Восточной
Европе в XVII- XVIII” атты баяндамасын қарастырған жөн. Себебі онда ол XVII
ғасырдың I жартысындағы агрессия ошақтарын стамбул-османдық, австриялық,
швед және польшалық деп көрсетті. Бірақ австриялық ошақты габсбургтік деп
те көрсетуге болатынды, себебі XVII ғасырдан бастап Испания габсбургтердің
көшбасшысы болғантын. Артамоновтың “пассионарлық отарлауды экспанцизм” деп
қарастыруға болмайды деген тезисіне көңіл аударған жөн. Себебі XVII ғасырда
Ресей осы саясатының арқасында ең ірі жер иесі болып шыға келді.
Егер орта ғасырлық тарихты жақсы білетін болсақ, онда мынандай
тұжырымға келуге болады.
Орта ғасырда өмір сүрген мемлекеттердің қайсысында отар жерлері көп
болса ғана бүкіләлемдік саясатта беделді роль алады деуге болады.
Жалпы алып қарастырғанда, XVII ғасыр Ресей үшін абыржу уақыты
болатын, абсолюттік билік жүргізу формасына өту кезеңі мен ішкі мемлекеттік
дағдарыстын бастан кешілуі, 1613 жылы мемлекет басына Романовтар әулетінің
келуімен байланысты еді. Сонымен қатар бұл кезде Ресейде капиталистік қарым-
қатынас орнап нарықтың орнығу процессі жүріп жатты.
Чехия отызжылдық соғыс кезіңде қандай саясат ұстанғаның қарастырып
өтсек.
Ал, Чехия болса басынан саяси басшылардың ауысуын өткізіп жатқантын.
1526 жылы Чехияны Габсбургтік ірі мемлекеттің құрамына қосылған соң,
Фердинанд чехтік сеймнің тандауы бойынша тәжді қабылдады. Таққа отырған
соң, Фердинанд Чехия корольдігінің құқықтары мен бостандықтарын, және
ақсүйектердің барлық артықшылықтарын сақтауға сөз берді. Бірақ іс жүзінде
Фердинанд сөзінде тұрмай Чехияға тәуелді ел жағдайына түсірді. Корольдің
рұқсатысыз сеймдер мен облыстық жиналыстар өткізілмеді. Қалалар өзін-өзі
басқару құқығынан айырылып, австриялық қызметшілердің қол астына берілді.
Цехтер де австриялық қызметшілердің қадағалауында болды. Чехтік феодалдар
мен қала тұрғындарының бой көтерулері өлім жазасымен жазаланып, сонымен
қоймай мүліктерін де тартып алды.
Фердинанд I және оның мұрагерлері Максимилиан II (1564-1576ж.ж.) мен
Рудольф II бір уақытта Габсбургтердің билігіне қарсы шыққан чехтік
протестанттармен күрес жүргізді. Прагада Чехтік сейм үкіметтік комитет
тағайндап шұғыл шараларға көшті. Рудольф II Чехияның Германдық
протестанттық лагерімен бірігуінен қорқып кейбір сұраныстарына келісе
берді. Рудольф II бұл шешімге келуіне испан елшісі де ашық соғысқа шығуға
болмайды деп көндірген еді. 1609 жылдың шілдесінде Рудольф II
Мәртебелілік грамотасына қол қойды, онда барлық католик еместерге басқа
дінді таңдауына және олар өздерінің дефензорлары, яғни діндерің
қорғаушыларды ұстауына құқық берілді. 1611 жылы граф Туриның бастауымен
Прагада чехтардың қарулы күштерінің бастарын біріктірді.
Осы жылы Рудольф II тақатан бас тартып оның орнына Матвей Чехияның королі
болды. Рудольф II-нің мұрагері Матвей (1612-1619ж.ж) “Мәртебелілік
грамотасын ” куәләндіріліп Чехиядағы қалыптасқан саяси жағдайды мойындады.
Шетелдерден көмек іздеген Пртотестанттық уния Чехияда 1609-1611 жылдары
Габсбургтерге қарсы басталған көтерілістерді өз дегендеріне пайдаланып,
одақтасы қылып алғысы келді. Сонымен қатар Протестанттық уния Венеция
республикасымен, Швейцарлық кантондармен және Англиямен жақындасу үшін
әртүрлі айлалар қолданды. 1613 жылы Голландия мен уния арасында қорғану
одақтастығы туралы құжатқа қол қойылды. Католиктік лига феодалдардын
байлығын өздерінің қолдарына түсіргісі келді. Оңтүстік-Батыс Германияда
рухани феодалдарды протестанттар жеңсе, олардың секуляризация өткізуінен
қорықты. Максимилиан Баварский бұл жағдайды пайдаланып, Лиганы күшейтіп өз
қолында қалдыруға тырысты.
1614-1615 жылдары Лига Юлих герцогствасында, Клев графтігінде, Ахен
және Мюльгейм қалаларындағы және Рейн облысының басқа жерлеріндегі
протестанттар мен католиктер арсындағы қақтығыстарға белсеңді қатысып,
протестанттарға қарсы күрес жүргізді. Ал, иезуиттер болса өздерінің басшысы
Фердинанд Штирийскиге Австрия, Чехия, Венгрияда таққа отыруына және
“Қасиетті Рим империясының” тәжін папаның көмегімен алуға тырысты. Матвей
Фердинандты өзінің мұрагері деп жариялады.
Фердинанд Штирийский “Мәртебелілік грамотасымен” чехтарға берілген
саяси бостандығын қорғағандарды және граф Турнаның қол астындағы чех
әскерін де қуғынға алды. Габсбургтердің ойындағыларын іске асыру үшін,
Прагада ол “орынбасарлардан” (лейтенанттар) құралған үкімет тағайындап,
олар протестанттарға қарсы шығып, чехтік “дефезорлардың” құқықтарын
мойындамай, оларды репрессияға ұшыратты. Фердинанд пен оның
“лейтенанттарының” керітартпа шаралары Чехияда үлкен ашу туғызды. Қоғамның
барлық топтары қарсылық көтсетуге дайын болды. 1618 жылы 5 –ші мамырда
чехтік сеймнің протестанттық депутаттары “Мәртебелілік грамотасын” бұзған
үшін император Матвейге өз қарсылықтарын білдіруге жиналды. Бірақ Матвей
олардың көтерген сұрағын қарастырмай, бой көтеруші депутаттарға тиісті жаза
беруі, Прага халқының ызасын келтірді. Қалада қаруланған адамдар жиналып,
корольдің жарлықтарын талқылап, оларды тоқтатуын талап етті.
Корльдің лейтенанттарымен Чехтік сеймнің өкілдері келіссөз жүргізіп
жатқан кезде, Прага кремілінде жиналған қарулы адамдар тобы Габсбургтердің
өкілдерінің жазасын тартуды талап етті.
Чех халқының ескі дәстүрі бойынша, екі дефензор лейтенанттары
Мартиниц пен Славата терезеден лақтырылды.
Жоғарғыда айтылғандай XVII – ғасырдағы Еуропа мемлекеттерінің
бүкіләлемдік үстемдік үшін күреске түсуі, өз мемлекеттерінің территориясын
соғыс алаңына айналдырды. XVII – ғасыр Еуропа үшін аласапыраң бақталас
кезең еді.
I – тарауға сілтемелер
1. Ф. Энгельс., Крестьянская война в Германии. Приложения., 1948ж., 126
бет.
2. Ф. Энгельс., Крестьянская война в Германии. Приложения., 1948ж., 132 -
бет.
3. Архив Маркса и Энгельса. 8-том, 60, 106, 107 – беттер.
4. Б.Ф. Поршнев., Тридцатилетняя война., Москва, 1976ж., 50-51 беттер.
5. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 36-бет
6. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 37 – бет.
7. Л.М. Ивонина. Тридцатилетняя война и Восточная Европа., Вопросы
Истории., 2000ж., № 5 38 – бет.
II – тарау. Отызжылдық соғыстың басталуы және оған қатысушы
мемлекеттердің саяси ұстанған бағыты.
2.1. Отызжылдық соғыстың бірінші Чех - пфальцк кезеңі (1618 – 1624
ж.ж.)
Габсбургтердің Чехияға қарсы бағытталған ашық агрессиясы, чех халқының
қалған соңғы құқықтарынан айырылып, король билігіне толықтай бағынуы
отызжылдық соғыстың басталуына алып келді. 1618 жылы 23 мамырда орын алған
“дефенестрация” актісі Чехия мен Австрия арасындаға қарым - қатынасының
үзілгенің көрсетті. Чехтік сейм отыз директордан үкімет құрып, Австрия мен
Венгрияның протестанттарымен және Протестанттық унияның басшысы Фридрих
Пфальцкимен қарым - қатынас орнатты. Сонымен қатар Моравияның ландтагымен
мемлекеттік бірлікті және Силезия, Жоғарғы және Төменгі Лужицамен Солтүстік
Нидерландыдағыдай конференция өткізу туралы келіссөздер жүргізді.
Чехиямен бірігу идеясы Моравия халқының арасында үндеу тауып, Чехия
әскерлері Моравияның ірі қалаларын басып алды. Моавияда габсбургтік әскери
күштеріне қолбасшы болған, Австрияны қолдаған, пайдакүнем католик, чехтік
магнат Альбрехт Валленштейн әскері Моравиялық ландтагпен ауыстырылды.
Осының арқасында Чехия үкіметі өзінің әскери күштерін күшейтуге мүмкіндік
алды. 1619 жылы тамызда Фердинанд императорлық таққа отырайн деп жатқанда,
оны ол құқығынан айырды.
Ал, одан бұрын иезуиттер қаладан қуылды. Чехияда өткен бой көтерулер
өкінішке орай Чехия мен Моравиядағы өткен ұлт-азаттық көтеріліспен үлесіп
кетпеді. Феодалдық және жалпы өткен ұзақ саяси реакция чех халқының күшін
әлсіреті. Чехтік ақсүйектер халыққа арқа сүйегісі келмеді. Өз үміттерін
олар немістердің протестанттық униясына артты. Ал, олар болса тек қана “сөз
берумен көмектесті” және унияның қолбасшысы - кондотьер граф Эрнст фон
Мансфельд жалдаған әскерлерге сенді. Фердинандты тақтан тайдырған, чехтік
сейм Фридрих Пфальцкиді корль қылып тағайндады, бірақ оның Чехияда ешқандай
беделі және өзінің әскери күші болмады.
Чехиядағы саяси керітартпа бой көтерулер католиктік лагердің біраз
уақытқа татуласуына әкелді. Католиктік лиганың басшысы Максимилиан
Баварский мен император Фердинанд II (1619-1637 ж.ж.) арасында келісімге
қол жеткізілді. Неміс католиктерінің испан саясатын белсеңіру арқылы,
австриялық эрцгерцог Альбрехт Испаниядағы Фридрих Пфальцкимен күресу үшін
әскер жинауға мүмкіндік алды. Польша королі Сигизмунд III-ші де Фердинандқа
көмектесуге сөз берді. Шешуші ұрыстың алдында Чехияға қарсы құрылған
одақтастарының күші, Чехияның күшінен артық болды. Чехияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz