Ақша реформалары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
Негізгі бөлім:
І. Aқша теориясының эволюциялық дамуы
1.1 Ақшаның пайда болуы және даму процесі ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Ақша түрлерінің экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері.
2.1 Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Ұлттық Банктің ақшаны тұрақтандырудағы шаралары ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Негізгі бөлім:
І. Aқша теориясының эволюциялық дамуы
1.1 Ақшаның пайда болуы және даму процесі ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Ақша түрлерінің экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері.
2.1 Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Ұлттық Банктің ақшаны тұрақтандырудағы шаралары ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Ақша қазіргі - өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгісі. Оның қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды біріккен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады.
Ақша тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арсында қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әр түрлі үлгісіне өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған-жоспарлы экономикада ақаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау құралы ретінде қосалқы қызмет атқарады. Жоғарғы басқару органдары әрбір кәсіпорынның шығаратын өніміне натуралды және құн көрсеткіштері түрінде өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті. Сол сияқты өнім бағасын да орталық органдар бекітті. Өндірілген өнім тұтынушыларға келісім-шарт бойыеша натуралды өлшеммен бөлінді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімінің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік бюджеттің кірісін қалыптастыру да, әр түрлі өндірістік өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
Ақша тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арсында қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әр түрлі үлгісіне өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған-жоспарлы экономикада ақаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау құралы ретінде қосалқы қызмет атқарады. Жоғарғы басқару органдары әрбір кәсіпорынның шығаратын өніміне натуралды және құн көрсеткіштері түрінде өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті. Сол сияқты өнім бағасын да орталық органдар бекітті. Өндірілген өнім тұтынушыларға келісім-шарт бойыеша натуралды өлшеммен бөлінді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімінің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік бюджеттің кірісін қалыптастыру да, әр түрлі өндірістік өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
1. Г.С. Сейітқасымов Ақша, несие, банктер: Оқулық.. – А.: Экономика, 2001
2. Н. Назарбаев Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – А.: Білім, 1997
3. Алмазова О.Л., Дубоносов Л.А. Золото и валюта: прошлое и настоящее. – М.: Финансы и статистика, 1998
4. Саниев М.С. Деньги, кредит, банки. – А.: Алматинский коммерческий институт, 2000
5. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов, 1999
6. Б. Кошенова Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. – А.: Экономика, 2000
7. Сейткасимов Г.С., Ильясов А.А. Формирование фондового рынка: Учебное пособие. – А.: Экономика, 1996
8. Мақышев Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – А.: Қазақ Университеті, 2000
9. Русско-казахский словарь предпринимателя. – А.: МЧП, 1993
10. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы 1995ж. 30 наурыз
11. Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки. – М.: Финансы и статистика, 1999
12. Банки Казахстана: Современные деньги, №8/1998
13. Банки Казахстана: Из историй денег, №2/2001
14. Банки Казахстана: Монета как составляющая часть национальной валюты Казахстана, №5/2002
15. Деньги и кредит: Деньги, выпуск, защита, №4/2002
16. Вопросы экономики №9/2002
17. Вестник КазГУ: Денежно кредитная политика РК, №5/2002
2. Н. Назарбаев Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – А.: Білім, 1997
3. Алмазова О.Л., Дубоносов Л.А. Золото и валюта: прошлое и настоящее. – М.: Финансы и статистика, 1998
4. Саниев М.С. Деньги, кредит, банки. – А.: Алматинский коммерческий институт, 2000
5. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов, 1999
6. Б. Кошенова Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. – А.: Экономика, 2000
7. Сейткасимов Г.С., Ильясов А.А. Формирование фондового рынка: Учебное пособие. – А.: Экономика, 1996
8. Мақышев Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – А.: Қазақ Университеті, 2000
9. Русско-казахский словарь предпринимателя. – А.: МЧП, 1993
10. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы 1995ж. 30 наурыз
11. Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки. – М.: Финансы и статистика, 1999
12. Банки Казахстана: Современные деньги, №8/1998
13. Банки Казахстана: Из историй денег, №2/2001
14. Банки Казахстана: Монета как составляющая часть национальной валюты Казахстана, №5/2002
15. Деньги и кредит: Деньги, выпуск, защита, №4/2002
16. Вопросы экономики №9/2002
17. Вестник КазГУ: Денежно кредитная политика РК, №5/2002
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім:
І. Aқша теориясының эволюциялық дамуы
1. Ақшаның пайда болуы және даму
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Ақшаның мәні мен атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
3. Ақша түрлерінің экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ІІ. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері.
1. Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 21
2 Ұлттық Банктің ақшаны тұрақтандырудағы шаралары ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Ақша қазіргі - өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгісі. Оның
қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды
біріккен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады.
Ақша тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір
сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арсында қалыптасатын
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әр түрлі үлгісіне
өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған-жоспарлы экономикада
ақаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау
құралы ретінде қосалқы қызмет атқарады. Жоғарғы басқару органдары әрбір
кәсіпорынның шығаратын өніміне натуралды және құн көрсеткіштері түрінде
өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті. Сол сияқты өнім бағасын да
орталық органдар бекітті. Өндірілген өнім тұтынушыларға келісім-шарт
бойыеша натуралды өлшеммен бөлінді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік
жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар
өндірушілер өндіретін және сататын өнімінің көлемін, түрін және бағасын
бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде
төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің
шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де,
мемлекеттік бюджеттің кірісін қалыптастыру да, әр түрлі өндірістік
өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктің несие
ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б.
жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
I. 1.1 Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату
немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат),
оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар
формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-келген тауар зат тауар бола
алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын
таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен
уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның
қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу
құралы болып отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны
ретінде көрінеді. “Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және
олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша”.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға таңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ
формалары қолданылады (1 балта = 1 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.)
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір
тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін
белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп
аталынды.
Тауар айналысының тарихи эволюциалық даму процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір
халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде
әр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің
нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара) айырбас
құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық жағдайларға
байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда –
жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе; тундрада – бұғы
жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквивалент ретінде
пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба
жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі.
Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде
пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда
“өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі “пекуния”
(ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан. “Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша
бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл
ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый
1018 ж. Былай деген “біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун,
старостылардан 10 гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады”. Ол кездегі
қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны – “мал ұстайтын орын” деп
аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтар ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды (үкі, түлкі және т.б.).
Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды. Жүн ақшалар
Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі
Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы
барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша
жүиесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынған орыстардың
касасында 5450 руб. Күміс пен 7000 руб. жүн табылды.
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың
келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б.
Көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер
түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда , Үндіқытайда,
Африканың Шығыс жағалауларында, Цейлонда және Филиппин аралдарында алғашқы
ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ
ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың келбет-кескінін көрсете өрнектеліп,
былғары белдіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың Тынық
мұхит жағалауларында, Полинезияда, Каролин және Соломон аралдарында айырбас
құралы ретінде пайдаланылды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып
табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай
өзгеріске ұшыраған жоқ. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон
аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде
бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны – қара түсті (курила), ақ түсті (галиа),
аса қымбат - қызыл түсті (ронго) пайдаланылды.
Әлемде әр түрлі “экзотикалық” ақшалар болған. Каролин аралдары
тобында Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай “монеталардың” диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәселесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері – зәйтүн майы, күріш, кофе,
какао,құйма түріндегі тұздар, т.б.
Адамзат металл ақшаларға дейін жүздеген ақша түрлерін пайдаланған.
Ежелгі Месопотамия және Египет мемлекеттерінде айырбас кезінде металл
құймаларын байланыстырушы ретінде пайдаланған. Кейде осы металл ақшаларды
дөңгелек, жарты дөңгелек формасында жасаған. Біртіндеп адамдар құймаларды
белгілі салмақта жасау және бағалы металдар – алтын мен күмістен жасау
тиімдірек екенін түсінді. Құйманы таза алтын мен күмістен жасамай, оған
қорғасын, қалайы немесе басқа да арзан металл араластыруға болатын болды.
Сыртқы көрінісінен таза құйманы жасанды құймадан ажырату қйын болды. Ол
үшін металл пробасын, салмағын тексеру қажет болды. Жасанды ақша шығаруға,
бағалы металға арзан металды араластыруға шек қою үшін, мемлекет металл
ақшаларды таңбалай бастады. Осылайша алғашқы монеталар пайда болды.
Қазіргі кезде ежелгі монеталар б.з.д. 17 ғасырда малазиялық мемлекет
Лидияда пайда болғаны анықталған. Бұл монеталар алтын мен күмістің электр-
қорытпасынан болған. Кейінірек Лидиядан тәуелсіз күмістен соғылған
монеталар Эгина аралында пайда болды. Себебі дәл сол жерде монета түріндегі
ақшаны қажет еткен ұсақ сауда дамыған.
Көп уақыт өтпей қарапайым лидиялық және эгиндік монета соғу
техникасынан біршама жетілген түріне көшті: әдетте құю арқылы алынатын
монеталық дөңгелекшелер, оны екі целиндірлік немесе квадраттық мөрі бар
қимаға салған және астыңғы жағын төске бекітіліп, үстінен балғамен ұрған.
Билеуші немесе билеуші халық, кейбір қалалық құдайлар немесе әулиелер
туралы жазулар мен кескіндер әрқашанда монета түрінің негізгі бөлігі
болған. Себебі монета – бұл салмағы мен тазалығы мемлекетпен
куәландырылған, кепілдік берілген металл бөлігі. Монета басылған кескін –
оны жасап шығарған мемлекет немесе қаланың мөрі сияқты.
Сирек те болса мемлекетпен емес, шіркеу немесе жеке тұлға атынан
шығарылған монеталар кездеседі. 16-17 ғасырларда Англияда, Солтүстік
Америкада, Канадада жеке монеталар соғылған. Мысалы, Бэтсрел деген банкир
өзінің Сесарфордтондағы (Солтүстік Каролина) шеберханасында алтынмен 11
млн. Франк монета шығарған. Монеталарда олардың салмағы, банкирдің аты-жөні
мен тұрғын-жайы көрсетілген.Бірақ бұндай жеке ақшалар сирек болған.
17 ғасырдың екінші жартысында қағаз ақшалар шықты, ал 19 ғасырда олар
алдыңғы орынға шықты. Металл ақшалар айырбас үшін, көмекші ролге
ығыстырылды. Монеталардың өзі экономика тарихында маңызды қайнар көз болуды
доғарды.
1.2 Ақша экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері
арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбас процесінен туындайтын
тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
1. құн өлшем және баға масштабы
2. айналыс құралы
3. төлем құралы
4. қорлану және қор жинау құралы
5. дүниежүзілік ақша
Ақшаның кез-келген тауарларға теңгерілу қызметі ақшаның тауар өндірісі
жағдайында құн өлшемі қызметін атқаруынан. Бұл ақшаның алғашқы қызметі.
Ақша қоғамда ең алдымен өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін құрал,
яғни тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралы қызметін атқарады.
Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі, ал сан жағынан
салыстырмалы. Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс кезінде
тікелей құнның көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек айырбас
процесінде ақшаның делдалдық етуімен ғана көрінеді. Алайда тауарларды бір-
біріне теңестіретін ақша емес, керісінше, толыққұнды ақшаны (алтынды) қоса
алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбек қана айырбаста
тауарларды теңгермелі етеді. Тауарлар құнының алтынмен өлшенетін себебі оны
өндіруге өнімнің құнын құрайтын көп қоғамдық еңбек жұмсалады. Тек өз құны
бар тауар ғана құн өлшемі бола алады. Ақша еңбектің табиғи өлшемін (жұмыс
уақытын) емес, осы еңбекпен құралатын құнын көрсетеді.
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген өнімнің
құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының
қажеті жоқ. Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиялдағы, яғни
ойдағы ақша ретінде орындайды. Себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға
айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына
айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті. Таурдың бағасын
белгілеу үшін қолда ақша ұстап тұрудың қажеті жоқ, себебі еңбек өнімі ойда
бағаланады. Срндықтан тауарларды біріне-бірін теңгеретін ақша емес, ақшаның
көмегімен барлық тауарлар өзара теңгермелі. Себебі ақша сияқты басқа
тауарлар – адам еңбегінің өнімі, ол өнімлерді біріне-бірін теңестірудің
біріңғай негізі – абстрактылы еңбек.
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген құнның
ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын ақшамен анықтау
керек делік, яғни оны айырбасқа түсіру үшін бағасын белгілеу керек. Ол үшін
баға масштабын қолдану қажет. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде
мемлекет белгілеген белгілі бір металдың (алтын, күміс, мыс) мөлшері мен
массасын айтады. Алғашқы монета соғылған кезде баға масштабы оның салмағына
тең келді. Бұл ресми баға масштабы еді. Ақша түрлерінің өзгеруіне
байланысты баға масштабы ақшаның салмағына сай келмейді.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының арасында
айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі – ол ақшаның экономикалық қызметі
яғни құн өнімді шығаруға жұмсалған еңбек шығынын анықтайды. Ал баға
масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін
мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттамадағы техникалық құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарына
металл (алтын, күміс) ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы
өзінің экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің
өзінің нарықтық бағаға негізделіп жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар.
Соның негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.
Ақшаның тауар айналысында атқаратын екінші қызметі – айналыс
құралы. Басқаша айтқанда, тауарлар бір-бірімен айырбасталғанда ақша
делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауар
айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына айналды. Бұнда екі акт
бар: біріншісі Т-А – ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға айырбастау, ал
екіншісі А-Т – ақшаға басқа қажетті тауар сатып алу немесе ақшаны тауарға
айырбастауды бейнелейді. Ақшаның бұл қызметі тауар айналымына сапалық
өзгерістер енгізді.
Атап айтқанда:
Біріншіден, Т-А – процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған еңбегін
қоғам таныды деген мағынаны білдіреді.
Екіншіден, бір нақты тауарды сатып, басқа бір нарықта керек тауарды сатып
алуға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек тауарды сатып алуды
кейінге қалдыруға болады.
Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері
араласып, түйісіп біртұтас тауар айналысы процесін (Т-А-Т1-Т2 А1-Т2-А2)
құрайды. Осы процестер барысында ақша бірінші, екінші, үшінші кісіге және
т.с.с. қолдан қолға өтіп ақша айналысын құрайды. Сөйтіп, ақша айналыс
құралы ретінде сансыз сатып алу-сату процестеріне қызмет көрсетіп, үнемі
айналыста жүреді.
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындауы;
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп, ілезде
шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақты ақша материалы (алтын) емес, оның
орнына қолданылатын ақша белгілерінің жүруі.
Демек, ақшаның айналыс құралы қызметін аз ғана уақыт атқаруы және
тауар-ақша айналысының шапшаңдығы толық құнды металл ақшалардың орнына
жүретін кембағалы монеталар, кейін қағаз ақшаларды қолдануға мүмкіндік
туғызды. Ол үшін нақты ақша – алтынның символы ретінде кембағалы монеталар
мен қағаз, несие ақшаларының тауар айырбасында қолдануына қоғам кепілдік
беріп, адамдар мойындауы қажет. Соның нәтижесінде әр мемлекеттің ерекше
белгілерімен куәландырылған ұлттық ақшалар мен майда монеталары дүниеге
келді.
Ақшаның бұл қызметінде айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын
тауарлардың бағасы мен олардың массасына байланысты анықталады. Ақша
неғұрлым тез айналса, солғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша қажет. Егер де
айналыстағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда айналымдағы
кембағалы ақша құнсызданады. Оны ғылым тілінде инфляция деп атайды.
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақытымен сәйкес келе бермейді. Төлемді кешіктіре отырып, сатылған
тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы
тауар үшін ақшаны төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек, бұл –
тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы - несие
беруші, ал сатып алушы – борышқор деп аталады. Сатып алушы ақшаның орнына
сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді. Қарыз өтегенде ақша төлем құралы
қызметін атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін төлеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен
өзгешеліктері: бұл қызметінде ақша сатып алу-сату процестерін аяқтайды және
қолма-қол ақшалармен қатар несие ақшалары да жүреді.
Дамыған нарық жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша көбіне төлем
құралы ретінде қолданылады. Несие қатынастарының дамуы қолма-қол ақшаны
қатыстырмастан қарыз міндеттемелерін (мысалы вексель) өзара есепке алу
жолымен өтуге мүмкіндік туғызады.
Ақша төлем құралын атқаруына байланысты айналысқа қажетті ақша
мөлшері, яғни ақша айналысы заңы толық мәнге ие болады. Атап айтқанда,
тауар несиеге сатылғанда айналысқа қолма-қол ақша түспейді. Сондықтан ол
айналымға керек ақша мөлшерін азайтады. Бірақ төлем уақыты келгенде қарызды
өтеу үшін айналымға ақша қажеттігі өседі. Ал айналымға қажетті ақша мөлшері
өзара өтелетін міндеттемелер сомасына азаяды. Егер айналымның бір буынында
қарыз міндеттемелері бойынша (жабдықтаушының шоты бойынша) уақытында төлем
түспесе, онда ол төлемеушіліктің тізіміне іліктіреді (өтеу мерзімі өткен
қарыздар, бюджетке төлейтін төлемдер, жалақы бойынша және т.б. төлемдер).
Сөйтіп ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен несие
жүйесін дамытты. Ол – алтын ақшаны айналыстан ығыстырудың тағы бір айғағы.
Ақшаның келесі қызметі – қор жинау және байлық құру құралы. Ақшаның
айналыс және төлем құралдары қызметін орындауы үшін қажетті мөлшерде
белгілі бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әр түрлі жағдайларға байланысты
тауар айналысы (Т-А-Т) тоқтап (Т-А) қалуы мүмкін. Осының нәтижесінде ақша
айналысы да тоқтап, белгілі бір тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып
қалады. Әрине ақша қорын жинау әр түрлі нақты себептерге байланысты.
Тауар айналымының үзіліссіз бірқалыпты жүруі үшін қажетті ақша
мөлшері өзгеріп отырады. Сондықтан бір кезде айналысқа қосымша ақша
мөлшерін қосып, кейде, керісінше, ондағы ақшаны шығару қажет болады.
Мысалы, ауыл шаруашылығындағы жыл мезгілдеріне байланысты жүргізіледі.
Көктемде егін егу үшін алдын-ала қажетті құрал-жабдықтарды сатып алу немесе
жөндеуден өткізу, тұқым және жанар-жағар майларды дайындау және т.с.с.
жұмыстарға ақша қорын жинау керек. Бұл экономикалық себептер. Сонымен қатар
пайдакүнемдік, әшекей бұйымдарын жинау, жеке қор жинауға құмарлық т.с.с.
Әлеуметтік себептер де ақша жинауға әсер етеді.
Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз және несие
ақшалары қолданылады. Ақша қорын жинау ұйымдардың жинақтары және адмдардың
жеке жинақтары түрінде болады. Бұлардың біріншісіне: кәсіпорындардың,
ұйымдардың банктердегі есеп және депозиттік шоттарындағы ақша
қаражаттарының қалдығы түріндегі жинақтар, ал екіншісіне: халықтың
банктердегі, мемлекеттік облигациялардағы және т.б. салымдар түріндегі
жинақтары жатады. Несие механизмі арқылы ұйымдар мен халықтың жинақ
қаражаттары банктік несие түрінде қайтадан айналымға түседі. Сөйтіп, елдің
ішкі қажеттілігін өтеуде толық құны жоқ ақша қорлары қызмет көрсетеді.
Ал толық құнды ақша (алтын) материалданған құн ретінде жалпы
байлықтың өкілі болып табылады. Мұның мәнісі, ақшаның байлық құру құралы
қызметін тек толық құнды ақша ғана: алтын құймалары, одан жасалған әшекей
бұйымдары, сонымен қатар қымбат тастар атқарады. Бұндай қор – елдің
байлығының көрінісі. Байлық мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде стихиялы
құбылыстар кезінде жұмсалады.
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру құралы қызметі
арқылы ұлттық таюысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу процестері жүреді.
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, шаруашылық байланыстарының
интеграциялдануы тауар және ақша айналысының ұлттық шеңберден шығып,
әлемдік нарықтың пайда болуына әсер етті. Бұл экономикалық қатынастар –
ақшаның дүниежүзілік қызметінің алғы-шарты. Сондықтан ақша халықаралық
сауда-сатыққа қызмет көрсетеді. Ақшаның бұл қызметі қоғамның капитализмге
дейінгі сатыларында пайда болып, әлемдік нарық тұсында кең өрістеуде. Бұл
нарықта ақша өзінен ұлттық мундирін шешіп, яғни алтын құймасы формасында
айналысқа түседі. 1867 ж. Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін тек
алтынға бекітті. Сол кезден алтын дүниежүзілік ақша ретінде танылып, үш
түрлі бағытта қолданылды. Атап айтқанда:
- бүкіл елдерде ортақ төлем құралы, яғни халықаралық төлем құралы
ретінде ақша халықаралық төлем балансы бойынша есеп айырысуда
қолданылады
- бүкіл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық сатып алу
құралы шетелдерден қолма-қол ақшаға тікелей тауар сатып алғанда
жүреді. (Мысалы, егін шықпай қойған жылдары – астық, қант)
- қоғамдық байлықты материалдандыру құралы ретінде ақша ұлттық
байлықты бір елден басқа елге көшіргенде, яғни контрибуция (соғыста
жеңілген мемлекеттің жеңіп шыққан мемлекетке төлейтін соғыс салығы)
салығын төлегенде, репарация (жеңілген елдің жеңген мемлекетке
соғыс зиянын түгел, ия жартылай төлеуі) зиянын төлегенде немесе
қарыз бергенде қолданылады.
Дегенмен, тіпті алтын стандартты ақша жүйесі кезінде де ағымдағы
халықаралық есеп айырысу алдыңғы елдердің ұлттық валютасымен жүргізілді.
Халықаралық төлем айналымында негізінен несие құралдары жүрді. Мысалы, 1913
ж. халықаралық есеп айырысудың 80 проценті ағылшындық фунт стерлингпен
толтырылған аударым векселімен жүргізілген, ал халықаралық есептеудің
сальдосын (қалдығын) өтеу үшін ғана алтын қолданылған.
Әлемдік байланыстардың интенсивтендірілуі және несие қатынастарының
дамуы, сонымен бірге әлемдік біріңғай банкнотаның жоқтығы халықаралық
айналымға алтынның орнына кейбір ұлттық валюталарды енгізуге мәжбүр етті.
1922 ж. Генуяда өткен бірінші халықаралық келісімде ағылшынның фунт
стерлингі және АҚШ-тың доллары алтынның эквиваленті деп жариаланып,
халықаралық айналымға енгізілді. Екінші келісім 1944 ж. Бреттон-Вудсте
(АҚШ) қабылданып, онда соғыстан кейінгі валюта жүйесінің негізі бекітілді.
Бұл келісім АҚШ-тың долларына фунт стерлингке резервтік валюта статусын
берді. Одан кейін дүниежүзілік ақшаның жаңа формалары пайда болды: СДР –
халықаралық валюта қорының арнаулы есеп айырысу (ақша) өлшемі (1970 ж.),
ЭКЮ – аймақтық халықаралық есеп айырысу өлшемі (1979 ж.), оны Еуропа валюта
жүйесіне мүше-мемлекеттер қолданады. Ал 1999 ж. 1 қаңтарында енгізілген
жаңа валюта – еуро бірте-бірте ЭКЮ-ды айналыстан ығыстырады деп күтүлуде.
Айта кететін жәйт, дүниежүзілік ақшаның түрлерінің өзгеруі ұлттық
ақша белгілерінің бастапқыда металл ақшадан біртіндеп несие ақшаларына өту
жолдарын едәуір кешігіп барып қайталауда.
Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде
қолданылуының себептері:
1. бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында жоғары үлесті
салмағы бар;
2. бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге мүмкіндігі бар.
Бір сөзбен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдік нарықтағы
тауарларының үлес салмағы қомақты мемлекеттердің ұлттық валютасы
дүниежүзілік ақша ретінде жүреді. Бұған қоса, белгілі бір ұлттық валютамен
бірге алтын орнына жүретін есеп айырысудың әр түрлі құралдары пайда болуда.
Қазір дүниежүзілік несие ақшаларының жобасы қарастырылуда деген пікірлер де
кездеседі.
Алайда, дүниежүзілік ақша ретінде тек алтын танылғансын халықаралық
есеп айырысу құралдары алтынға еркін айырбасталуы тиіс. Бұл қасиеттің
болмауы дүниежүзілік төлем қатынастарының дағдарысын көрсетеді.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жуйесі 1995 ж. 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
тиыннан құралған 1 теңге болып табылады.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста
қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ақша
белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне
қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің
міндеттемесі болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын
ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша
эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге
асырады.
Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие
ақшалар.
Валюталық бағам дегеніміз – бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне
қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі – биметаллизм
және монометаллизмге тән.
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент ролін заңды
түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып,
еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды:
параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
ақсақ валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табиғатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл (не алтын, не
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет Ұлыбританияда
1816 ж., Германияда – 1871-1873 жж., Францияда – 1876-1878 жж., Ресей мен
Жапонияда 1834-1852 жж., Үндістанда 1852-1893 жж., Нидерландыда 1847-1875
жж. қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді:
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша
қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша
айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда – 1700 фунт стерлинг,
Францияда – 215 мың франктің құны 12 кг массасындағы стандарт құймасының
бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына айырбасталды.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегида
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валютасы басқа
елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталисттік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972 ж. шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқтатылды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша
бірлігі құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік
ақшалардың номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асып тұрады.
Эмиссиялық жүйені реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер
нормасы, пайыз мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы
және валюта саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизміні құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінің тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
құнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
1.3 Ақша өзінің даму барысында екі түрге бөлінеді: нағыз (толық
бағалы) ақшалар және құндық белгілер (толық бағалы емес ақшалар).
Нағыз ақшалар – бұл номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді.
Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады.
Металл ақшалардың монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы
болып табылады.
Алғашқы монеталар 7 ғ. б.э.б. Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия
мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы 9-
10 ғ.ғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын моенталармен қатар, күміс
монеталар да қоса жүреді.
Алтын айналысына бірқатар елдер де 19 ғ. екінші жартысында өтті. Бұл
елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орында, өзінің отарларымен
бірге ағылшын елі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім:
І. Aқша теориясының эволюциялық дамуы
1. Ақшаның пайда болуы және даму
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Ақшаның мәні мен атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
3. Ақша түрлерінің экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
ІІ. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері.
1. Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 21
2 Ұлттық Банктің ақшаны тұрақтандырудағы шаралары ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Ақша қазіргі - өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгісі. Оның
қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды
біріккен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады.
Ақша тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір
сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арсында қалыптасатын
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әр түрлі үлгісіне
өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған-жоспарлы экономикада
ақаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау
құралы ретінде қосалқы қызмет атқарады. Жоғарғы басқару органдары әрбір
кәсіпорынның шығаратын өніміне натуралды және құн көрсеткіштері түрінде
өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті. Сол сияқты өнім бағасын да
орталық органдар бекітті. Өндірілген өнім тұтынушыларға келісім-шарт
бойыеша натуралды өлшеммен бөлінді.
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік
жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар
өндірушілер өндіретін және сататын өнімінің көлемін, түрін және бағасын
бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде
төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің
шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де,
мемлекеттік бюджеттің кірісін қалыптастыру да, әр түрлі өндірістік
өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктің несие
ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б.
жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
I. 1.1 Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату
немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат),
оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар
формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-келген тауар зат тауар бола
алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын
таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен
уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның
қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу
құралы болып отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны
ретінде көрінеді. “Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және
олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша”.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға таңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ
формалары қолданылады (1 балта = 1 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.)
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір
тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін
белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп
аталынды.
Тауар айналысының тарихи эволюциалық даму процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір
халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде
әр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің
нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара) айырбас
құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық жағдайларға
байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда –
жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе; тундрада – бұғы
жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквивалент ретінде
пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба
жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі.
Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде
пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда
“өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі “пекуния”
(ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан. “Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша
бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл
ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый
1018 ж. Былай деген “біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун,
старостылардан 10 гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады”. Ол кездегі
қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны – “мал ұстайтын орын” деп
аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтар ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды (үкі, түлкі және т.б.).
Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды. Жүн ақшалар
Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі
Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы
барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша
жүиесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынған орыстардың
касасында 5450 руб. Күміс пен 7000 руб. жүн табылды.
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың
келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б.
Көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер
түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда , Үндіқытайда,
Африканың Шығыс жағалауларында, Цейлонда және Филиппин аралдарында алғашқы
ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ
ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың келбет-кескінін көрсете өрнектеліп,
былғары белдіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың Тынық
мұхит жағалауларында, Полинезияда, Каролин және Соломон аралдарында айырбас
құралы ретінде пайдаланылды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып
табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай
өзгеріске ұшыраған жоқ. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон
аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде
бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны – қара түсті (курила), ақ түсті (галиа),
аса қымбат - қызыл түсті (ронго) пайдаланылды.
Әлемде әр түрлі “экзотикалық” ақшалар болған. Каролин аралдары
тобында Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай “монеталардың” диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәселесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері – зәйтүн майы, күріш, кофе,
какао,құйма түріндегі тұздар, т.б.
Адамзат металл ақшаларға дейін жүздеген ақша түрлерін пайдаланған.
Ежелгі Месопотамия және Египет мемлекеттерінде айырбас кезінде металл
құймаларын байланыстырушы ретінде пайдаланған. Кейде осы металл ақшаларды
дөңгелек, жарты дөңгелек формасында жасаған. Біртіндеп адамдар құймаларды
белгілі салмақта жасау және бағалы металдар – алтын мен күмістен жасау
тиімдірек екенін түсінді. Құйманы таза алтын мен күмістен жасамай, оған
қорғасын, қалайы немесе басқа да арзан металл араластыруға болатын болды.
Сыртқы көрінісінен таза құйманы жасанды құймадан ажырату қйын болды. Ол
үшін металл пробасын, салмағын тексеру қажет болды. Жасанды ақша шығаруға,
бағалы металға арзан металды араластыруға шек қою үшін, мемлекет металл
ақшаларды таңбалай бастады. Осылайша алғашқы монеталар пайда болды.
Қазіргі кезде ежелгі монеталар б.з.д. 17 ғасырда малазиялық мемлекет
Лидияда пайда болғаны анықталған. Бұл монеталар алтын мен күмістің электр-
қорытпасынан болған. Кейінірек Лидиядан тәуелсіз күмістен соғылған
монеталар Эгина аралында пайда болды. Себебі дәл сол жерде монета түріндегі
ақшаны қажет еткен ұсақ сауда дамыған.
Көп уақыт өтпей қарапайым лидиялық және эгиндік монета соғу
техникасынан біршама жетілген түріне көшті: әдетте құю арқылы алынатын
монеталық дөңгелекшелер, оны екі целиндірлік немесе квадраттық мөрі бар
қимаға салған және астыңғы жағын төске бекітіліп, үстінен балғамен ұрған.
Билеуші немесе билеуші халық, кейбір қалалық құдайлар немесе әулиелер
туралы жазулар мен кескіндер әрқашанда монета түрінің негізгі бөлігі
болған. Себебі монета – бұл салмағы мен тазалығы мемлекетпен
куәландырылған, кепілдік берілген металл бөлігі. Монета басылған кескін –
оны жасап шығарған мемлекет немесе қаланың мөрі сияқты.
Сирек те болса мемлекетпен емес, шіркеу немесе жеке тұлға атынан
шығарылған монеталар кездеседі. 16-17 ғасырларда Англияда, Солтүстік
Америкада, Канадада жеке монеталар соғылған. Мысалы, Бэтсрел деген банкир
өзінің Сесарфордтондағы (Солтүстік Каролина) шеберханасында алтынмен 11
млн. Франк монета шығарған. Монеталарда олардың салмағы, банкирдің аты-жөні
мен тұрғын-жайы көрсетілген.Бірақ бұндай жеке ақшалар сирек болған.
17 ғасырдың екінші жартысында қағаз ақшалар шықты, ал 19 ғасырда олар
алдыңғы орынға шықты. Металл ақшалар айырбас үшін, көмекші ролге
ығыстырылды. Монеталардың өзі экономика тарихында маңызды қайнар көз болуды
доғарды.
1.2 Ақша экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері
арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбас процесінен туындайтын
тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
1. құн өлшем және баға масштабы
2. айналыс құралы
3. төлем құралы
4. қорлану және қор жинау құралы
5. дүниежүзілік ақша
Ақшаның кез-келген тауарларға теңгерілу қызметі ақшаның тауар өндірісі
жағдайында құн өлшемі қызметін атқаруынан. Бұл ақшаның алғашқы қызметі.
Ақша қоғамда ең алдымен өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін құрал,
яғни тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралы қызметін атқарады.
Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі, ал сан жағынан
салыстырмалы. Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс кезінде
тікелей құнның көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек айырбас
процесінде ақшаның делдалдық етуімен ғана көрінеді. Алайда тауарларды бір-
біріне теңестіретін ақша емес, керісінше, толыққұнды ақшаны (алтынды) қоса
алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбек қана айырбаста
тауарларды теңгермелі етеді. Тауарлар құнының алтынмен өлшенетін себебі оны
өндіруге өнімнің құнын құрайтын көп қоғамдық еңбек жұмсалады. Тек өз құны
бар тауар ғана құн өлшемі бола алады. Ақша еңбектің табиғи өлшемін (жұмыс
уақытын) емес, осы еңбекпен құралатын құнын көрсетеді.
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген өнімнің
құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының
қажеті жоқ. Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиялдағы, яғни
ойдағы ақша ретінде орындайды. Себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға
айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына
айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті. Таурдың бағасын
белгілеу үшін қолда ақша ұстап тұрудың қажеті жоқ, себебі еңбек өнімі ойда
бағаланады. Срндықтан тауарларды біріне-бірін теңгеретін ақша емес, ақшаның
көмегімен барлық тауарлар өзара теңгермелі. Себебі ақша сияқты басқа
тауарлар – адам еңбегінің өнімі, ол өнімлерді біріне-бірін теңестірудің
біріңғай негізі – абстрактылы еңбек.
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген құнның
ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын ақшамен анықтау
керек делік, яғни оны айырбасқа түсіру үшін бағасын белгілеу керек. Ол үшін
баға масштабын қолдану қажет. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде
мемлекет белгілеген белгілі бір металдың (алтын, күміс, мыс) мөлшері мен
массасын айтады. Алғашқы монета соғылған кезде баға масштабы оның салмағына
тең келді. Бұл ресми баға масштабы еді. Ақша түрлерінің өзгеруіне
байланысты баға масштабы ақшаның салмағына сай келмейді.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының арасында
айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі – ол ақшаның экономикалық қызметі
яғни құн өнімді шығаруға жұмсалған еңбек шығынын анықтайды. Ал баға
масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін
мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттамадағы техникалық құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарына
металл (алтын, күміс) ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы
өзінің экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің
өзінің нарықтық бағаға негізделіп жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар.
Соның негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.
Ақшаның тауар айналысында атқаратын екінші қызметі – айналыс
құралы. Басқаша айтқанда, тауарлар бір-бірімен айырбасталғанда ақша
делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауар
айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына айналды. Бұнда екі акт
бар: біріншісі Т-А – ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға айырбастау, ал
екіншісі А-Т – ақшаға басқа қажетті тауар сатып алу немесе ақшаны тауарға
айырбастауды бейнелейді. Ақшаның бұл қызметі тауар айналымына сапалық
өзгерістер енгізді.
Атап айтқанда:
Біріншіден, Т-А – процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған еңбегін
қоғам таныды деген мағынаны білдіреді.
Екіншіден, бір нақты тауарды сатып, басқа бір нарықта керек тауарды сатып
алуға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек тауарды сатып алуды
кейінге қалдыруға болады.
Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері
араласып, түйісіп біртұтас тауар айналысы процесін (Т-А-Т1-Т2 А1-Т2-А2)
құрайды. Осы процестер барысында ақша бірінші, екінші, үшінші кісіге және
т.с.с. қолдан қолға өтіп ақша айналысын құрайды. Сөйтіп, ақша айналыс
құралы ретінде сансыз сатып алу-сату процестеріне қызмет көрсетіп, үнемі
айналыста жүреді.
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындауы;
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп, ілезде
шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақты ақша материалы (алтын) емес, оның
орнына қолданылатын ақша белгілерінің жүруі.
Демек, ақшаның айналыс құралы қызметін аз ғана уақыт атқаруы және
тауар-ақша айналысының шапшаңдығы толық құнды металл ақшалардың орнына
жүретін кембағалы монеталар, кейін қағаз ақшаларды қолдануға мүмкіндік
туғызды. Ол үшін нақты ақша – алтынның символы ретінде кембағалы монеталар
мен қағаз, несие ақшаларының тауар айырбасында қолдануына қоғам кепілдік
беріп, адамдар мойындауы қажет. Соның нәтижесінде әр мемлекеттің ерекше
белгілерімен куәландырылған ұлттық ақшалар мен майда монеталары дүниеге
келді.
Ақшаның бұл қызметінде айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын
тауарлардың бағасы мен олардың массасына байланысты анықталады. Ақша
неғұрлым тез айналса, солғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша қажет. Егер де
айналыстағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда айналымдағы
кембағалы ақша құнсызданады. Оны ғылым тілінде инфляция деп атайды.
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақытымен сәйкес келе бермейді. Төлемді кешіктіре отырып, сатылған
тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы
тауар үшін ақшаны төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек, бұл –
тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы - несие
беруші, ал сатып алушы – борышқор деп аталады. Сатып алушы ақшаның орнына
сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді. Қарыз өтегенде ақша төлем құралы
қызметін атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін төлеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен
өзгешеліктері: бұл қызметінде ақша сатып алу-сату процестерін аяқтайды және
қолма-қол ақшалармен қатар несие ақшалары да жүреді.
Дамыған нарық жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша көбіне төлем
құралы ретінде қолданылады. Несие қатынастарының дамуы қолма-қол ақшаны
қатыстырмастан қарыз міндеттемелерін (мысалы вексель) өзара есепке алу
жолымен өтуге мүмкіндік туғызады.
Ақша төлем құралын атқаруына байланысты айналысқа қажетті ақша
мөлшері, яғни ақша айналысы заңы толық мәнге ие болады. Атап айтқанда,
тауар несиеге сатылғанда айналысқа қолма-қол ақша түспейді. Сондықтан ол
айналымға керек ақша мөлшерін азайтады. Бірақ төлем уақыты келгенде қарызды
өтеу үшін айналымға ақша қажеттігі өседі. Ал айналымға қажетті ақша мөлшері
өзара өтелетін міндеттемелер сомасына азаяды. Егер айналымның бір буынында
қарыз міндеттемелері бойынша (жабдықтаушының шоты бойынша) уақытында төлем
түспесе, онда ол төлемеушіліктің тізіміне іліктіреді (өтеу мерзімі өткен
қарыздар, бюджетке төлейтін төлемдер, жалақы бойынша және т.б. төлемдер).
Сөйтіп ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен несие
жүйесін дамытты. Ол – алтын ақшаны айналыстан ығыстырудың тағы бір айғағы.
Ақшаның келесі қызметі – қор жинау және байлық құру құралы. Ақшаның
айналыс және төлем құралдары қызметін орындауы үшін қажетті мөлшерде
белгілі бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әр түрлі жағдайларға байланысты
тауар айналысы (Т-А-Т) тоқтап (Т-А) қалуы мүмкін. Осының нәтижесінде ақша
айналысы да тоқтап, белгілі бір тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып
қалады. Әрине ақша қорын жинау әр түрлі нақты себептерге байланысты.
Тауар айналымының үзіліссіз бірқалыпты жүруі үшін қажетті ақша
мөлшері өзгеріп отырады. Сондықтан бір кезде айналысқа қосымша ақша
мөлшерін қосып, кейде, керісінше, ондағы ақшаны шығару қажет болады.
Мысалы, ауыл шаруашылығындағы жыл мезгілдеріне байланысты жүргізіледі.
Көктемде егін егу үшін алдын-ала қажетті құрал-жабдықтарды сатып алу немесе
жөндеуден өткізу, тұқым және жанар-жағар майларды дайындау және т.с.с.
жұмыстарға ақша қорын жинау керек. Бұл экономикалық себептер. Сонымен қатар
пайдакүнемдік, әшекей бұйымдарын жинау, жеке қор жинауға құмарлық т.с.с.
Әлеуметтік себептер де ақша жинауға әсер етеді.
Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз және несие
ақшалары қолданылады. Ақша қорын жинау ұйымдардың жинақтары және адмдардың
жеке жинақтары түрінде болады. Бұлардың біріншісіне: кәсіпорындардың,
ұйымдардың банктердегі есеп және депозиттік шоттарындағы ақша
қаражаттарының қалдығы түріндегі жинақтар, ал екіншісіне: халықтың
банктердегі, мемлекеттік облигациялардағы және т.б. салымдар түріндегі
жинақтары жатады. Несие механизмі арқылы ұйымдар мен халықтың жинақ
қаражаттары банктік несие түрінде қайтадан айналымға түседі. Сөйтіп, елдің
ішкі қажеттілігін өтеуде толық құны жоқ ақша қорлары қызмет көрсетеді.
Ал толық құнды ақша (алтын) материалданған құн ретінде жалпы
байлықтың өкілі болып табылады. Мұның мәнісі, ақшаның байлық құру құралы
қызметін тек толық құнды ақша ғана: алтын құймалары, одан жасалған әшекей
бұйымдары, сонымен қатар қымбат тастар атқарады. Бұндай қор – елдің
байлығының көрінісі. Байлық мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде стихиялы
құбылыстар кезінде жұмсалады.
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру құралы қызметі
арқылы ұлттық таюысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу процестері жүреді.
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, шаруашылық байланыстарының
интеграциялдануы тауар және ақша айналысының ұлттық шеңберден шығып,
әлемдік нарықтың пайда болуына әсер етті. Бұл экономикалық қатынастар –
ақшаның дүниежүзілік қызметінің алғы-шарты. Сондықтан ақша халықаралық
сауда-сатыққа қызмет көрсетеді. Ақшаның бұл қызметі қоғамның капитализмге
дейінгі сатыларында пайда болып, әлемдік нарық тұсында кең өрістеуде. Бұл
нарықта ақша өзінен ұлттық мундирін шешіп, яғни алтын құймасы формасында
айналысқа түседі. 1867 ж. Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін тек
алтынға бекітті. Сол кезден алтын дүниежүзілік ақша ретінде танылып, үш
түрлі бағытта қолданылды. Атап айтқанда:
- бүкіл елдерде ортақ төлем құралы, яғни халықаралық төлем құралы
ретінде ақша халықаралық төлем балансы бойынша есеп айырысуда
қолданылады
- бүкіл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық сатып алу
құралы шетелдерден қолма-қол ақшаға тікелей тауар сатып алғанда
жүреді. (Мысалы, егін шықпай қойған жылдары – астық, қант)
- қоғамдық байлықты материалдандыру құралы ретінде ақша ұлттық
байлықты бір елден басқа елге көшіргенде, яғни контрибуция (соғыста
жеңілген мемлекеттің жеңіп шыққан мемлекетке төлейтін соғыс салығы)
салығын төлегенде, репарация (жеңілген елдің жеңген мемлекетке
соғыс зиянын түгел, ия жартылай төлеуі) зиянын төлегенде немесе
қарыз бергенде қолданылады.
Дегенмен, тіпті алтын стандартты ақша жүйесі кезінде де ағымдағы
халықаралық есеп айырысу алдыңғы елдердің ұлттық валютасымен жүргізілді.
Халықаралық төлем айналымында негізінен несие құралдары жүрді. Мысалы, 1913
ж. халықаралық есеп айырысудың 80 проценті ағылшындық фунт стерлингпен
толтырылған аударым векселімен жүргізілген, ал халықаралық есептеудің
сальдосын (қалдығын) өтеу үшін ғана алтын қолданылған.
Әлемдік байланыстардың интенсивтендірілуі және несие қатынастарының
дамуы, сонымен бірге әлемдік біріңғай банкнотаның жоқтығы халықаралық
айналымға алтынның орнына кейбір ұлттық валюталарды енгізуге мәжбүр етті.
1922 ж. Генуяда өткен бірінші халықаралық келісімде ағылшынның фунт
стерлингі және АҚШ-тың доллары алтынның эквиваленті деп жариаланып,
халықаралық айналымға енгізілді. Екінші келісім 1944 ж. Бреттон-Вудсте
(АҚШ) қабылданып, онда соғыстан кейінгі валюта жүйесінің негізі бекітілді.
Бұл келісім АҚШ-тың долларына фунт стерлингке резервтік валюта статусын
берді. Одан кейін дүниежүзілік ақшаның жаңа формалары пайда болды: СДР –
халықаралық валюта қорының арнаулы есеп айырысу (ақша) өлшемі (1970 ж.),
ЭКЮ – аймақтық халықаралық есеп айырысу өлшемі (1979 ж.), оны Еуропа валюта
жүйесіне мүше-мемлекеттер қолданады. Ал 1999 ж. 1 қаңтарында енгізілген
жаңа валюта – еуро бірте-бірте ЭКЮ-ды айналыстан ығыстырады деп күтүлуде.
Айта кететін жәйт, дүниежүзілік ақшаның түрлерінің өзгеруі ұлттық
ақша белгілерінің бастапқыда металл ақшадан біртіндеп несие ақшаларына өту
жолдарын едәуір кешігіп барып қайталауда.
Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде
қолданылуының себептері:
1. бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында жоғары үлесті
салмағы бар;
2. бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге мүмкіндігі бар.
Бір сөзбен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдік нарықтағы
тауарларының үлес салмағы қомақты мемлекеттердің ұлттық валютасы
дүниежүзілік ақша ретінде жүреді. Бұған қоса, белгілі бір ұлттық валютамен
бірге алтын орнына жүретін есеп айырысудың әр түрлі құралдары пайда болуда.
Қазір дүниежүзілік несие ақшаларының жобасы қарастырылуда деген пікірлер де
кездеседі.
Алайда, дүниежүзілік ақша ретінде тек алтын танылғансын халықаралық
есеп айырысу құралдары алтынға еркін айырбасталуы тиіс. Бұл қасиеттің
болмауы дүниежүзілік төлем қатынастарының дағдарысын көрсетеді.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жуйесі 1995 ж. 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
тиыннан құралған 1 теңге болып табылады.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста
қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ақша
белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне
қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің
міндеттемесі болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын
ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша
эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге
асырады.
Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие
ақшалар.
Валюталық бағам дегеніміз – бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне
қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі – биметаллизм
және монометаллизмге тән.
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент ролін заңды
түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып,
еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды:
параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
ақсақ валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табиғатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл (не алтын, не
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет Ұлыбританияда
1816 ж., Германияда – 1871-1873 жж., Францияда – 1876-1878 жж., Ресей мен
Жапонияда 1834-1852 жж., Үндістанда 1852-1893 жж., Нидерландыда 1847-1875
жж. қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді:
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша
қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша
айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда – 1700 фунт стерлинг,
Францияда – 215 мың франктің құны 12 кг массасындағы стандарт құймасының
бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына айырбасталды.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегида
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валютасы басқа
елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталисттік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972 ж. шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқтатылды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша
бірлігі құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік
ақшалардың номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асып тұрады.
Эмиссиялық жүйені реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер
нормасы, пайыз мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы
және валюта саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизміні құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінің тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
құнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
1.3 Ақша өзінің даму барысында екі түрге бөлінеді: нағыз (толық
бағалы) ақшалар және құндық белгілер (толық бағалы емес ақшалар).
Нағыз ақшалар – бұл номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді.
Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады.
Металл ақшалардың монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы
болып табылады.
Алғашқы монеталар 7 ғ. б.э.б. Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия
мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы 9-
10 ғ.ғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын моенталармен қатар, күміс
монеталар да қоса жүреді.
Алтын айналысына бірқатар елдер де 19 ғ. екінші жартысында өтті. Бұл
елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орында, өзінің отарларымен
бірге ағылшын елі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz