XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары
Кіріспе . 3.11
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық биліктің жойылуы. 12.14
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі Хандық биліктің жойылуы. 15.17
1.3. Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы реформалар. 18.20
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60. жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік. территориялық реформалардың мәні. 21.29
2.2. 1891 . жылғы “Далалық ереже” және Қазақстанның саяси . құқықтық негіздерінің түбегейлі өзгерістері 30.34
2.3. Реформалардың негізінде Қазақтың әдет.ғұрып құқығына еңген өзгерістер, сот және сот процесі. 35.41
Қорытынды. 42.46
Пайдаланылған әдебиеттер сілтемесі. 47.53
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық биліктің жойылуы. 12.14
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі Хандық биліктің жойылуы. 15.17
1.3. Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы реформалар. 18.20
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60. жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік. территориялық реформалардың мәні. 21.29
2.2. 1891 . жылғы “Далалық ереже” және Қазақстанның саяси . құқықтық негіздерінің түбегейлі өзгерістері 30.34
2.3. Реформалардың негізінде Қазақтың әдет.ғұрып құқығына еңген өзгерістер, сот және сот процесі. 35.41
Қорытынды. 42.46
Пайдаланылған әдебиеттер сілтемесі. 47.53
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Республикамыздың төл тарихы 1990-жылдардың бас кезінен бастап жаңа заман талабына сәйкес қайта сарапқа түсті. XX ғасырдың аяғында орын алған саяси дағдарыстан кейін бұрынғы Кеңестер Одағы құрамында болып келген одақтас республикалар тәуелсіздік алуға ұмтылды. Сол тарихи кезеңдегі қалыптасқан саяси-экономикалық, әлеуметтік және мәдени ахуалды ұлт тәуелсіздігінің тұғырнамасынан баянды етуге бағыт алған қоғамдық ой сана ел тарихын жаңаша саралауға деген қажеттілік туғызды. 1991 жылы 16 -ыншы желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заңның күшіне енуі еліміздің шынайы тарихына әлемнің қоғам танушы ғалымдарының кызығушылығын оятты. Осыдан барып барып Қазақстан мен Ресей халықтарының өзара тарихи саяси байланыстарының, мемлекетаралық қатынастарының жаңаша тізілуіне қатысты әртүрлі көзқарас -пайымдаулар пайда бола бастады. XVIII -XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзілік тарих ұғымынан тыс қараған Ресей дінінің тұрғысынан пайымдауларды қайта қарап, таразылауға жол ашылды. Кейбір тарихи саяси оқиғаларға қазіргі қоғам ұстанған құндылықтар жүйесі биігінен қайта баға беруге тура келеді. Бұл жауапты міндетті іздер абыроймен атқаруымыз керек.
Диплом жұмысының нысанына айналған Ресейдің отарлау саясаты тұсындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформа мәселесі тәуелсіз рух пәрмені мен қайта ғылыми зерттеуді қажет ететін өміршең мәселелер қатарына көшті. Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігін Қазақстан Республикасының президенті Н.А.Назарбаев: «шекара бізді алыстатпақ емес. Бұл нағыз достық пен сенімнің шекарасы болмақ» деп, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын Қазақстан -Ресей қарым -қатынастарының берекелі бүгіні мен кемел келешегін анықтап берді. Сондықтан XIX ғасырдағы Ресейдің отарлау саясаты әкімшілік құқықтық реформасын зерттеу мемлекетіміздің тэуелсіздігін нығайту, нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық өркендеуімізге қажетті тарихи мәселелер жан жақты жэне түбегейлі зерттеуді "қажет етеді. Сол себепті де, елімізді саяси отарлаудың әкімшілік құқықтық тарихы әрдайым көкейкесті мәселелер санатында саналады.
Диплом жұмысының нысанына айналған Ресейдің отарлау саясаты тұсындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформа мәселесі тәуелсіз рух пәрмені мен қайта ғылыми зерттеуді қажет ететін өміршең мәселелер қатарына көшті. Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігін Қазақстан Республикасының президенті Н.А.Назарбаев: «шекара бізді алыстатпақ емес. Бұл нағыз достық пен сенімнің шекарасы болмақ» деп, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын Қазақстан -Ресей қарым -қатынастарының берекелі бүгіні мен кемел келешегін анықтап берді. Сондықтан XIX ғасырдағы Ресейдің отарлау саясаты әкімшілік құқықтық реформасын зерттеу мемлекетіміздің тэуелсіздігін нығайту, нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық өркендеуімізге қажетті тарихи мәселелер жан жақты жэне түбегейлі зерттеуді "қажет етеді. Сол себепті де, елімізді саяси отарлаудың әкімшілік құқықтық тарихы әрдайым көкейкесті мәселелер санатында саналады.
1. Абдиров М.Ж. Завоевание Казахстана царской Россией и борьба казахского народа за независемость (из истории военно-казачьей колонизации края в конце XVI начале XX веков) - Астана: Елорда, 2000.-304 с.
2. Абдиров М.Ж. Қазақтар мен казактар // Ақиқат. - 1994.-№9. -77-82 беттер.
3. Берденова Қ.Ә., С.Ф.Ілиясова, Б.Т.Тәшенов ж.б.Қазақ қоғамындағы әкімшілік - шаруашылық жүйелердің эволюциясы:Оқу құралы-Алматы ; Экономика , 1999. – 361 бет
4. Карамзин Н.М. История государства Россииского. Т.ІХ.М.:политиздат, 1961. - 452 с.
5. Елагин А.С. Казактардың Орал даласын отарлауы // Жас алаш. -1993-№2.-2бет.
6. Бірмағанбетов Ә. ХУІ-ХУІІ ғ.ғ. Орыс-қазақ байланыстары және географиялық мәліметтер//Қазақстан мектебі.-1990.- №1. 56-60 беттер.
7. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Подредакции проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. - 2-ое издание.-Алматы: Қазақстан, 1997. Сб. 2. -350с.
8. Жақыпбек С.Қ. Қазақ елін Ресейдің жаулауы: басталуы, жүруі//Қаз.ҰУ хабарламасы. Тарих сериясы.-2003-№2(29). 35-40 беттер.
9. Жанпейсова Л. Павлодарская область: из истории заселения и хозяйственного освоения территории // Поиск. Серия гуманитарных наук.-1998.-№6.-с.103-108.
10. С.Ж. Нурбеков .Туркестанские ведомости: история, экономика,политика.Учебное пособие. – Алматы : Қазақ университеті, 2006. – 171стр.
11. Левшин А.И. описание киргиз-казачьих орд и степей.изд 2-ое.-Алматы, 1996.
12. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана.-Алматы: Казахстан, 1994.С.160
13. Моисеев В.А. Джунгарская ханства и казахи. ХУІІ-ХУІІІв.в.-Алматы. 1991.-234 с.
14. Сайдалы Д. Ежелгі қыпшақ даласы патшалық Ресей отаршыларының қанды қақпанына қалай тап болды? // Егемен Қазақстан.-1993. 19-мамыр. 5-бет.
15. Казахско-русское отношение в ХУІ-ХУІІв. (сборник документов и материалов)-Алматы:Казахстан, 1961.-61 Ос.
16. Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. т.4. Алматы: Жазушы,1989.-1626.
17. Материалы по истории политического строя Казахстана (Со времени присоединения Казахстана к России до Великой Октябрской социалистической революции) т.І.сборник составил М.Г.Масевич.-Алматы:Казахстан. 1960.-441 с.
18. Мырзаахметов Н. Қазақ қалай орыстандырылды
Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993.1286
19. Қозыбаев М. Қазақтың даңқын асырған // Егемен Қазақстан-2000.-]-ақпан.~4бет.
20. Маймақов Ғ. Қазақстан республикасының саяси – құқықтық тарихы.Оқу құралы -Алматы “Ғылым”-2000.-176 бет.
21. Мәлімбаев С.М. Патшалық ресейдің отарлық саясаты.-Алматы:Санат; 1994.-136 бет
22. Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. 2-басылуы.-Алматы:Санат, 1999.-224 бет
23. Сапабек Ә. Қазақ қасіреті.-Алматы: Қазақстан, 1994.-304 бет.
24. Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. 2-басылуы.-Алматы: Санат, 1999.224 бет
25. Қарасаев Ғ.М. Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандырудың алғашқы кезеңдері, мақсаты, ерекшеліктері, XVIIIғасырдың басы XIX ғасырдың ортасы (Қазақстанның Шығыс Алтай өлкесі бойынша)//ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы.-2003.№4(31)Қасымбаев Ж. Қазақ жерін қалай талауға болады? // Лениншілжас.-1990.-№186(12473).-28 қыркүйек-3 бет.
26. Исабаев Қ. Солжиницын нені білмеді?//Қазақ әдебиеті.-1990.-№45.-9 қараша.-4-бет.
27. Мырзатаева 3. 1822-жылғы Сібір қырғыздары жарғысының іске асырылуы//Ақиқат.-1999.-№4. 88-91 беттер.
28. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в начале XIX-XX веков.-Алматы: Жеті Жарғы; 1996.-352с.
30. Уәлиханов 111. Шығармалар жинағы. т.4. Алматы: Жазушы.1985.- 1626.
31. Тоғжанов Е. Отаршылдық осылай делінген.//Заң газеті.-1995.-10 маусым.-ІЗ бет.
32. Сайфулмаликова С.С. Жетісу, Сырдария облыстарындағы болыстардың құрылу тарихынан // ҚазҰҮ хабаршысы. Тарих сериясы.-2002.-№4.-18-22бетгер.
33. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында.-Алматы: Санат, 1994.-416 бет.
34. Исабаев Қ. Шоң би (1754-1836) // Егемен Қазақстан.-1995.№13.-3-бет.
35. Опабекова Д. Некоторые проблемы организации пограничного управления Сибирскими казахами (1838-1854 г.г.) // Поиск.Серия гуманитарных наук.-2003.№4.-38-4Ібеттер.
36. Марта Бил Олкотт. Қазақтар// Ақиқат ,-1994,-№5.-88-92 беттер.Кобландин К.И. К вопросу о политико-административных устройстве и подчинении внутренней орды в середине XIX, в начале XXвеков. // Известия АН ҚазССР. Серия общественных наук.-1982.сборник 2.-48-51 с.
37. Касымбаев А.Ж. Ситуация в младшем жузе в конце 30-х и начале 40-х годов 19 века. // Вестник Каз.НУ. Серия исторических наук.2003.№4.-83-86с.
38. Идрисов Р.А. Дистанции в степи Оренбургского ведомства;опыт территориально-административного строительства в условиях колониальной империи // Саясат.-1997.№5.-42-47 с.
39. Бекмаханова Н. Легенда о невидимке (участия в крестиянской войне под руководством Пугачева в 1773-1775 годах) Алма-Ата: Казахстан,1968.-190С.
40. Вяткин М. Батр Срым. Учебное пособие.- Алматы: Санат, 1998.-344 стр.
41. Жамбылов Д.А. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс: оқу құралы , Алматы: Жеті Жарғы, 2ОО1.-168-бет.
42. Ғалиев В. Исатай басшы-мен қосшы. //Қазақ батыры.-1991.-№2.-7-бет.
43. Рязанов А.Ф. Исатай Тайманов көтерілісі. / ауд. М.Неталиев.-Алматы: Қазақстан, 1996.- 176-бет.
44. Әбдіров М. Кенесары көтерілісі және казактар басқыншылығы.//Қазақ тарихы.-1995.-№2.28-33 беттер.
45. Национально-освободительная борьба Казахского народа под предводительством кенесары Касымова (сборник документов). Алматы:Ғылым, 1996. [142].
46. Середа Н. Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847). Атырау: Диалог, 1992.- 216 с.
47. Құрманалин С. Есет көтерілісінің басқа қозғалыстармен сабақтастығы. // Қазақ тарихы.-2002.-№4.-28-33 беттер.Внешня политика России в 19 -го и начале 20 века. Том
8.(1823-1824г.г.): документы Россииского министерства иностранных дел.М; Наука. 832с.
50. Жолдасов Б.С. 19-ғасырдың 30-50 жылдарындағы қазақ жері үшін Ресей-Қоқан бақталасына басқа елдердің ықпалы // ҚазҰҮхабаршысы.тарих сериясы. 2003.-№2(29).-61-63 беттер.
51. Мықтыбаева Ж.К. Политика России в Илиско-Балхашской районе 40-50-е годы XIX века. // Вестник КазНУ.Серия историческая.-2003.-№2.-65-68.с.
52. Әлімов А. Ақмешіт қамалы қалай құлады?//Заң газеті.-1995.-30 желтоқсан.-П бет.
53. Далаева Т.К. Проблемы соединения Оренбургской и Сибирской пограничной линии (50-60 годы XIX века) // Поиск. Серия гуманитарных наук.-1999.-№3-с56-62.
54. Байбосынова А. XIX ғасырдағы Батыс Қазақстандағы миссионерлік саясат // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.-2003.-№4.-9-12 беттер.
55. Кадиркулова Г.К. Политико-административное развития Семиречья в 1867-1917-годах /'/ Вестник КазНУ. Серия историческая.-2003-I №2.46-48с.
56. Айтымбетов С. Отарлық саясаттың сойқаны. // Егемен Қазақстан.-1992.-12-қыркүйек.-4 бет.
57. Кул-Мухамед М. Колониальный режим в Казахстане (1868-1917г.г). Алматы: Атамура, 2000.-48с.
58. Жакыпбеков С.К. Царские законы 1886 и 1891 г.г. и усиление колониальной власти в Казахстане. // Вестник ГУ . Серия историческая. -
2000-№2-39-44с.
59. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы.- Алматы: Атамұра-Қазақстан,1994.- 80 бет.
2. Абдиров М.Ж. Қазақтар мен казактар // Ақиқат. - 1994.-№9. -77-82 беттер.
3. Берденова Қ.Ә., С.Ф.Ілиясова, Б.Т.Тәшенов ж.б.Қазақ қоғамындағы әкімшілік - шаруашылық жүйелердің эволюциясы:Оқу құралы-Алматы ; Экономика , 1999. – 361 бет
4. Карамзин Н.М. История государства Россииского. Т.ІХ.М.:политиздат, 1961. - 452 с.
5. Елагин А.С. Казактардың Орал даласын отарлауы // Жас алаш. -1993-№2.-2бет.
6. Бірмағанбетов Ә. ХУІ-ХУІІ ғ.ғ. Орыс-қазақ байланыстары және географиялық мәліметтер//Қазақстан мектебі.-1990.- №1. 56-60 беттер.
7. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Подредакции проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. - 2-ое издание.-Алматы: Қазақстан, 1997. Сб. 2. -350с.
8. Жақыпбек С.Қ. Қазақ елін Ресейдің жаулауы: басталуы, жүруі//Қаз.ҰУ хабарламасы. Тарих сериясы.-2003-№2(29). 35-40 беттер.
9. Жанпейсова Л. Павлодарская область: из истории заселения и хозяйственного освоения территории // Поиск. Серия гуманитарных наук.-1998.-№6.-с.103-108.
10. С.Ж. Нурбеков .Туркестанские ведомости: история, экономика,политика.Учебное пособие. – Алматы : Қазақ университеті, 2006. – 171стр.
11. Левшин А.И. описание киргиз-казачьих орд и степей.изд 2-ое.-Алматы, 1996.
12. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана.-Алматы: Казахстан, 1994.С.160
13. Моисеев В.А. Джунгарская ханства и казахи. ХУІІ-ХУІІІв.в.-Алматы. 1991.-234 с.
14. Сайдалы Д. Ежелгі қыпшақ даласы патшалық Ресей отаршыларының қанды қақпанына қалай тап болды? // Егемен Қазақстан.-1993. 19-мамыр. 5-бет.
15. Казахско-русское отношение в ХУІ-ХУІІв. (сборник документов и материалов)-Алматы:Казахстан, 1961.-61 Ос.
16. Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. т.4. Алматы: Жазушы,1989.-1626.
17. Материалы по истории политического строя Казахстана (Со времени присоединения Казахстана к России до Великой Октябрской социалистической революции) т.І.сборник составил М.Г.Масевич.-Алматы:Казахстан. 1960.-441 с.
18. Мырзаахметов Н. Қазақ қалай орыстандырылды
Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993.1286
19. Қозыбаев М. Қазақтың даңқын асырған // Егемен Қазақстан-2000.-]-ақпан.~4бет.
20. Маймақов Ғ. Қазақстан республикасының саяси – құқықтық тарихы.Оқу құралы -Алматы “Ғылым”-2000.-176 бет.
21. Мәлімбаев С.М. Патшалық ресейдің отарлық саясаты.-Алматы:Санат; 1994.-136 бет
22. Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. 2-басылуы.-Алматы:Санат, 1999.-224 бет
23. Сапабек Ә. Қазақ қасіреті.-Алматы: Қазақстан, 1994.-304 бет.
24. Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. 2-басылуы.-Алматы: Санат, 1999.224 бет
25. Қарасаев Ғ.М. Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандырудың алғашқы кезеңдері, мақсаты, ерекшеліктері, XVIIIғасырдың басы XIX ғасырдың ортасы (Қазақстанның Шығыс Алтай өлкесі бойынша)//ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы.-2003.№4(31)Қасымбаев Ж. Қазақ жерін қалай талауға болады? // Лениншілжас.-1990.-№186(12473).-28 қыркүйек-3 бет.
26. Исабаев Қ. Солжиницын нені білмеді?//Қазақ әдебиеті.-1990.-№45.-9 қараша.-4-бет.
27. Мырзатаева 3. 1822-жылғы Сібір қырғыздары жарғысының іске асырылуы//Ақиқат.-1999.-№4. 88-91 беттер.
28. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в начале XIX-XX веков.-Алматы: Жеті Жарғы; 1996.-352с.
30. Уәлиханов 111. Шығармалар жинағы. т.4. Алматы: Жазушы.1985.- 1626.
31. Тоғжанов Е. Отаршылдық осылай делінген.//Заң газеті.-1995.-10 маусым.-ІЗ бет.
32. Сайфулмаликова С.С. Жетісу, Сырдария облыстарындағы болыстардың құрылу тарихынан // ҚазҰҮ хабаршысы. Тарих сериясы.-2002.-№4.-18-22бетгер.
33. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында.-Алматы: Санат, 1994.-416 бет.
34. Исабаев Қ. Шоң би (1754-1836) // Егемен Қазақстан.-1995.№13.-3-бет.
35. Опабекова Д. Некоторые проблемы организации пограничного управления Сибирскими казахами (1838-1854 г.г.) // Поиск.Серия гуманитарных наук.-2003.№4.-38-4Ібеттер.
36. Марта Бил Олкотт. Қазақтар// Ақиқат ,-1994,-№5.-88-92 беттер.Кобландин К.И. К вопросу о политико-административных устройстве и подчинении внутренней орды в середине XIX, в начале XXвеков. // Известия АН ҚазССР. Серия общественных наук.-1982.сборник 2.-48-51 с.
37. Касымбаев А.Ж. Ситуация в младшем жузе в конце 30-х и начале 40-х годов 19 века. // Вестник Каз.НУ. Серия исторических наук.2003.№4.-83-86с.
38. Идрисов Р.А. Дистанции в степи Оренбургского ведомства;опыт территориально-административного строительства в условиях колониальной империи // Саясат.-1997.№5.-42-47 с.
39. Бекмаханова Н. Легенда о невидимке (участия в крестиянской войне под руководством Пугачева в 1773-1775 годах) Алма-Ата: Казахстан,1968.-190С.
40. Вяткин М. Батр Срым. Учебное пособие.- Алматы: Санат, 1998.-344 стр.
41. Жамбылов Д.А. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс: оқу құралы , Алматы: Жеті Жарғы, 2ОО1.-168-бет.
42. Ғалиев В. Исатай басшы-мен қосшы. //Қазақ батыры.-1991.-№2.-7-бет.
43. Рязанов А.Ф. Исатай Тайманов көтерілісі. / ауд. М.Неталиев.-Алматы: Қазақстан, 1996.- 176-бет.
44. Әбдіров М. Кенесары көтерілісі және казактар басқыншылығы.//Қазақ тарихы.-1995.-№2.28-33 беттер.
45. Национально-освободительная борьба Казахского народа под предводительством кенесары Касымова (сборник документов). Алматы:Ғылым, 1996. [142].
46. Середа Н. Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847). Атырау: Диалог, 1992.- 216 с.
47. Құрманалин С. Есет көтерілісінің басқа қозғалыстармен сабақтастығы. // Қазақ тарихы.-2002.-№4.-28-33 беттер.Внешня политика России в 19 -го и начале 20 века. Том
8.(1823-1824г.г.): документы Россииского министерства иностранных дел.М; Наука. 832с.
50. Жолдасов Б.С. 19-ғасырдың 30-50 жылдарындағы қазақ жері үшін Ресей-Қоқан бақталасына басқа елдердің ықпалы // ҚазҰҮхабаршысы.тарих сериясы. 2003.-№2(29).-61-63 беттер.
51. Мықтыбаева Ж.К. Политика России в Илиско-Балхашской районе 40-50-е годы XIX века. // Вестник КазНУ.Серия историческая.-2003.-№2.-65-68.с.
52. Әлімов А. Ақмешіт қамалы қалай құлады?//Заң газеті.-1995.-30 желтоқсан.-П бет.
53. Далаева Т.К. Проблемы соединения Оренбургской и Сибирской пограничной линии (50-60 годы XIX века) // Поиск. Серия гуманитарных наук.-1999.-№3-с56-62.
54. Байбосынова А. XIX ғасырдағы Батыс Қазақстандағы миссионерлік саясат // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.-2003.-№4.-9-12 беттер.
55. Кадиркулова Г.К. Политико-административное развития Семиречья в 1867-1917-годах /'/ Вестник КазНУ. Серия историческая.-2003-I №2.46-48с.
56. Айтымбетов С. Отарлық саясаттың сойқаны. // Егемен Қазақстан.-1992.-12-қыркүйек.-4 бет.
57. Кул-Мухамед М. Колониальный режим в Казахстане (1868-1917г.г). Алматы: Атамура, 2000.-48с.
58. Жакыпбеков С.К. Царские законы 1886 и 1891 г.г. и усиление колониальной власти в Казахстане. // Вестник ГУ . Серия историческая. -
2000-№2-39-44с.
59. Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы.- Алматы: Атамұра-Қазақстан,1994.- 80 бет.
Мазмұны .
Кіріспе .
3-11
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық
биліктің жойылуы. 12-14
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуы. 15-17
3. Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы
реформалар. 18-20
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60- жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік-
территориялық реформалардың мәні. 21-29
2.2. 1891 – жылғы “Далалық ереже” және Қазақстанның саяси – құқықтық
негіздерінің түбегейлі өзгерістері 30-34
2.3. Реформалардың негізінде Қазақтың әдет-ғұрып құқығына еңген
өзгерістер, сот және сот процесі. 35-41
Қорытынды.
42-46
Пайдаланылған әдебиеттер сілтемесі. 47-
53
Кіріспе.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Республикамыздың төл тарихы
1990-жылдардың бас кезінен бастап жаңа заман талабына сәйкес қайта сарапқа
түсті. XX ғасырдың аяғында орын алған саяси дағдарыстан кейін бұрынғы
Кеңестер Одағы құрамында болып келген одақтас республикалар тәуелсіздік
алуға ұмтылды. Сол тарихи кезеңдегі қалыптасқан саяси-экономикалық,
әлеуметтік және мәдени ахуалды ұлт тәуелсіздігінің тұғырнамасынан баянды
етуге бағыт алған қоғамдық ой сана ел тарихын жаңаша саралауға деген
қажеттілік туғызды. 1991 жылы 16 -ыншы желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңның күшіне енуі
еліміздің шынайы тарихына әлемнің қоғам танушы ғалымдарының кызығушылығын
оятты. Осыдан барып барып Қазақстан мен Ресей халықтарының өзара тарихи
саяси байланыстарының, мемлекетаралық қатынастарының жаңаша тізілуіне
қатысты әртүрлі көзқарас -пайымдаулар пайда бола бастады. XVIII -XIX
ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзілік
тарих ұғымынан тыс қараған Ресей дінінің тұрғысынан пайымдауларды қайта
қарап, таразылауға жол ашылды. Кейбір тарихи саяси оқиғаларға қазіргі қоғам
ұстанған құндылықтар жүйесі биігінен қайта баға беруге тура келеді. Бұл
жауапты міндетті іздер абыроймен атқаруымыз керек.
Диплом жұмысының нысанына айналған Ресейдің отарлау саясаты тұсындағы
Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформа мәселесі тәуелсіз рух пәрмені мен
қайта ғылыми зерттеуді қажет ететін өміршең мәселелер қатарына көшті.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігін Қазақстан Республикасының
президенті Н.А.Назарбаев: шекара бізді алыстатпақ емес. Бұл нағыз достық
пен сенімнің шекарасы болмақ деп, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын
Қазақстан -Ресей қарым -қатынастарының берекелі бүгіні мен кемел келешегін
анықтап берді. Сондықтан XIX ғасырдағы Ресейдің отарлау саясаты әкімшілік
құқықтық реформасын зерттеу мемлекетіміздің тэуелсіздігін нығайту,
нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық өркендеуімізге қажетті
тарихи мәселелер жан жақты жэне түбегейлі зерттеуді "қажет етеді. Сол
себепті де, елімізді саяси отарлаудың әкімшілік құқықтық тарихы әрдайым
көкейкесті мәселелер санатында саналады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ресейдің отарлау саясаты
тұсындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформаларды зерттеудің негізгі
мақсаттары: Қазақ қандығының солтүстігіндегі Сібір хандығын еркін
казактардың басып алуы олардың алғаш Қазақстан территориясына аяқ басуы
бекіністер мен шебтерді салынып шекара орнатуынының қарастырылып отырған
хромоногиялық шебінде XIX ғасырдағы патшалық Ресейдің өктемдігі тұсында
өлкеде жүргізген әкімшілік территориялық реформалардың саяси аспектісі
тұрғысында саралай келе, оның жэне отарлау үкіметіне қарсы ұлт азаттық
күрестің территориялық кеңістікте орналасу тарихын анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға жету жолында белгіленген тақырыптық жоспарға
сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалардың алғы шарты болып табылған 1822,1824 жылдардағы уставтарға
шолу жасау;
ерекше билік құрған Кенесары Қасымұлы хандығының саяси құрылымына тоқталу.;
3. XIX ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік құрылыс және құқық
мәселесі ;
4. XIX ғасырдын екінші жартысындағы реформалардың қазақтың әдет
ғұрпына енгізген өзгерістері;
Тақырыптың зерттеу тарихнамасы. 1809 жылы Ресей Сыртқы Істер
Министрлігі жанынан арнайы Азиялық департаментінің ашылуы отарлау үрлісін
мемлекеттік дәрежеде жолға қоюды жүйелеп отыратын саяси салмақты шарты
ретінде таңылды. Отарлаудың стратегиялық жоспары мен отарланған аймақтарды
әкімшілік басқарудың жобаларыы дайындауда Ресейлік әскерилерінің ықпалы мен
артуы экспонцияның әскери бағытының басымдылығын танытты. Мысалы, 1822
жылғы Сібір қырғыздары туралы; 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы;
1867 -1868 жылдардағы Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарын құру
туралы; 1891 жылғы Дала ережесі сияқты үстем әкімшілік қүқықтық дәстүрге
негізделіп жасалған жарығы, ережелер жобасын көбіне заңгерлер емес әскери
шеңді үкімен өкілдері әзірлеген болатын. Өлкені әскери отарлау бағытының
басым болған себебі осы факторға тікелей байланысты деп ойлаймын. Өлкеге
қатысты әкімшілік реформалар жобасын дайындап, оны қолданысқа енгізуде
Батыс Сібір генерал -губернаторы қызметін атқарған М. М.Сперанский, княз
Горчаков, Орынбор генерал губернаторы - Неклюев, Перовский, Түркістан
губернаторы Кауфман, Калпаковский сынды әскерилер ерекше көзге түсті.
Әскерилер өздеріне жүктелген әкімшілік бірліктердің халық құрамы, этникалық
аймағы географиялық орналасуы, кәдімгі құқық жән аймақтық қалыптасқан саяси
ақуал жайында жан - жақты мәліметтер жинақтады.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлаудың басталуы оның Ресейге
қосылуы тұрғысынан пайымдалды. Ресей отаршылдық держава болғанын Ресей
тарих ғылымының атасы Н.М.Карамзин Ресей тарихы -отарлаушы елдің тарихы -
деп әбден айқын жазды. XIX ғасырдын бірінші жартысындағы отаршылдыққа қарсы
қарулы күрес сәтсіздікке ұшырап, Қазақстан империаның әкімшілік аумақтық
бөлінісінің бір бөлігіне айналған, империа ауқымды шабуылға шығып, шет
аймақ халықтарын орыстандыру жүріп жатқан кезенде ұлттык прогесшіл көрнекті
қайраткерлері Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев болды.
Қазақстан Ресей құрамына кіру мәселесі Ә.Бөкейхановтың еңбегінде
мейлінше толық және тұтас көрініс тапты. Ол орыстардың қазақ территориясын
отарлауын екі кезенге бөлді: ерікті отарлаушылардың пайда болуы және
олардың ізімен үкімет жасақтарының келе бастауы.
Осы ерікті отарлаушылар -казактардың қазақ даласына алғаш келуі мен
өлкедегі отаршылдық үстемдік жүйесінді казактардың алатын орынын,
казактардың Қазақстанды жаулап алуға және қазақ халқының XVIII - XIX
ғасырлардағы ұлт азаттық көтерілістері мен қозғалыстарын казактардың басып
жаншу тарихын зерделеп жазған М.Әбдіров, А.С.Илагин болды. Патша үкіметінің
жаулап алушылық себептері мен отаршылдық саясаты кен әшкерілеп, Ресей
империясының өз ішіндегі дағдарысты шешу үшін қазақ даласына кемсектердің
келуін жаңа отарлау саясаты екенін айқындаған С.Асфендияров, С.Мәшінбаев,
М.Тынышпаев, Т.Шоманұлы монографияларында көрініс тапты.
Қазақстан аумағының ішкі отарға айналдыруына қарай Ресей 1822-1824
жылдары, 1867 —1868 жылдардағы реформалар арқылы қазақтарды басқару жэне
бағындыру жүйесі бір ізге келтірді. Осыларды тынғылықты зерттеген
К.А.Жиреншин, С.Мәшінбаев, М.Құл-Мұхаммед,Ж.Қасымбаевтар еңбектерінде
деректі материалдармен терең зерттелген.
Қазақтың кең аумағын қамтыған Ресей үкіметінің отаршылдық саясатына
қарсы Е.Пугачев (көне заманнан бүгінге дейін) көтерілісіне қатысқан
қазақтар, Кіші Жүзде Сырым Датұлы (1783 -1797 жж), 1836 -38 жылдардағы
Бөкей ордасындағы Исатай Тайманұлы бастаған және XIX ғасырдың ортасында үш
жүз қазақ халық бұқарасын қамтыған К.Қасымов көтерілістерінің ірі
шайқастарын құжаттық материалдармен дәлелдеп баяндағандар: Е.Бекмаханов,
А.Ф.Рязанов, Қ.Ахметов, Н.Середа, М.Қозыбаев сияқты көрнекті тарихшылардың
монографияларында ерекше көңіл бөлінген.
диплом жұмысының хронологиялық ауқымы. Белгіленген жоспарға сай, диплом
жұмысының хронологиялық ауқымы XIX ғасырдың басынан Орта және Кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуынан бастап, XIX ғасырдың II жартысындағы реформалар
кезеңіне дейінгі аралық кезеңдерін қамтиды.
Диплом тақырыбының деректік негіздері. Тақырып бойынша деректік негіз
ретінде Ресей сыртқы істер министрлігі жанынан құрылған Азиялық департамент
қызметкерлерінің жоғарғы шенгі Ресей әскерлерініңжүргізген зерттеу
жұмыстары, орыс императорының географиялық қоғам мүшелерінің Қазақстан
аумағында жүргізген экспедициялары туралы жазылған еңбектері алынды.
Сонымен қатар, А.И.Левшин, М.С.Мұқанов т.б.с.с. көптеген қоғамтанушы
ғалымдар ұжымы мен жекелеген авторлардың еңбектері пайдаланылды.
Т.Шонұлынын Жер тағдыры-ел тағдыры деген тақырыптағы монографиясы.
Алматы,1995; М.Қ.Қозыбаевтың редакциясымен баспа бетін көрген Қазақстан
тарихының очерктері (көне заманнан бүгінге дейін). Алматы, 1993.;
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін), Алматы 2002; Материалы
по истории политического строя Казахстана (со времен присоединения
Казахстана к России до Великой октябрской революции) Алматы, 1960; Казахско-
русское отношение в ХУІ-ХУШ в.в. (сборник документов и материалов) Алматы
1960; сияқты көптеген ресми құжаттар топтамасы мен жекелеген зерттеулердің
монографиясы материалдары және автор ұжымдарының жинақтарындағы мәлімет-
деректер сілтеме жасалынып отырып қолданылды.
Дипломның методологиялық негізі. Диплом жұмысы жан - жақты
тексерілген, обьективті ғылыми жүйелілік негізінде орындалды. Ресейдің
отарлау саясаты тұсындағы Қазақстанның әкімшілік құқықтық реформаларға
қатысты материалдарды саралағанда қоғамның сол кезеңдегі даму
тенденцияларын шынай көрсету басты критериге алынды. XIX ғасырдың I
жартысында Ресей империясының отарлау стратегиясының арқауына айналған
қазақ өлкесін әкімшілік -территориялык бөлініске салып, елді саяси
-аумақтық отарлауды жүзеге асыру максатында патша әкімшілігі өкілдері мен
орыс ғалымдарының өлкеде жүргізген экспедицияларының нәтижелері
салыстырмалы - сараптаманы талдауы арқылы ізденіс жұмыстарының
методологиялық негізінің бір қырын құрады.
Диплом жұмысының 2 тарауында қарастырылған тақырыпқа XIX ғасырдың 11
жартысындағы орыс отаршыл империяның Қазақстан жерін меншіктеу негізінде
құрылған реформалар авторларының ойлары арқау болды. Дегенмен, қазақ жерін
әкімшілік — территориялық белуде орыс әскери губернаторының саяси
позициялары бір арнаға тоғыса бермегені рас. Айталық, В.П.Бутков және
Н.П.Игнатьев бастаған реформаторлар тобы қазақ даласының өмір жағдайымен
таныспай жасалған жоба Ресей тарапынан көп шығын келтірді. Ал, Дала
комиссиясын құрған Гирс қазақ даласын аралай келе, этнографиялык, салт-
дәстүр, шаруашылық жағдайы негізінде Қазақстанды әкімшілік-территориялық
бөлініске салудың жаңа жобасын құрды. Ол бойынша рулар қауымы бойынша емес,
шаруашылық тұрғысынан бөлуге көңіл бөлінді.
Қазақ даласына әкімшілік-территориялық бөлу осы аталған саяси
тұғырнамадан туындайтын іс-шаралар кешенін тарихи обьективтілік таным
тұрғысынан сынай бағамдау зерттеудің методологиялық, негізінің келесі
бағытын құрады. Қазақстанның гуманитарлық ғылым саласының қол жеткізген
табыстары орынды қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы барысында Қазақстанның
отаршыл патшалық Ресейдің құрамына ену мақсатында елде облыстар мен
дистанциялар орнату саясатының себептерін салыстыра отырып, тыңнан
талданылды. Сыртқы округтер арасы бөлінуі рулық қатынасты әлсірету
принципінде жүргізілген саясаты салдары сараланады.
Дипломның 2-тарауында Қазақ даласының бөлшектеніп басқаруға ұшырауы
себептерін салыстыра отырып, тыңнан талданылды. Қазақстан территориясы
әкімшілік-аумақтық бөлініске бөлінуі мен генерал-губернаторлықтар
арасындағы өлкеішілік межелеу нәтижелері өзара байланыстырылып, нақты
хронологиялық шеңберде баяндалды.XIX ғасырдың екінші жартысындағы
реформалардың негізінде қазақтың әдет – ғұрып құқығына енген өзгерістер
талданды.
Диплом жұмысының қолтанбалық маңызы. Жұмыс ғылыми объективтілік және
жүйелілік сияқты ұстанымдарға негізделе отырып жазылды. Тәуелсіз еліміздің
жаңа тарихын шынайы түзеуге байланысты ұйымдастырылған тың зерттеулерге
өзіндік үлес қосты. Диплом жұмыстары нәтижелерін орта, арнайы және жоғары
оқу орындарында жеке курстар жүргізуге, республика аудандарын қайта
аудандастыру кезінде ғылыми-тарихи географиялық таным қорын молайтатын
қосымша мәліметтер беретін дерек көзі ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жалпы көлемі - 53
бет.
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық
биліктің жойылуы
Патша үкіметі Казақстанды отарлауды тереңдете түсті. Үкімет алдымен Орта
жүздегі хандық билікті жоюды көздеді. Ханның билік басында отыруы қанша
дегенмен де қазақтардың егемендігінің көрінісі болды.Хан ішкі саясатты
тәуелсіз жүргізуге әрекет етті. Абылай хан патша өкіметін мойындамай қойды.
Орта жүзде Бекей (1817) және Уәли хандар (1819) қайтыс болган соң жаңа
хан сайлауға Патша өкіметі тұрғысынан жол берілмеді.
Батыс Сібір губернаторы М.М.Сперанский "Сібір қырғыздары туралы Устав"
атты құжат жасады. Осы Устав негізінде) Орта жүзде хандық билік жойылды.
Бұрын рулық принцип бойынша бөлінетін территория әкімшілік-территориялық
принциппен окруттерге бөлінді. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға
бөлінді. Әр округте 15-20 болыстар, әр болыста 10-12 ауылдар, әр ауылда 50-
70 үйлер болды.(6,58)
Дегенмен округтерді құрғанда рулық белгіні ескермесе болмады. Сондықтан
әкімшілік бөлулер рулық-территориялық сипатта болды. Округтер сыртқы
(Ертістің сырты) және ішкі больш бөлінді. 1822-1840 жылдары бәрі 8 округ
құрылды. (11,58)
Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды. Округті коллегиялық орган
округтік приказ басқарды. Округтік приказға аға сұлтан-төраға және төрт
заседателъ (оның екеуі ресейліктерден тағайындалды, екеуі құрметті
қазақтардан сайланды) кірді. Округті аға сұлтан басқарды. Бірақ приказ
кұрамындағы ресей өкілдері билік жасады.
Аға сұлтан сайланбалы қызмет болды. Оны 3 жылға тек сұлтандар сайлады. Ол
патша өкіметінің шенеулігі болып саналды.
Округтік приказ соттық-полицейлік қызметтер мен қатар округтің істерімен
түгелдей айналысты.
Болыстарды басқарушы-сұлтандар басқарды. Оларды халықтың "келісімімен"
шексіз мезгілге сайлады. Болыстық сұлтандық мұраға беріліп отырды. Мұрагері
де сайлаудан өтуі тиіс болды. Болыстық сұлтандар атқарушы билікті жүзеге
асырды.
Ауылдық старшындар қазақтар арасынан үш жылға сайланды. Сұлтандар
старшындыққа сайлауға түспеді. Сайлауды болыстық приказ бекітті.
Патша үкіметі осылай формальді сайлап қою арқылы Орта жүздегі барлық
вертикальді билік иелерін өз қолына алды. Оларды Ресейдегі шенеуніктер
қатарына қосты.
"Устав"' бойынша қазақтардың сот ісіне, әдет-ғұрып құқығына өзгерістер
енді. Билер сотының, адаттың билігі шектелді. Сот әкімшіліктен бөлінбеді.
Барлық сот істері үшке бөлінді: а) қылмысты істер; б) даулы істер; в)
басқару үстінен берілетін шағымдар.(17,300)
Қылмыстық, істерге мемлекетке опасыздық, кісі өлтіру, тонау, барымта,
өкімет өкіліне бағынбау жатты. Басқа істер түгелдей, мал ұрлаумен қоса
даулы істерге жатты да оларды жүргізу ескіліс билер сотында қалды.
Қылмысты істер империя заңдарымен тергеліп қаралды.
Билер сотына бақылау орнады. Ол соттың шешімі жоғарыға шағым болмағанда
ғана күшіне енді. Билер соты: рулық, төменгі рулық және ауылдық сот деп
аталатын буындарға бөлінді.
Билер сотының 2 мыңға дейін сомды құрайтын істің шешімдері округтік
приказда, 5 мыңға дейін істер — шекаралық комиссияда, 5 мыңнан жоғары істер
жөніндегі шешімдер Үкіметтік Сенатта бекітілетін болды.
Билерге тұтқында ұстау, Сібірге айдау, дүре соғу, рудан аластау сияқты
құқықтар берілді. Билер соты біртіндеп ресми империялық соттармен жақындаса
түсті.
1822 жылғы "Устав" отаршылдықты тереңдетіп, Орта жүзді одан әрі игеруге
бағытталды. Хандық өкімет жойылды. Оның орнына территориялық принципке
негізделген округтік, болыстық, ауылдық басқару енді. Далаға сайлау жүйесі
енді. Барлық дәрежедегі басқарушылар патша өкіметінің шенеунігі-қызметшісі
болды.(29,248)
Сұлтандардың ролі төмендеп, байлар мен билердің ролі арта түсті.
Жалпы "Устав" Орта жүзді отарлауда ірі және шешуші қадам болды. Мұның өзі
қазақтардың, әсіресе сұлтандар тобының наразылығын күшейтіп, көптеген ұлт-
азаттық қозғалыстарға себеп болды.
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуы.
Орта жүзден соң патша үкіметі іле-шала Кіші жүзде хандық билікті жоюға
кірісті. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен "Орынбор қырғыздары туралы
уставын" жасады. "Устав" 1824 жылы азиялық комитетте бекітілді. Кіші жүзде
хан өкіметі жойылды. Кіші жүз үш бөлікке: Шығыс, Орта және Батыс бөліктерге
бөлінді. Былай бөлу тайпалық құрылымды еске алды. Әр бөлікті билеуші-
сұлтандар басқарды. Билеуші-сұлтандар патша өкіметінің шенеунігі болды.
Олардың қасында 100-200 адамнан әскер болды. Билеуші-сұлтанның ставкасы
казак бекіністерінің біріне орналасты. Билеуші-сұлтан қызметіне тек
сұлтандар тағайындалды. үлкен аппараты бар орган болды. Оның құрамына орыс
шенеуніктерімен қатар 4 казақ заседательдері кірді. Шекаралық комиссия
төрағасын император тағайындады.
Шекаралық комиссия атқарушы-өкімші және сот билігін жүзеге асырды.
Билеуші-сұлтандарды, старшындарды тыңдады, оларға бақылау жасады.
Шекаралық комиссияның полицейлік бөлімі тәртіпті қарады, тағы да екі
бөлімі сот азаматтық және қылмыстық сот істерін жүргізді.(37,50)
Жеке басқарма билеуші сұлтандардан олардың көмекшілерінен, старшындардан,
ауыл басшыларынан, шептік казактардың орыс офицерлерінен құрылған
қамқоршыларынан тұрды. Шептік территориялар 6 қамқоршылыққа бөлінген еді.
қамқоршылықтар қамқор болады дегенімен шынында отаршылықты жүргізді.
Жеке басқарма органдары бір жағынан шекаралық комиссияға бағынса, екінші
жағынан олар әскери бөлімдердің командирлеріне тәуелді болды.
Кіші жүзде хандық өкімет жойылған соң осындай ауырлатылған әрі күрделі,
ауысып тұратын басқару жүйесі қалыптасты.
Кіші жүзде соттың мынадай буындары болды: шекаралық комиссия жанындағы
қылмысты істерді қарау бөлімі Ресей заңдарын басшылықка алды; әскери
соттар; шекаралық комиссия жанындағы әдет-ғұрып құқығы негізіндегі "ауызша
келісім соты" және қазақ басшыларының қадағалауындағы билер соты.
Кісі өлімі, барымта, тонау сияқты ауыр істер әскери сотта қаралды. Басқа
қылмысты істер шекаралық комиссия жанындағы сот бөлімінде, басқа азаматтық
істер "келісім соты" мен билер сотында қаралды.(33,285)
Сот ісінде де империялық заңдар көптеп қолдана бастады.
1822 және 1824 жылғы "Уставтар" бойынша Орта және Кіші жүзде хандық
жойылып, басқару мен сот жүйесінің жаңа түрлері енді. Рулық құрылым орнына
территориялық құрылым енді. Қазақтардың хандық арқылы өзін-өзі басқаруының
орнына отаршылықты нығайтатын патша өкіметі тағайындалған басқару жүйесі
енді. Сұлтандардың аз ғана тобы басшылықта қалып, қалғандары
артықшылығынан айрылды. біртіндеп аға-сұлтандар мен болыстық, сұлтандардың
орнына да қатардағы қазақтар сайлана бастады.(24,155)
1831 жылға дейін аталған үш бөліктің қазақтары шептік және далалық болып
бөлінді. Шептік қазақтар шептік дистанцияның командирлері арқылы
басқарылды. Дистанциялардың саны артып 1854 жылы 54-ке жетті. Дистанциялар
деп екі бекіністің аралығындағы учаскелер аталды. Бұл территориялық құрылым
болатын.(53,60)
Кіші жүзге жоғары басшылықты Сыртқы істер министрлігі жүргізді. Бұл 1844
жылғы "Ережеде" көрсетілді. Тікелей басшылық Орынбор генерал-губернаторының
қолында болды. Кіші жүзді және шептік бекіністерді басқару үшін ерекше
шекаралық басқарма құрылды. Тағы да шептік және далалық басқармалар
құрылды. Шептік басқармаға шептік бекіністердің басшылары кіріп, ол әскери
органдарға және генерал-губернаторға бағынды. Шекаралық басқарма шептерде
тұратын орыстар мен далада тұратын қазақтардың катынасын реттеп, қадағалап
отырды.
Кейінірек әкімшілік органдар "жалпы" және "жеке" басқармалар деп бөлініп
1868 жылға дейін өмір сүрді. Жалпы басқарма шекаралық комиссияға беріліп,
ол 1859 жылдан Орынбор казақтарының облыстық басқармасы деп аталды. Бұл
Реформа бойынша байлар мен билердің ролі арта түсті. Төлеңгіттер мен
батырлардың саны азайып, олардың әлеуметтік ролі төмендеуге бағыт алды.
1.3 Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы
реформалар.
Патша өкіметінің қазақ жеріне тереңдеп еніп ондаған әскери бекіністер
салуы, Орта және Кіші жүзде хандық билікті жойып, жаңа басқару жүйесін
өндіруі, орыс әскерлерінің озбырлықтары казақ халқының отарлыққа қарсы
күреске шығуына себеп болды. Қазақтардың ондаған ірі ұлт-азаттық
көтерілістері болды. Солардың ішіндегі ерекше маңызға ие болып, терең
тарихи із қалдырғаны Кенесары Касымұлы бастаған (1837-1847) көтеріліс
болды.(42,18)
Көтеріліске шыққан халық Кенесарыны 1841 жылы хан көтерді. Кенесары бір
орталықка бағынған, қатаң тәртіпке нсгізделген хандық құрды. Ол Қазақстан
жеріне атасы Абылай ханнан қалған мұра ретінде қарады. Хаңдықтың
тсрриториясы көтерілістің барысына қарай үнемі өзгеріп тұрды. Қазақ
халқының бір бөлігі патша өкіметін жақтап Кенесарыға қарсы күресті.
Кенесары хандығының әлеуметтік негізі көтеріліске шыққан қазақ шаруалары,
билер мен батырлардың үлкен тобы болды. Оған қазақ феодалдарының да үлкен
тобы қатысты. Әсіресе батырлардың ролі үлкен болды. Олар мемлекет құру
ісіне де белсене араласты. Көтеріліске қазақтың үш жүзінің де өкілдері
қатысты.(46,29)
Мемлекет басшылығы Кенесары ханның қолына жинақталды. Батырлар, билер
және ханның туыстары кірген кеңесші орган — хан кеңесі жұмыс
істеді.(46,105)
Кенесары мемлекетінде басқару ісін, сот, дипломатия, қаржы, соғыс ісін
және қарсыластарының мүлкін реквизициялауды ханның жеке өкілдері арқылы
жүзеге асырылды. Көтеріліс жағдайында мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік
басқару ісі жетіліп үлгермегенін еске алған жөн.
Жергілікті жердегі атқару билігін ханның жасауылдары жүргізді. Жасауылдар
әр руға бекітіліп салық жинау, кешу, халықтың пікірін зерттеу, көтеріліске
үндеу сияқты түрлі жұмыстар атқарды.
Маңызды тапсырмаларды орындау үшін төлеңгіттер пайдаланылды. Төлеңгіттер
көтеріліс жүріп жатқан жерлерде көтерілісшілерге жағдай жасауды
ұйымдастырып бақылап отырды.
Хандық ішінде темірдей тәртіп орнатылды. Салық төлемеушілер мен тәртіп
бұзушылар қатаң жазаға тартылды.
Сот реформасын жасауда Кенесары бұрынғы қазақ хандарының үлгісіне
сүйенді, қазақтың әдет-ғұрып құқығын онан әрі дамытты. Кенесары ру билерін
жойды. Сот билігін өзі тағайындаған билер мен жасауылдарға берді.(45,31)
Аса маңызды руаралық даулар мен күрделі істерді ханның өзі немесе оның
арнайы жіберген жасауылдары қарады.
Руаралық жанжалдар мен барымтаға жол бермеу ханның маңызды міндеттерінің
бірі болды.
Салық, жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тиым салынып, жалпы
хандық салықтар ендірілді. Малдан зекет, астықтан үшір жиналды. Сонымен
қатар әр ауылдан бөлек салық алынды. Салық негізінен соғыстық
қажеттіліктеріне жұмсалды.
Кенесары отаршылдарға қарсы соғыста 20 мыңға дейін жігіттерден тұратын
әскер құрды. Оның негізін батырлар мен төлеңгіттер құрады. Сонымен қатар
уақытша жасақтар да құрылды. Бас қолбасшы ханның өзі болды. Атақты батырлар
мен қолбасшылардан тұратын ханның жанында әскери кеңес жұмыс істеді.
Әскерді ескі тәртіп бойынша онбасы, жүзбасы, мыңбасылар басқарды.(46,,85)
Кенесарының хандығы қазақтардың уақытша тәуелсіздігін қалпына келтірген
соңғы тәуелсіз мемлекеті болды. Бұл хандық үнемі соғыс жағдайында өмір
сүрді. Күші басым патша әскерімен 10 жылдан аса күрескен Кенесары бастаған
ұлт-азаттық күресі қазақ, тарихының ерекше кезеңдерінің бірі.
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60- жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік-
территориялық реформалардың мәні
XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы
түгелдей Ресейдің құрамына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкент, Әулиета,
Түркістан қалаларын орыс әскерлерінің басып алуымен Ұлы жүздің жерінің
Ресейге қосылуы аяқталды.
XIX ғасырдың 60-жылдары Ресейде де мемлекеттік құрылыс пен қүқық
саласында ауқымды реформалар жүргізілді. Ол реформалардың негізінде
қарыштап дами түскен жаңа капиталистік қатынастар жатты.
Қазақстанның Ресейге қосылуын занды түрде бекіту және отар аймақты онан
әрі игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстанды әкімшілік басқару
жүйесінде ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ
даласының байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы әкімішлік және құқықтық
негіз қалау болды.
XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына 1,5 ғасыр
болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп есептеді.
Отаршылықтың өрескел көріністері қазақ халқының атын дұрыс атамай оны
"қырғыз" немесе "қырғыз-қайсак," Деп кемсітіп атауында және бұл атаулардың
ресми қолданысқа кіруінен көрінді. Қазақтар өздерін ресми құжаттарда
"қазақ" деп жаза алмай "қырғыз" деп көрсетті. Немесе қазақтарды
"түземдіктер", "шет аймақтықтар" деп кемсітті. Патша үкіметі Қазақстан
деген саяси-географиялық ұғымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі
атаулармен "Орынбор өлкесі", "Сібір өлкесі", "Дала" кейінірек "Түркістан
өлкесі" деген бөлек атаулармен атады. Бұл атаулар Қазақстан деген біртұтас
саяси-географиялық ұғымды біржола санадан өшіруге бағытталған еді.(33,315)
1868 жылғы "Уақытша ереженің" §210 бойынша қазақтардың жері Ресей
империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұл ереже 1891 жылғы
"Уақытша ережеде" де қайталанды. Осы ережелер бойынша патша өкіметі
қазақтардың жері өзіне қоғамдық түрде пайдалануына беріледі деп мырзалық
көрсеткен болды.
Осы ережелер негізінде қазақтардың жері жаппай тартып алынып, келімсек
мұжықтарға таратылды. 1917 жылдың қарсаңында 47 млн. десятина қазақтың
шұрайлы жерлері тартып алынып, оларға мыңдаған орыс поселкелері орналасты.
Қазақстанға осы кезеңде 1,5 млн-нан аса орыс, украин және беларус
келімсектері көшіп келді. Қазақстанның топонимикасы түгелге жуық орыстанып,
ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады.(1,248)
1867-1868 жылдардағы реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық,
облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі қатардағы шенеуніктікке де
жіберілмеді. Оларда тек орыстар отырды. Қазақтың қол жеткен билігі болыстық
болды. Онда да болыстыққа жету үшін казактар орыс өкілдеріне әбден жем
болатын.
Қазақстан патша үкіметінің таза шикізат базасына айналды. Мұндағы
өнеркәсіп пен сауда, транспорт отаршылық саясатты тереңдету мақсатына
қызмет етті. Қазақтар арасындағы оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісі туралы
айтуға тұрмады. Патша үкіметі қазақтарды қараңғы, тұрмысы нашар тәуелді
халық етіп ұстап тұруды мақсат тұтты.(26)
1867 жылгы 11 шілдеде "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы
уақытша ереже", 1868 жылғы 21 қазанда "Орынбор және Батыс-Сібір генерал-
губернаторлықтарының далалық облыстарын басқару туралы уақытша ереже"
бекітілді.
Қазақстан территориясы Орынбор, Батыс-Сібір және Түркістан атты үш генерал-
губернаторлықтың құрамына кірді. Әр генерал-губернаторлықта екі облыстан
барлығы алты облыс болды. Орынбор генерал-губернаторлығында Торғай, Орал
Облыстары, Батыс-Сібір генерал-губернаторлығында Ақмола, Семей, Түркістан
генерал-губернаторлығында Жетісу және Сырдария облыстары кірді. Бөкей
ордасы Астрахан губерниясына қарады. Маңғышлақ приставтығы алдымен Кавказ
әскери округіне, кейінірек Закаспий облысына кірді. Генерал-губернаторлықты
патша өкіметі тағайындаған генерал-губернатор басқарды. Генерал-
губернатордың қолында губернаторлықтағы бүкіл әскерге басшылық ету және
азаматтық билік шоғырланды.
Облысты әскери губернатор басқарды. Оның қолында да әскери және азаматтық
билік толықтай шоғырланды. Сондай-ақ әскери губернатор облыс жерінде
орналасқан казак әскерінің тағайындалған атаманы болды;. Жетісу және
Сырдария әскери губернаторлары шекаралық істермен де айналысты. Әскери
губернаторлардың жанында облыстық басқарма құрылды. Облыстық басқармада үш
бөлім: өкімші, шаруашылық және сот бөлімдері болды. Бөлім бастықтарын
генерал-губернатор тағайындады. Облыстық баскарманың кейбір мүшелерін
әскери губернатор тағайындады.
Қазақстандағы әскери губернаторларга өте кең өкілеттіктер берілді.
Олардың қолында бүкіл әскери, азаматтық, әкімшілік және сот билігі
жинақталды. Ресей империясының орталық губернияларыңда губернаторлардың
қолында тек азаматтық және әкімшілік билік болды. Олардың билігі әскери-
бюрократтық сипатта болды.(21,48)
Әскери губернаторға бағынышты облыстық басқарманың қолында да үлкен билік
болды. Өкімші бөлім облыстық әкімшілік шекарасын бөлумен, үкіметтің облысқа
қатысты өкімдері мен заңдарының орындалуын, лауазымды адамдарды әкімшілік
жазаға тартумен немесе оларды қылмысы мен тәртіп бұзғандығы үшін сотқа
берумен, "қоғамдық өзін-өзі басқару" қызметіне сайлау шешімдерін қараумен,
әкімшілік тәртіпті бұзғандарды әкімшілік жолмен шығарып жіберумен
айналысты. Шаруашылық бөлімі тұрғындар арасында жер бөлу, қазақтардың алым-
салық жинау істерін қадағалады. Сот бөлімі облыстық басқарманың сот
палатасы ретіндегі азаматтық және қылмыстық істерді тыңдауын дайындады.
Облыстар уездерге бөлінді: Жетісу облысы 6 уезден, Сырдария облысы — 8,
Орал облысы — 4, Торғай облысы — 4, Ақмола облысы — 5, Семей облысы — 6
уезден тұрды.
Уезді уезд бастығы басқарды. Уезд бастығын әскери губернатордың ұсынуымен
генерал-губернатор тағайындады. Уезд бастығы әскери, полициялық, азаматтық
билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастығы әскери адам болды.
Уезд бастығы болыстық сьезді еткізудің орны мен уақытын белгіледі,
болысты сайлаған соң оның кандидатурасын бекіту үшін әскери губернаторға
ұсынды. Ауыл старшындарын бекітті, орнынан алды. Болысты уақытша қызметінен
шеттете алды. Әскери губернаторға болысты орнынан босату туралы мәселе
қойды. Төменгі лауазым иелеріне әкімшілік жаза қолданды.
Генерал-губернаторлық, облыстық әскери губернаторлықтың аппаратындағы
және уездік бастықтар мен оның төңірегіндегі шенеуніктер түгелдей орыс
ұлтынан тұрды.(17,218)
Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және ауылдық жүйе
болды. Болысты болыс, ауылды старшын басқарды.Бұлар сайланбалы түрде болып,
болысты әскери губернатор, старшынды уезд бастығы бекітті. "Уақытша
ережелерде" болысты және старшынды сайлаудың тәртібі көрсетілді. Бұл
қызметке сотты, тергеуде болмаған "халықтың құрметі мен сеніміне" ие
болғандар сайлануға тиіс болды. Әрине сенім туралы айтқанда олар ең алдымен
жергілікті әкімшіліктің сеніміне кіргендер болуы керек еді.
Болыс пен старшынға ұсынылу үшін жасы 25-ке келуі және сол территорияда
тұру қажет болды.
Сайлауға барлық халық қатыспады. Старшынды және болысты таңдаушылар
сайлады. Старшынды сайлау үшін әр он үй бір таңдаушыны сайлады. Тәртіп
бойынша ауылда 100-200 үй болса, тандаушылардың саны 10-20 адам болды.
Таңдаушыларды сайлауға тек ер адамдар қатысты. Сайлауға әйелдер егер олар
үй иесі ретінде болса ғана қатысты. Мұндай жағдай күйеуі қайтыс болған соң
ерге шықпай, үй иесінің ролін атқарып жатқан әйелдерге қатысты болды.
Старшынды сайлауға болыстар міндетті түрде қатысып, өз адамдарын өткізіп
отырды.
Әр үш жыл сайын өтетін болысты сайлау үшін 50 үйден бір таңдаушы
сайланды. Сонда шамамен болысты сайлау үшін жиналатын болыстық жиынға
(сьезге) 20-дан 40-қа дейін таңдаушылар жиналатын. Дауыс беру процесін
халық арасында шар салу деп кетті. Болыс боп жай көп дауыс алған кандидат
сайланды. Ол тек әскери губернатор бекіткен соң заңды сайланған болып
есептелді. Болыстың сайлауға уездік бастық болмағанда оның көмекшісі
міндетті түрде қатысты. Болысты сайлау қатты күрес жағдайында өтті. Топ-
топқа бөлінген қазақтар болыстық қызмет үшін жанталаса күресті. Пара беру,
сатып алу, алдау-арбаудың нешесе түрлі әдістері іске қосылды. Сайлау үшін
құрылған топтарды "партия" деп атады. "Партиялар" арасындағы күрес билік
үшін күрес болды. Ұлы Абайдың "Болыс болдым мінеки, бар малымды шығындап",
"Болды да партия ел іші бүлінді" деген сөздері осыған байланысты туындады.
Болыс сайланғаннан соң да оның артынан генерал-губернаторға дейін
наразылық хаттар көпке дейін үзілмейтін.
Мұндай сайлаулар халықты әбден жікке бөліп, болыстық және старшындыққа
ұсынғандарды жоғарыдағы бастықтарға жем қылып бітірді. Жаңа орынға
сайланған болыстар шығындарын халықтан он есе қылып қайтарып алуға
тырысты.
Болыстың қолында біршама билік болды. Ол ауыл стар-шындарын сайлауға
қатысып, негізінен өз адамдарын өткізді; уезд бастығының тапсырмаларын
орындады; халықтың көшіп-қонуын бақылады; үй басы салығының мөлшерін
старшындарға жеткізу, ол салықты уезд кассасына өткізу; болыстағы билер
сьезіне қатысу; халықтан билерге беру үшін талап арыз қабылдау; тәртіп пен
тыныштықты қадағалады; билер сотына жауапкерді, куәлерді жеткізуді
үйымдастырды; сот орындаушысының міндетін атқарып билер сотының шешімін
жүзеге асырды.
Тәртіп бұзғандарды үш күнге дейін қамауға алып, 3 сомға дейін айып салды.
Болыстар да старшындарда "Ережелер" бойынша "коғамдық өзін-өзі басқару"
қызметтері болып саналды. Оларға орталық қазынадан ақы төленбеді. Олардың
еңбек ақысы халықтың мойнында болды.(49,500)
Патша үкіметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе .
3-11
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық
биліктің жойылуы. 12-14
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуы. 15-17
3. Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы
реформалар. 18-20
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60- жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік-
территориялық реформалардың мәні. 21-29
2.2. 1891 – жылғы “Далалық ереже” және Қазақстанның саяси – құқықтық
негіздерінің түбегейлі өзгерістері 30-34
2.3. Реформалардың негізінде Қазақтың әдет-ғұрып құқығына еңген
өзгерістер, сот және сот процесі. 35-41
Қорытынды.
42-46
Пайдаланылған әдебиеттер сілтемесі. 47-
53
Кіріспе.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Республикамыздың төл тарихы
1990-жылдардың бас кезінен бастап жаңа заман талабына сәйкес қайта сарапқа
түсті. XX ғасырдың аяғында орын алған саяси дағдарыстан кейін бұрынғы
Кеңестер Одағы құрамында болып келген одақтас республикалар тәуелсіздік
алуға ұмтылды. Сол тарихи кезеңдегі қалыптасқан саяси-экономикалық,
әлеуметтік және мәдени ахуалды ұлт тәуелсіздігінің тұғырнамасынан баянды
етуге бағыт алған қоғамдық ой сана ел тарихын жаңаша саралауға деген
қажеттілік туғызды. 1991 жылы 16 -ыншы желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңның күшіне енуі
еліміздің шынайы тарихына әлемнің қоғам танушы ғалымдарының кызығушылығын
оятты. Осыдан барып барып Қазақстан мен Ресей халықтарының өзара тарихи
саяси байланыстарының, мемлекетаралық қатынастарының жаңаша тізілуіне
қатысты әртүрлі көзқарас -пайымдаулар пайда бола бастады. XVIII -XIX
ғасырлардағы Қазақстан тарихы Еуразия даласының халықтарына дүниежүзілік
тарих ұғымынан тыс қараған Ресей дінінің тұрғысынан пайымдауларды қайта
қарап, таразылауға жол ашылды. Кейбір тарихи саяси оқиғаларға қазіргі қоғам
ұстанған құндылықтар жүйесі биігінен қайта баға беруге тура келеді. Бұл
жауапты міндетті іздер абыроймен атқаруымыз керек.
Диплом жұмысының нысанына айналған Ресейдің отарлау саясаты тұсындағы
Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформа мәселесі тәуелсіз рух пәрмені мен
қайта ғылыми зерттеуді қажет ететін өміршең мәселелер қатарына көшті.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігін Қазақстан Республикасының
президенті Н.А.Назарбаев: шекара бізді алыстатпақ емес. Бұл нағыз достық
пен сенімнің шекарасы болмақ деп, жалпы аралығы 7591 шақырымды құрайтын
Қазақстан -Ресей қарым -қатынастарының берекелі бүгіні мен кемел келешегін
анықтап берді. Сондықтан XIX ғасырдағы Ресейдің отарлау саясаты әкімшілік
құқықтық реформасын зерттеу мемлекетіміздің тэуелсіздігін нығайту,
нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық өркендеуімізге қажетті
тарихи мәселелер жан жақты жэне түбегейлі зерттеуді "қажет етеді. Сол
себепті де, елімізді саяси отарлаудың әкімшілік құқықтық тарихы әрдайым
көкейкесті мәселелер санатында саналады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ресейдің отарлау саясаты
тұсындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық реформаларды зерттеудің негізгі
мақсаттары: Қазақ қандығының солтүстігіндегі Сібір хандығын еркін
казактардың басып алуы олардың алғаш Қазақстан территориясына аяқ басуы
бекіністер мен шебтерді салынып шекара орнатуынының қарастырылып отырған
хромоногиялық шебінде XIX ғасырдағы патшалық Ресейдің өктемдігі тұсында
өлкеде жүргізген әкімшілік территориялық реформалардың саяси аспектісі
тұрғысында саралай келе, оның жэне отарлау үкіметіне қарсы ұлт азаттық
күрестің территориялық кеңістікте орналасу тарихын анықтау болып табылады.
Алға қойылған мақсаттарға жету жолында белгіленген тақырыптық жоспарға
сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалардың алғы шарты болып табылған 1822,1824 жылдардағы уставтарға
шолу жасау;
ерекше билік құрған Кенесары Қасымұлы хандығының саяси құрылымына тоқталу.;
3. XIX ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік құрылыс және құқық
мәселесі ;
4. XIX ғасырдын екінші жартысындағы реформалардың қазақтың әдет
ғұрпына енгізген өзгерістері;
Тақырыптың зерттеу тарихнамасы. 1809 жылы Ресей Сыртқы Істер
Министрлігі жанынан арнайы Азиялық департаментінің ашылуы отарлау үрлісін
мемлекеттік дәрежеде жолға қоюды жүйелеп отыратын саяси салмақты шарты
ретінде таңылды. Отарлаудың стратегиялық жоспары мен отарланған аймақтарды
әкімшілік басқарудың жобаларыы дайындауда Ресейлік әскерилерінің ықпалы мен
артуы экспонцияның әскери бағытының басымдылығын танытты. Мысалы, 1822
жылғы Сібір қырғыздары туралы; 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы;
1867 -1868 жылдардағы Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарын құру
туралы; 1891 жылғы Дала ережесі сияқты үстем әкімшілік қүқықтық дәстүрге
негізделіп жасалған жарығы, ережелер жобасын көбіне заңгерлер емес әскери
шеңді үкімен өкілдері әзірлеген болатын. Өлкені әскери отарлау бағытының
басым болған себебі осы факторға тікелей байланысты деп ойлаймын. Өлкеге
қатысты әкімшілік реформалар жобасын дайындап, оны қолданысқа енгізуде
Батыс Сібір генерал -губернаторы қызметін атқарған М. М.Сперанский, княз
Горчаков, Орынбор генерал губернаторы - Неклюев, Перовский, Түркістан
губернаторы Кауфман, Калпаковский сынды әскерилер ерекше көзге түсті.
Әскерилер өздеріне жүктелген әкімшілік бірліктердің халық құрамы, этникалық
аймағы географиялық орналасуы, кәдімгі құқық жән аймақтық қалыптасқан саяси
ақуал жайында жан - жақты мәліметтер жинақтады.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлаудың басталуы оның Ресейге
қосылуы тұрғысынан пайымдалды. Ресей отаршылдық держава болғанын Ресей
тарих ғылымының атасы Н.М.Карамзин Ресей тарихы -отарлаушы елдің тарихы -
деп әбден айқын жазды. XIX ғасырдын бірінші жартысындағы отаршылдыққа қарсы
қарулы күрес сәтсіздікке ұшырап, Қазақстан империаның әкімшілік аумақтық
бөлінісінің бір бөлігіне айналған, империа ауқымды шабуылға шығып, шет
аймақ халықтарын орыстандыру жүріп жатқан кезенде ұлттык прогесшіл көрнекті
қайраткерлері Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев болды.
Қазақстан Ресей құрамына кіру мәселесі Ә.Бөкейхановтың еңбегінде
мейлінше толық және тұтас көрініс тапты. Ол орыстардың қазақ территориясын
отарлауын екі кезенге бөлді: ерікті отарлаушылардың пайда болуы және
олардың ізімен үкімет жасақтарының келе бастауы.
Осы ерікті отарлаушылар -казактардың қазақ даласына алғаш келуі мен
өлкедегі отаршылдық үстемдік жүйесінді казактардың алатын орынын,
казактардың Қазақстанды жаулап алуға және қазақ халқының XVIII - XIX
ғасырлардағы ұлт азаттық көтерілістері мен қозғалыстарын казактардың басып
жаншу тарихын зерделеп жазған М.Әбдіров, А.С.Илагин болды. Патша үкіметінің
жаулап алушылық себептері мен отаршылдық саясаты кен әшкерілеп, Ресей
империясының өз ішіндегі дағдарысты шешу үшін қазақ даласына кемсектердің
келуін жаңа отарлау саясаты екенін айқындаған С.Асфендияров, С.Мәшінбаев,
М.Тынышпаев, Т.Шоманұлы монографияларында көрініс тапты.
Қазақстан аумағының ішкі отарға айналдыруына қарай Ресей 1822-1824
жылдары, 1867 —1868 жылдардағы реформалар арқылы қазақтарды басқару жэне
бағындыру жүйесі бір ізге келтірді. Осыларды тынғылықты зерттеген
К.А.Жиреншин, С.Мәшінбаев, М.Құл-Мұхаммед,Ж.Қасымбаевтар еңбектерінде
деректі материалдармен терең зерттелген.
Қазақтың кең аумағын қамтыған Ресей үкіметінің отаршылдық саясатына
қарсы Е.Пугачев (көне заманнан бүгінге дейін) көтерілісіне қатысқан
қазақтар, Кіші Жүзде Сырым Датұлы (1783 -1797 жж), 1836 -38 жылдардағы
Бөкей ордасындағы Исатай Тайманұлы бастаған және XIX ғасырдың ортасында үш
жүз қазақ халық бұқарасын қамтыған К.Қасымов көтерілістерінің ірі
шайқастарын құжаттық материалдармен дәлелдеп баяндағандар: Е.Бекмаханов,
А.Ф.Рязанов, Қ.Ахметов, Н.Середа, М.Қозыбаев сияқты көрнекті тарихшылардың
монографияларында ерекше көңіл бөлінген.
диплом жұмысының хронологиялық ауқымы. Белгіленген жоспарға сай, диплом
жұмысының хронологиялық ауқымы XIX ғасырдың басынан Орта және Кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуынан бастап, XIX ғасырдың II жартысындағы реформалар
кезеңіне дейінгі аралық кезеңдерін қамтиды.
Диплом тақырыбының деректік негіздері. Тақырып бойынша деректік негіз
ретінде Ресей сыртқы істер министрлігі жанынан құрылған Азиялық департамент
қызметкерлерінің жоғарғы шенгі Ресей әскерлерініңжүргізген зерттеу
жұмыстары, орыс императорының географиялық қоғам мүшелерінің Қазақстан
аумағында жүргізген экспедициялары туралы жазылған еңбектері алынды.
Сонымен қатар, А.И.Левшин, М.С.Мұқанов т.б.с.с. көптеген қоғамтанушы
ғалымдар ұжымы мен жекелеген авторлардың еңбектері пайдаланылды.
Т.Шонұлынын Жер тағдыры-ел тағдыры деген тақырыптағы монографиясы.
Алматы,1995; М.Қ.Қозыбаевтың редакциясымен баспа бетін көрген Қазақстан
тарихының очерктері (көне заманнан бүгінге дейін). Алматы, 1993.;
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін), Алматы 2002; Материалы
по истории политического строя Казахстана (со времен присоединения
Казахстана к России до Великой октябрской революции) Алматы, 1960; Казахско-
русское отношение в ХУІ-ХУШ в.в. (сборник документов и материалов) Алматы
1960; сияқты көптеген ресми құжаттар топтамасы мен жекелеген зерттеулердің
монографиясы материалдары және автор ұжымдарының жинақтарындағы мәлімет-
деректер сілтеме жасалынып отырып қолданылды.
Дипломның методологиялық негізі. Диплом жұмысы жан - жақты
тексерілген, обьективті ғылыми жүйелілік негізінде орындалды. Ресейдің
отарлау саясаты тұсындағы Қазақстанның әкімшілік құқықтық реформаларға
қатысты материалдарды саралағанда қоғамның сол кезеңдегі даму
тенденцияларын шынай көрсету басты критериге алынды. XIX ғасырдың I
жартысында Ресей империясының отарлау стратегиясының арқауына айналған
қазақ өлкесін әкімшілік -территориялык бөлініске салып, елді саяси
-аумақтық отарлауды жүзеге асыру максатында патша әкімшілігі өкілдері мен
орыс ғалымдарының өлкеде жүргізген экспедицияларының нәтижелері
салыстырмалы - сараптаманы талдауы арқылы ізденіс жұмыстарының
методологиялық негізінің бір қырын құрады.
Диплом жұмысының 2 тарауында қарастырылған тақырыпқа XIX ғасырдың 11
жартысындағы орыс отаршыл империяның Қазақстан жерін меншіктеу негізінде
құрылған реформалар авторларының ойлары арқау болды. Дегенмен, қазақ жерін
әкімшілік — территориялық белуде орыс әскери губернаторының саяси
позициялары бір арнаға тоғыса бермегені рас. Айталық, В.П.Бутков және
Н.П.Игнатьев бастаған реформаторлар тобы қазақ даласының өмір жағдайымен
таныспай жасалған жоба Ресей тарапынан көп шығын келтірді. Ал, Дала
комиссиясын құрған Гирс қазақ даласын аралай келе, этнографиялык, салт-
дәстүр, шаруашылық жағдайы негізінде Қазақстанды әкімшілік-территориялық
бөлініске салудың жаңа жобасын құрды. Ол бойынша рулар қауымы бойынша емес,
шаруашылық тұрғысынан бөлуге көңіл бөлінді.
Қазақ даласына әкімшілік-территориялық бөлу осы аталған саяси
тұғырнамадан туындайтын іс-шаралар кешенін тарихи обьективтілік таным
тұрғысынан сынай бағамдау зерттеудің методологиялық, негізінің келесі
бағытын құрады. Қазақстанның гуманитарлық ғылым саласының қол жеткізген
табыстары орынды қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы барысында Қазақстанның
отаршыл патшалық Ресейдің құрамына ену мақсатында елде облыстар мен
дистанциялар орнату саясатының себептерін салыстыра отырып, тыңнан
талданылды. Сыртқы округтер арасы бөлінуі рулық қатынасты әлсірету
принципінде жүргізілген саясаты салдары сараланады.
Дипломның 2-тарауында Қазақ даласының бөлшектеніп басқаруға ұшырауы
себептерін салыстыра отырып, тыңнан талданылды. Қазақстан территориясы
әкімшілік-аумақтық бөлініске бөлінуі мен генерал-губернаторлықтар
арасындағы өлкеішілік межелеу нәтижелері өзара байланыстырылып, нақты
хронологиялық шеңберде баяндалды.XIX ғасырдың екінші жартысындағы
реформалардың негізінде қазақтың әдет – ғұрып құқығына енген өзгерістер
талданды.
Диплом жұмысының қолтанбалық маңызы. Жұмыс ғылыми объективтілік және
жүйелілік сияқты ұстанымдарға негізделе отырып жазылды. Тәуелсіз еліміздің
жаңа тарихын шынайы түзеуге байланысты ұйымдастырылған тың зерттеулерге
өзіндік үлес қосты. Диплом жұмыстары нәтижелерін орта, арнайы және жоғары
оқу орындарында жеке курстар жүргізуге, республика аудандарын қайта
аудандастыру кезінде ғылыми-тарихи географиялық таным қорын молайтатын
қосымша мәліметтер беретін дерек көзі ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жалпы көлемі - 53
бет.
I. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Ресейдің
Қазақстанға жүргізген саяси құқықтық реформалары.
1.1. 1822 жылғы “сібір қырғыздары туралы Устав”немесе Орта жүзде Хандық
биліктің жойылуы
Патша үкіметі Казақстанды отарлауды тереңдете түсті. Үкімет алдымен Орта
жүздегі хандық билікті жоюды көздеді. Ханның билік басында отыруы қанша
дегенмен де қазақтардың егемендігінің көрінісі болды.Хан ішкі саясатты
тәуелсіз жүргізуге әрекет етті. Абылай хан патша өкіметін мойындамай қойды.
Орта жүзде Бекей (1817) және Уәли хандар (1819) қайтыс болган соң жаңа
хан сайлауға Патша өкіметі тұрғысынан жол берілмеді.
Батыс Сібір губернаторы М.М.Сперанский "Сібір қырғыздары туралы Устав"
атты құжат жасады. Осы Устав негізінде) Орта жүзде хандық билік жойылды.
Бұрын рулық принцип бойынша бөлінетін территория әкімшілік-территориялық
принциппен окруттерге бөлінді. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға
бөлінді. Әр округте 15-20 болыстар, әр болыста 10-12 ауылдар, әр ауылда 50-
70 үйлер болды.(6,58)
Дегенмен округтерді құрғанда рулық белгіні ескермесе болмады. Сондықтан
әкімшілік бөлулер рулық-территориялық сипатта болды. Округтер сыртқы
(Ертістің сырты) және ішкі больш бөлінді. 1822-1840 жылдары бәрі 8 округ
құрылды. (11,58)
Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды. Округті коллегиялық орган
округтік приказ басқарды. Округтік приказға аға сұлтан-төраға және төрт
заседателъ (оның екеуі ресейліктерден тағайындалды, екеуі құрметті
қазақтардан сайланды) кірді. Округті аға сұлтан басқарды. Бірақ приказ
кұрамындағы ресей өкілдері билік жасады.
Аға сұлтан сайланбалы қызмет болды. Оны 3 жылға тек сұлтандар сайлады. Ол
патша өкіметінің шенеулігі болып саналды.
Округтік приказ соттық-полицейлік қызметтер мен қатар округтің істерімен
түгелдей айналысты.
Болыстарды басқарушы-сұлтандар басқарды. Оларды халықтың "келісімімен"
шексіз мезгілге сайлады. Болыстық сұлтандық мұраға беріліп отырды. Мұрагері
де сайлаудан өтуі тиіс болды. Болыстық сұлтандар атқарушы билікті жүзеге
асырды.
Ауылдық старшындар қазақтар арасынан үш жылға сайланды. Сұлтандар
старшындыққа сайлауға түспеді. Сайлауды болыстық приказ бекітті.
Патша үкіметі осылай формальді сайлап қою арқылы Орта жүздегі барлық
вертикальді билік иелерін өз қолына алды. Оларды Ресейдегі шенеуніктер
қатарына қосты.
"Устав"' бойынша қазақтардың сот ісіне, әдет-ғұрып құқығына өзгерістер
енді. Билер сотының, адаттың билігі шектелді. Сот әкімшіліктен бөлінбеді.
Барлық сот істері үшке бөлінді: а) қылмысты істер; б) даулы істер; в)
басқару үстінен берілетін шағымдар.(17,300)
Қылмыстық, істерге мемлекетке опасыздық, кісі өлтіру, тонау, барымта,
өкімет өкіліне бағынбау жатты. Басқа істер түгелдей, мал ұрлаумен қоса
даулы істерге жатты да оларды жүргізу ескіліс билер сотында қалды.
Қылмысты істер империя заңдарымен тергеліп қаралды.
Билер сотына бақылау орнады. Ол соттың шешімі жоғарыға шағым болмағанда
ғана күшіне енді. Билер соты: рулық, төменгі рулық және ауылдық сот деп
аталатын буындарға бөлінді.
Билер сотының 2 мыңға дейін сомды құрайтын істің шешімдері округтік
приказда, 5 мыңға дейін істер — шекаралық комиссияда, 5 мыңнан жоғары істер
жөніндегі шешімдер Үкіметтік Сенатта бекітілетін болды.
Билерге тұтқында ұстау, Сібірге айдау, дүре соғу, рудан аластау сияқты
құқықтар берілді. Билер соты біртіндеп ресми империялық соттармен жақындаса
түсті.
1822 жылғы "Устав" отаршылдықты тереңдетіп, Орта жүзді одан әрі игеруге
бағытталды. Хандық өкімет жойылды. Оның орнына территориялық принципке
негізделген округтік, болыстық, ауылдық басқару енді. Далаға сайлау жүйесі
енді. Барлық дәрежедегі басқарушылар патша өкіметінің шенеунігі-қызметшісі
болды.(29,248)
Сұлтандардың ролі төмендеп, байлар мен билердің ролі арта түсті.
Жалпы "Устав" Орта жүзді отарлауда ірі және шешуші қадам болды. Мұның өзі
қазақтардың, әсіресе сұлтандар тобының наразылығын күшейтіп, көптеген ұлт-
азаттық қозғалыстарға себеп болды.
1.2. 1824 жылғы Орынбор қырғыздары туралы Устав немесе кіші жүздегі
Хандық биліктің жойылуы.
Орта жүзден соң патша үкіметі іле-шала Кіші жүзде хандық билікті жоюға
кірісті. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен "Орынбор қырғыздары туралы
уставын" жасады. "Устав" 1824 жылы азиялық комитетте бекітілді. Кіші жүзде
хан өкіметі жойылды. Кіші жүз үш бөлікке: Шығыс, Орта және Батыс бөліктерге
бөлінді. Былай бөлу тайпалық құрылымды еске алды. Әр бөлікті билеуші-
сұлтандар басқарды. Билеуші-сұлтандар патша өкіметінің шенеунігі болды.
Олардың қасында 100-200 адамнан әскер болды. Билеуші-сұлтанның ставкасы
казак бекіністерінің біріне орналасты. Билеуші-сұлтан қызметіне тек
сұлтандар тағайындалды. үлкен аппараты бар орган болды. Оның құрамына орыс
шенеуніктерімен қатар 4 казақ заседательдері кірді. Шекаралық комиссия
төрағасын император тағайындады.
Шекаралық комиссия атқарушы-өкімші және сот билігін жүзеге асырды.
Билеуші-сұлтандарды, старшындарды тыңдады, оларға бақылау жасады.
Шекаралық комиссияның полицейлік бөлімі тәртіпті қарады, тағы да екі
бөлімі сот азаматтық және қылмыстық сот істерін жүргізді.(37,50)
Жеке басқарма билеуші сұлтандардан олардың көмекшілерінен, старшындардан,
ауыл басшыларынан, шептік казактардың орыс офицерлерінен құрылған
қамқоршыларынан тұрды. Шептік территориялар 6 қамқоршылыққа бөлінген еді.
қамқоршылықтар қамқор болады дегенімен шынында отаршылықты жүргізді.
Жеке басқарма органдары бір жағынан шекаралық комиссияға бағынса, екінші
жағынан олар әскери бөлімдердің командирлеріне тәуелді болды.
Кіші жүзде хандық өкімет жойылған соң осындай ауырлатылған әрі күрделі,
ауысып тұратын басқару жүйесі қалыптасты.
Кіші жүзде соттың мынадай буындары болды: шекаралық комиссия жанындағы
қылмысты істерді қарау бөлімі Ресей заңдарын басшылықка алды; әскери
соттар; шекаралық комиссия жанындағы әдет-ғұрып құқығы негізіндегі "ауызша
келісім соты" және қазақ басшыларының қадағалауындағы билер соты.
Кісі өлімі, барымта, тонау сияқты ауыр істер әскери сотта қаралды. Басқа
қылмысты істер шекаралық комиссия жанындағы сот бөлімінде, басқа азаматтық
істер "келісім соты" мен билер сотында қаралды.(33,285)
Сот ісінде де империялық заңдар көптеп қолдана бастады.
1822 және 1824 жылғы "Уставтар" бойынша Орта және Кіші жүзде хандық
жойылып, басқару мен сот жүйесінің жаңа түрлері енді. Рулық құрылым орнына
территориялық құрылым енді. Қазақтардың хандық арқылы өзін-өзі басқаруының
орнына отаршылықты нығайтатын патша өкіметі тағайындалған басқару жүйесі
енді. Сұлтандардың аз ғана тобы басшылықта қалып, қалғандары
артықшылығынан айрылды. біртіндеп аға-сұлтандар мен болыстық, сұлтандардың
орнына да қатардағы қазақтар сайлана бастады.(24,155)
1831 жылға дейін аталған үш бөліктің қазақтары шептік және далалық болып
бөлінді. Шептік қазақтар шептік дистанцияның командирлері арқылы
басқарылды. Дистанциялардың саны артып 1854 жылы 54-ке жетті. Дистанциялар
деп екі бекіністің аралығындағы учаскелер аталды. Бұл территориялық құрылым
болатын.(53,60)
Кіші жүзге жоғары басшылықты Сыртқы істер министрлігі жүргізді. Бұл 1844
жылғы "Ережеде" көрсетілді. Тікелей басшылық Орынбор генерал-губернаторының
қолында болды. Кіші жүзді және шептік бекіністерді басқару үшін ерекше
шекаралық басқарма құрылды. Тағы да шептік және далалық басқармалар
құрылды. Шептік басқармаға шептік бекіністердің басшылары кіріп, ол әскери
органдарға және генерал-губернаторға бағынды. Шекаралық басқарма шептерде
тұратын орыстар мен далада тұратын қазақтардың катынасын реттеп, қадағалап
отырды.
Кейінірек әкімшілік органдар "жалпы" және "жеке" басқармалар деп бөлініп
1868 жылға дейін өмір сүрді. Жалпы басқарма шекаралық комиссияға беріліп,
ол 1859 жылдан Орынбор казақтарының облыстық басқармасы деп аталды. Бұл
Реформа бойынша байлар мен билердің ролі арта түсті. Төлеңгіттер мен
батырлардың саны азайып, олардың әлеуметтік ролі төмендеуге бағыт алды.
1.3 Ерекше саяси құрылым ретіндегі Кенесары хандығы және ондағы
реформалар.
Патша өкіметінің қазақ жеріне тереңдеп еніп ондаған әскери бекіністер
салуы, Орта және Кіші жүзде хандық билікті жойып, жаңа басқару жүйесін
өндіруі, орыс әскерлерінің озбырлықтары казақ халқының отарлыққа қарсы
күреске шығуына себеп болды. Қазақтардың ондаған ірі ұлт-азаттық
көтерілістері болды. Солардың ішіндегі ерекше маңызға ие болып, терең
тарихи із қалдырғаны Кенесары Касымұлы бастаған (1837-1847) көтеріліс
болды.(42,18)
Көтеріліске шыққан халық Кенесарыны 1841 жылы хан көтерді. Кенесары бір
орталықка бағынған, қатаң тәртіпке нсгізделген хандық құрды. Ол Қазақстан
жеріне атасы Абылай ханнан қалған мұра ретінде қарады. Хаңдықтың
тсрриториясы көтерілістің барысына қарай үнемі өзгеріп тұрды. Қазақ
халқының бір бөлігі патша өкіметін жақтап Кенесарыға қарсы күресті.
Кенесары хандығының әлеуметтік негізі көтеріліске шыққан қазақ шаруалары,
билер мен батырлардың үлкен тобы болды. Оған қазақ феодалдарының да үлкен
тобы қатысты. Әсіресе батырлардың ролі үлкен болды. Олар мемлекет құру
ісіне де белсене араласты. Көтеріліске қазақтың үш жүзінің де өкілдері
қатысты.(46,29)
Мемлекет басшылығы Кенесары ханның қолына жинақталды. Батырлар, билер
және ханның туыстары кірген кеңесші орган — хан кеңесі жұмыс
істеді.(46,105)
Кенесары мемлекетінде басқару ісін, сот, дипломатия, қаржы, соғыс ісін
және қарсыластарының мүлкін реквизициялауды ханның жеке өкілдері арқылы
жүзеге асырылды. Көтеріліс жағдайында мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік
басқару ісі жетіліп үлгермегенін еске алған жөн.
Жергілікті жердегі атқару билігін ханның жасауылдары жүргізді. Жасауылдар
әр руға бекітіліп салық жинау, кешу, халықтың пікірін зерттеу, көтеріліске
үндеу сияқты түрлі жұмыстар атқарды.
Маңызды тапсырмаларды орындау үшін төлеңгіттер пайдаланылды. Төлеңгіттер
көтеріліс жүріп жатқан жерлерде көтерілісшілерге жағдай жасауды
ұйымдастырып бақылап отырды.
Хандық ішінде темірдей тәртіп орнатылды. Салық төлемеушілер мен тәртіп
бұзушылар қатаң жазаға тартылды.
Сот реформасын жасауда Кенесары бұрынғы қазақ хандарының үлгісіне
сүйенді, қазақтың әдет-ғұрып құқығын онан әрі дамытты. Кенесары ру билерін
жойды. Сот билігін өзі тағайындаған билер мен жасауылдарға берді.(45,31)
Аса маңызды руаралық даулар мен күрделі істерді ханның өзі немесе оның
арнайы жіберген жасауылдары қарады.
Руаралық жанжалдар мен барымтаға жол бермеу ханның маңызды міндеттерінің
бірі болды.
Салық, жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тиым салынып, жалпы
хандық салықтар ендірілді. Малдан зекет, астықтан үшір жиналды. Сонымен
қатар әр ауылдан бөлек салық алынды. Салық негізінен соғыстық
қажеттіліктеріне жұмсалды.
Кенесары отаршылдарға қарсы соғыста 20 мыңға дейін жігіттерден тұратын
әскер құрды. Оның негізін батырлар мен төлеңгіттер құрады. Сонымен қатар
уақытша жасақтар да құрылды. Бас қолбасшы ханның өзі болды. Атақты батырлар
мен қолбасшылардан тұратын ханның жанында әскери кеңес жұмыс істеді.
Әскерді ескі тәртіп бойынша онбасы, жүзбасы, мыңбасылар басқарды.(46,,85)
Кенесарының хандығы қазақтардың уақытша тәуелсіздігін қалпына келтірген
соңғы тәуелсіз мемлекеті болды. Бұл хандық үнемі соғыс жағдайында өмір
сүрді. Күші басым патша әскерімен 10 жылдан аса күрескен Кенесары бастаған
ұлт-азаттық күресі қазақ, тарихының ерекше кезеңдерінің бірі.
II. XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік құқықтық
реформалар.
2.1. XIX ғасырдың 60- жылдарында қазақстанда жүргізілген әкімшілік-
территориялық реформалардың мәні
XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы
түгелдей Ресейдің құрамына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкент, Әулиета,
Түркістан қалаларын орыс әскерлерінің басып алуымен Ұлы жүздің жерінің
Ресейге қосылуы аяқталды.
XIX ғасырдың 60-жылдары Ресейде де мемлекеттік құрылыс пен қүқық
саласында ауқымды реформалар жүргізілді. Ол реформалардың негізінде
қарыштап дами түскен жаңа капиталистік қатынастар жатты.
Қазақстанның Ресейге қосылуын занды түрде бекіту және отар аймақты онан
әрі игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстанды әкімшілік басқару
жүйесінде ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ
даласының байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы әкімішлік және құқықтық
негіз қалау болды.
XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына 1,5 ғасыр
болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп есептеді.
Отаршылықтың өрескел көріністері қазақ халқының атын дұрыс атамай оны
"қырғыз" немесе "қырғыз-қайсак," Деп кемсітіп атауында және бұл атаулардың
ресми қолданысқа кіруінен көрінді. Қазақтар өздерін ресми құжаттарда
"қазақ" деп жаза алмай "қырғыз" деп көрсетті. Немесе қазақтарды
"түземдіктер", "шет аймақтықтар" деп кемсітті. Патша үкіметі Қазақстан
деген саяси-географиялық ұғымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі
атаулармен "Орынбор өлкесі", "Сібір өлкесі", "Дала" кейінірек "Түркістан
өлкесі" деген бөлек атаулармен атады. Бұл атаулар Қазақстан деген біртұтас
саяси-географиялық ұғымды біржола санадан өшіруге бағытталған еді.(33,315)
1868 жылғы "Уақытша ереженің" §210 бойынша қазақтардың жері Ресей
империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұл ереже 1891 жылғы
"Уақытша ережеде" де қайталанды. Осы ережелер бойынша патша өкіметі
қазақтардың жері өзіне қоғамдық түрде пайдалануына беріледі деп мырзалық
көрсеткен болды.
Осы ережелер негізінде қазақтардың жері жаппай тартып алынып, келімсек
мұжықтарға таратылды. 1917 жылдың қарсаңында 47 млн. десятина қазақтың
шұрайлы жерлері тартып алынып, оларға мыңдаған орыс поселкелері орналасты.
Қазақстанға осы кезеңде 1,5 млн-нан аса орыс, украин және беларус
келімсектері көшіп келді. Қазақстанның топонимикасы түгелге жуық орыстанып,
ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады.(1,248)
1867-1868 жылдардағы реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық,
облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі қатардағы шенеуніктікке де
жіберілмеді. Оларда тек орыстар отырды. Қазақтың қол жеткен билігі болыстық
болды. Онда да болыстыққа жету үшін казактар орыс өкілдеріне әбден жем
болатын.
Қазақстан патша үкіметінің таза шикізат базасына айналды. Мұндағы
өнеркәсіп пен сауда, транспорт отаршылық саясатты тереңдету мақсатына
қызмет етті. Қазақтар арасындағы оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісі туралы
айтуға тұрмады. Патша үкіметі қазақтарды қараңғы, тұрмысы нашар тәуелді
халық етіп ұстап тұруды мақсат тұтты.(26)
1867 жылгы 11 шілдеде "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы
уақытша ереже", 1868 жылғы 21 қазанда "Орынбор және Батыс-Сібір генерал-
губернаторлықтарының далалық облыстарын басқару туралы уақытша ереже"
бекітілді.
Қазақстан территориясы Орынбор, Батыс-Сібір және Түркістан атты үш генерал-
губернаторлықтың құрамына кірді. Әр генерал-губернаторлықта екі облыстан
барлығы алты облыс болды. Орынбор генерал-губернаторлығында Торғай, Орал
Облыстары, Батыс-Сібір генерал-губернаторлығында Ақмола, Семей, Түркістан
генерал-губернаторлығында Жетісу және Сырдария облыстары кірді. Бөкей
ордасы Астрахан губерниясына қарады. Маңғышлақ приставтығы алдымен Кавказ
әскери округіне, кейінірек Закаспий облысына кірді. Генерал-губернаторлықты
патша өкіметі тағайындаған генерал-губернатор басқарды. Генерал-
губернатордың қолында губернаторлықтағы бүкіл әскерге басшылық ету және
азаматтық билік шоғырланды.
Облысты әскери губернатор басқарды. Оның қолында да әскери және азаматтық
билік толықтай шоғырланды. Сондай-ақ әскери губернатор облыс жерінде
орналасқан казак әскерінің тағайындалған атаманы болды;. Жетісу және
Сырдария әскери губернаторлары шекаралық істермен де айналысты. Әскери
губернаторлардың жанында облыстық басқарма құрылды. Облыстық басқармада үш
бөлім: өкімші, шаруашылық және сот бөлімдері болды. Бөлім бастықтарын
генерал-губернатор тағайындады. Облыстық баскарманың кейбір мүшелерін
әскери губернатор тағайындады.
Қазақстандағы әскери губернаторларга өте кең өкілеттіктер берілді.
Олардың қолында бүкіл әскери, азаматтық, әкімшілік және сот билігі
жинақталды. Ресей империясының орталық губернияларыңда губернаторлардың
қолында тек азаматтық және әкімшілік билік болды. Олардың билігі әскери-
бюрократтық сипатта болды.(21,48)
Әскери губернаторға бағынышты облыстық басқарманың қолында да үлкен билік
болды. Өкімші бөлім облыстық әкімшілік шекарасын бөлумен, үкіметтің облысқа
қатысты өкімдері мен заңдарының орындалуын, лауазымды адамдарды әкімшілік
жазаға тартумен немесе оларды қылмысы мен тәртіп бұзғандығы үшін сотқа
берумен, "қоғамдық өзін-өзі басқару" қызметіне сайлау шешімдерін қараумен,
әкімшілік тәртіпті бұзғандарды әкімшілік жолмен шығарып жіберумен
айналысты. Шаруашылық бөлімі тұрғындар арасында жер бөлу, қазақтардың алым-
салық жинау істерін қадағалады. Сот бөлімі облыстық басқарманың сот
палатасы ретіндегі азаматтық және қылмыстық істерді тыңдауын дайындады.
Облыстар уездерге бөлінді: Жетісу облысы 6 уезден, Сырдария облысы — 8,
Орал облысы — 4, Торғай облысы — 4, Ақмола облысы — 5, Семей облысы — 6
уезден тұрды.
Уезді уезд бастығы басқарды. Уезд бастығын әскери губернатордың ұсынуымен
генерал-губернатор тағайындады. Уезд бастығы әскери, полициялық, азаматтық
билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастығы әскери адам болды.
Уезд бастығы болыстық сьезді еткізудің орны мен уақытын белгіледі,
болысты сайлаған соң оның кандидатурасын бекіту үшін әскери губернаторға
ұсынды. Ауыл старшындарын бекітті, орнынан алды. Болысты уақытша қызметінен
шеттете алды. Әскери губернаторға болысты орнынан босату туралы мәселе
қойды. Төменгі лауазым иелеріне әкімшілік жаза қолданды.
Генерал-губернаторлық, облыстық әскери губернаторлықтың аппаратындағы
және уездік бастықтар мен оның төңірегіндегі шенеуніктер түгелдей орыс
ұлтынан тұрды.(17,218)
Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және ауылдық жүйе
болды. Болысты болыс, ауылды старшын басқарды.Бұлар сайланбалы түрде болып,
болысты әскери губернатор, старшынды уезд бастығы бекітті. "Уақытша
ережелерде" болысты және старшынды сайлаудың тәртібі көрсетілді. Бұл
қызметке сотты, тергеуде болмаған "халықтың құрметі мен сеніміне" ие
болғандар сайлануға тиіс болды. Әрине сенім туралы айтқанда олар ең алдымен
жергілікті әкімшіліктің сеніміне кіргендер болуы керек еді.
Болыс пен старшынға ұсынылу үшін жасы 25-ке келуі және сол территорияда
тұру қажет болды.
Сайлауға барлық халық қатыспады. Старшынды және болысты таңдаушылар
сайлады. Старшынды сайлау үшін әр он үй бір таңдаушыны сайлады. Тәртіп
бойынша ауылда 100-200 үй болса, тандаушылардың саны 10-20 адам болды.
Таңдаушыларды сайлауға тек ер адамдар қатысты. Сайлауға әйелдер егер олар
үй иесі ретінде болса ғана қатысты. Мұндай жағдай күйеуі қайтыс болған соң
ерге шықпай, үй иесінің ролін атқарып жатқан әйелдерге қатысты болды.
Старшынды сайлауға болыстар міндетті түрде қатысып, өз адамдарын өткізіп
отырды.
Әр үш жыл сайын өтетін болысты сайлау үшін 50 үйден бір таңдаушы
сайланды. Сонда шамамен болысты сайлау үшін жиналатын болыстық жиынға
(сьезге) 20-дан 40-қа дейін таңдаушылар жиналатын. Дауыс беру процесін
халық арасында шар салу деп кетті. Болыс боп жай көп дауыс алған кандидат
сайланды. Ол тек әскери губернатор бекіткен соң заңды сайланған болып
есептелді. Болыстың сайлауға уездік бастық болмағанда оның көмекшісі
міндетті түрде қатысты. Болысты сайлау қатты күрес жағдайында өтті. Топ-
топқа бөлінген қазақтар болыстық қызмет үшін жанталаса күресті. Пара беру,
сатып алу, алдау-арбаудың нешесе түрлі әдістері іске қосылды. Сайлау үшін
құрылған топтарды "партия" деп атады. "Партиялар" арасындағы күрес билік
үшін күрес болды. Ұлы Абайдың "Болыс болдым мінеки, бар малымды шығындап",
"Болды да партия ел іші бүлінді" деген сөздері осыған байланысты туындады.
Болыс сайланғаннан соң да оның артынан генерал-губернаторға дейін
наразылық хаттар көпке дейін үзілмейтін.
Мұндай сайлаулар халықты әбден жікке бөліп, болыстық және старшындыққа
ұсынғандарды жоғарыдағы бастықтарға жем қылып бітірді. Жаңа орынға
сайланған болыстар шығындарын халықтан он есе қылып қайтарып алуға
тырысты.
Болыстың қолында біршама билік болды. Ол ауыл стар-шындарын сайлауға
қатысып, негізінен өз адамдарын өткізді; уезд бастығының тапсырмаларын
орындады; халықтың көшіп-қонуын бақылады; үй басы салығының мөлшерін
старшындарға жеткізу, ол салықты уезд кассасына өткізу; болыстағы билер
сьезіне қатысу; халықтан билерге беру үшін талап арыз қабылдау; тәртіп пен
тыныштықты қадағалады; билер сотына жауапкерді, куәлерді жеткізуді
үйымдастырды; сот орындаушысының міндетін атқарып билер сотының шешімін
жүзеге асырды.
Тәртіп бұзғандарды үш күнге дейін қамауға алып, 3 сомға дейін айып салды.
Болыстар да старшындарда "Ережелер" бойынша "коғамдық өзін-өзі басқару"
қызметтері болып саналды. Оларға орталық қазынадан ақы төленбеді. Олардың
еңбек ақысы халықтың мойнында болды.(49,500)
Патша үкіметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz