Ақша қорының есебі және тапсырмалар
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше түрі. Яғни ақша – тауар өндіру мен оның айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мәнін К.Маркс “жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді” деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысының заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар баға-сының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметін де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауарлардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысының заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар баға-сының көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметін де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауарлардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
1.1. Ақша қорының есебі және тапсырмалар
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше түрі.
Яғни ақша – тауар өндіру мен оның айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ
балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады.
Ақшаның қоғамдағы мәнін К.Маркс “жеке адам өзінің қоғамдық билігін де,
қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді” деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал
екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар –
ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар
айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден,
бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Ақша айналысының заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар баға-сының
көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы)
бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметін
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі,
яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де
өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін
тигізеді: тауарлардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа
соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған
әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын
құрайды.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер
ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі
несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша
қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады:қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі
шығарады. Ақшаның екі түрі бір-бірімен тығыз байланыста жүреді. Егер банк
клиенті –шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса,
онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа айналады.
Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салу қолма-қол
ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
Ақша – төлем немесе халықаралық айырбас құралы.
Ақша сұранысын талқылағанда біз оны нақты баланстарға сұраныс
тұрғысынан қарастырамыз. Бұдан мынадай тұжырымдар шығады: ақша сұранысы
жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз болады.
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады. Онда
жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер баға
деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді тұрақтандырса, жеке адам
“ақша сұранысына” ие болмайды. Бұған керісінше, жеке адам баға деңгейінің
өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер ақша салымынан
зиян шегеді.
Жинақталған тәжірбиеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты баланс
сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне пропор-ционалды
болатынын көреміз.
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті мәселе-лердің
бірі болып келеді. Ол нақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы пайыз
мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы өзгерістер
мен пайыз мөлшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына әсерін көруге
болады.
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш теория-сымен
сабақтас келеді:
- Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады.;
- Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап
болады;
- Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша
құнына сенімсіздік білдіреді.
Ақша сұранысын талқылағанда екі тұжырымға сүйенеді:
- монетарлық;
- кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына теңдеу арқылы түсіндіреді:
MV=PY
М – айналымдағы ақша көлемі;
V – ақша айналымының жылдамдығы;
P – баға деңгейі;
Y – өнім шығару көлемі.
Сандық теория тұрғысынан ақша сұраныс екі мотивке негізделеді.
1-мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны төлем құралы ретінде қажет
етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
- тауар жиынының көлемі;
- баға;
- жиынтық табыс;
- ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Бұл жерде - ақшаға таренсакциялық сұраныс;
Y – жиынтық табыс.
Сұраныстың 2-мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие болды.
Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болғанда пайда болады. Бұл үшін
оларда белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның көлемі көзделмеген шығындар
көлеміне байланысты болып, ал оның өзі ұлттық табысқа тура пропорционалды
болуы керек:
- сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы.
Бұл екі сұраныс пайыз мөлшерлемесіне тәуелсіз болғандықтан, 1-су-ретте
ол тік сызық ретінде көрсетілген.
1-сурет.
а – трансакциялық, б – жалдаптық, в – жалпы
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотиві – жалдаптық мотивті бөліп
көрсету. Бұл жағдайда ақша қорының дивидент әкелмеген кезі қарастырылады.
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын тигізеді.
Адамдардың алып сатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты болғанымен, олар
кездейсоқ мұқтаждықтарға, яғни сақтауға жұмсалуы мүмкін.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар пайызы-ның
түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша ұстайды. Ақшаның пайыз
мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады, ал балама активтерге
пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде біз ақша құнын ақшаға
аламыз және де басқа активтерге, мысалы, сақтау мекемелеріндегі депозит
немесе коммерциялық іс қағаздарға төленген пайыз арқылы да өлшеп аламыз.
Ақшаның пайыз мөлшерлемесі – дербес пайыз мөлшерлемесіне жатады.
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен дербес пайыз
мөлшерлемесі аралығындағы айырмашылыққа тең болады.
Ақша жүйесіндегі жаңалық жалпы банктегі активтердің табиғатын
өзгертеді. Мысалы, депозитке салым төлейтін сақталымдар NOW есебіне тиым
салу ретінде ойлап табылды. NOW – кәдімгі чек. Банктер бір-бірімен пайыз
мөлшерлемесін төлеу жолын табуда өзара бәсекеге түседі. Тыйым салу
төңірегінен сақтау депозиттеріне жол ашылуына өрай олар енді мұны NOW
сұраныс депозиті деп атайды, сөйтіп оның анықтамасы өзгереді. Сонымен, ақша
нарығындағы өзара қор тек 1973 жылы ашыла бастады. 1982 жылға дейін
банктерге ақша нарығына активтер шығарыға рұқсат берілмей келсе, кейіннен
мұндай депозиттер банктерге жедел түрде құйыла бастады.
Ақша – кең қолданылатын төлем құралы. Қазіргі экономиканы ақша-сыз
көзге елестету қиын. Экономикада ақша жоқ жағдайда әрбір келісім екі жақты
келісушілік бойынша тауар айырбасы арқылы жүзеге асады.
Ақшаның төрт түрлі қызметі бар. Халықаралық есеп құралы болуы оның
бірінші қызметі, қалған үшеуі – баға қоры, есеп бірлігі және ұзартылған
төлем. Бұл халықаралық есеп құрамының өздаған ерекшеліктерімен ғана
ерекшелінеді.
Баға қоры дегеніміз – уақыттан тыс бағадан құралған актив. Сонымен,
жеке адамда ақша қоры болса, оны ол алдағы уақытта бір зат сатып алуға
жұмсайды. Егер актив құны болмаса, ол халықаралық есеп құралы болып
саналмайды.
Ақша атқаратын төрт қызметінің соңғы екеуі – оның әдеттегі атқаратын
қызметі. Баға қоры функциясын активтер атқарады.
Ақша иемденудің пайдасы мен қауіптілігін алып қарағанда, сақтық
кассасындағы депозиттер басқа да ақша тәрізді қатерге ұшырайды. Мұндағы
негізгі қауіп инфляциядан бейхабар болудан туындайды.
Ақша ұсынысы екі қосындыдан тұрады:
1) Банк жүйесінен тыс қолда бар ақша;
2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле жасау үшін қолданы-латын
депозиттер.
Қазіргі замандағы банк жүйесі – жеке резервті жабумен байланысты жүйе.
Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша ұсынысын өсіру
мүмкіндігі бар.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда болуы-ның
нәтижесінде туындайды.
Ақша ұсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып жасалады
және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің қолма-қол ақшаға
ауысуы.
Ақша базасы – Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгелдеу.
Кассаны түгелдеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа да құндылық-
тардың нақты бар болуын есептеу кезінде қолма қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға құнды
қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша құжат-тары
(маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама, авиа-билеттер және
т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке алынбайды, яғни олардағы
көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды; кассада осы кәсіпорынға
тиісті емес ақша қаржылары және басқа да құндылықтардың бар болуы жөніндегі
кассирдің мәлімдемесі қабылданады.
бет жағы
“Цемент” ААҚ
кәсіпорын, ұйым
Құжат-тҚұжатты Операция Кәсіпорынның Өндіріс Цех Бөлімше
ың № жасаған түрінің құрылымдық түрі (қойма)
күні коды бірлігінің
коды
15 30.11.01 17 01 - - -
АҚША ҚАРЖЫСЫНЫҢ НАҚТЫ ҚОЛДА БАРЫН ТҮГЕЛДЕУДІҢ АКТІСІ
“Цемент” ААҚ қаласында тұратын
ҚОЛХАТ
Түгелдеуді жүргізу басталғанға дейін ақша қаржысының барлық кіріс және
шығыс құжаттары бухгалтерияға өткізілді және менің жауапкершілігіме түскен
барлық ақша қаражаттары есепке алынды, ал шыққандары шығысқа шығарылады.
Материалды жауапты тұлға
Кассир Исаев
Еркін Исаев
лауазымы
қолы аты,
жөні, тегі
30 желтоқсан 2001 жылғы №156 бұйрықтың (өкімнің) негізінде 30 қараша 2001
жылдағыжағдайы бойынша ақша қаржысын тізімге алу жүргізілді.
Түгелдеу кезінде мыналар анықталды:
1) нақты ақша 736 теңге 40 тиын
2) пачта маркасы 596 теңге 30тиын
3) мемлекеттік алым маркалары 1272 теңге 00 тиын
Нақты жиыны 4604 теңге 70 тиын
Төрт мың алты жүз төрт теңге 70 тиын
Есепке алу деректері бойынша: Бес мың қырық теңге 23 тиын
Түгелдеудің нәтижелері: артық кем 435 теңге 53 тиын
Касса нөмірінің соңғысы:
кіріс №279, шығыс 596
Комиссияның төрағасы
Қаржы директоры Түкібаев
Тілеш Түкібаев
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Комиссияның мүшелері:
Бас бухгалтердің орынбасары Омаров
Төлен Омаров
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Ішкі аудитор Қатпаев
Жұпарбай Қатпаев
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Актіде көрсетілген ақша қаржысы менің жауапкешілігімде сақталатындығын
растаймын.
Материалды жауапты тұлған Еркін Исаев
сырт жағы
Артық немесе кем шығудың себептерін түсіндіру: кем шығу менің кінәмнан
болды; оны екі күндік мерзім ішінде өтеуге міндет аламын.
Материалды жауапты тұлға Исаев
Еркін
Кәсіпорын басшасының шешімі: бухгалтерия кем шығудың қайталанбауына
шара қолдансын. Исаевқа ескеру берілсін.
Жұмаділдә Еримбетов
қолы
30 қараша 2001 жыл
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған
есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем
шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және
сомасы көрсетіледі.
Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжатарын
түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі. Тексеріс
құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және
нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі (қолда бар ақша қаржысын түгелдеудің
актісі жоғарыда көрсетілген).
Ақша қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беу бланкілерін
түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру арқылы жасалады.
Ақша қаражаттарының және құнды қағаздардың артық шыққан сома-лары
кіріске алынуға тиісті: ол кезде 441,422,451,452 шоттары дебеттеліп, 727
шоты кредиттеледі.
Кем шыққын ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеу үшін мате-риалды
жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:
334 шоты дебеттеліп, 411, 422, 451, 452 шоттары кредиттеледі.
Егер де кінәлі тұлғалар табылса, онда 334 шоты кредиттеліп, 333 шоты
дебеттеледі, яғни 334 шоты жабылады.
Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 334
кредитінен 821 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Ақша қаражаттарының қозғалысына ішкі бақылау жасау жүйесі.
Ішкі бақылау жүйесі – бұл активтерді қорғау, кәсіпорынның қаржы-лық
саясатымен сәйкестігін қамтамасыз ету, бухгалтерлік шоттардағы бейнеленген
мәліметтердің сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатынада жасала-тын саясат және
процедура.
Ақща қаражаттарына және өтімді (ликвидті) активтерге жасалынатын қатаң
бақылау жүйесі – ақпарат тұтынушылар экономикалық шешім қабылдау үшін
пайдаланатын қаржылық қортынды есепте бейнеленген мәліметтердің шынайлығын
қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарын қорғау көптеген кәсіпорындар үшін маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Ақшаны жасырып алып кету оңай, сондай-ақ
олардың меншіктік таңбалары болмайды және конвертациала-нушылық қасиеті
бар.
Ақша қаражаттарына ішкі бақылауды жүзеге асыру төмендегі міндетті
қызметтерді атқарудан тұрады:
• ақша қаражаттарын жеке сақтау және оның жеке есебін ұйымдастыру;
• нақты ақшамен орындалған операцияларының барлығының дерлік есебін
ұйымдастыру:
• кассада ақша қаражаттарының тек қажетті ғана бөлігін сақтау;
• кассадағы ақша қаражаттарының қалдығын мерзім сайын тексеруден өткізу.
Келіп түскен ақша қаражаттарын бақылау.
Ақша қаражаттары түрлі көздерден келіп түседі және кәсіпорында ондай
операцияларды бақылаудың түрлі жолдары бар. Солардың ішінде төмендегі
процедуралар жиі қолданылады:
1. Ақша қаражаттарын төлеу операцияларын, нақты ақшамен жүргізілетін
операцияларды тіркеу жұмыстарын, кассадағы қалдық ақша қаражаттарын
салыстырып тексеру бойынша жұмыстарды қызметкерлер арасында бөліп тарату.
Мұндай бөліп тарату ұрлануға және жалған жазулар арқылы ақша
қаражаттарының жасырылуына жол бермейді.
2. Ақша қаражаттарының банк шотына келіп түсу сәтінен бастап оларды тұрақты
және үздіксіз қадағалауды қамтамасыз ету үшін ақша қаражат-тарының есебін
жүргізу және оларды тіркеу операциялары бойынша жауапкершілікті
қызметкерлер арасында бөліп тастауды бекіту. Мұндай бақылау жүйесі ақша
қаражаттары келіп түскенде кідіріссіз тез санауды, сол сәтте кідіріссіз
тіркеуді, алынған барлық ақша қаражаттарын уақытылы депоненттеуді талап
етеді.
3. Ақша қаражаттарының мақсатты пайдаланылуын басқару және бухгалтерлік
жазуларды жүргізу қызметтерінің жүзеге асырылуына үздіксіз бақылауды
қамтамасыз ету. Бұл бақылауға келесі шаралар кіреді: кассадағы ақша
қаражаттарын күнделікті және кездейсоқ уақыта тексеру, жүргізілген ішкі
ревизиялардың нәтижесі бойынша және келіп түскен ақша қаражаттары,
төлемдер мен қалдықтар жөнінде күнделікті қоры-тынды есептер жасау.
Ақшалай шығыстарды бақылау
Көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер кең ауқымдағы түрлі
реминттерге (өзінің кредиторларына) ақша төлейді. Әдетте, ақша қаражат-
тарын бақылау жүйесі әрбір кәсіпорынға жеке дайындап жасалынса да,
төмендегі ережелер барлық кәсіпорындарда дерлік кеңінен қолданылады:
1. чектерді толтыру және оларға қол қою, оларды жөнелту және тиісті
бухгалтерлік жазуларды орындау бойынша ақшалай шығыстарды құжаттар
міндеттемелерін бөліп тарату;
2. алдын-ала нөмірленген чектерге ақшалай шығындарды бейнелеу;
3. касса шоты пайдаланған жағдайда, оны жүргізу өкілеттілігін бақылау;
4. ақшалай шығыстарды және олардың бейнеленуін қадағалау.
Кассадағы қалдықтарды тексеру.
Әрбір есепті күнде немесе айдың аяғында ақша қалдықтарын тексеру
міндетті болып табылады. Ақша қаражаттарының әрбір сақталу орнына қарай
шоттардың жеке ашылуы тексеру жүргізуді жеңілдетеді және қателерді тез
арада анықтауға мүмкіндік туғызады.
Тексеру процесі төмендегі кезеңдерден тұрады:
1. Кассадағы нақты ақшаның қалдығының барын ақша операцияларына қатысы жоқ
қызметкер кассирдің қатысуымен санауы тиіс және тексеру нәтижесі құжатта
бейнеленіп, оған тексеру жүргізілген күн жазылады және екі жақтың да
қолдары қойылады.
2. Іс жүзіндегі ақша қаражаттарының қалдығын бухгалтерлік шоттардағы
бейнеленген қалдықтармен сәйкестігін салыстыру. Анықталған кез келген
ауытқушылық міндетті түрде салыстыру ведомосында көрсетіліп, себептері
анықталуыу қажет.
Есеп
1. Айталық, шарт жасауға арналған әр теңге орта есеппен жылына 6 рет
айналады және соңғы тауар немесе қызмет қөрсетуді сатып алуға
бағытталады. ЖҰӨ атаулы көлемі 2400 млрд. тг. Шарт жасауға арналған
ақшаға деген сұраныс көлемін табыңдар.
2. Кестеде активтерден әртүрлі пайыз мөлшері бойынша ақшаға деген сұраныс
көлемі көрсетілген. Мәліметтерді қолданып, ақшаға деген жалпы
сұранысты көрсетіңіз.
Пайыздық Ақшаға сұраныс көлемі
қойылым (℅)
активтер бойынша Жалпы
16 20 420
14 40 440
12 60 460
10 80 480
8 100 500
6 120 520
4 140 540
Жауабы:
1. 2400:6=400 млрд тг. 2. 420, 440, 460, 480, 500, 520, 540.
1.2. Банктегі есеп айырысу шотының операциялар есебі
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама
түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге болып
саналады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анық-тайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма-қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындар-дың атаулы
құрылымы, айшықталған пішіні болу керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламен-тінің
құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәрті-бін
анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына оралып отыру жолымен
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және коммерциялық
банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгереді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол ақша-сыз
түрінде болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен тиындардың
қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік
қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы
немесе ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднербанкі 10000
маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (резервтер)
мен пассивтері (депозиттер) 10000 маркаға өседі (а сызбасы). Біздің
мысалымызда резервтер талабының көлемі 10℅. Осы жағдайда банк қолма-қол
ақша немесе чек түрінде 9000 марка көлемінденесие береді (әсызбасы). Қарыз
алған кісі оны басқа банкке салады (б сызбасы). Қарыз берген бірінші банкке
депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы резерв жетеді.
Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда болады. Екінші
банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы қарызға
береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы салым 10000
маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте көрсетілген.
Дрезднер банкі
Дрезднер банкі
Актив Пассив Актив
Пассив
Резервтер Депозиттер
Денпозиттер
+10000 +10000
Резервтер
+10000 +10000
Несие мен
бағалы
қағаздар
+9000
(а)
(ә)
Коммерциялық банк Дойче банкі
Актив Пассив Актив
Пассив
Резервтер Депозиттер
+900 +9000
Несие мен
бағалы
қағаздар
+8100
Резервтер Депозиттер
+810 +8100
Несие мен
бағалы
қағаздар
+7290
(б)
(в)
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
корреспондеттік шотында сақталуға міндетті банк депозиттерінің бөлігі (бұл
Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктер
қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер – Ұлттық банктегі корреспондеттік шотта қаражатының
барлығына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін,
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының көлемі, яғни банктер өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшерлеріне әсер етеді.
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі 42 “Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары” деген бөлімшесінің
шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:
421 “Аккредитивтегі ақша қаражаттары” шоты. Бұл шотта аккредитивтегі
ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккреди-тив – клиенттің
тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген
банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив
ашқан банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай
төлемдерді олар аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа
банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын (депоненттел-ген);
қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және транс-ферабельдік
(аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депонеттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке акредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның
билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы
ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын
жағдаймен келіседі.
Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ (мысалға, келісім-шартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда)
жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық
билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы
бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдынджа орындаушы банк,
аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі
қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефи-циардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге аса-тын
аккредитив.
Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа
(екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мергімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 601 “Банк несиелері” шотында, ал егер
аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 441 “Есеп айырысу шотындағы
қолма-қол ақша” шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы
шоттар (441, 604) кредиттеледі де, 421 “Аккредитивтердегі ақша қаражаттары”
шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 421 шоттың кредиті бойынша және 671
“Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу” шотының дебеті бойынша
көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері
қайтару 441, 431, 432, 601 шоттарының дебеттерінде және 421 шотының
кредитінде көрсетіледі.
Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 шоты дебетте-леді
де, 441 шоты кредиттеледі.
422 “Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары” шоты бойынша есеп айырысу
чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару
жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің)
өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.
Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 422
дебеттеліп, 431, 432, 441, 601 шоттары кредиттеледі.
423 “Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол қаражат” шотында айрықша
сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі
ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру,
мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа
да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелері-нің, демалыс лагерьлері,
ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары,
кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шот-тан күрделі қаржыны қаржыландурыға
шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.
Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшаларды есепке алудың үлгі
операцияларының шоттар корреспонденциясы төменде берілген:
Шоттар
Реттік Операциялардың мазмұны корреспонденциясы
№
Дебет Кредит
1. Ағымдағы, корреспонденттік және басқа да 421 423,431
банктік шоттардан ақшаны аккредитивке есепке ,
алу 432,441
2. Аккредитивтерді төлеуге қарыздар алынды 421 601,602
3. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 421 745
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
көрсету
4. Аккредитивтің пайдаланылмаған қалдығын есеп
айырысу және басқа да банктік шоттарға 671, 687 421
есептен шығару
5. Берушінің төлеу шотына аккредитивті есептен 671, 687 421
шығару
6. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 844 421
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
реттеу
7. Чек кітапшаларын берген кезде ақшаны 423,431
депозитке салу 422 ,
441,601
-602
8. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 422 725
өзгеруінің нәтижесінде чек кітапшаларындағы
бағам айырмасын көрсету
9. Ағымдағы, корреспондентік және басқа да
банктік шоттарға пайдаланылмаған чек 423,431 422
кітапшалары бойынша сомалар қалдығын есептен441
шығару
10. Чек кітапшаларынан төменгілерді төлеу:
10.1 алдағы кезеңдерге жататын шығыстарды 341-343 422
10.2 қаржыландыру жалгерлігіне беру бойынша 683 422
шығыстарды
10.3 қаржыландыру жалгерлігіне беру бойынша 684 422
есептелген сыйақыны
10.4 ағымдағы жалгерлікке беру бойынша шығыстарды687 422
10.5 Берушілер мен мердігерлердің шоттарын 671,687 422
10.6 жалпы және әкімшілік шығыстарын іске асыру 811,821 422
жөніндегі шығыстарды
11. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 844 422
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
көрсету
12. Банктегі карт-шоттарға ақшаның түсуі:
12.1 өткізілген дайын өнім (тауарлар, жұмыстар, 423 301,303
қызметтер) және т.б. үшін ,
321-323
12.2 вексельдер брйынша берешекті өтеу есебіне 423 302
12.3 Есептелген сыйақының өтеу есебіне 423 332
12.4 ағымдағы, коррсепондеттік және валюта 423 431
шоттарынан
12.5 ағымдағы, корреспондентік және валюталық 423 431
шот-тарынан
13. Банктердегі арнаулы есеп шоттарға
аккредитивтің, чек кітапшаларының 423 421-422
пайдаланылмаған қалдығын есепке алу
14. Банктердегі карт-шоттарға аванстардың 423 351-353
пайдаланыл-маған сомаларын қайтару
15. Қарыздар есебінен банктегі карт-шоттарға 423 601-603
ақшаны есепке алу
16. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының
өзгеруінің нәтижесінде банктердегі 423 725
карт-шоттарда бағам айырмасын көрсету
17. Банктегі карт-шоттарға субсидиялардың түсуі 423 726
18. Банктердегі карт-шоттардан есеп беруге ақша 333 423
бөлу
19. Банктердегі карт-шоттардан қателесіп есептен334 423
шығарылған сома
20. Банктерден карт-шоттардан алдағы кезеңдерге 341-343 423
жататын шығыстарды төлеу
21. Банктердегі карт-шоттардан авансты аудару 351-353 423
22. Банктегі карт-шоттардан есеп айырысу, 431,432 423
корреспонденттік және басқа да банктік 441
шоттарға ақша аудару
23. Банктердегі карт-шоттардан кассаға қолда бар451 423
ақшаны алу
24. Мыналардың алдында банктердегі карт-шоттардан берешекті өтеу
24.1 еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын 641-643 423
ұйым-дардың алдындағы
24.2 Берушілер мен мердігерлердің алдындағы 671-687 423
25. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының
өзгеруінің нәтижесінде банктердегі 844 423
карт-шоттарда бағам айырмасын көрсету
26. Банктегі басқа да шоттарға аванстардың 424 351-353
пайдала-нылмаған сомасын қайтару
27. Банктегі ағымдағы, корреспонденттік 424 431,441
шоттардан филиалдық немесе өкілдік шотына
ақшаның түсуі
28. Филиалдың немесе өкілдіктің шотынан 334 424
қателесіп есептен шығарылған сома
29. Филиалдың немесе өкілдіктің мыналарды төлеуі:
29.1 салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті633-639 424
төлемдер
29.2 іске асыру, жалпы және әкімшілік шығыстары 811, 821 424
бойынша шығыстарды
30. Филиал немесе өкілдіктің авансты аудару 351-353 424
3. Ақшаның ашылу тізімі
Ақша қаражаттарының есебі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есеп
операциялары.
№ Операциялардың мазмұны шоттар номерлері
дебет кредит
1 2 3 4
41-бөлімше: Жолдағы аударылған ақша қаражаттары
1 Субъектінің есеп айырысу шотына әзірге келіп
түс-пеген есеп беретін адамның почтаға салған
ақша қаражаттары 411 333
2 Тиісті баратын жерге әзірге барып түспеген
кәсіп-орын кассасынан төленген сома 411 451
3 Сатып алушылар төлеген, бірақ есеп беретін
уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген сома441 301
4 Есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп
түспеген, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің411 641-643
аудар-ған ақша қаражаттары
5 Кәсіпорынның есеп айырысу шотына жолдағы деп
есептелген ақша қаражаттары келіп түсті 441 411
42-бөлімше: Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
1 Ақша қаражаттарынан ашылған аккредитивтер 421 423, 431
441
2 Банк несиесінің есебінен ашылған 421 601
аккредитивтер
3 Ашылған аккредитивтер арқылы жабдықтаушыларға
жіберген тауарларының және материалдарының 671 421
құны төленді
4 Ашылған аккредитивтің пайдаланылмай қалған
сомасы есеп айырысу шотына қайтарылды 441 421
5 Кәсіпорынға чек кітапшасын бергенде 422 431, 441,
депонент-телген сома 601
6 Жабдықтаушыларға және басқаларға арнайы
шоттар-дан чек кітапшалары бойынша берешек 671, 687 422
сомалары төленгенде
43-бөлімше: Валюталық шот
1 Жарғылық қорға шетелдік үлес қосушылардан
келген сома 431-432 511
2 Жіберілген өніммен көрсетілген қызмет үшін
шетелдік сатып алушылардан валюталық шотқа 431-432 301
келіп түскен сома
3 Шетелдік ақша өз еліміздің ақшасына (теңге)
айыр-бастап, есеп айырысу шотына кіріс етілді441 431
4 Шетелдік сатып алушылардан алдын ала аванс
ретінде алынған сома 431, 432 661, 662
5 Қызметтегі іс-сапарлары үшін валюталық шоттан
келіп кірістелген сома 452 431
6 Өз еліміздегі валюталық шотқа шетелдік
валюталық шоттан келіп кірістелген сома 431 432
7 Тексеру кезінде банк көшірмесінде қате
есептелінген: 431, 432 687
валюталық шотқа қате келіп түскен ақша
қаражат-тары 334 431, 432
қате шығыс етілген сома
44-бөлімше: Есеп айырысу шоты
1 Есеп айырысу шотына субъектінің қаржылық
қорын толтыру мақсатымен үлес қосушылардан 441 511
келіп түскен сома
2 Сатып алушылардан жіберілген өнім, 441 301,
көрсетілген қызмет, істелінген жұмыстар үшін 321-323
келіп түскен сома
3 Есеп айырысу шотына вексельден келіп түскен
сома: 441 302
негізгі берешектердің қарыз сомасы 441 302
есептелінген пайыздар (проценттер)
4 Есеп айырысу шотына жалға алушылардан 724, 332
пайдалан-ғаны үшін түскен қаржы 441 (егер бұрын
есепте-лінг
ен болса)
5 Жалға алушылардан жалға алып пайдаланғаны 724, 332
үшін есептелінген пайыз сомасы есеп айырысу 441 (егер бұрын
шотына келіп түсті есепте-лінг
ен болса)
6 Есеп айырысу шотына кассадан келіп кіріске
алынған сома 441 451
7 Басқа да берешектерден қарызын өтеу үшін
келіп түс-кен сома 441 334
8 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген банк 441 601
несиесі
9 Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шоттан
келіп түскен сома 441 423
10 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген банктен
тыс мекемелердің несиесі 441 602
11 Есеп айырысу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше түрі.
Яғни ақша – тауар өндіру мен оның айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі – барлық тауарға ортақ
балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады.
Ақшаның қоғамдағы мәнін К.Маркс “жеке адам өзінің қоғамдық билігін де,
қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді” деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал
екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар –
ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар
айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден,
бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Ақша айналысының заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар баға-сының
көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы)
бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметін
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі,
яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де
өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін
тигізеді: тауарлардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа
соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған
әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын
құрайды.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер
ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі
несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша
қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады:қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі
шығарады. Ақшаның екі түрі бір-бірімен тығыз байланыста жүреді. Егер банк
клиенті –шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса,
онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа айналады.
Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салу қолма-қол
ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
Ақша – төлем немесе халықаралық айырбас құралы.
Ақша сұранысын талқылағанда біз оны нақты баланстарға сұраныс
тұрғысынан қарастырамыз. Бұдан мынадай тұжырымдар шығады: ақша сұранысы
жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз болады.
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады. Онда
жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер баға
деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді тұрақтандырса, жеке адам
“ақша сұранысына” ие болмайды. Бұған керісінше, жеке адам баға деңгейінің
өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер ақша салымынан
зиян шегеді.
Жинақталған тәжірбиеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты баланс
сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне пропор-ционалды
болатынын көреміз.
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті мәселе-лердің
бірі болып келеді. Ол нақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы пайыз
мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы өзгерістер
мен пайыз мөлшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына әсерін көруге
болады.
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш теория-сымен
сабақтас келеді:
- Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады.;
- Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап
болады;
- Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша
құнына сенімсіздік білдіреді.
Ақша сұранысын талқылағанда екі тұжырымға сүйенеді:
- монетарлық;
- кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына теңдеу арқылы түсіндіреді:
MV=PY
М – айналымдағы ақша көлемі;
V – ақша айналымының жылдамдығы;
P – баға деңгейі;
Y – өнім шығару көлемі.
Сандық теория тұрғысынан ақша сұраныс екі мотивке негізделеді.
1-мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны төлем құралы ретінде қажет
етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
- тауар жиынының көлемі;
- баға;
- жиынтық табыс;
- ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Бұл жерде - ақшаға таренсакциялық сұраныс;
Y – жиынтық табыс.
Сұраныстың 2-мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие болды.
Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болғанда пайда болады. Бұл үшін
оларда белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның көлемі көзделмеген шығындар
көлеміне байланысты болып, ал оның өзі ұлттық табысқа тура пропорционалды
болуы керек:
- сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы.
Бұл екі сұраныс пайыз мөлшерлемесіне тәуелсіз болғандықтан, 1-су-ретте
ол тік сызық ретінде көрсетілген.
1-сурет.
а – трансакциялық, б – жалдаптық, в – жалпы
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотиві – жалдаптық мотивті бөліп
көрсету. Бұл жағдайда ақша қорының дивидент әкелмеген кезі қарастырылады.
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын тигізеді.
Адамдардың алып сатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты болғанымен, олар
кездейсоқ мұқтаждықтарға, яғни сақтауға жұмсалуы мүмкін.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар пайызы-ның
түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша ұстайды. Ақшаның пайыз
мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады, ал балама активтерге
пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде біз ақша құнын ақшаға
аламыз және де басқа активтерге, мысалы, сақтау мекемелеріндегі депозит
немесе коммерциялық іс қағаздарға төленген пайыз арқылы да өлшеп аламыз.
Ақшаның пайыз мөлшерлемесі – дербес пайыз мөлшерлемесіне жатады.
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен дербес пайыз
мөлшерлемесі аралығындағы айырмашылыққа тең болады.
Ақша жүйесіндегі жаңалық жалпы банктегі активтердің табиғатын
өзгертеді. Мысалы, депозитке салым төлейтін сақталымдар NOW есебіне тиым
салу ретінде ойлап табылды. NOW – кәдімгі чек. Банктер бір-бірімен пайыз
мөлшерлемесін төлеу жолын табуда өзара бәсекеге түседі. Тыйым салу
төңірегінен сақтау депозиттеріне жол ашылуына өрай олар енді мұны NOW
сұраныс депозиті деп атайды, сөйтіп оның анықтамасы өзгереді. Сонымен, ақша
нарығындағы өзара қор тек 1973 жылы ашыла бастады. 1982 жылға дейін
банктерге ақша нарығына активтер шығарыға рұқсат берілмей келсе, кейіннен
мұндай депозиттер банктерге жедел түрде құйыла бастады.
Ақша – кең қолданылатын төлем құралы. Қазіргі экономиканы ақша-сыз
көзге елестету қиын. Экономикада ақша жоқ жағдайда әрбір келісім екі жақты
келісушілік бойынша тауар айырбасы арқылы жүзеге асады.
Ақшаның төрт түрлі қызметі бар. Халықаралық есеп құралы болуы оның
бірінші қызметі, қалған үшеуі – баға қоры, есеп бірлігі және ұзартылған
төлем. Бұл халықаралық есеп құрамының өздаған ерекшеліктерімен ғана
ерекшелінеді.
Баға қоры дегеніміз – уақыттан тыс бағадан құралған актив. Сонымен,
жеке адамда ақша қоры болса, оны ол алдағы уақытта бір зат сатып алуға
жұмсайды. Егер актив құны болмаса, ол халықаралық есеп құралы болып
саналмайды.
Ақша атқаратын төрт қызметінің соңғы екеуі – оның әдеттегі атқаратын
қызметі. Баға қоры функциясын активтер атқарады.
Ақша иемденудің пайдасы мен қауіптілігін алып қарағанда, сақтық
кассасындағы депозиттер басқа да ақша тәрізді қатерге ұшырайды. Мұндағы
негізгі қауіп инфляциядан бейхабар болудан туындайды.
Ақша ұсынысы екі қосындыдан тұрады:
1) Банк жүйесінен тыс қолда бар ақша;
2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле жасау үшін қолданы-латын
депозиттер.
Қазіргі замандағы банк жүйесі – жеке резервті жабумен байланысты жүйе.
Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша ұсынысын өсіру
мүмкіндігі бар.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда болуы-ның
нәтижесінде туындайды.
Ақша ұсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып жасалады
және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің қолма-қол ақшаға
ауысуы.
Ақша базасы – Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгелдеу.
Кассаны түгелдеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа да құндылық-
тардың нақты бар болуын есептеу кезінде қолма қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға құнды
қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша құжат-тары
(маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама, авиа-билеттер және
т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке алынбайды, яғни олардағы
көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды; кассада осы кәсіпорынға
тиісті емес ақша қаржылары және басқа да құндылықтардың бар болуы жөніндегі
кассирдің мәлімдемесі қабылданады.
бет жағы
“Цемент” ААҚ
кәсіпорын, ұйым
Құжат-тҚұжатты Операция Кәсіпорынның Өндіріс Цех Бөлімше
ың № жасаған түрінің құрылымдық түрі (қойма)
күні коды бірлігінің
коды
15 30.11.01 17 01 - - -
АҚША ҚАРЖЫСЫНЫҢ НАҚТЫ ҚОЛДА БАРЫН ТҮГЕЛДЕУДІҢ АКТІСІ
“Цемент” ААҚ қаласында тұратын
ҚОЛХАТ
Түгелдеуді жүргізу басталғанға дейін ақша қаржысының барлық кіріс және
шығыс құжаттары бухгалтерияға өткізілді және менің жауапкершілігіме түскен
барлық ақша қаражаттары есепке алынды, ал шыққандары шығысқа шығарылады.
Материалды жауапты тұлға
Кассир Исаев
Еркін Исаев
лауазымы
қолы аты,
жөні, тегі
30 желтоқсан 2001 жылғы №156 бұйрықтың (өкімнің) негізінде 30 қараша 2001
жылдағыжағдайы бойынша ақша қаржысын тізімге алу жүргізілді.
Түгелдеу кезінде мыналар анықталды:
1) нақты ақша 736 теңге 40 тиын
2) пачта маркасы 596 теңге 30тиын
3) мемлекеттік алым маркалары 1272 теңге 00 тиын
Нақты жиыны 4604 теңге 70 тиын
Төрт мың алты жүз төрт теңге 70 тиын
Есепке алу деректері бойынша: Бес мың қырық теңге 23 тиын
Түгелдеудің нәтижелері: артық кем 435 теңге 53 тиын
Касса нөмірінің соңғысы:
кіріс №279, шығыс 596
Комиссияның төрағасы
Қаржы директоры Түкібаев
Тілеш Түкібаев
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Комиссияның мүшелері:
Бас бухгалтердің орынбасары Омаров
Төлен Омаров
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Ішкі аудитор Қатпаев
Жұпарбай Қатпаев
лауазымы
қолы
аты-жөні, тегі
Актіде көрсетілген ақша қаржысы менің жауапкешілігімде сақталатындығын
растаймын.
Материалды жауапты тұлған Еркін Исаев
сырт жағы
Артық немесе кем шығудың себептерін түсіндіру: кем шығу менің кінәмнан
болды; оны екі күндік мерзім ішінде өтеуге міндет аламын.
Материалды жауапты тұлға Исаев
Еркін
Кәсіпорын басшасының шешімі: бухгалтерия кем шығудың қайталанбауына
шара қолдансын. Исаевқа ескеру берілсін.
Жұмаділдә Еримбетов
қолы
30 қараша 2001 жыл
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған
есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем
шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және
сомасы көрсетіледі.
Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжатарын
түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі. Тексеріс
құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және
нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі (қолда бар ақша қаржысын түгелдеудің
актісі жоғарыда көрсетілген).
Ақша қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беу бланкілерін
түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру арқылы жасалады.
Ақша қаражаттарының және құнды қағаздардың артық шыққан сома-лары
кіріске алынуға тиісті: ол кезде 441,422,451,452 шоттары дебеттеліп, 727
шоты кредиттеледі.
Кем шыққын ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеу үшін мате-риалды
жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:
334 шоты дебеттеліп, 411, 422, 451, 452 шоттары кредиттеледі.
Егер де кінәлі тұлғалар табылса, онда 334 шоты кредиттеліп, 333 шоты
дебеттеледі, яғни 334 шоты жабылады.
Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 334
кредитінен 821 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Ақша қаражаттарының қозғалысына ішкі бақылау жасау жүйесі.
Ішкі бақылау жүйесі – бұл активтерді қорғау, кәсіпорынның қаржы-лық
саясатымен сәйкестігін қамтамасыз ету, бухгалтерлік шоттардағы бейнеленген
мәліметтердің сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатынада жасала-тын саясат және
процедура.
Ақща қаражаттарына және өтімді (ликвидті) активтерге жасалынатын қатаң
бақылау жүйесі – ақпарат тұтынушылар экономикалық шешім қабылдау үшін
пайдаланатын қаржылық қортынды есепте бейнеленген мәліметтердің шынайлығын
қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарын қорғау көптеген кәсіпорындар үшін маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Ақшаны жасырып алып кету оңай, сондай-ақ
олардың меншіктік таңбалары болмайды және конвертациала-нушылық қасиеті
бар.
Ақша қаражаттарына ішкі бақылауды жүзеге асыру төмендегі міндетті
қызметтерді атқарудан тұрады:
• ақша қаражаттарын жеке сақтау және оның жеке есебін ұйымдастыру;
• нақты ақшамен орындалған операцияларының барлығының дерлік есебін
ұйымдастыру:
• кассада ақша қаражаттарының тек қажетті ғана бөлігін сақтау;
• кассадағы ақша қаражаттарының қалдығын мерзім сайын тексеруден өткізу.
Келіп түскен ақша қаражаттарын бақылау.
Ақша қаражаттары түрлі көздерден келіп түседі және кәсіпорында ондай
операцияларды бақылаудың түрлі жолдары бар. Солардың ішінде төмендегі
процедуралар жиі қолданылады:
1. Ақша қаражаттарын төлеу операцияларын, нақты ақшамен жүргізілетін
операцияларды тіркеу жұмыстарын, кассадағы қалдық ақша қаражаттарын
салыстырып тексеру бойынша жұмыстарды қызметкерлер арасында бөліп тарату.
Мұндай бөліп тарату ұрлануға және жалған жазулар арқылы ақша
қаражаттарының жасырылуына жол бермейді.
2. Ақша қаражаттарының банк шотына келіп түсу сәтінен бастап оларды тұрақты
және үздіксіз қадағалауды қамтамасыз ету үшін ақша қаражат-тарының есебін
жүргізу және оларды тіркеу операциялары бойынша жауапкершілікті
қызметкерлер арасында бөліп тастауды бекіту. Мұндай бақылау жүйесі ақша
қаражаттары келіп түскенде кідіріссіз тез санауды, сол сәтте кідіріссіз
тіркеуді, алынған барлық ақша қаражаттарын уақытылы депоненттеуді талап
етеді.
3. Ақша қаражаттарының мақсатты пайдаланылуын басқару және бухгалтерлік
жазуларды жүргізу қызметтерінің жүзеге асырылуына үздіксіз бақылауды
қамтамасыз ету. Бұл бақылауға келесі шаралар кіреді: кассадағы ақша
қаражаттарын күнделікті және кездейсоқ уақыта тексеру, жүргізілген ішкі
ревизиялардың нәтижесі бойынша және келіп түскен ақша қаражаттары,
төлемдер мен қалдықтар жөнінде күнделікті қоры-тынды есептер жасау.
Ақшалай шығыстарды бақылау
Көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер кең ауқымдағы түрлі
реминттерге (өзінің кредиторларына) ақша төлейді. Әдетте, ақша қаражат-
тарын бақылау жүйесі әрбір кәсіпорынға жеке дайындап жасалынса да,
төмендегі ережелер барлық кәсіпорындарда дерлік кеңінен қолданылады:
1. чектерді толтыру және оларға қол қою, оларды жөнелту және тиісті
бухгалтерлік жазуларды орындау бойынша ақшалай шығыстарды құжаттар
міндеттемелерін бөліп тарату;
2. алдын-ала нөмірленген чектерге ақшалай шығындарды бейнелеу;
3. касса шоты пайдаланған жағдайда, оны жүргізу өкілеттілігін бақылау;
4. ақшалай шығыстарды және олардың бейнеленуін қадағалау.
Кассадағы қалдықтарды тексеру.
Әрбір есепті күнде немесе айдың аяғында ақша қалдықтарын тексеру
міндетті болып табылады. Ақша қаражаттарының әрбір сақталу орнына қарай
шоттардың жеке ашылуы тексеру жүргізуді жеңілдетеді және қателерді тез
арада анықтауға мүмкіндік туғызады.
Тексеру процесі төмендегі кезеңдерден тұрады:
1. Кассадағы нақты ақшаның қалдығының барын ақша операцияларына қатысы жоқ
қызметкер кассирдің қатысуымен санауы тиіс және тексеру нәтижесі құжатта
бейнеленіп, оған тексеру жүргізілген күн жазылады және екі жақтың да
қолдары қойылады.
2. Іс жүзіндегі ақша қаражаттарының қалдығын бухгалтерлік шоттардағы
бейнеленген қалдықтармен сәйкестігін салыстыру. Анықталған кез келген
ауытқушылық міндетті түрде салыстыру ведомосында көрсетіліп, себептері
анықталуыу қажет.
Есеп
1. Айталық, шарт жасауға арналған әр теңге орта есеппен жылына 6 рет
айналады және соңғы тауар немесе қызмет қөрсетуді сатып алуға
бағытталады. ЖҰӨ атаулы көлемі 2400 млрд. тг. Шарт жасауға арналған
ақшаға деген сұраныс көлемін табыңдар.
2. Кестеде активтерден әртүрлі пайыз мөлшері бойынша ақшаға деген сұраныс
көлемі көрсетілген. Мәліметтерді қолданып, ақшаға деген жалпы
сұранысты көрсетіңіз.
Пайыздық Ақшаға сұраныс көлемі
қойылым (℅)
активтер бойынша Жалпы
16 20 420
14 40 440
12 60 460
10 80 480
8 100 500
6 120 520
4 140 540
Жауабы:
1. 2400:6=400 млрд тг. 2. 420, 440, 460, 480, 500, 520, 540.
1.2. Банктегі есеп айырысу шотының операциялар есебі
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама
түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге болып
саналады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анық-тайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма-қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындар-дың атаулы
құрылымы, айшықталған пішіні болу керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламен-тінің
құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәрті-бін
анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына оралып отыру жолымен
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және коммерциялық
банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгереді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол ақша-сыз
түрінде болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен тиындардың
қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік
қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы
немесе ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднербанкі 10000
маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (резервтер)
мен пассивтері (депозиттер) 10000 маркаға өседі (а сызбасы). Біздің
мысалымызда резервтер талабының көлемі 10℅. Осы жағдайда банк қолма-қол
ақша немесе чек түрінде 9000 марка көлемінденесие береді (әсызбасы). Қарыз
алған кісі оны басқа банкке салады (б сызбасы). Қарыз берген бірінші банкке
депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы резерв жетеді.
Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда болады. Екінші
банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы қарызға
береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы салым 10000
маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте көрсетілген.
Дрезднер банкі
Дрезднер банкі
Актив Пассив Актив
Пассив
Резервтер Депозиттер
Денпозиттер
+10000 +10000
Резервтер
+10000 +10000
Несие мен
бағалы
қағаздар
+9000
(а)
(ә)
Коммерциялық банк Дойче банкі
Актив Пассив Актив
Пассив
Резервтер Депозиттер
+900 +9000
Несие мен
бағалы
қағаздар
+8100
Резервтер Депозиттер
+810 +8100
Несие мен
бағалы
қағаздар
+7290
(б)
(в)
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
корреспондеттік шотында сақталуға міндетті банк депозиттерінің бөлігі (бұл
Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктер
қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер – Ұлттық банктегі корреспондеттік шотта қаражатының
барлығына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін,
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының көлемі, яғни банктер өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшерлеріне әсер етеді.
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі 42 “Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары” деген бөлімшесінің
шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:
421 “Аккредитивтегі ақша қаражаттары” шоты. Бұл шотта аккредитивтегі
ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккреди-тив – клиенттің
тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген
банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив
ашқан банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай
төлемдерді олар аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа
банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын (депоненттел-ген);
қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және транс-ферабельдік
(аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депонеттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке акредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның
билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы
ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын
жағдаймен келіседі.
Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ (мысалға, келісім-шартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда)
жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық
билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы
бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдынджа орындаушы банк,
аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі
қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефи-циардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге аса-тын
аккредитив.
Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа
(екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мергімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 601 “Банк несиелері” шотында, ал егер
аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 441 “Есеп айырысу шотындағы
қолма-қол ақша” шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы
шоттар (441, 604) кредиттеледі де, 421 “Аккредитивтердегі ақша қаражаттары”
шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 421 шоттың кредиті бойынша және 671
“Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу” шотының дебеті бойынша
көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері
қайтару 441, 431, 432, 601 шоттарының дебеттерінде және 421 шотының
кредитінде көрсетіледі.
Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 шоты дебетте-леді
де, 441 шоты кредиттеледі.
422 “Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары” шоты бойынша есеп айырысу
чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару
жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің)
өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.
Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 422
дебеттеліп, 431, 432, 441, 601 шоттары кредиттеледі.
423 “Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол қаражат” шотында айрықша
сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі
ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру,
мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа
да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелері-нің, демалыс лагерьлері,
ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары,
кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шот-тан күрделі қаржыны қаржыландурыға
шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.
Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшаларды есепке алудың үлгі
операцияларының шоттар корреспонденциясы төменде берілген:
Шоттар
Реттік Операциялардың мазмұны корреспонденциясы
№
Дебет Кредит
1. Ағымдағы, корреспонденттік және басқа да 421 423,431
банктік шоттардан ақшаны аккредитивке есепке ,
алу 432,441
2. Аккредитивтерді төлеуге қарыздар алынды 421 601,602
3. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 421 745
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
көрсету
4. Аккредитивтің пайдаланылмаған қалдығын есеп
айырысу және басқа да банктік шоттарға 671, 687 421
есептен шығару
5. Берушінің төлеу шотына аккредитивті есептен 671, 687 421
шығару
6. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 844 421
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
реттеу
7. Чек кітапшаларын берген кезде ақшаны 423,431
депозитке салу 422 ,
441,601
-602
8. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 422 725
өзгеруінің нәтижесінде чек кітапшаларындағы
бағам айырмасын көрсету
9. Ағымдағы, корреспондентік және басқа да
банктік шоттарға пайдаланылмаған чек 423,431 422
кітапшалары бойынша сомалар қалдығын есептен441
шығару
10. Чек кітапшаларынан төменгілерді төлеу:
10.1 алдағы кезеңдерге жататын шығыстарды 341-343 422
10.2 қаржыландыру жалгерлігіне беру бойынша 683 422
шығыстарды
10.3 қаржыландыру жалгерлігіне беру бойынша 684 422
есептелген сыйақыны
10.4 ағымдағы жалгерлікке беру бойынша шығыстарды687 422
10.5 Берушілер мен мердігерлердің шоттарын 671,687 422
10.6 жалпы және әкімшілік шығыстарын іске асыру 811,821 422
жөніндегі шығыстарды
11. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының 844 422
өзгеруінің нәтижесінде бағам айырмасын
көрсету
12. Банктегі карт-шоттарға ақшаның түсуі:
12.1 өткізілген дайын өнім (тауарлар, жұмыстар, 423 301,303
қызметтер) және т.б. үшін ,
321-323
12.2 вексельдер брйынша берешекті өтеу есебіне 423 302
12.3 Есептелген сыйақының өтеу есебіне 423 332
12.4 ағымдағы, коррсепондеттік және валюта 423 431
шоттарынан
12.5 ағымдағы, корреспондентік және валюталық 423 431
шот-тарынан
13. Банктердегі арнаулы есеп шоттарға
аккредитивтің, чек кітапшаларының 423 421-422
пайдаланылмаған қалдығын есепке алу
14. Банктердегі карт-шоттарға аванстардың 423 351-353
пайдаланыл-маған сомаларын қайтару
15. Қарыздар есебінен банктегі карт-шоттарға 423 601-603
ақшаны есепке алу
16. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының
өзгеруінің нәтижесінде банктердегі 423 725
карт-шоттарда бағам айырмасын көрсету
17. Банктегі карт-шоттарға субсидиялардың түсуі 423 726
18. Банктердегі карт-шоттардан есеп беруге ақша 333 423
бөлу
19. Банктердегі карт-шоттардан қателесіп есептен334 423
шығарылған сома
20. Банктерден карт-шоттардан алдағы кезеңдерге 341-343 423
жататын шығыстарды төлеу
21. Банктердегі карт-шоттардан авансты аудару 351-353 423
22. Банктегі карт-шоттардан есеп айырысу, 431,432 423
корреспонденттік және басқа да банктік 441
шоттарға ақша аудару
23. Банктердегі карт-шоттардан кассаға қолда бар451 423
ақшаны алу
24. Мыналардың алдында банктердегі карт-шоттардан берешекті өтеу
24.1 еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын 641-643 423
ұйым-дардың алдындағы
24.2 Берушілер мен мердігерлердің алдындағы 671-687 423
25. Валюта айырбастаудың рыноктық бағамының
өзгеруінің нәтижесінде банктердегі 844 423
карт-шоттарда бағам айырмасын көрсету
26. Банктегі басқа да шоттарға аванстардың 424 351-353
пайдала-нылмаған сомасын қайтару
27. Банктегі ағымдағы, корреспонденттік 424 431,441
шоттардан филиалдық немесе өкілдік шотына
ақшаның түсуі
28. Филиалдың немесе өкілдіктің шотынан 334 424
қателесіп есептен шығарылған сома
29. Филиалдың немесе өкілдіктің мыналарды төлеуі:
29.1 салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті633-639 424
төлемдер
29.2 іске асыру, жалпы және әкімшілік шығыстары 811, 821 424
бойынша шығыстарды
30. Филиал немесе өкілдіктің авансты аудару 351-353 424
3. Ақшаның ашылу тізімі
Ақша қаражаттарының есебі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есеп
операциялары.
№ Операциялардың мазмұны шоттар номерлері
дебет кредит
1 2 3 4
41-бөлімше: Жолдағы аударылған ақша қаражаттары
1 Субъектінің есеп айырысу шотына әзірге келіп
түс-пеген есеп беретін адамның почтаға салған
ақша қаражаттары 411 333
2 Тиісті баратын жерге әзірге барып түспеген
кәсіп-орын кассасынан төленген сома 411 451
3 Сатып алушылар төлеген, бірақ есеп беретін
уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген сома441 301
4 Есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп
түспеген, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің411 641-643
аудар-ған ақша қаражаттары
5 Кәсіпорынның есеп айырысу шотына жолдағы деп
есептелген ақша қаражаттары келіп түсті 441 411
42-бөлімше: Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары
1 Ақша қаражаттарынан ашылған аккредитивтер 421 423, 431
441
2 Банк несиесінің есебінен ашылған 421 601
аккредитивтер
3 Ашылған аккредитивтер арқылы жабдықтаушыларға
жіберген тауарларының және материалдарының 671 421
құны төленді
4 Ашылған аккредитивтің пайдаланылмай қалған
сомасы есеп айырысу шотына қайтарылды 441 421
5 Кәсіпорынға чек кітапшасын бергенде 422 431, 441,
депонент-телген сома 601
6 Жабдықтаушыларға және басқаларға арнайы
шоттар-дан чек кітапшалары бойынша берешек 671, 687 422
сомалары төленгенде
43-бөлімше: Валюталық шот
1 Жарғылық қорға шетелдік үлес қосушылардан
келген сома 431-432 511
2 Жіберілген өніммен көрсетілген қызмет үшін
шетелдік сатып алушылардан валюталық шотқа 431-432 301
келіп түскен сома
3 Шетелдік ақша өз еліміздің ақшасына (теңге)
айыр-бастап, есеп айырысу шотына кіріс етілді441 431
4 Шетелдік сатып алушылардан алдын ала аванс
ретінде алынған сома 431, 432 661, 662
5 Қызметтегі іс-сапарлары үшін валюталық шоттан
келіп кірістелген сома 452 431
6 Өз еліміздегі валюталық шотқа шетелдік
валюталық шоттан келіп кірістелген сома 431 432
7 Тексеру кезінде банк көшірмесінде қате
есептелінген: 431, 432 687
валюталық шотқа қате келіп түскен ақша
қаражат-тары 334 431, 432
қате шығыс етілген сома
44-бөлімше: Есеп айырысу шоты
1 Есеп айырысу шотына субъектінің қаржылық
қорын толтыру мақсатымен үлес қосушылардан 441 511
келіп түскен сома
2 Сатып алушылардан жіберілген өнім, 441 301,
көрсетілген қызмет, істелінген жұмыстар үшін 321-323
келіп түскен сома
3 Есеп айырысу шотына вексельден келіп түскен
сома: 441 302
негізгі берешектердің қарыз сомасы 441 302
есептелінген пайыздар (проценттер)
4 Есеп айырысу шотына жалға алушылардан 724, 332
пайдалан-ғаны үшін түскен қаржы 441 (егер бұрын
есепте-лінг
ен болса)
5 Жалға алушылардан жалға алып пайдаланғаны 724, 332
үшін есептелінген пайыз сомасы есеп айырысу 441 (егер бұрын
шотына келіп түсті есепте-лінг
ен болса)
6 Есеп айырысу шотына кассадан келіп кіріске
алынған сома 441 451
7 Басқа да берешектерден қарызын өтеу үшін
келіп түс-кен сома 441 334
8 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген банк 441 601
несиесі
9 Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шоттан
келіп түскен сома 441 423
10 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген банктен
тыс мекемелердің несиесі 441 602
11 Есеп айырысу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz