Ескі заман ескерткіштері. орхон-енисей жазу ескерткіштері
Орхон-енисей жазу ескерткіштері-жазылған уақыт түркі тілдерінің даму тарихында «Кене түркі дәуіріне» сай келеді. Шығыс Түрік қағандығының қурамында өмір сүрген түріктер осы орхон-енисей жазуын колданып, сол жазудын тілінде сөйлеген. Орхон-енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері — Орхон, Енисей, Селенга және Талас өзендерінің бойы. Басқа жерлерден кездесті дегеннің өзінде де олар осы аталған шендердің біріңіқ болмаса да екіншісінін, маңынан онша алыстап кете қоймаған. Сондықтан бір топ ескерткшттер әуелі өздері бойынан табылған көрнекті өзендердің атымен «Орхон-енисей ескерткіш-тері» деп аталған да, кейнірек ол атау сол тектес өзге еекерткіштерге де берілген. Сөйтіп «Орхон-енисей жазуы» деген сөз «рунь, жазуы» деген терминнің орнына қолданылатын болып қалыптасқан.
«Рунь» деген сөз Скандинавия халықтарының тілінде «құпия», «сыры ашылмаған», «тылсым» деген үғьш береді. Сібірде 13 жыл айдауда болған швед офицері Ф. И. Табберт-Страленберг (тіл біліміндегі «орал-алтай» теориясының негізін салушы) 1730 ж. орхон-енисей жазуынын, бірнеше үлгілерін тауып, бұрын-соңды тарихта белгісіз, ешкім түсінбейтін жат жазуды өз еліщің тілінде осылай деп атаған .Батыс елдерінде де «рунь жазуының ескерткіштері» деген сөз орамы бар, бірақ олардың жазуы орхон-енисей жазуынан бөтен. Орхон-енисей жазуы туралы мәліметтер одан бүрын да белгілі болатын. Бірак, бұл жазудың өзіндік сыры екі ғасыр бойы қүпия болып келген: XVII ғасырдың аяғынан (1692 ж.) бастап XIX ғасырдың соңына дейін (1893 ж.) оны ешкім оқи алмаған.
Орхон-енисей жазуының ең алғаш сырын ашқан даңия ғалымы В. Томсен болды. Ол 1893 ж. 15 декабрьде Дания Ғылым академиясының мәжілісінде Орхон өзенінін, бойынан табылған ескерткіштерді оқудың кілтін ашкандығын хабарлаған. Ғалым орхон-енисей жазуынын, ескерткіштері түрік халыктарының тілінде жазылған деп мәлімдеді. В. Томсонның ізімен 1894 ж. 19 январьда В. Радлов Күл-Тегін ескерткішін аударып шықты. Одан сон Могилян ханның ескерткіші аударылды. 1895 ж. В. Радлов енисей жазуынын, ескерткіштерін аударып басты.
«Рунь» деген сөз Скандинавия халықтарының тілінде «құпия», «сыры ашылмаған», «тылсым» деген үғьш береді. Сібірде 13 жыл айдауда болған швед офицері Ф. И. Табберт-Страленберг (тіл біліміндегі «орал-алтай» теориясының негізін салушы) 1730 ж. орхон-енисей жазуынын, бірнеше үлгілерін тауып, бұрын-соңды тарихта белгісіз, ешкім түсінбейтін жат жазуды өз еліщің тілінде осылай деп атаған .Батыс елдерінде де «рунь жазуының ескерткіштері» деген сөз орамы бар, бірақ олардың жазуы орхон-енисей жазуынан бөтен. Орхон-енисей жазуы туралы мәліметтер одан бүрын да белгілі болатын. Бірак, бұл жазудың өзіндік сыры екі ғасыр бойы қүпия болып келген: XVII ғасырдың аяғынан (1692 ж.) бастап XIX ғасырдың соңына дейін (1893 ж.) оны ешкім оқи алмаған.
Орхон-енисей жазуының ең алғаш сырын ашқан даңия ғалымы В. Томсен болды. Ол 1893 ж. 15 декабрьде Дания Ғылым академиясының мәжілісінде Орхон өзенінін, бойынан табылған ескерткіштерді оқудың кілтін ашкандығын хабарлаған. Ғалым орхон-енисей жазуынын, ескерткіштері түрік халыктарының тілінде жазылған деп мәлімдеді. В. Томсонның ізімен 1894 ж. 19 январьда В. Радлов Күл-Тегін ескерткішін аударып шықты. Одан сон Могилян ханның ескерткіші аударылды. 1895 ж. В. Радлов енисей жазуынын, ескерткіштерін аударып басты.
ЕСКІ ЗАМАН ЕСКЕРТКІШТЕРІ
Орхон-енисей жазу ескерткіштері
Орхон-енисей жазу ескерткіштері-жазылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихында Кене түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түрік қағандығының
қурамында өмір сүрген түріктер осы орхон-енисей жазуын колданып, сол
жазудын тілінде сөйлеген. Орхон-енисей жазу ескерткіштерінің ең көп
табылған жері — Орхон, Енисей, Селенга және Талас өзендерінің бойы. Басқа
жерлерден кездесті дегеннің өзінде де олар осы аталған шендердің біріңіқ
болмаса да екіншісінін, маңынан онша алыстап кете қоймаған. Сондықтан бір
топ ескерткшттер әуелі өздері бойынан табылған көрнекті өзендердің атымен
Орхон-енисей ескерткіш-тері деп аталған да, кейнірек ол атау сол тектес
өзге еекерткіштерге де берілген. Сөйтіп Орхон-енисей жазуы деген сөз
рунь, жазуы деген терминнің орнына қолданылатын болып қалыптасқан.
Рунь деген сөз Скандинавия халықтарының тілінде құпия, сыры
ашылмаған, тылсым деген үғьш береді. Сібірде 13 жыл айдауда болған швед
офицері Ф. И. Табберт-Страленберг (тіл біліміндегі орал-алтай теориясының
негізін салушы) 1730 ж. орхон-енисей жазуынын, бірнеше үлгілерін тауып,
бұрын-соңды тарихта белгісіз, ешкім түсінбейтін жат жазуды өз еліщің
тілінде осылай деп атаған .Батыс елдерінде де рунь жазуының ескерткіштері
деген сөз орамы бар, бірақ олардың жазуы орхон-енисей жазуынан бөтен. Орхон-
енисей жазуы туралы мәліметтер одан бүрын да белгілі болатын. Бірак, бұл
жазудың өзіндік сыры екі ғасыр бойы қүпия болып келген: XVII ғасырдың
аяғынан (1692 ж.) бастап XIX ғасырдың соңына дейін (1893 ж.) оны ешкім оқи
алмаған.
Орхон-енисей жазуының ең алғаш сырын ашқан даңия ғалымы В. Томсен
болды. Ол 1893 ж. 15 декабрьде Дания Ғылым академиясының мәжілісінде Орхон
өзенінін, бойынан табылған ескерткіштерді оқудың кілтін ашкандығын
хабарлаған. Ғалым орхон-енисей жазуынын, ескерткіштері түрік халыктарының
тілінде жазылған деп мәлімдеді. В. Томсонның ізімен 1894 ж. 19 январьда В.
Радлов Күл-Тегін ескерткішін аударып шықты. Одан сон Могилян ханның
ескерткіші аударылды. 1895 ж. В. Радлов енисей жазуынын, ескерткіштерін
аударып басты. Бұдан кейін де ол толып жатқан нұсқаларды аударып,
жариялады. 1896 ж. В. Томсен өз аудармаларын бастырып шығарды да, оған
қытай жазуының аудармасын да енгізді (М. Паркер аударған). П. Мелиоранский
1899 ж. Күл-Тегін ескерткішін қайта аударып шыкты. Осылардан кейін-ақ орхон-
енисей жазуы ескерткіштерін оқу, аудару және зеріттеу жұмыстарына ат
салысушы ғалымдар саны молан берді. Оның материалдарын пайдаланып жазылған
ғылыми, тарихи, лингвистикалық т. б. еңбектер де жарык көре бастады.
Осы күнгі түркі халықтарының ішінде енисей жазуының нұсқалары қырғыз,
хақас, тува, алтай тілдеріне жақын деген пікірлер айтылып жүр. Ал қазіргі
қазақ тілі фактілерімен салыстыра қарастырушы кейбір зерттеушілер орхон-
енисей жазуы дулат диалектісінде (С. Аманжолов, 1959 ж), талас жазуының
ескерткіштері үйсін диалектісінде (Ғ. Мүсабаев, 1952 ж.) жазылған деп
топшылайды. Бірақ мұндай жорамалдарды әлі де болса зерттей, анықтай түсу
керек.. Көпшілік зерттеушілер орхон-енисей жазу ескерткіштерін бір емес,
бірнеше түркі тілдерінін тарихи ортақ мұрасы деп карайды?
Орхон-енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Веңгрия
жеріне дейін тарап, кең жайылған. Оның қолданылу тарихы V және X—XI
ғасырлар аралығын қамтиды. Тек IX.—X сғасырдан бастан орхон-енисей жазуының
орнына біртікдеп ұйғыр жазуы, кейіңірек (X—XI ғ.) түгелдей араб жазуы
қолданылатын болады,
Орхон-енисей жазуы өзінің жазылу (графикалық) ерекшеліктері мен
қолдану өрісіне (табылған жеріне) қарай талас жазуы, енисей жазуы және
орхон жазуы делініп үш топқа бөлінеді.
Енисей жазу ескерткіштері
Енисей жазу ескерткіштері деп Енисей өзенінің бойы мен Тува
автономиялы облысынан табылған ескерткіштер тобы аталады. Бұл алқаптан
табылған ескерткіштердің үзынырғасы сексеннің үстінде. Соңғы жылдары енисей
жазу үлгілері Алтай аймағы мен Тува автономиялы облысынан, Хакас
автономиялы облысы мен Қраснояр өлкесінің территориясынан да табылып отыр.
Енисей ескерткіштері көлемі жағынан көбінесе шағын болып келеді. Ең үлкені
10—15 жолдан тұрады да, еқ кішісі 1—2 жолдан ғана құралған. Қолданылу
мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері ескі түркі жазушының ен, көнесі, ол
шамамен V—VII ғасырларға жатады деп шамаланады. Зерттеушілердің ескі түркі
жазуының алғашқы тараған, қалыптасқан отаны деп Енисей өзенінің анғарын
айтады. Осы жердей ол жазу түркі тайпалары мекен еткен Орхон өзенінің
бойына, Талас өңіріне тара ған. Бұл көзқарастың шындыққа жанасымдылығы жеке
таңбалардың жазылу тәсілі мен шеберлігінен де байқалады.
Орхон жазу ескерткіштері
Орхон жазу ескерткіштері деп Орхон, Селенга, Толы өзендерінің
аңғарынан, Минусинск ойпатыңан табылған ескерткіштер тобы аталып жүр. Орхон
есекерткіштері тілі, баяндайтын тарихи оқиғаларының мерзімі, жазу стилі
жағынан, ескі түркі жазуының соңғы, жаңа дәуірін танытадыу Енисей
ескерткіштерінің таңбаларынан гөрі орхон ескерткіштері таңбаларынын,
әлдеқайда жетілгендігі, әрі олардың жақсы сақталуы да Орхон өзеншін.
бойына, сондай-ақ оған жалғас аймаққа ескі түркі жазуы Енисей өзені
бойындағы түріктерден тараған болу керек дейтін пікірді растай түсетін
тәрізді. Оның бер жағында, орхон жазуы, сірә, халық арасына кеңінен
таралған болу керек. Күл-Тегін ескерткішінде мынадай сөйлем кездеседі аңар
көрү білің, түрк амты. будун беглері (мынаны оқып біліндер, түріктің
ендігі халкы мен бектері). Сол сияқты, Тоныюкук ескерткішінде де: Түрк
білге қаған еліне бітітдім бен білге Тоныюкук (Түріктің Білге қаған еліне
арвап жаздырдым мен, данышпан Тоныюкук) деген сөйлем бар. Бұларға
қарағанда, ескерткіш қойғызып, өсиет айтып отырған кісілер өз заманындағы
көпшілік түріктердің бұл жазуды оки алатынын ескерген сияқты.
Орхон жазуының ескеріткіштері сан жағынан көп, әрі көлемді болып
келеді. Олардың ішіндегі ең көрнектілері мыналар:
Білге қаған (Могилян) ескерткіші Кошо-Қайдам алкабындағы Орхон
өзенінің бойынан табылған (қазіргі Монғол халық республикасының жерінде).
Ол 735 ж. мәрмәр таска туркіше және қытайша екі тілде жазылған. Жазудың
көлемі 80 жол.
Күл-Тегін ескерткіші де сол жерден табылған. Мұндағы жазу да екі тілде
келтірілген. Ол 1732 ж. жазылған. Жазудың көлемі 7.9 жол.
Тоныюкук ескерткіші Улан-Батор қаласынан 60 щақырым жердегі Байн-Цокто
аңғарынан табылған. Жазуының көлемі 62 жол, 712 ж. немесе 716 ж. жазылғаң.
Онгин ескерткіщін Онгин өзенінің аңғарындағы Сайын Ноян шіркеуінен
1891 жылы Н. Ядринцев тапқан. Ескерткіш Ильтерес (кейде Елтерес, Гудулу,
Кутлуғ) хан мен оның әйелі Илбилге хатунға, яғни Могилян мен оның інісі Күл-
Тегіннің ата-аналарына қойылған. 731 ж. жазылған. Көлемі 20 жол. Қытай мәлі-
меттері бойыйша, Ильтерес 690 не 693 жылдары қайтыс болса керек.
Суджа ескерткіші Суджин-Даван (Монғолияда) төбесінен тәбылған.
Ескерткіштегі жазудың көлемі 11 жол.
Кули-Чуру ескерткіші Улан-Батор аймағындағы Ихе-Хушоту жерінен
табылған. 721 ж. жазылған. Жазу көлемі 29 жол.
Моюн-Чуру ескерткіші (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орхон-енисей жазу ескерткіштері
Орхон-енисей жазу ескерткіштері-жазылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихында Кене түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түрік қағандығының
қурамында өмір сүрген түріктер осы орхон-енисей жазуын колданып, сол
жазудын тілінде сөйлеген. Орхон-енисей жазу ескерткіштерінің ең көп
табылған жері — Орхон, Енисей, Селенга және Талас өзендерінің бойы. Басқа
жерлерден кездесті дегеннің өзінде де олар осы аталған шендердің біріңіқ
болмаса да екіншісінін, маңынан онша алыстап кете қоймаған. Сондықтан бір
топ ескерткшттер әуелі өздері бойынан табылған көрнекті өзендердің атымен
Орхон-енисей ескерткіш-тері деп аталған да, кейнірек ол атау сол тектес
өзге еекерткіштерге де берілген. Сөйтіп Орхон-енисей жазуы деген сөз
рунь, жазуы деген терминнің орнына қолданылатын болып қалыптасқан.
Рунь деген сөз Скандинавия халықтарының тілінде құпия, сыры
ашылмаған, тылсым деген үғьш береді. Сібірде 13 жыл айдауда болған швед
офицері Ф. И. Табберт-Страленберг (тіл біліміндегі орал-алтай теориясының
негізін салушы) 1730 ж. орхон-енисей жазуынын, бірнеше үлгілерін тауып,
бұрын-соңды тарихта белгісіз, ешкім түсінбейтін жат жазуды өз еліщің
тілінде осылай деп атаған .Батыс елдерінде де рунь жазуының ескерткіштері
деген сөз орамы бар, бірақ олардың жазуы орхон-енисей жазуынан бөтен. Орхон-
енисей жазуы туралы мәліметтер одан бүрын да белгілі болатын. Бірак, бұл
жазудың өзіндік сыры екі ғасыр бойы қүпия болып келген: XVII ғасырдың
аяғынан (1692 ж.) бастап XIX ғасырдың соңына дейін (1893 ж.) оны ешкім оқи
алмаған.
Орхон-енисей жазуының ең алғаш сырын ашқан даңия ғалымы В. Томсен
болды. Ол 1893 ж. 15 декабрьде Дания Ғылым академиясының мәжілісінде Орхон
өзенінін, бойынан табылған ескерткіштерді оқудың кілтін ашкандығын
хабарлаған. Ғалым орхон-енисей жазуынын, ескерткіштері түрік халыктарының
тілінде жазылған деп мәлімдеді. В. Томсонның ізімен 1894 ж. 19 январьда В.
Радлов Күл-Тегін ескерткішін аударып шықты. Одан сон Могилян ханның
ескерткіші аударылды. 1895 ж. В. Радлов енисей жазуынын, ескерткіштерін
аударып басты. Бұдан кейін де ол толып жатқан нұсқаларды аударып,
жариялады. 1896 ж. В. Томсен өз аудармаларын бастырып шығарды да, оған
қытай жазуының аудармасын да енгізді (М. Паркер аударған). П. Мелиоранский
1899 ж. Күл-Тегін ескерткішін қайта аударып шыкты. Осылардан кейін-ақ орхон-
енисей жазуы ескерткіштерін оқу, аудару және зеріттеу жұмыстарына ат
салысушы ғалымдар саны молан берді. Оның материалдарын пайдаланып жазылған
ғылыми, тарихи, лингвистикалық т. б. еңбектер де жарык көре бастады.
Осы күнгі түркі халықтарының ішінде енисей жазуының нұсқалары қырғыз,
хақас, тува, алтай тілдеріне жақын деген пікірлер айтылып жүр. Ал қазіргі
қазақ тілі фактілерімен салыстыра қарастырушы кейбір зерттеушілер орхон-
енисей жазуы дулат диалектісінде (С. Аманжолов, 1959 ж), талас жазуының
ескерткіштері үйсін диалектісінде (Ғ. Мүсабаев, 1952 ж.) жазылған деп
топшылайды. Бірақ мұндай жорамалдарды әлі де болса зерттей, анықтай түсу
керек.. Көпшілік зерттеушілер орхон-енисей жазу ескерткіштерін бір емес,
бірнеше түркі тілдерінін тарихи ортақ мұрасы деп карайды?
Орхон-енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Веңгрия
жеріне дейін тарап, кең жайылған. Оның қолданылу тарихы V және X—XI
ғасырлар аралығын қамтиды. Тек IX.—X сғасырдан бастан орхон-енисей жазуының
орнына біртікдеп ұйғыр жазуы, кейіңірек (X—XI ғ.) түгелдей араб жазуы
қолданылатын болады,
Орхон-енисей жазуы өзінің жазылу (графикалық) ерекшеліктері мен
қолдану өрісіне (табылған жеріне) қарай талас жазуы, енисей жазуы және
орхон жазуы делініп үш топқа бөлінеді.
Енисей жазу ескерткіштері
Енисей жазу ескерткіштері деп Енисей өзенінің бойы мен Тува
автономиялы облысынан табылған ескерткіштер тобы аталады. Бұл алқаптан
табылған ескерткіштердің үзынырғасы сексеннің үстінде. Соңғы жылдары енисей
жазу үлгілері Алтай аймағы мен Тува автономиялы облысынан, Хакас
автономиялы облысы мен Қраснояр өлкесінің территориясынан да табылып отыр.
Енисей ескерткіштері көлемі жағынан көбінесе шағын болып келеді. Ең үлкені
10—15 жолдан тұрады да, еқ кішісі 1—2 жолдан ғана құралған. Қолданылу
мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері ескі түркі жазушының ен, көнесі, ол
шамамен V—VII ғасырларға жатады деп шамаланады. Зерттеушілердің ескі түркі
жазуының алғашқы тараған, қалыптасқан отаны деп Енисей өзенінің анғарын
айтады. Осы жердей ол жазу түркі тайпалары мекен еткен Орхон өзенінің
бойына, Талас өңіріне тара ған. Бұл көзқарастың шындыққа жанасымдылығы жеке
таңбалардың жазылу тәсілі мен шеберлігінен де байқалады.
Орхон жазу ескерткіштері
Орхон жазу ескерткіштері деп Орхон, Селенга, Толы өзендерінің
аңғарынан, Минусинск ойпатыңан табылған ескерткіштер тобы аталып жүр. Орхон
есекерткіштері тілі, баяндайтын тарихи оқиғаларының мерзімі, жазу стилі
жағынан, ескі түркі жазуының соңғы, жаңа дәуірін танытадыу Енисей
ескерткіштерінің таңбаларынан гөрі орхон ескерткіштері таңбаларынын,
әлдеқайда жетілгендігі, әрі олардың жақсы сақталуы да Орхон өзеншін.
бойына, сондай-ақ оған жалғас аймаққа ескі түркі жазуы Енисей өзені
бойындағы түріктерден тараған болу керек дейтін пікірді растай түсетін
тәрізді. Оның бер жағында, орхон жазуы, сірә, халық арасына кеңінен
таралған болу керек. Күл-Тегін ескерткішінде мынадай сөйлем кездеседі аңар
көрү білің, түрк амты. будун беглері (мынаны оқып біліндер, түріктің
ендігі халкы мен бектері). Сол сияқты, Тоныюкук ескерткішінде де: Түрк
білге қаған еліне бітітдім бен білге Тоныюкук (Түріктің Білге қаған еліне
арвап жаздырдым мен, данышпан Тоныюкук) деген сөйлем бар. Бұларға
қарағанда, ескерткіш қойғызып, өсиет айтып отырған кісілер өз заманындағы
көпшілік түріктердің бұл жазуды оки алатынын ескерген сияқты.
Орхон жазуының ескеріткіштері сан жағынан көп, әрі көлемді болып
келеді. Олардың ішіндегі ең көрнектілері мыналар:
Білге қаған (Могилян) ескерткіші Кошо-Қайдам алкабындағы Орхон
өзенінің бойынан табылған (қазіргі Монғол халық республикасының жерінде).
Ол 735 ж. мәрмәр таска туркіше және қытайша екі тілде жазылған. Жазудың
көлемі 80 жол.
Күл-Тегін ескерткіші де сол жерден табылған. Мұндағы жазу да екі тілде
келтірілген. Ол 1732 ж. жазылған. Жазудың көлемі 7.9 жол.
Тоныюкук ескерткіші Улан-Батор қаласынан 60 щақырым жердегі Байн-Цокто
аңғарынан табылған. Жазуының көлемі 62 жол, 712 ж. немесе 716 ж. жазылғаң.
Онгин ескерткіщін Онгин өзенінің аңғарындағы Сайын Ноян шіркеуінен
1891 жылы Н. Ядринцев тапқан. Ескерткіш Ильтерес (кейде Елтерес, Гудулу,
Кутлуғ) хан мен оның әйелі Илбилге хатунға, яғни Могилян мен оның інісі Күл-
Тегіннің ата-аналарына қойылған. 731 ж. жазылған. Көлемі 20 жол. Қытай мәлі-
меттері бойыйша, Ильтерес 690 не 693 жылдары қайтыс болса керек.
Суджа ескерткіші Суджин-Даван (Монғолияда) төбесінен тәбылған.
Ескерткіштегі жазудың көлемі 11 жол.
Кули-Чуру ескерткіші Улан-Батор аймағындағы Ихе-Хушоту жерінен
табылған. 721 ж. жазылған. Жазу көлемі 29 жол.
Моюн-Чуру ескерткіші (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz