Ағартушылар философиясы



Ресейге қосылу нәтижесінде белгілі бір дәрежеде Қазақстанда өндіргіш күштер мен халық ағарту ісін ұйымдастыру және басқаруда ілгерілеу байқалды. Аймақтың халықтары тағдырында осы бетбұрысты байыптап ұғынуға деген қоғамдық қажеттілік туды. Ол қажеттілік XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болған және қоғамдық сана дамуында жетекші рөл атқарған ағартушылық- демократиялық ойдың мәнін түсіну үшін мынандай методикалық және теориялық қағидаларды ескеруіміз қажет: біріншіден, қарастырылып отырған ағартушылық идеология нақты тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу, оның мәдениетімен кең танысу және сол арқылы еуропалық өркениеттен сусындау- Ресейге бодан кезеңінің нәтижесі болып табылғанмен, қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпыресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстан ағартушылық идеологиясын оқып үйренуде жалпы ағартушылық құбылысқа тән белгілермен қатар оны тудырған мәдени- әлеуметтік орта ерекшелігіне де баса назар аудару қажет. Екіншіден, осы ағартушылық идеологияның басты ерекшелігі оның азатыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі Кеңес өкіметіне дейін және сол өкімет тұсында өз мәнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында (М. Дулатов- «Оян қазақ!», М. Жұмабаев- «Тәңір», «Мен кім», «Тез барам» т.б. А.Байтұрсынов «Қазақ өкпесі», «Тәні саудың жаны сау». «Қазақша оқу жайынан», Ә.Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев, М.Шоқаев, Ж. Аймауытов т.б.). Патша өкіметі мен сталиндік репрессия зардабын басынан өткізіп, әділет пен шындық жолында халқының мұң- мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға, білімге, оқу- ағартуға үндеген еңбектері бостандығы мен теңдігі жолында күреспен тығыз байланысты болды. Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол даму реакциялық идеялық бағыттармен күреске толы болды.
1. Алтаев Ж., Ғарифолла Е., Тұрсын Ғ., Байтенова Н., «Ғылым тарихы мен философиясы». Алматы: Қазақ университеті, 2006.
2. Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетәли Қ., «Философия тарихы». Алматы: Раритет, 2006.
3. Әбішев Қ. «Философия» Алматы: Ақыл кітабы, 2001.
4. Гайденко П.П. «Эволюция понятие науки (ХҮІІ-ХҮІІІ вв.)» М., 1987.
5. Есім Ғ., «Фәлсафа тарихы». Алматы: Раритет, 2004.
6. Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. «Филосфия». Алматы: 2003.
7. Мырзалы С.Қ. «Философия әлеміне саяхат». Қостанай: 2000.
8. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. «Философия тарихы». Алматы: 1999.
9. Соколов В.В, « Европейская философия ХҮ-ХҮІІ веков».М.,2003.
10. «Философия» Құр. Т.Ғабитов., Алматы: Раритет, 2003.
11. «Филосфиялық сөздік». Алматы: 1996.

Пән: Философия
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   


МОӨЖ‭

Тақырыбы:‭ ‬Ағартушылар философиясы

Ресейге қосылу нәтижесінде белгілі бір дәрежеде Қазақстанда өндіргіш күштер мен халық ағарту ісін ұйымдастыру және басқаруда ілгерілеу байқалды.‭ ‬Аймақтың халықтары тағдырында осы бетбұрысты байыптап ұғынуға деген қоғамдық қажеттілік туды.‭ ‬Ол қажеттілік XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болған және қоғамдық сана дамуында жетекші рөл атқарған ағартушылық-‭ ‬демократиялық ойдың мәнін түсіну үшін мынандай методикалық және теориялық қағидаларды ескеруіміз қажет:‭ ‬біріншіден,‭ ‬қарастырылып‭ ‬отырған ағартушылық идеология нақты тарихи шындық болып табылады.‭ ‬Ресейге қосылу,‭ ‬оның мәдениетімен кең танысу және сол арқылы еуропалық өркениеттен сусындау-‭ ‬Ресейге бодан кезеңінің нәтижесі болып табылғанмен,‭ ‬қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай,‭ ‬керісінше,‭ ‬онымен ортақтастықта-‭ ‬XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпыресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды.‭ ‬Сондықтан Қазақстан ағартушылық идеологиясын оқып үйренуде жалпы ағартушылық құбылысқа тән белгілермен қатар оны тудырған мәдени-‭ ‬әлеуметтік орта ерекшелігіне де баса назар аудару қажет.‭ ‬Екіншіден,‭ ‬осы ағартушылық идеологияның басты ерекшелігі оның азатыққа,‭ ‬бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі Кеңес өкіметіне дейін және сол өкімет тұсында өз мәнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында‭ (‬М.‭ ‬Дулатов-‭ ‬Оян қазақ‭!‬,‭ ‬М.‭ ‬Жұмабаев-‭ ‬Тәңір‭‬,‭ ‬Мен кім‭‬,‭ ‬Тез барам‭ ‬т.б.‭ ‬А.Байтұрсынов‭ ‬Қазақ өкпесі‭‬,‭ ‬Тәні саудың жаны сау‭‬.‭ ‬Қазақша оқу жайынан‭‬,‭ ‬Ә.Бөкейханов,‭ ‬Ш.‭ ‬Құдайбердиев,‭ ‬М.Шоқаев,‭ ‬Ж.‭ ‬Аймауытов т.б.‭)‬.‭ ‬Патша өкіметі мен сталиндік репрессия зардабын басынан өткізіп,‭ ‬әділет пен шындық жолында халқының мұң-‭ ‬мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға,‭ ‬білімге,‭ ‬оқу-‭ ‬ағартуға үндеген еңбектері бостандығы мен теңдігі жолында күреспен тығыз байланысты болды.‭ ‬Үшіншіден,‭ ‬қазақ ағартушылығы күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті.‭ ‬Ол даму реакциялық идеялық бағыттармен күреске толы болды.‭
Қазақ ағартушыларының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов‭ (‬1835-1865‭) ‬демократтық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі.‭ ‬Энцклопедис-‭ ‬ғалым,‭ ‬шығыстанушы,‭ ‬саяхатшы,‭ ‬публицист және қоғам қайраткері.‭ ‬Шоқан Уәлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалық білімділік пен Шығыс халықтарының мәдениеті жайлы терең түсінікті үйлестірді және қысқа ғұмырында мол да жан-‭ ‬жақты шығармашылық мұра‭ ‬қалдырды.‭
Уәлихановтың азамат,‭ ‬ғалым және ойшылдық қалыптасуында орыстың озық мәдениеті мен ғылым қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғандығын атп өтуіміз қажет.‭ ‬Шоқан В.Г.‭ ‬Белинскийдің,‭ ‬Н.Г.Чернышевскийдің,‭ ‬А,И.‭ ‬Герценнің,‭ ‬Н.А.Добролюбовтың еңбектерін оқып-‭ ‬үйренді,‭ ‬олардың көзқарастары мен идеяларын қуаттады.‭
Уәлиханов шығармашылығын‭ ‬1‭) ‬қалыптасу кезеңі‭ (‬Петерборға барғанға дейінгі уақыт,‭ ‬яғни‭ ‬1855-1859‭ ‬жылдар аралығы‭) ‬және‭ ‬2‭) ‬кемелдену кезеңі‭(‬1859-1865‭) ‬деп екіге бөлуге болады.‭ ‬Петрбордан басталатын қызықты да мазмұнды соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан өмірінің соңына дейінгі жылдарды қамтиды.‭ ‬Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан өзінің‭ ‬30‭ ‬жылдық аз өмірінің ішінде этнография,‭ ‬Қазақстан және Орта Азия тарихы мен мәдениеті саласында ұлы еңбектер қалдырған ғалым,‭ ‬ағартушы-‭ ‬демократ.‭ ‬Ш.‭ ‬Уалиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған,‭ ‬алайда,‭ ‬барша шығармаларынан дерлік философиялық пікірлер мен тұжырымдарды байқауға болады.‭ ‬Ол‭ ‬Қазақтардағы шамандықтың қалдығы‭‬,‭ ‬Сахарадағы мұсылмандық жөнінде‭‬,‭ ‬Тәңір‭ (‬Құдай‭) ‬деген еңбектерінде философияның негізгі мәселесіне қатысты пікірлер айтады.‭ ‬Ең алдымен,‭ ‬Ш.Уалиханов‭ ‬сыртқы дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек.‭ ‬Қазақ жеріндегі шамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде‭ ‬сыртқы дүние-‭ ‬күн,‭ ‬ай,‭ ‬жұлдыздар және жер-‭ ‬алғашқы құдірет болып табылады‭ ‬деп көрсетеді.‭ ‬Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін мұқият зерттеулерінен және басқа да еңбектерінен Шоқанның себептілік заңдылығын құптайтындығы,‭ ‬себепсіз құбылыс болмайтындығына кәміл сенетіндігі байқалады.‭ ‬Мысалы‭ ‬Тәңір‭ (‬Құдай‭) ‬мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдары себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді.‭
Сонымен,‭ ‬Шоқан сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін,‭ ‬оның обьективтік заңдылықтарға бағынатындығын мойыедайтын философиялық көзқараста болғанын көреміз.‭ ‬Қазіргі кезде философияның негізгі мәселелерінің маңыздысы ретінде адам,‭ ‬оның қоршаған дүниеге қарым-‭ ‬қатынасы аталынады.‭ ‬Уәлиханов бұл мәселенің маңызды‭ ‬екенін сонау XIX ғасырдың орта кезінде-‭ ‬ақ айтып кеткен.‭ ‬Қазақтардағы шамандықтың қалдығы‭ ‬деген еңбегінде табиғат пен адам,‭ ‬өмір мен өлім мәселесін,‭ ‬адмның табиғатқа қатынасын танып білу қажеттілігін шамандықтан туды деп тұжырымдайды.‭ ‬Бұдан Ш.‭ ‬Уалихановтың адам мәселесіне,‭ ‬оның фәни дүниедегі орнына,‭ ‬өлім өмір мәселесіне ерекше мән бергендігі көрініп тұр.‭ ‬Шамандықтың шығуының бір себебі,‭ ‬табиғатқа құштар болу дейді.‭ ‬Екінші ғажайып нәрсе-‭ ‬адам,‭ ‬адамның терең ойға және танып білуге ұмтылған рухы деп көрсетеді.‭ ‬Яғни,‭ ‬адамның ішкі дүниесі,‭ ‬оның қоршаған дүниеге қатынасы зерттеуді қажет ететін мәселе есебінде қаралады.‭
Шоқан діннің,‭ ‬әсіресе,‭ ‬қазақ даласында Бұхара молдалары таратып жүрген уағыздары‭ ‬ой мен сезімнің дамуын тежейтін өлі схоластикадан басқа ештеңе әкелмейді‭ ‬деп көрсетеді.‭ ‬Кейбір ислам дінін жақтаушылардың Мұхаммед ілімін тазартуға болады деген пікіріне қарсы шығып,‭ ‬онда ешқандай реформа болуы мүмкін емес дейді.‭
Шоқанның прогресті халықтың материалды тұрмыс жағдайының жақсаруымен тікелей байланыстырылуы қоғамды дұрыс философиялық тұрғыдан түсінудің бірден-‭ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қайта өрлеу және Жаңа Заман философиясы
Орыс философиялық ойлары
Поль Анри Гольбах француз философы
КӨНЕ ШЫҒЫС ФИЛОСОФИЯСЫ ТАРИХЫ
Француз материалистері
Уәлиханов шығармашылығын
Франсуа Вольтер философиясы
Ағартушылық дәуірі және оның ерекшеліктері
Классикалық ұғымы. Неміс классикалық философиясының пайда болуының әлеуметтік-мәдени шарттары, ерекшеліктері
Сократ философиясы
Пәндер