Банк қызметi саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан халқына ел Президентi Н.Ә.Назабраевтың «Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында бiздiң қоғамымыз бен мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған өмiрлiк тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру қажеттiгi туындайды[1].
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды[2]. Ендiгi жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистiк» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай қару болмай, өзiндiк қиындықтарға кез болады, экономика саласында күйзелiстерге ұқырады. Жұмыссыздар пайда болды, еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуi нәтижесiнде Республикамыз бiрқатар ереуiлдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртiп деңгейi төмендейдi.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын
қызығушылықтың болмауы.
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды[2]. Ендiгi жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистiк» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай қару болмай, өзiндiк қиындықтарға кез болады, экономика саласында күйзелiстерге ұқырады. Жұмыссыздар пайда болды, еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуi нәтижесiнде Республикамыз бiрқатар ереуiлдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртiп деңгейi төмендейдi.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын
қызығушылықтың болмауы.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030 даму стратегиясы». Алматы, 1997 ж.
Послание Президента народу Казахстана. Каз. Правда 5апреля 2003г.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, «Жеті–Жарғы» ,1998 ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы, «Жеті жарғы». 1997ж.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралың Заңы. 1995 ж. 31 тамыз.
5. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1995 ж. 30 наурыз.
6. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 17 сәуір 1995 ж.
7. «Банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 21 қаңтар 1997 ж.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы, «Жеті – Жарғы». 2000 ж.
9. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 5 наурыз 1997 ж.
10. Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
11. А.В.Наумов. ҚР Қылмыстың құқығы. Астана. «Жеті жарғы 2001 ж.
12. Алауханов Е. «Жаза» Заң. 1999 №7.
13. Ағыбаев А. «Қылмыстық құқықтың принциптері». Тураби. 2001 ж. №5
14. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Авторлар тобы, ЖШС « Издательство «Норма-к», 2004ж.
15. Криминология. Авторлар ұжымы. Қазақстанның криминологиялық ассосация, ЖШС «Издательство «Норма-к», 2004ж.
16. В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
17. А.В.Наумов. ҚР Қылмыстың құқығы. Астана. «Жеті жарғы 2001 ж.
18. Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф… дис. канд. юрид. наук:12.00.08.- М., 1965.- 28с.
19. Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.- 202с.
20. Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
21. Гуров А.И.,Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
22. Карпец И.И. Преступность: Элюзии и реальность. М., 1992
23. Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. -№9.
24. Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
25. Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. – М., 1969 г.
Послание Президента народу Казахстана. Каз. Правда 5апреля 2003г.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, «Жеті–Жарғы» ,1998 ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы, «Жеті жарғы». 1997ж.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралың Заңы. 1995 ж. 31 тамыз.
5. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1995 ж. 30 наурыз.
6. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 17 сәуір 1995 ж.
7. «Банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 21 қаңтар 1997 ж.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы, «Жеті – Жарғы». 2000 ж.
9. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 5 наурыз 1997 ж.
10. Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
11. А.В.Наумов. ҚР Қылмыстың құқығы. Астана. «Жеті жарғы 2001 ж.
12. Алауханов Е. «Жаза» Заң. 1999 №7.
13. Ағыбаев А. «Қылмыстық құқықтың принциптері». Тураби. 2001 ж. №5
14. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Авторлар тобы, ЖШС « Издательство «Норма-к», 2004ж.
15. Криминология. Авторлар ұжымы. Қазақстанның криминологиялық ассосация, ЖШС «Издательство «Норма-к», 2004ж.
16. В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
17. А.В.Наумов. ҚР Қылмыстың құқығы. Астана. «Жеті жарғы 2001 ж.
18. Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф… дис. канд. юрид. наук:12.00.08.- М., 1965.- 28с.
19. Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.- 202с.
20. Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
21. Гуров А.И.,Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
22. Карпец И.И. Преступность: Элюзии и реальность. М., 1992
23. Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. -№9.
24. Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
25. Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. – М., 1969 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан халқына ел Президентi
Н.Ә.Назабраевтың Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк және болашақ
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты жолдауында бiздiң қоғамымыз бен
мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған өмiрлiк
тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру
қажеттiгi туындайды[1].
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық
заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк
тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды[2]. Ендiгi жерде
тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне
еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистiк қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас
мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай қару болмай, өзiндiк қиындықтарға кез
болады, экономика саласында күйзелiстерге ұқырады. Жұмыссыздар пайда болды,
еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуi нәтижесiнде Республикамыз бiрқатар
ереуiлдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртiп деңгейi
төмендейдi.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт
күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек
алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат
пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын
қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып
табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және
рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз
бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне
алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды)
бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы
мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда
банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100
– ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның
латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды
қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Зерттеу обьектісі мен пәні: қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк
қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыру обектісі,
банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi пәні болып саналады.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң Елдiң жағдайы
мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы жолдауында былай
делiндi: Мыналарды жасау қажет:
– шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
– мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
– экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының
жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
1. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
2. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
3. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
4. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi
белгiлерге тоқтау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Зерттеу жұмысымды жүзеге асыру барысында
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен өзге де заңдылық нормаларын, ҚР
Жоғары Сот Пленумының қаулыларына, ведомствалық бағынысты өзге де
актілерге сонда –ақ заңгер ғалымдар А.Ағыбаев, Алауханов Е.О., Рахметов
Е.Ш., Нұралиева А.С., Төлеубекова Б.Х. еңбектерін атуға болады.
1. БАНК ҚЫЗМЕТI САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседi. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d’affairess). Ұлт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн халықаралық
деңгейде экономика саласында мемлекеттiң белсендi ынтымақтастығына, атап
айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл
өндiрiстi, технологияларды дамытуды, халықтық сауда көлемiн ұлғайтуды,
халықаралық жобаларды әзiрлеп, оларды жүзеге асыруды, бiрлескен
экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай – ақ экономика
саласындағы құқықбұзушылқтардың, экономикалық қылмыстарды алдын алуды қажет
етедi.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бiрнеше пiкiрлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелi, пайдакүнемдiк
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиi кездесетiн,
жазаланатын әрекет деп есептейдi. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиетi
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тiленчиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегi белгiлердi
жатқызады:
– олардың экономикалық – шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
– қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесiндегi тұлғалар ғана
қылмыстың субъетiлерi бола алады.
Аталған белгiлер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрi бірдей жүйелi түрде жасалына
бермейдi, сондай – ақ қылмыскердiң тек сол экономикалық жүйедегi тұлғаның
бiрi болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргiзу қызметiн бұзады.
Қылмыскер өзiне материалдық игiлiктердi алу үшiн шаруашылық механизiмдердi
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизiмнiң звенолары бiр –
бiрiмен тығыз байланыста. Қылмыспен бiр звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизiмдерiне эрозия алып келедi. Экономикалық қылмыстардың
кейбiр пайдакүнемдiкпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар – байлық жинаудың
әдiл процесi, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесiн бұзады, - дейдi.
Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бiр түрi ретiнде, - дейдi
Вороженин В., - материалдық игiлiктердi өндiру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарқа қол сұғады. Қаруақылық
қылмыстың топтық объектiсi рыногтық экономиканың дамуына негiзделген,
қоғамдағы қарақылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесi болып табылады.
Ал, Дементева Е.Е. жұмысында экономикалық қылмыстарға тән белгiлерге
төмендегiлердi жатқызады:
– материалдық игiлiктердi тарату үшiн (пайдакүнемдiк) жасалуы;
– жәбiрленушiлердiң ұжымдылығы және белгiсiз болуы;
– ұзақ, жүйелi;
– мемлекеттiң, кәсiпкердiң және жеке азаматтардың мүддлерiне шығындардың
келуi.
Автор өз еңбегiнде экономикалық қылмыстар мәселесiн көтередi, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игiлiкке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншiк құқығына да нұқсан келтiредi, деп
есептейдi. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншiк құқығынан қауiптiрек болады
да, қылмыстың объектiсi ретiнде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтiң болуы мiндеттi емес.
Криминологиялық зерттеулердің көмегімен қылмыстылықтың күйін, даму
тенденциясын, себебі мен шарттарын, қылмыстылықтың алдын алудың мақсаты мен
объектісінің негізгі бағыттарын, әсер ету құралын, субъектілерін, мақсатқа
жетуді қамтамасыз ететін материалдық ресурстарды білеміз.
Қылмыстылықтың алдын алу жүйесіне мыналар жатады:
- қылмыстылықтың алдын алу объектісі;
- оның негізгі дәрежесі мен нысаны;
- қылмыстылықтың алдын алудағы қызмет – функциялары;
- қылмыстылықтың алдын алу субъектілері.
Қылмыстылықтың алдын алу объектісі дегеніміз зерттеліп отырған
қылмыстың пайда болу себептеріне әсер ететін арнайы қатынастар болып
табылады.
Қылмыстылықтың алдын алу субъектісіне қылмыстылықпен күресу шараларын
басқаару, жаспарлауды жүзеге асыратын жеке азаматтар, түрлі бірлестіктер,
топтар, арнайы (құқыққорғау) органдары, мемлекет жатады.
Бұл субъектілерге қылмыстың алдын алу барысында жекеленген функциялар
(шаралар) жүктелінеді.
Қылмыстылықпен күрес шарасы жалпы, не жекеленген дәрежеде атқаруды
қажет етеді. Жеке қылмыскерге қатысты жүргізілетін қызмет қалмыстың алдын
алудың жеке дәрежесін құрайды.
Қылмыскердің жеке қасиеттеріне байланысты алғашқы (ерте кезеңде),
тікелей, пенитенциярлы, постпенитеициарлы деңгейде қылмыстың адын алу
шарасын жүзеге асыру қажет.
Алғашқы қылмыстық алдын алу шарасы қылмыстың әрекеті жасағанға дейінгі
қызмет, ал тікелейде қылмыс нақты жасалған кездегі күресі қасиетті болып
табылады.
Пенициарлы қылмыстылықтың алдын алу шарасы сотталушыны тұлғаның
жазасын өтеп жүрген кезде іске асырылатын қылмыстылықпен күресу шарасы
болса, ал постпенитенциарлыда (түзеу мекемесі) сотталушының жазасын өтеп
болғанан кейінгі кезеңді қамтылады.
Қылмыстылықтың алдын алудың ғылыми еңбектерде дәстүрлі екі түрі бар:
жалпы әлеуметтік және арнайы криминологиялық.
Қылмыстылықты алдын алудың жалпы әлеуметтік түрі қылмыстылықпен күресу
процесі жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік даму мақсатында
атқарылатын ұзақ мерзімді, тиімді және кең масшабтағы әлеуметтік қызметті
құрайды. Жалпы әлеуметтік шаралардың барлығы түгелімен қылмыстылықтың алдын
алудың шаралары функциясын атқармайды. Оларға тән белгілі бір нәтиже бере
алатын қылмыстық әрекеттерді тежейтін шараларды жатқызамыз:
– қылмыстылықтың жалпы себептерінің тікелей күшін жояды, осы себептерге
қарсы бағытталса да;
– нақты қылмыстылықтың топтық және жекеленген әрекеитердің жасалуы
себептері мен шарттарына тікелей әсер етеді;
– түрлі дәрежеде криминогенді құбылыстарға қарсы бағытталады.
Криминологияда қылмыстылықытың жалпы әлеуметтік алдын алу шарасын
бірнеше топқа бөлуге болады. Бірі – қылмыстылықтың алдын алу шарасының
деңгейіне қарай топтаса, екіншісі – әсер ету сипатына қарай бөледі.
Біз қылмыстың әрекеттері баға беру нәтижесінде, қылмыстылықтың алдын
алуды келесі 3 блокқа бөлеміз:
– экономикалық және ұйымдастыру және басқару сипатындағы шаралар;
– құқықтық сипаттағы;
– әлеуметтік – психологиялық сипаттағы шаралар;
Экономикалық және ұйымдастырушылық пен басқару сипатындағы
қылмыстылықтың алдын алу шараларына мыналарды жатқызамыз:
– экономикалық күйзелісті зерттеу;
– криминологиялық емес шараларды қолданумен байланысты емес шараларды
қолданумен байланысты емес экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
– азаматтар мен ұйымдардың қызметтеріне қойылатын жағдай жасау;
– несие қатынастары мен банк жүесіне қолсұғушылықтан қорғау, азаматтық
құқықтық сипаттағы шараларды тиімді ету.
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың барысында мына алдын алу
шараларын іске асыру барысында мына міндеттемелерді орындау қажет:
– легалды банктік бизнесті жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстардың әсерінен
қорғауды құқықтық қамтамасыз ету;
– банк қызметі саласында қылмыстың жасалынуы фактісі қозғалған қылмыстың
істеуді және тергеу жүргізгенге дейін банктік қызметті тексерудің
құқықтық негіздерін жетілдіру;
– банк құпиясы мен коммерциялық құпия ұйымдарына нормативтік
актілерінде нақты түсінік беру.
Легалды банктік бизнесті қорғауды құқықтық қамтамасыз етудің жолында
жемқорлықпен күрес туралы заңды жетілдіру қажет.
Құқық қорғау органы қызметшілерінің іс – тәжірибесінде өз лауазымды
қызметтен пайдаланылып, коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруына елеулі көмек көрсету жағдайын жиі кездестіруге болады. Бұл
кәсіпкерлік қызметті объективті заңды түрде атқаруға елеуді кедергі болатын
анық. Соднықтан да қылмыстылықтың алдын алуда мұндай әрекеттерге тыйым
салған дұрыс.
Құқық қорғау органдарында бірыңғай компьютерлікжүйе бар. Онда несие
және ақша жүйесіндегі қылмыстылыққа жалған құжаттарды жасау, пайдалануға
қатысы бар тұлғалар туралы және жалған ақша соммасы туралы мәліметтер
тіркейді.
Құқық қорғау органы қызметкерлеріне де коммерциялық құпия мәліметтер
қылмыстық істерді ашу кезінде қажет. Демек құқық қорғау және банк
қызметшілерінің банк қызметі саласындағы қылмыстылықпен берлесіп күресуі
үшін мәліметтермен алмасуды қамтамасыз етудің орны ерекше.
Банк қызметі саласындағы қылмыстарға әсер ететін әлеуметтік –
психологиялық шараларды қарау органдары. Бұл үшін мемлекет мына бағытта
шараларды атқарғаны қажеттігі:
– өндірістік кәсіпкерлікті дамытудың артықшылығы мемлекетте мойындаудың
қажеттігі;
– инвестициялық, жедел несие беру жеңілдіктер жасау арқылы мақсатты
материалдық көмек көрсету, мұндай кәсіпкерліктің материалдық көмек
көрсету, мұндай кәсіпкерліктің өндірістік бағдарламасын мемлекеттік
тапсырысқа енгізу;
– өндірістің алғашқы циклында өндірісті дамыту үшін қолайлы жағдайлар
жасау;
– қоғамда рухани байлықты дамыту үшін насихаттау және басқа шараларды
кеңінен қоладану.
Банк қызметі саласындағы арнайы криминологиялық шаралар дегеніміз
қылмыстардың жасалуына әсер ететін себептер мен шарттарды жоюға арнайы
болып табылады.
Жаңа қылмыстық кодекстiң қабылдануымен экономикалық қызметтегi
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесiнше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189- 227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттiң
тиiстi дәрежеде ақша – несие жүйесiне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуiне ақшамен есептесу, несие жүйесiнде түрлi криминалды нысандағы
қылмыстар күшейдi.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетiлетiн қызметтi өндiруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигiзетiн
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауiптi iс – әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшiн жауапкершiлiктi қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркiнде бiр қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсiпорындарда сол қызмет процесiнде
қалыптасқан бiрыңғай тектiк қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бiрқатар қылмыстардың мiндеттi түрдегi нышаны –
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгi (ҚК – тiң 199
бабы), коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздiк алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбiсiнiң объективтiк жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбiреулерi әрекетсiздiк арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелiк береқектi өтеуден әдейi жалтару (ҚК - тiң 195 - бабы),
қетел валþтасындаөы қаражатты қетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап), бухгалтерлiк есеп
ережелерiн бұзу (218 - бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222 -
баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбiр қылмыстардың мiндеттi түрдегi
нықаны, ол - заңда көзделген қоөамөа қауiптi зардаптары болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚК - тiң 192 - 194, 196 – 198, 203 – 205,
215 – 222 – баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК – тiң осы қарастырылып отырөан тарауына кiретiн бiрқатар баптарда
бланкеттiк сипат бар. Мысалы, ҚК – тiң 197, 205, 218 – баптары.
Экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстардың барлығы субъективтiк
жаөынан, өздерiнiң әдейi, қасақана жасалөандыөымен сипатталады. Олардың
кейбiреулерiнiң субъективтiк жаөының мiндеттi түрдегi нықаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК – тiң 192, 193, 198, 204 - баптары).
Экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстардың субъектiсi қылмыс жасаөан
кезде 16 жасқа толөан, есi дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбiреулерiнiң субъектiсi тек лауазымды адамдар (ҚК – тiң 198, 225 -
баптары), банк қызметкерлерi қана (189, 225 - баптары) болады.
Тiкелей субъектiсi бойынқа экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстарды
қартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсiпкерлiк саладағы және экономикалық қызметтiң басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау (ҚК – тiң
189 бабы), заңсыз кәсiпкерлiк (190 - бап), заңсыз банктiк қызмет (191 -
бап), жалған кәсiпкерлiк (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлiктi заңдастыру (193 - бап), монополистiк iс – әрекеттер
және бәсекенi шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгiнi заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктiк
құпияны құрайтын мәлiметтердi заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсiптiк спорт жарыстарының және ойын – сауық коммерциялық конкурстардың
қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 - бап), банкроттық
жағдайдағы заңсыз iс – әрекеттер (215 - бап), әдейi банкроттық (217 - бап),
бухгалтерлiк есеп ережелерiн бұзу (218 - бап), табиғат пайдалану жөнiндегi
заңсыз мәлiметтердi тiркеу (225 - бап), мәмiле жасауға немесе оны жасаудан
бас тартуға мәжбүр ету (ҚК – тiң 226 - бабы);
2) ақша – несие саласынағы қылмыстар: несиенi заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК – тiң 194 - бабы), несиелiк ерешектi өтеуден әдейi
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiмiне көрнеу жалған мәлiметтер
енгiзу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргiзiлетiн опрециялар туралы
көрнеу жалған мәлiметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргiзу ережелерiн бұзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК – тiң 207 -
бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздiк алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәлiметтер беру (219 - бап), банктiк ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК – тiң 222 - бабы);
4) сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшiлiк
сауда – саттықтар мен аукциондарды өткiзушiлердiң белгiленген тәртiбiн
әдейi бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 - бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК – тiң 224 - бабы).
5) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлiк
ақпаратқа заңсыз кiру, ЭВМ үшiн зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК – тiң 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрi банктiк
қылмыстар деп аталынады. Банктiк қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екi топқа бөлiнедi, оның бiрi тiкелей меншiкке қол
сұқса, екiншi тобы банк қызметi саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк қызметi саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктiк қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi
заңдастыру (193 - бап), несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртiбiн бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
1.2 Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
Заңсыз банк қызметi
ҚР ҚК 191 – бапта келтiрiлген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсiпкерлiк (190 - бап) үшiн жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтiң (191 - бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiк (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше[3].
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметi мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызмет мына актiлермен реттеледi: ҚР Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР – дағы ұлттық Банкi туралы, ҚР – дағы банктер мен
банктiк қызмет туралы заң үшi бар Жарлықтары[4]; 1996 жылғы 27 қыркүектегi
ҚР Президентiнiң Жеке тұлғалар үшiн шетел валютасына және теңгемен
анонимдiк есептер енгiзу туралы заң күшi бар Жарлығын күшiн жоғалтты деп
тану және анонимдiк себептер бойынша ҚР – ның кейбiр заң актiлерiне
өзгертулер енгiзу туралы. 1996 жылғы 7 желтоқсандағы ҚР – ның кейбiр заң
актiлерiне өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы, 1997 жылғы 6
наурыздағы ҚР Президентiнiң ҚР – дағы банктер мен банктiк қызмет туралы
заң күшi бар Жарлығына қосымша енгiзу туралы[5], 1997 жылғы 11 шiлдедегi
ҚР – ның банк қызметi жөнiндегi кейбiр заң актiлерiне өзгертулер мен
толықтырулар енгiзу туралы[6].
Банктiк қызметтiң (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерiн лицензиялау
тұтынушы мүддесiн қорағауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты, мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нашандардың бiреуi болса:
1) тiркелмеген;
2) арнаулы рұқсат (лицензия) құжат болып, бiрақ ол алынбаған;
3) лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп таңылады[7];
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшiн заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге, не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемелекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады. (189 – бабында ескету). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз есе
көп мөлшердегi табыс iрi табыс деп саналады (АК – тiң 190 - бап)[8].
Субъективтiк жағынан қасақана жасалынды. Айыпты адам өзiнiң банктiк
қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керес бола тұра онсыз
жасап отрыған немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс – әрекетi
нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi мүмкiн
екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс – әрекетiнiң iрi мөлшердегi
табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстық салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отрыған қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған,
есi дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметi немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшiн жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделi
түрлерiн бiрлесiп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 – бабына ескерту).
Егер адам бұрын ҚК – тiң 190 немесе 191 – бабымен сотталып және оның
сол қылмыс үшiн соттылығы жайылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған деп танылады[3].
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
Ақшаны тазартқанда қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшн
барлық негiзгi әлеуметтiк – экономикалық институттарды және мүмкiндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiлiкпен пайдалану. Заңы бизнестi ол,
көбiнесе, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшiн пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегенiмiз – жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты – алынған табысты негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы –
әр түрлi жылжымайтын мүлiктерге айналған, формалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай – ақ 300 млрд долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен
қатар оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазарту оның кiмге тиесiлi екенiң
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет еспейдi.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабiлетiне
негiзделген. Ақша тазартуды бетiмен жiберу - қаржы ұйымдардың әлеуметтiк,
экномикалық және саяси құрылымдардың ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсiпорындар бәсекенi тұншықтырады.
Қоғамға түсетiн салық салмағы артады.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiратар халықаралық конференцияларда, ата
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияны тазатуды
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
БҰҰ Комитетiнiң принциптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл мәлiмдеме клиеттiң жеке
басын анықтаудың қажеттiгiн, күдiктi мәлiметтер жасаудан банктiң бас
тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық ережесiнiң шеңберiнде
ғана қарым - қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдерде жасырын банк есептерiнде тыйым салу жөнiнде шара
қабылданды, дегенмен, бұл тұрғыда Австия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың қатысқаны үшiн белгiленген жаза қатайған, заңсыз жолмен
алынған ақша тәркiлендi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдiк тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкрлердiң онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкiндiк туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген iрi салымның шыққан тегi мұқият тексерiледi,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдiктi салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиiс.
АҚШ – та банк құпиясы туралы заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операцияларын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ – тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөнiндегi операциялар
туралы Заңы күштi қаржы операциялары туралы құқыққорғау органына өз
еркiмен хабарлаған банк айыппұлдан босатылған. Қылмыстық ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу, тәркiлеу жөнiндегi Европа Конвенциясын республика
практика жүзiнде iске асыру мамандырылған мемлекеттiк органдар құруды қажет
етедi. Мысалы, Францияда қылмыстық капиталды iздестiру жұмысымен экономика
және қаржы министрлiгi жағынан арнайы құрылған Тракфин тобы айналысады.
Егер iрi ақша жайында банктен келiп түскен ақпарат күдiк тудырса материал
прокурорға ьрiледi. Содан кейiн полиция және кеден қызметiне тергеу жүргiзу
жайында нұсқау берiледi.
Швецияда құралған арнайы қаржы полицияның мiндетi - қару – жарақты,
мұнайды контробандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақша.
Швед қылмыстық топтардың анықтау, оларға тосқауыл бар.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшiн Қазақстан дүниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланысты болуы тиiс.
Мұндай қызмет БҰҰ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшысының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңесiнiң екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
бала масында, БҰҰ - ның есiрткемен күресуге бағытталған әрекеттiң қоғамдық
жоспрында болды. БҰҰ жұмысының Дүниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы, қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз
пайдалану арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшiн
қабылдануға тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестi қылмыстық жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iдеп табуға
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстық қызметтен түскен табысты анықтау, алу және тәркiлеу туралы
1990 жылғы Европалық Кенвенцияның ережелерiне сәйкес, елдер лас ақшаны
тазартудың мына қасақана iс – әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшiн
заңдық шаралар қолдануға тиiс, - олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның iс – әрекетi үшiн заңдық
салдардан құтылуына көмектесу мқсатында, сол материалдық құндылықтың
қылмыстан келген табыс екенiң бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық ұндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындауын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiң бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықты қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық - несиелiк қатынастар, сондай –
ақ кәсiпкерлiк қызметтiң зыңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты – бiлу тұра қылмыстық жолмен алынған ақша қаражаты
немесе басқа мүлiк.
Қылмыстық қызметтен анықған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
табыс терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
Мүлiк терминi – заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүлiктiң кез келген түрiн қамтиды, сондай – ақ адамның сол
мүлiкке немесе ондағы үлесiн куәландыратын заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма - қол
ақша да, қолма - қол емес те кiредi. Баю, порнография, жөзекшiлiк
мақсатында секстi пайдалануға, балалар мен кәмелетке толмағандарды сатуға
тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң 1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да
балалар мен кәмелетке толмағандарды тән ләззаты үшiн пайталанудан түскен
табысты алу және тәркiлеу мүмкiндiгiн қарастырады.
Объективтi жағы:
1) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлiкпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, неселеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаражы заңымен реттелетiн басқа операциялар.
2) басқа мәлiметтер жинау. Қазақстан Республикасы Азамттық кодексiнiң
147 – бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады.
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлiктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшiн пайдалану.
Кәсiпкерлiк – өз меншiгiндегi, қарыға алған және басақа қаражаттар мен
мүлiк есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшiн өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатында ынталы, күшiндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылық және басқадай қызмет. Қызметтiң бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдалынылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз, мүлiктi, оның iшiнде, ақша
қаражат пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет. Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында
ақша қаражатымен жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың
кез келген қозғалысында, оның iшiнде, заңсыз иемденген мүлiктi тазарту
мақсатында мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс – әрекеттi аяқталған деп
санауға болады.
Субъетивтiк жағы: кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсат тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайды қарау жанама ниеттiң көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшiн себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК – тiң 193 – бабының 2 – бөлiгi мынадай ауырлататын мән – жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
1) адамдар тобының алдын алу сөз байласуы бойынша;
2) әлденеше рет;
3) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса[3].
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз – мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемкелеттiк қызметткердiң немесе жергiлiктi өзiн – өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай – ақ коммерциялық және басқа да
мекемеге басқарушылық мiндет атқараьтын адамның заңсыз жолмен алынған ақша
қаражатын немесе мүлiктi заңдастыру (тазартуы). Қызмет бабында берiлген
өкiлеттiк олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлiктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлiк нақты
кiмнiң қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк көретедi.
Ондай мүлiктi заңдастыруға бiле – тұра көмек көрсетушi адамдар,
мысалы, нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке
көметкесушiлер немесе қатысушылар болып саналады.
193 – баптың 3 – бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасаған әрекеттер сияқты
саралаушылар нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК -
тiң 31 – бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК – тiң 193 – бабының ескертуiнде анықталған[3].
Қаржылық құқықтың, қаржылардың қоғамнан және жекелеген азаматтардың
өмiрiнен алатын орны мен атқаратын рөлдерiнiң өте зор екенi әркiмге де
белгiлi. Олар мемлекеттiң өсiп дамуының материалдық негiзi және оның
мiндеттерi мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудiң қайнар көзi болып
есептелiнедi. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет елiмiздiң экономикасының
өсiп-дамуына белсендi түрде ықпалын тигiзедi. Әрбiр азамат әр түрлi
қаржылық институттар арқылы мемлекетпен үнемi байланыста болады. Егемен
елiмiздiң нарық экономикасына көшуiне байланысты қаржылардың, сондай-ақ осы
қаржылық құқық курсын өту барысында кездесетiн басқа да экономикалық
категориялардың мән-мағынасына, функциялары мен рөлдерiне мүмкiндiгiнше
баса назар аударуды жөн көрдiк.
Қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категорияларына жататындығын және олардың жүзеге асыру формасы болып
табылатындығын көрсетедө. Қаржылық қатынастар өндiрiстiк қатынастардың бiр
бөлiгi ретiнде базистiк қатынастарға жатады.
Өндiрiлген өнiмдер мен басқа да қажеттi заттар, қызметтер – ақшаның,
яғни жалпыға бiрдей балама және құндылық өлшемiнiң көмегiмен өлшенедi.
Қаржылық экономикалық категория ретiндегi қызметтерi қоғамдық жиынтық
өнiмдi бөлу кезiнде анық көрiнедi. Қаржылардың мағынасын түсiну үшiн
жекелеген кәсiпорынның өндiрiстiк қорларының өзiндiк айналымын шығарылған
өнiмдердi өткiзу кезiндегi ақша төрiндегi дербес қозғалысымен және құнның
бөлiну мезгiлiнен бастап қарастыру қажет. Құндар ақша төрiндегi дербес
қозғалысқа ие болғаннан кейiн мемлекеттiк кiрiс ретiнде мемлекеттiң
қызметтерiне қосылады.
Мемлекеттiң қаржылық қызметi – мемлекеттiк ақша қорларын қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ елiмiздiң ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның айтарлықтай жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету
жөнiндегi мемлекеттiң тұтастай өзiнiң немесе өкiлеттi органдардың iс-
әрекеттерi.
Қаржылық қызметтiң мiндеттерi:
1) Өзiнiң (мiндеттерiн) қызметтерiн қаржыландыруға және өзiн-өзi
қамтамасыз етуге ақша қаражаттарын табу.
2) Қоғамның ақшалай инфрақұрылымын құру және оның ойдағыдай жұмыс
iстеуiн қамтамасыз ету.
3) Қоғамда жүрiп жатқан әлеуметтiк экономикалық процестерге,
мемлекет қоғамға қолайлы деп тапқан бағытта ақша көмегiмен ықпал ету[10,
Б.34].
Қаржылық қызметтiң басты мақсаты – қоғамның әлеуметтiк экономикалық
инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқаруларына қолайлы жағдай жасау.
Қаржылық қызметтердiң принциптерi:
1. Қоғамның мұқтаждықтарын есепке алу және оның мүдделерiне бағыну.
2. Қоғамның бақылауында болуы, жариялылық және ашықтылық.
3. Нормативтiлiк және жоспарлылық.
4. Ұтымдылық және тиiмдiлiк.
5. Тұрақтылық және жүйелiлiк.
Қаржылық қызметтiң әдiстерi – қаржы жүйесiнiң құрамына кiретiн ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру кезiнде мемлекет
жүзеге асыратын нақты жолдар мен тәсiлдер.
Экономикалық категория ретiнде – қаржылар деп мемлекеттiң ақшалай
кiрiстерiн жиыстыру, бөлу және пайдалану кезiнде пайда болатын экономикалық
қатынастардың жүйесiн айтамыз. “қаржың терминiнiң 2 мағынасы бар:
1. Материалдық.
2. Экономикалық категория.
Материалдық (ақшалай) мағынада “қаржы” деп, мемлекеттiң өз
қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Экономикалық категория ретiнде “қаржы” деп, мемлекеттiң ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетiн, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесiн айтамыз.
Қаржылық қызмет дегенiмiз, өз меншiгiндегi ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөнiндегi мемлекеттiң iс-
әрекетi. Мемлекеттiң қаржылық қызметi iс жүзiнде барлық шаруашылық
субъектiлерiн қамтиды.
Мемлекеттiң ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң
түпкiлiктi объектiсi болып есептелiнедi. Қаржылық қызметтiң процесiнде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегiдей болып
келедi:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бiрiншi функцияның мәнi мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттiң өз меншiгiндегi ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды. Осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажеттi ақша қаражаттарын жиыстырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажеттi ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Екiншi функция, мемлекеттiң ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектiлерiнiң осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезiндегi барлық әрекеттерiнiң
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Үшiншi функция, мемлекеттiң өзiне және өз тарапынан жасалатын
қызметтерiне жұмсалатын шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын
пайдаланудан тұрады.
Субъектiлерге берiлген өз ақша қаражаттары жөнiндегi автономдық
құқықтары, олардың өз қаржылық қызметтерiн тәуелсiз және дербес түрде
жүзеге асыруларына мүмкiндiк бередi. Мемлекеттiң қаржылық қызметi белгiлi
бiр әдiстердi қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық қызметтiң әдiстерi дегенiмiз, қаржы жүйесiнiң құрамына
кiретiн ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру
кезiнде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тәсiлдер.
Мемлекеттiң қаржылық қызметi белгiлi бiр құқылық формалар бойынша
жүзеге асырылады. Құқылық форма дегенiмiз, ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезiндегi мемлекеттiк
органдардың құқылық формаларға сәйкестендiрiлген немесе құқылық нормаларды
iс жүзiне қолданылатын әрекеттерi.
Белгiленген нормативтерден тыс қаржы ресурстарын алып қоюға немесе
бөлуге, сондай-ақ олардың қаржылық қызметтерiне араласуына тыйым қаржылық
қызмет процесiнде қолданылатын нақты құқылық нормалар толық өктем және
атқару – үкiм ету түрiнде жүргiзiледi. Сонымен қатар бұл процеске барлық
мемлекеттiк органдар қатысады. Мемлекеттiк органдар қаржылық қызметтi
жүзеге асыру кезiнде өздерiнiң өкiлеттiлiктерiнiң көлемiнде қаржылық
ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ
пайдалануы жөнiнде бақылау жүргiзу саласында пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтiн қаржылық-құқылық актiлер қабылдайды. Осы актiлердi
қабылдау мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң құқылық формасы болып табылады.
Қаржылық-құқылық актiлер мына төмендегiдей болып келедi:
1) нормативтiк қабiлетi бар заң актiлерiн шығару;
2) дербес қаржылық-құқықтық актiлердi шығару;
3) қаржылық-құқықтық шарттар жасау;
4) мемлекеттiң мүддесiн көздейтiң өкiлеттi органның өз құқылары мен
мiндеттерiн нақтылы бiр қаржылық-құқылық қатынастарда жүзеге асырулары.
Қаржылық қызметтiң түсiнiгiн алып қарасақ, қаржылық құқтың пәнiне ақша
қорларын пайдалану кезiнде пайда болған қатынастар кiрмейдi. Себебi, ақша
қорларын басқа қорларға қаражат беру арқылы немесе ақша қаражаттарын
тiкелей тұтынушыларға беру арқылы қорларды “бөлуң түсiнiгiн қамтиды.
Халықтан салық алу кезiнде, ақша иесiнiң еркi (тiлегi) есепке
алынбайды, ақша қаражаттары мiндеттi жүне ықтиярсыз түрiнде жиналады. Бiрақ
кейбiр кездерде, қаржылық қызметтi жүзеге асыруға, мемлекет тарапынан
икемдiлiк көрсетiледi, яғни ақша қаражаттарын табу, жинастыру кезiнде
мәжбүр ету әдiсiн қолданбай-ақ, төлеушiлер өз ерiктерiмен ақшаларын бередi.
Бюджет жүйесi мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң құрамдас бөлiгi ретiнде
мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесiнiң басқа да компоненттерiмен өзара
байланыста қызмет етуi механизмiн теориялық және практикалық жағынан
зерттеп бiлу нарық жағдайында көкейтестi проблемаға айналған.
1999 жылдан берi республикада қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалануда жаңа қаржы құралдары, атап айтқанда мемлекеттiк және
мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық процесiнiң
теориялық ерекшелiктерi анықталды, ақшаның уақытша құны тұжырымдамасының
дамуы ыңғайында жинақтаушы қордың инвестициялық портфелiн басқару
процесiнде инвестициялық табысты қалыптастыру әдiстемесi айқындалды.
Бүгiнгi таңда бұл қорларда 150 миллиард теңгеден астам қаржы шоғырланған.
Әзiрге бюджет жүйесiн құру мен жетiлдiру салық жүйесiн және қаржы
жүйесiнiң басқа да элементтерiн реформалаудан артта қалып келедi. Мұның өзi
белгiлi бiр дәрежеде республикадағы бiртұтас қаржы жүйесiнiң қызмет етуi
механизмiндегi жүйелiктi бұзады.
Республикада бюджеттiк қатынастар нышандарыныi зерттелуi мен
қарастырылу жайы нашар. Қазiргi кезде мемлекеттiң мемлекеттiк
кәсiпорындармен, бюджеттiк мекемелермен және ұйымдармен, сондай-ақ жаңа
қаржы институттарымен, атап айтқанда мемлекеттiк емес жинақтаушы қорлармен
бюджеттiк қатынастарын жан-жақты зерттеген жөн.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және аудандардың әлеуметтiк-
экономикалық дамуы үшiн пайдаланылмайды десе де болады.
Дұрысында жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаты экономиканың нақты
секторын қолдауға бағытталуы тиiс. Оны қалайша жүзеге асыруға болады?
Бұл орайда жинақтаушы зейнетақы қорларының заем қаржысы есебiмен
республикалық, облыстық және аудандық бюджеттердiң нақты инвестициялық
жобаларын жүзеге асыруды қарастыруға болады. Бюджет қарызға ақша алады және
оларды жобаларды iске асыруға бағыттайды. Ал, қаражаттың қайтарылуына
бюджет кепiлдiк бередi. Қазiргi кезде республикада бюджет арқылы
дүниежүзiлiк банктiң, Азия даму банкiнiң және басқа да шетелдiк қаржы
институттарының заемдары есебiнен 30-ға тарта инвестициялық жобалар жүзеге
асырылуда. Осы жобаларды iске асыру барысында құрылыс-монтаж жұмыстарын
орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан халқына ел Президентi
Н.Ә.Назабраевтың Қазақстан – 2030 даму, қауiпсiздiк және болашақ
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты жолдауында бiздiң қоғамымыз бен
мемлекетiмiздiң перспективтi дамуы жоспарланды. Жинақталған өмiрлiк
тәжiрибиеден арылмас үшiн қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру
қажеттiгi туындайды[1].
Қазақ мемлекетi тарихы тұсында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық
заңы қабылданып, оның кiрiспесiнде бiздiң елiмiздiң мемлекеттiк
тәуелсiздiгi бүкiл әлемге салтнатты түрде жарияланды[2]. Ендiгi жерде
тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдiгiне
еш уақытта қайта оралмауға серт етiлдi.
Бүкiл халықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негiзгi қағидалары мен
өмiрлiк қызмет бағыттарын бекiттi. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзiн
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде
орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмiрi, құқықтары мен
бостандықтары екенiн жария еттi.
Бiрнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистiк қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңi, нақты тәуелсiздiктi жүзеге асыру мен жас
мемлекеттiң егемендiкке жетуi оңай қару болмай, өзiндiк қиындықтарға кез
болады, экономика саласында күйзелiстерге ұқырады. Жұмыссыздар пайда болды,
еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуi нәтижесiнде Республикамыз бiрқатар
ереуiлдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртiп деңгейi
төмендейдi.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтiк жүйеге өту кезеңi бойынша уақыт
күрделi жұмыстар жүргiзудi қажет етедi.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерiстерге сәйкес мемлекеттiк таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардан тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи – саяси климатқа терiс әсер етедi, адамдар
ертеңгi күнге сенiмсiздiк тудырады.
Жоғарыда келтiрiлген нақты тiркелген көрсеткiштерден қылмыстылық
санының соңғы жылдары екi есеге өсiп отырғандығын байқаймыз. Жалпы
қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулi орын салады.
Кейбiр iзденушiлердiң пiкiрiнше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебiне мыналар жатады: әкiмшiлiк – бюрократиялық механизiмдердiң етек
алуы, жемқорлықтың өсуi, қос моральдық, жоғары билеушi эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екi жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнiсiнде азамат
пен басшылардың теңдiгi, жұмыс нәтижесiне шын
қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктiк қылмыстар болып
табылады. Себебi қаржы саласы нарықтық экономиканың иiнi. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттiк дәрежеде экономикалық әсiресе банк қызметi саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудiң негiзгi бағыты болып
табылады.
Банктiк қылмыстардың қауiптiлiгi ұлттық байлықтың шетелге кетуiмен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзiнде (1996 – 1998) несиенi заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейiн несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулi бөлiгi шетелге өткен.
Банктiк қызметтегi қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiн тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтiк – псхологиялық және
рухани зардаптары бар түрлi әлеуметтiк топ иелерi өз араларында негiзсiз
бөлiнуiне және топ иелерi өз араларында негiзсiз бөлiнуiне және тәуелдiгiне
алып келуде. Банктiк қызмет саласында түрлi қылмыстық (криминалды)
бiрлестiктердiң арасында заңсыз баюға байланысты кектi соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмiрi, денсаулығы, бастандығына қарсы, отбасы
мүшелелерi мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 – 1997 жылдарда
банк үйымындағы жауапты қызметшiлер мен басшылардың өмiрiне қол сұққан 100
– ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тiркелген. Сондықтан да банк
қылмыстардан қазiргi кезде жәбiр көретiндер өте көп деуге негiз бар.
Банк қызметiндегi қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгiнiң келесi қыры – оның
латентiлiгiнде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
iстердiң әрбiр оныншысы сотқа жетедi.
Зерттелiп отырған саладағы криминолады жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерiнiң дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктiк қылмыстарды ашу және алдын алу кезiнде оларды
қызметтерi координациялаудың тиiмсiздiгi әсерiнен көбейдi.
Бүгiнгi таңда банк қызметiндегi қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негiзiнiң болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктiк қылмыстар тұтас зерттелiп болмаған.
Зерттеу обьектісі мен пәні: қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендiру, қылмыскерге әсер ететiн шараларды анықтау арқылы банктiк
қызмет саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыру обектісі,
банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi пәні болып саналады.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентiнiң Елдiң жағдайы
мен iшкi жеке сыртқы саясатының негiзгi бағыттары туралы жолдауында былай
делiндi: Мыналарды жасау қажет:
– шаруашылық субъектiлерiнiң банктiк несие алуына мүмкiндiк бередi;
– мемлекет қарыздарын кезектiлiкпен жоюдың кешендi шараларын жүргiзу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
– экономиканың өсуiне, мемлекет қатынасы түсетiн және азаматтарға тiкелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Зерттеу жұмысының мақсаты банктiк қылмыстармен күресу шараларының
жүйесiн анықтау және банктiк қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиiмдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегiдей мiндеттер туындайды:
1. Тұтас банктiк қылмыстарды зерттеу;
2. Банктiк қылмыстардың себептерiн анықтау;
3. Банктiк қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
4. Банк қызметiндегi жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негiзгi
белгiлерге тоқтау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Зерттеу жұмысымды жүзеге асыру барысында
Қазақстан Республикасы Конституциясы мен өзге де заңдылық нормаларын, ҚР
Жоғары Сот Пленумының қаулыларына, ведомствалық бағынысты өзге де
актілерге сонда –ақ заңгер ғалымдар А.Ағыбаев, Алауханов Е.О., Рахметов
Е.Ш., Нұралиева А.С., Төлеубекова Б.Х. еңбектерін атуға болады.
1. БАНК ҚЫЗМЕТI САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банк қызметi саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрi ретiнде
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседi. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d’affairess). Ұлт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн халықаралық
деңгейде экономика саласында мемлекеттiң белсендi ынтымақтастығына, атап
айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл
өндiрiстi, технологияларды дамытуды, халықтық сауда көлемiн ұлғайтуды,
халықаралық жобаларды әзiрлеп, оларды жүзеге асыруды, бiрлескен
экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай – ақ экономика
саласындағы құқықбұзушылқтардың, экономикалық қылмыстарды алдын алуды қажет
етедi.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бiрнеше пiкiрлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелi, пайдакүнемдiк
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиi кездесетiн,
жазаланатын әрекет деп есептейдi. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиетi
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тiленчиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегi белгiлердi
жатқызады:
– олардың экономикалық – шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
– қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесiндегi тұлғалар ғана
қылмыстың субъетiлерi бола алады.
Аталған белгiлер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрi бірдей жүйелi түрде жасалына
бермейдi, сондай – ақ қылмыскердiң тек сол экономикалық жүйедегi тұлғаның
бiрi болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргiзу қызметiн бұзады.
Қылмыскер өзiне материалдық игiлiктердi алу үшiн шаруашылық механизiмдердi
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизiмнiң звенолары бiр –
бiрiмен тығыз байланыста. Қылмыспен бiр звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизiмдерiне эрозия алып келедi. Экономикалық қылмыстардың
кейбiр пайдакүнемдiкпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар – байлық жинаудың
әдiл процесi, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесiн бұзады, - дейдi.
Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бiр түрi ретiнде, - дейдi
Вороженин В., - материалдық игiлiктердi өндiру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарқа қол сұғады. Қаруақылық
қылмыстың топтық объектiсi рыногтық экономиканың дамуына негiзделген,
қоғамдағы қарақылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесi болып табылады.
Ал, Дементева Е.Е. жұмысында экономикалық қылмыстарға тән белгiлерге
төмендегiлердi жатқызады:
– материалдық игiлiктердi тарату үшiн (пайдакүнемдiк) жасалуы;
– жәбiрленушiлердiң ұжымдылығы және белгiсiз болуы;
– ұзақ, жүйелi;
– мемлекеттiң, кәсiпкердiң және жеке азаматтардың мүддлерiне шығындардың
келуi.
Автор өз еңбегiнде экономикалық қылмыстар мәселесiн көтередi, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игiлiкке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншiк құқығына да нұқсан келтiредi, деп
есептейдi. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншiк құқығынан қауiптiрек болады
да, қылмыстың объектiсi ретiнде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтiң болуы мiндеттi емес.
Криминологиялық зерттеулердің көмегімен қылмыстылықтың күйін, даму
тенденциясын, себебі мен шарттарын, қылмыстылықтың алдын алудың мақсаты мен
объектісінің негізгі бағыттарын, әсер ету құралын, субъектілерін, мақсатқа
жетуді қамтамасыз ететін материалдық ресурстарды білеміз.
Қылмыстылықтың алдын алу жүйесіне мыналар жатады:
- қылмыстылықтың алдын алу объектісі;
- оның негізгі дәрежесі мен нысаны;
- қылмыстылықтың алдын алудағы қызмет – функциялары;
- қылмыстылықтың алдын алу субъектілері.
Қылмыстылықтың алдын алу объектісі дегеніміз зерттеліп отырған
қылмыстың пайда болу себептеріне әсер ететін арнайы қатынастар болып
табылады.
Қылмыстылықтың алдын алу субъектісіне қылмыстылықпен күресу шараларын
басқаару, жаспарлауды жүзеге асыратын жеке азаматтар, түрлі бірлестіктер,
топтар, арнайы (құқыққорғау) органдары, мемлекет жатады.
Бұл субъектілерге қылмыстың алдын алу барысында жекеленген функциялар
(шаралар) жүктелінеді.
Қылмыстылықпен күрес шарасы жалпы, не жекеленген дәрежеде атқаруды
қажет етеді. Жеке қылмыскерге қатысты жүргізілетін қызмет қалмыстың алдын
алудың жеке дәрежесін құрайды.
Қылмыскердің жеке қасиеттеріне байланысты алғашқы (ерте кезеңде),
тікелей, пенитенциярлы, постпенитеициарлы деңгейде қылмыстың адын алу
шарасын жүзеге асыру қажет.
Алғашқы қылмыстық алдын алу шарасы қылмыстың әрекеті жасағанға дейінгі
қызмет, ал тікелейде қылмыс нақты жасалған кездегі күресі қасиетті болып
табылады.
Пенициарлы қылмыстылықтың алдын алу шарасы сотталушыны тұлғаның
жазасын өтеп жүрген кезде іске асырылатын қылмыстылықпен күресу шарасы
болса, ал постпенитенциарлыда (түзеу мекемесі) сотталушының жазасын өтеп
болғанан кейінгі кезеңді қамтылады.
Қылмыстылықтың алдын алудың ғылыми еңбектерде дәстүрлі екі түрі бар:
жалпы әлеуметтік және арнайы криминологиялық.
Қылмыстылықты алдын алудың жалпы әлеуметтік түрі қылмыстылықпен күресу
процесі жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік даму мақсатында
атқарылатын ұзақ мерзімді, тиімді және кең масшабтағы әлеуметтік қызметті
құрайды. Жалпы әлеуметтік шаралардың барлығы түгелімен қылмыстылықтың алдын
алудың шаралары функциясын атқармайды. Оларға тән белгілі бір нәтиже бере
алатын қылмыстық әрекеттерді тежейтін шараларды жатқызамыз:
– қылмыстылықтың жалпы себептерінің тікелей күшін жояды, осы себептерге
қарсы бағытталса да;
– нақты қылмыстылықтың топтық және жекеленген әрекеитердің жасалуы
себептері мен шарттарына тікелей әсер етеді;
– түрлі дәрежеде криминогенді құбылыстарға қарсы бағытталады.
Криминологияда қылмыстылықытың жалпы әлеуметтік алдын алу шарасын
бірнеше топқа бөлуге болады. Бірі – қылмыстылықтың алдын алу шарасының
деңгейіне қарай топтаса, екіншісі – әсер ету сипатына қарай бөледі.
Біз қылмыстың әрекеттері баға беру нәтижесінде, қылмыстылықтың алдын
алуды келесі 3 блокқа бөлеміз:
– экономикалық және ұйымдастыру және басқару сипатындағы шаралар;
– құқықтық сипаттағы;
– әлеуметтік – психологиялық сипаттағы шаралар;
Экономикалық және ұйымдастырушылық пен басқару сипатындағы
қылмыстылықтың алдын алу шараларына мыналарды жатқызамыз:
– экономикалық күйзелісті зерттеу;
– криминологиялық емес шараларды қолданумен байланысты емес шараларды
қолданумен байланысты емес экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
– азаматтар мен ұйымдардың қызметтеріне қойылатын жағдай жасау;
– несие қатынастары мен банк жүесіне қолсұғушылықтан қорғау, азаматтық
құқықтық сипаттағы шараларды тиімді ету.
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың барысында мына алдын алу
шараларын іске асыру барысында мына міндеттемелерді орындау қажет:
– легалды банктік бизнесті жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстардың әсерінен
қорғауды құқықтық қамтамасыз ету;
– банк қызметі саласында қылмыстың жасалынуы фактісі қозғалған қылмыстың
істеуді және тергеу жүргізгенге дейін банктік қызметті тексерудің
құқықтық негіздерін жетілдіру;
– банк құпиясы мен коммерциялық құпия ұйымдарына нормативтік
актілерінде нақты түсінік беру.
Легалды банктік бизнесті қорғауды құқықтық қамтамасыз етудің жолында
жемқорлықпен күрес туралы заңды жетілдіру қажет.
Құқық қорғау органы қызметшілерінің іс – тәжірибесінде өз лауазымды
қызметтен пайдаланылып, коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруына елеулі көмек көрсету жағдайын жиі кездестіруге болады. Бұл
кәсіпкерлік қызметті объективті заңды түрде атқаруға елеуді кедергі болатын
анық. Соднықтан да қылмыстылықтың алдын алуда мұндай әрекеттерге тыйым
салған дұрыс.
Құқық қорғау органдарында бірыңғай компьютерлікжүйе бар. Онда несие
және ақша жүйесіндегі қылмыстылыққа жалған құжаттарды жасау, пайдалануға
қатысы бар тұлғалар туралы және жалған ақша соммасы туралы мәліметтер
тіркейді.
Құқық қорғау органы қызметкерлеріне де коммерциялық құпия мәліметтер
қылмыстық істерді ашу кезінде қажет. Демек құқық қорғау және банк
қызметшілерінің банк қызметі саласындағы қылмыстылықпен берлесіп күресуі
үшін мәліметтермен алмасуды қамтамасыз етудің орны ерекше.
Банк қызметі саласындағы қылмыстарға әсер ететін әлеуметтік –
психологиялық шараларды қарау органдары. Бұл үшін мемлекет мына бағытта
шараларды атқарғаны қажеттігі:
– өндірістік кәсіпкерлікті дамытудың артықшылығы мемлекетте мойындаудың
қажеттігі;
– инвестициялық, жедел несие беру жеңілдіктер жасау арқылы мақсатты
материалдық көмек көрсету, мұндай кәсіпкерліктің материалдық көмек
көрсету, мұндай кәсіпкерліктің өндірістік бағдарламасын мемлекеттік
тапсырысқа енгізу;
– өндірістің алғашқы циклында өндірісті дамыту үшін қолайлы жағдайлар
жасау;
– қоғамда рухани байлықты дамыту үшін насихаттау және басқа шараларды
кеңінен қоладану.
Банк қызметі саласындағы арнайы криминологиялық шаралар дегеніміз
қылмыстардың жасалуына әсер ететін себептер мен шарттарды жоюға арнайы
болып табылады.
Жаңа қылмыстық кодекстiң қабылдануымен экономикалық қызметтегi
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесiнше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189- 227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттiң
тиiстi дәрежеде ақша – несие жүйесiне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуiне ақшамен есептесу, несие жүйесiнде түрлi криминалды нысандағы
қылмыстар күшейдi.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетiлетiн қызметтi өндiруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигiзетiн
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауiптi iс – әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшiн жауапкершiлiктi қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркiнде бiр қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсiпорындарда сол қызмет процесiнде
қалыптасқан бiрыңғай тектiк қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бiрқатар қылмыстардың мiндеттi түрдегi нышаны –
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгi (ҚК – тiң 199
бабы), коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздiк алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбiсiнiң объективтiк жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбiреулерi әрекетсiздiк арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелiк береқектi өтеуден әдейi жалтару (ҚК - тiң 195 - бабы),
қетел валþтасындаөы қаражатты қетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап), бухгалтерлiк есеп
ережелерiн бұзу (218 - бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222 -
баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбiр қылмыстардың мiндеттi түрдегi
нықаны, ол - заңда көзделген қоөамөа қауiптi зардаптары болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚК - тiң 192 - 194, 196 – 198, 203 – 205,
215 – 222 – баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК – тiң осы қарастырылып отырөан тарауына кiретiн бiрқатар баптарда
бланкеттiк сипат бар. Мысалы, ҚК – тiң 197, 205, 218 – баптары.
Экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстардың барлығы субъективтiк
жаөынан, өздерiнiң әдейi, қасақана жасалөандыөымен сипатталады. Олардың
кейбiреулерiнiң субъективтiк жаөының мiндеттi түрдегi нықаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК – тiң 192, 193, 198, 204 - баптары).
Экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстардың субъектiсi қылмыс жасаөан
кезде 16 жасқа толөан, есi дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбiреулерiнiң субъектiсi тек лауазымды адамдар (ҚК – тiң 198, 225 -
баптары), банк қызметкерлерi қана (189, 225 - баптары) болады.
Тiкелей субъектiсi бойынқа экономикалық қызмет саласындаөы қылмыстарды
қартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсiпкерлiк саладағы және экономикалық қызметтiң басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау (ҚК – тiң
189 бабы), заңсыз кәсiпкерлiк (190 - бап), заңсыз банктiк қызмет (191 -
бап), жалған кәсiпкерлiк (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлiктi заңдастыру (193 - бап), монополистiк iс – әрекеттер
және бәсекенi шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгiнi заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктiк
құпияны құрайтын мәлiметтердi заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсiптiк спорт жарыстарының және ойын – сауық коммерциялық конкурстардың
қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 - бап), банкроттық
жағдайдағы заңсыз iс – әрекеттер (215 - бап), әдейi банкроттық (217 - бап),
бухгалтерлiк есеп ережелерiн бұзу (218 - бап), табиғат пайдалану жөнiндегi
заңсыз мәлiметтердi тiркеу (225 - бап), мәмiле жасауға немесе оны жасаудан
бас тартуға мәжбүр ету (ҚК – тiң 226 - бабы);
2) ақша – несие саласынағы қылмыстар: несиенi заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК – тiң 194 - бабы), несиелiк ерешектi өтеуден әдейi
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртiбiн бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiмiне көрнеу жалған мәлiметтер
енгiзу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргiзiлетiн опрециялар туралы
көрнеу жалған мәлiметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргiзу ережелерiн бұзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК – тiң 207 -
бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздiк алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәлiметтер беру (219 - бап), банктiк ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК – тiң 222 - бабы);
4) сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшiлiк
сауда – саттықтар мен аукциондарды өткiзушiлердiң белгiленген тәртiбiн
әдейi бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 - бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК – тiң 224 - бабы).
5) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлiк
ақпаратқа заңсыз кiру, ЭВМ үшiн зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК – тiң 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрi банктiк
қылмыстар деп аталынады. Банктiк қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екi топқа бөлiнедi, оның бiрi тiкелей меншiкке қол
сұқса, екiншi тобы банк қызметi саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк қызметi саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктiк қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi
заңдастыру (193 - бап), несиелiк берешектi өтеуден әдейi жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртiбiн бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
1.2 Банк қызметi саласындағы жеке қылмыстар үшiн жауапкершiлiк
Заңсыз банк қызметi
ҚР ҚК 191 – бапта келтiрiлген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсiпкерлiк (190 - бап) үшiн жауапкершiлiк жөнiндегi жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктiк қызметтiң (191 - бап) құрамы заңсыз кәсiпкерлiк (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсiпкерлiктi жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше[3].
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктiк қызметi мiндеттi түрде
мемлекеттiк тiркеуден өтуi тиiс.
Банктiк қызмет мына актiлермен реттеледi: ҚР Президентiнiң 1995 жылғы
31 тамыздағы ҚР – дағы ұлттық Банкi туралы, ҚР – дағы банктер мен
банктiк қызмет туралы заң үшi бар Жарлықтары[4]; 1996 жылғы 27 қыркүектегi
ҚР Президентiнiң Жеке тұлғалар үшiн шетел валютасына және теңгемен
анонимдiк есептер енгiзу туралы заң күшi бар Жарлығын күшiн жоғалтты деп
тану және анонимдiк себептер бойынша ҚР – ның кейбiр заң актiлерiне
өзгертулер енгiзу туралы. 1996 жылғы 7 желтоқсандағы ҚР – ның кейбiр заң
актiлерiне өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы, 1997 жылғы 6
наурыздағы ҚР Президентiнiң ҚР – дағы банктер мен банктiк қызмет туралы
заң күшi бар Жарлығына қосымша енгiзу туралы[5], 1997 жылғы 11 шiлдедегi
ҚР – ның банк қызметi жөнiндегi кейбiр заң актiлерiне өзгертулер мен
толықтырулар енгiзу туралы[6].
Банктiк қызметтiң (банктiк операциялардың) кейбiр түрлерiн лицензиялау
тұтынушы мүддесiн қорағауды қамтамасыз ету, халыққа қызмет ету сапасын
жақсарту, тағы сол сияқты, мақсаттарда жасалынады.
Егер, мына нашандардың бiреуi болса:
1) тiркелмеген;
2) арнаулы рұқсат (лицензия) құжат болып, бiрақ ол алынбаған;
3) лицензиялау шарты бұзылған болса банктiк қызмет заңсыз деп таңылады[7];
Бұл қылмыстың құрамы болуы үшiн заңсыз банктiк қызмет азаматтарға,
ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келтiруге, не iрi мөлшердегi табыспен
ұштасуы тиiс.
Қылмыс жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомға азаматқа не бес жүз есе
асатын сомға ұйымға не мемелекетке зиян келсе, ол зиян iрi мөлшердегi деп
танылады. (189 – бабында ескету). Айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз есе
көп мөлшердегi табыс iрi табыс деп саналады (АК – тiң 190 - бап)[8].
Субъективтiк жағынан қасақана жасалынды. Айыпты адам өзiнiң банктiк
қызметтi тiркеусiз немесе арнайы рұқсат (лицензия) керес бола тұра онсыз
жасап отрыған немесе лицензиялау шартын бұзғандығын, өзiнiң iс – әрекетi
нәтижесiнде азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке iрi зиян келуi мүмкiн
екендiгiн не қалайда келетiндiгiн немесе өз iс – әрекетiнiң iрi мөлшердегi
табыспен ұштасатынын бiледi, сол қылмыстық салдардың болуын қалайды.
Бұл қарастырылып отрыған қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған,
есi дұрыс адам.
Заңсыз банктiк қызмет қылмыстың сараланған түрi деп саналады, егер оны
ұйымдасқан топ жасаса немесе ол ерекше iрi мөлшердегi табыспен ұштасса не
оны заңсыз банктiк қызметi немесе заңсыз кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған
адам жасаса.
Ұйымдасқан топ - қылмыс жасау үшiн жақсы ұйымдасқан, қылмыстың күрделi
түрлерiн бiрлесiп орындай алатын топ. Ол тұрақты болады, бiр немесе бiрнеше
қылмыс жасауды мақсат тұрады.
Айлық есептiк көрсеткiштен екi мың есе асатын табыс ерекше iрi
мөлшердегi табыс деп саналады (ҚК – тiң 190 – бабына ескерту).
Егер адам бұрын ҚК – тiң 190 немесе 191 – бабымен сотталып және оның
сол қылмыс үшiн соттылығы жайылмаған не алынбаған болса, ондай адам заңсыз
кәсiпкерлiгi үшiн бұрын сотталған деп танылады[3].
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлiктi заңдастыру
Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, яғни лас ақшаны тазарту -
тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бiр түрi.
Ақшаны тазартқанда қылмыскер өз әрекетiне заңдылық кейiп беру үшн
барлық негiзгi әлеуметтiк – экономикалық институттарды және мүмкiндiк
тудыратын жағдайларды өте бiлгiлiкпен пайдалану. Заңы бизнестi ол,
көбiнесе, өзiнiң iрi ауқымды заңсыз мәлiметтерiн бүркемелеу, заңсыз жолмен
тапқан iрi мөлшердегi ақшаны шетелге аудару үшiн пайдаланады. Экономикалық
тұрғыдан алғанда, ақшаны тазарту дегенiмiз – жасырын қорлар мен капиталды
ашық экономикаға енгiзу.
Ұйымдасқан қылмыстың мақсаты – алынған табысты негiзгi бөлiгiн
сыбайластық байланыс арқылы заңдастыру.
Сарапшылардың болжамы бойынша халықаралық қылмыстық ұйымның ақшасы –
әр түрлi жылжымайтын мүлiктерге айналған, формалар мен кәсiпорындарға
салынған, сондай – ақ 300 млрд долларға жуығы банктiк есепте. Сонымен
қатар оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында.
Қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазарту оның кiмге тиесiлi екенiң
жасыруды және басқа жаққа ауыстырылуын қажет еспейдi.
Ұйымдасқан қылмыстың табысы болуы оның ақшаны тазарту қабiлетiне
негiзделген. Ақша тазартуды бетiмен жiберу - қаржы ұйымдардың әлеуметтiк,
экномикалық және саяси құрылымдардың ақсатады.
Заңсыз қаржыландырылатын кәсiпорындар бәсекенi тұншықтырады.
Қоғамға түсетiн салық салмағы артады.
Тiкелей банктiк құрылымдар арқылы қылмыстық жолмен табылған ақшаны
тазартудың алдын алу мәселесi бiратар халықаралық конференцияларда, ата
айтқанда, 1990 жылғы Гаванада, 1991 жылғы Суздальда талқыланды. Бұл
мәселенi талқылаған кезде сарапшылар банктiк құпияны тазатуды
жеңiлдететiн және қылмыстық жолмен алынған активтерге бақылау жасауды
қиындататын тiлге тиек еттi.
Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелерi бойынша
БҰҰ Комитетiнiң принциптерi туралы Мәлiмдемеде де (Базелде қабылданған) бұл
мәселелердiң дұрыс шешiлуiне көмегiн тигiзедi. Бұл мәлiмдеме клиеттiң жеке
басын анықтаудың қажеттiгiн, күдiктi мәлiметтер жасаудан банктiң бас
тартуын, әкiмшiлiк органдармен салыстырмалы құпиялық ережесiнiң шеңберiнде
ғана қарым - қатынас жасауды қарастырады.
Бiрқатар елдерде жасырын банк есептерiнде тыйым салу жөнiнде шара
қабылданды, дегенмен, бұл тұрғыда Австия, Люксембург, Швеция сияқты елдерде
белгiлi бiр шектеулер әлi бар. Бiрқатар елдердiң банктерiнде не барлық
операциялардың қатысқаны үшiн белгiленген жаза қатайған, заңсыз жолмен
алынған ақша тәркiлендi.
Уругвайда орнаған жаңа тәртiп бойынша, шыққан тегi күдiк тудыратын iрi
салымдарға және оларды ауыстыру операциясына қатаң бақылау орнатылған.
Мақсат - қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тосқауыл жасау.
Бұл елде бұрын орын алған салым құпиясы және банкрлердiң онша талап
қоймауы ұйымдасқан қылмыстың етек алуына мүмкiндiк туғызған болатын. Ал,
жаңа ережеге сәйкес кез келген iрi салымның шыққан тегi мұқият тексерiледi,
құжат арқылы расталынады. Австралия заңы бойынша банк күдiктi салым түскен
бойда полицияға хабарлауы тиiс.
АҚШ – та банк құпиясы туралы заң жұмыс iстейдi, Конгресс сол заңға
сәйкес ақшаны тазартудың алдын алу операцияларын заңдастыруға әрекет
жасады. Қазiр банк мекемесi 10 мың доллардан асатын әрбiр салым бойынша
валюта жөнiнде есеп бередi және басқа да есептер жүргiзедi.
АҚШ – тың Жасырын ақша қаражатын инвестициялау жөнiндегi операциялар
туралы Заңы күштi қаржы операциялары туралы құқыққорғау органына өз
еркiмен хабарлаған банк айыппұлдан босатылған. Қылмыстық ақшаны тазарту,
iздестiру, басып алу, тәркiлеу жөнiндегi Европа Конвенциясын республика
практика жүзiнде iске асыру мамандырылған мемлекеттiк органдар құруды қажет
етедi. Мысалы, Францияда қылмыстық капиталды iздестiру жұмысымен экономика
және қаржы министрлiгi жағынан арнайы құрылған Тракфин тобы айналысады.
Егер iрi ақша жайында банктен келiп түскен ақпарат күдiк тудырса материал
прокурорға ьрiледi. Содан кейiн полиция және кеден қызметiне тергеу жүргiзу
жайында нұсқау берiледi.
Швецияда құралған арнайы қаржы полицияның мiндетi - қару – жарақты,
мұнайды контробандалық жолмен сатып, жасырын есiрткi сатып түсiрген ақша.
Швед қылмыстық топтардың анықтау, оларға тосқауыл бар.
Бұл өзектi мәселенi шешу үшiн Қазақстан дүниежүзiлiк қауымдастықпен
тығыз байланысты болуы тиiс.
Мұндай қызмет БҰҰ шеңберiнде үйлестiруге талпыныс Бас хатшысының
Экономикалық және әлеуметтiк Кеңесiнiң екiншi сессиясына 1990 жылы ұсынған
бала масында, БҰҰ - ның есiрткемен күресуге бағытталған әрекеттiң қоғамдық
жоспрында болды. БҰҰ жұмысының Дүниежүзiлiк бағдарламасында да қаражаттың
заңсыз айналымы, қаражаттың заңсыз түсiмi және банк жүйесiн заңсыз
пайдалану арқылы жинақталған ақша қаражатының зардаптарымен күресу үшiн
қабылдануға тиiстi шаралар ұсынылған.
Ақшаны тазартумен күрестi қылмыстық жазалау саясаты, ең алдымен,
ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материалдық құндылықтарын iдеп табуға
бақылауға алуға және де тәркiлеуге бағытталуы тиiс.
Қылмыстық қызметтен түскен табысты анықтау, алу және тәркiлеу туралы
1990 жылғы Европалық Кенвенцияның ережелерiне сәйкес, елдер лас ақшаны
тазартудың мына қасақана iс – әрекеттерiн қылмыс ретiнде саралау үшiн
заңдық шаралар қолдануға тиiс, - олар:
а) материалдық құндылықтың заңсыз екендiгiн жасыру немесе негiзгi
құқық бұзушылықты жасаған кез келген адамға, оның iс – әрекетi үшiн заңдық
салдардан құтылуына көмектесу мқсатында, сол материалдық құндылықтың
қылмыстан келген табыс екенiң бiле тұра адамның материалдық құндылықты
конверсия жасауы немесе беруi;
б) материалдық ұндылықтың немесе оған тиесiлi құқықтың жаратылысын,
тегiн, орындауын, қозғалысын немесе анық кiмге тиесiлiлiгiн жасырып қалу
немесе бұрмалау, егер де адам бұл материалдық құндылықтың қылмыстық жолмен
келгенiң бiлетiн болса;
в) материалдық құндылықты сатып алуды, иемденудi немесе пайдалануды,
егер сатып алған, иемденген немесе пайдаланған кезде оны алған адам
құндылықты қылмыстық жолмен келген табыс екенiн бiлген болса.
Қылмыстың тiкелей объектiсi - қаржылық - несиелiк қатынастар, сондай –
ақ кәсiпкерлiк қызметтiң зыңдылығын реттейтiн қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты – бiлу тұра қылмыстық жолмен алынған ақша қаражаты
немесе басқа мүлiк.
Қылмыстық қызметтен анықған табысты тазарту, анықтау, алу және
тәркiлеу жөнiндегi 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық Конвенцияға сәйкес
табыс терминi қылмыстық жолмен алынған кез келген материалдық пайданы
бiлдiредi.
Мүлiк терминi – заттың немесе заттық емес, қозғалатын немесе
қозғалмайтын мүлiктiң кез келген түрiн қамтиды, сондай – ақ адамның сол
мүлiкке немесе ондағы үлесiн куәландыратын заңдық құжат немесе қағаз.
Ақша қаражаты түсiнiгiне ұлттық та, шетелдiк те валюта, қолма - қол
ақша да, қолма - қол емес те кiредi. Баю, порнография, жөзекшiлiк
мақсатында секстi пайдалануға, балалар мен кәмелетке толмағандарды сатуға
тыйым салу жөнiндегi Европа Кеңесiнiң 1991 жылғы 9 қыркүйектегi ұсынысы да
балалар мен кәмелетке толмағандарды тән ләззаты үшiн пайталанудан түскен
табысты алу және тәркiлеу мүмкiндiгiн қарастырады.
Объективтi жағы:
1) бiле тұра заңсыз жолмен алынған ақша қаражатымен немесе басқа
мүлiкпен қаржылық операция жасау.
Мысалы, бағалы қағаздарды шығарумен байланысты қаржылық операциялар
жасау, неселеу, ақша қаражатын депозитке салу, салықтар жинастыру және де
қаражы заңымен реттелетiн басқа операциялар.
2) басқа мәлiметтер жинау. Қазақстан Республикасы Азамттық кодексiнiң
147 – бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
мiндеттерiн белiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер
мәмiлелер деп танылады.
3) ақша қаражатын немесе басқа мүлiктi кәсiпкерлiк немесе басқа
экономикалық қызметтi жүзеге асыру үшiн пайдалану.
Кәсiпкерлiк – өз меншiгiндегi, қарыға алған және басақа қаражаттар мен
мүлiк есебiнен, осы қызметке қатысушылардың барлығы үшiн өзара тиiмдi
нәтижелер мен табыстар алу мақсатында ынталы, күшiндегi заң шеңберiндегi,
шаруашылық және басқадай қызмет. Қызметтiң бұл ашық, заңды формасы
қылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын тазартуға пайдалынылады.
Басқадай экономикалық қызмет дегенiмiз, мүлiктi, оның iшiнде, ақша
қаражат пайдаланумен байланысты, бiрақ коммерциялық мақсатты көздемейтiн
кез келген қызмет. Белгiлi бiр экономикалық мiндеттi орындау мақсатында
ақша қаражатымен жасалған операция аяқталғанда ғана емес, бұл қаражаттың
кез келген қозғалысында, оның iшiнде, заңсыз иемденген мүлiктi тазарту
мақсатында мәмiленi жүзеге асыру барысында бұл iс – әрекеттi аяқталған деп
санауға болады.
Субъетивтiк жағы: кiнәнiң формасы - қасақана жасағандық. Ең басты
мақсат тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершiлiктен
босатуға болмайды. Олардың пайдалануындағы заңсыз екендiгi белгiлi ақша
қаражатының шыққан тегiне немқұрайды қарау жанама ниеттiң көрiнiс табуы
болып табылады. Саралау үшiн себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.
ҚК – тiң 193 – бабының 2 – бөлiгi мынадай ауырлататын мән – жайларды
қарастырады:
егер қылмысты:
1) адамдар тобының алдын алу сөз байласуы бойынша;
2) әлденеше рет;
3) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған болса[3].
Қызмет бабын пайдалану дегенiмiз – мемлекеттiк билiк органының
лауазымды адамының, мемкелеттiк қызметткердiң немесе жергiлiктi өзiн – өзi
басқару органы қызметкерiнiң, сондай – ақ коммерциялық және басқа да
мекемеге басқарушылық мiндет атқараьтын адамның заңсыз жолмен алынған ақша
қаражатын немесе мүлiктi заңдастыру (тазартуы). Қызмет бабында берiлген
өкiлеттiк олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлiктi заңдастыруын жеңiлдетедi.
Қылмыстың субъектiсi – жасы 16 - ға толған, есi дұрыс адам.
Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлiк нақты
кiмнiң қарамағында болса, сол адам жауапкершiлiк көретедi.
Ондай мүлiктi заңдастыруға бiле – тұра көмек көрсетушi адамдар,
мысалы, нотариустар, ломбард қызметкерлерi, қылмыстық бiрлестiкке
көметкесушiлер немесе қатысушылар болып саналады.
193 – баптың 3 – бөлiгi ұйымдасқан топ, қылмысты сыбайластық
(қылмыстық ұйым) жасаған немесе iрi мөлшерде жасаған әрекеттер сияқты
саралаушылар нышандар бар болғандығы жауапкершiлiктi қарастырады.
Ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) түсiнiгi ҚК -
тiң 31 – бабында қаралған.
Iрi мөлшер түсiнiгi ҚК – тiң 193 – бабының ескертуiнде анықталған[3].
Қаржылық құқықтың, қаржылардың қоғамнан және жекелеген азаматтардың
өмiрiнен алатын орны мен атқаратын рөлдерiнiң өте зор екенi әркiмге де
белгiлi. Олар мемлекеттiң өсiп дамуының материалдық негiзi және оның
мiндеттерi мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудiң қайнар көзi болып
есептелiнедi. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет елiмiздiң экономикасының
өсiп-дамуына белсендi түрде ықпалын тигiзедi. Әрбiр азамат әр түрлi
қаржылық институттар арқылы мемлекетпен үнемi байланыста болады. Егемен
елiмiздiң нарық экономикасына көшуiне байланысты қаржылардың, сондай-ақ осы
қаржылық құқық курсын өту барысында кездесетiн басқа да экономикалық
категориялардың мән-мағынасына, функциялары мен рөлдерiне мүмкiндiгiнше
баса назар аударуды жөн көрдiк.
Қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категорияларына жататындығын және олардың жүзеге асыру формасы болып
табылатындығын көрсетедө. Қаржылық қатынастар өндiрiстiк қатынастардың бiр
бөлiгi ретiнде базистiк қатынастарға жатады.
Өндiрiлген өнiмдер мен басқа да қажеттi заттар, қызметтер – ақшаның,
яғни жалпыға бiрдей балама және құндылық өлшемiнiң көмегiмен өлшенедi.
Қаржылық экономикалық категория ретiндегi қызметтерi қоғамдық жиынтық
өнiмдi бөлу кезiнде анық көрiнедi. Қаржылардың мағынасын түсiну үшiн
жекелеген кәсiпорынның өндiрiстiк қорларының өзiндiк айналымын шығарылған
өнiмдердi өткiзу кезiндегi ақша төрiндегi дербес қозғалысымен және құнның
бөлiну мезгiлiнен бастап қарастыру қажет. Құндар ақша төрiндегi дербес
қозғалысқа ие болғаннан кейiн мемлекеттiк кiрiс ретiнде мемлекеттiң
қызметтерiне қосылады.
Мемлекеттiң қаржылық қызметi – мемлекеттiк ақша қорларын қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ елiмiздiң ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның айтарлықтай жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету
жөнiндегi мемлекеттiң тұтастай өзiнiң немесе өкiлеттi органдардың iс-
әрекеттерi.
Қаржылық қызметтiң мiндеттерi:
1) Өзiнiң (мiндеттерiн) қызметтерiн қаржыландыруға және өзiн-өзi
қамтамасыз етуге ақша қаражаттарын табу.
2) Қоғамның ақшалай инфрақұрылымын құру және оның ойдағыдай жұмыс
iстеуiн қамтамасыз ету.
3) Қоғамда жүрiп жатқан әлеуметтiк экономикалық процестерге,
мемлекет қоғамға қолайлы деп тапқан бағытта ақша көмегiмен ықпал ету[10,
Б.34].
Қаржылық қызметтiң басты мақсаты – қоғамның әлеуметтiк экономикалық
инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқаруларына қолайлы жағдай жасау.
Қаржылық қызметтердiң принциптерi:
1. Қоғамның мұқтаждықтарын есепке алу және оның мүдделерiне бағыну.
2. Қоғамның бақылауында болуы, жариялылық және ашықтылық.
3. Нормативтiлiк және жоспарлылық.
4. Ұтымдылық және тиiмдiлiк.
5. Тұрақтылық және жүйелiлiк.
Қаржылық қызметтiң әдiстерi – қаржы жүйесiнiң құрамына кiретiн ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру кезiнде мемлекет
жүзеге асыратын нақты жолдар мен тәсiлдер.
Экономикалық категория ретiнде – қаржылар деп мемлекеттiң ақшалай
кiрiстерiн жиыстыру, бөлу және пайдалану кезiнде пайда болатын экономикалық
қатынастардың жүйесiн айтамыз. “қаржың терминiнiң 2 мағынасы бар:
1. Материалдық.
2. Экономикалық категория.
Материалдық (ақшалай) мағынада “қаржы” деп, мемлекеттiң өз
қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Экономикалық категория ретiнде “қаржы” деп, мемлекеттiң ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетiн, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесiн айтамыз.
Қаржылық қызмет дегенiмiз, өз меншiгiндегi ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөнiндегi мемлекеттiң iс-
әрекетi. Мемлекеттiң қаржылық қызметi iс жүзiнде барлық шаруашылық
субъектiлерiн қамтиды.
Мемлекеттiң ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң
түпкiлiктi объектiсi болып есептелiнедi. Қаржылық қызметтiң процесiнде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегiдей болып
келедi:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бiрiншi функцияның мәнi мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттiң өз меншiгiндегi ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды. Осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажеттi ақша қаражаттарын жиыстырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажеттi ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Екiншi функция, мемлекеттiң ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектiлерiнiң осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезiндегi барлық әрекеттерiнiң
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Үшiншi функция, мемлекеттiң өзiне және өз тарапынан жасалатын
қызметтерiне жұмсалатын шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын
пайдаланудан тұрады.
Субъектiлерге берiлген өз ақша қаражаттары жөнiндегi автономдық
құқықтары, олардың өз қаржылық қызметтерiн тәуелсiз және дербес түрде
жүзеге асыруларына мүмкiндiк бередi. Мемлекеттiң қаржылық қызметi белгiлi
бiр әдiстердi қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық қызметтiң әдiстерi дегенiмiз, қаржы жүйесiнiң құрамына
кiретiн ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру
кезiнде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тәсiлдер.
Мемлекеттiң қаржылық қызметi белгiлi бiр құқылық формалар бойынша
жүзеге асырылады. Құқылық форма дегенiмiз, ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезiндегi мемлекеттiк
органдардың құқылық формаларға сәйкестендiрiлген немесе құқылық нормаларды
iс жүзiне қолданылатын әрекеттерi.
Белгiленген нормативтерден тыс қаржы ресурстарын алып қоюға немесе
бөлуге, сондай-ақ олардың қаржылық қызметтерiне араласуына тыйым қаржылық
қызмет процесiнде қолданылатын нақты құқылық нормалар толық өктем және
атқару – үкiм ету түрiнде жүргiзiледi. Сонымен қатар бұл процеске барлық
мемлекеттiк органдар қатысады. Мемлекеттiк органдар қаржылық қызметтi
жүзеге асыру кезiнде өздерiнiң өкiлеттiлiктерiнiң көлемiнде қаржылық
ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ
пайдалануы жөнiнде бақылау жүргiзу саласында пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтiн қаржылық-құқылық актiлер қабылдайды. Осы актiлердi
қабылдау мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң құқылық формасы болып табылады.
Қаржылық-құқылық актiлер мына төмендегiдей болып келедi:
1) нормативтiк қабiлетi бар заң актiлерiн шығару;
2) дербес қаржылық-құқықтық актiлердi шығару;
3) қаржылық-құқықтық шарттар жасау;
4) мемлекеттiң мүддесiн көздейтiң өкiлеттi органның өз құқылары мен
мiндеттерiн нақтылы бiр қаржылық-құқылық қатынастарда жүзеге асырулары.
Қаржылық қызметтiң түсiнiгiн алып қарасақ, қаржылық құқтың пәнiне ақша
қорларын пайдалану кезiнде пайда болған қатынастар кiрмейдi. Себебi, ақша
қорларын басқа қорларға қаражат беру арқылы немесе ақша қаражаттарын
тiкелей тұтынушыларға беру арқылы қорларды “бөлуң түсiнiгiн қамтиды.
Халықтан салық алу кезiнде, ақша иесiнiң еркi (тiлегi) есепке
алынбайды, ақша қаражаттары мiндеттi жүне ықтиярсыз түрiнде жиналады. Бiрақ
кейбiр кездерде, қаржылық қызметтi жүзеге асыруға, мемлекет тарапынан
икемдiлiк көрсетiледi, яғни ақша қаражаттарын табу, жинастыру кезiнде
мәжбүр ету әдiсiн қолданбай-ақ, төлеушiлер өз ерiктерiмен ақшаларын бередi.
Бюджет жүйесi мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң құрамдас бөлiгi ретiнде
мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесiнiң басқа да компоненттерiмен өзара
байланыста қызмет етуi механизмiн теориялық және практикалық жағынан
зерттеп бiлу нарық жағдайында көкейтестi проблемаға айналған.
1999 жылдан берi республикада қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалануда жаңа қаржы құралдары, атап айтқанда мемлекеттiк және
мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық процесiнiң
теориялық ерекшелiктерi анықталды, ақшаның уақытша құны тұжырымдамасының
дамуы ыңғайында жинақтаушы қордың инвестициялық портфелiн басқару
процесiнде инвестициялық табысты қалыптастыру әдiстемесi айқындалды.
Бүгiнгi таңда бұл қорларда 150 миллиард теңгеден астам қаржы шоғырланған.
Әзiрге бюджет жүйесiн құру мен жетiлдiру салық жүйесiн және қаржы
жүйесiнiң басқа да элементтерiн реформалаудан артта қалып келедi. Мұның өзi
белгiлi бiр дәрежеде республикадағы бiртұтас қаржы жүйесiнiң қызмет етуi
механизмiндегi жүйелiктi бұзады.
Республикада бюджеттiк қатынастар нышандарыныi зерттелуi мен
қарастырылу жайы нашар. Қазiргi кезде мемлекеттiң мемлекеттiк
кәсiпорындармен, бюджеттiк мекемелермен және ұйымдармен, сондай-ақ жаңа
қаржы институттарымен, атап айтқанда мемлекеттiк емес жинақтаушы қорлармен
бюджеттiк қатынастарын жан-жақты зерттеген жөн.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және аудандардың әлеуметтiк-
экономикалық дамуы үшiн пайдаланылмайды десе де болады.
Дұрысында жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаты экономиканың нақты
секторын қолдауға бағытталуы тиiс. Оны қалайша жүзеге асыруға болады?
Бұл орайда жинақтаушы зейнетақы қорларының заем қаржысы есебiмен
республикалық, облыстық және аудандық бюджеттердiң нақты инвестициялық
жобаларын жүзеге асыруды қарастыруға болады. Бюджет қарызға ақша алады және
оларды жобаларды iске асыруға бағыттайды. Ал, қаражаттың қайтарылуына
бюджет кепiлдiк бередi. Қазiргi кезде республикада бюджет арқылы
дүниежүзiлiк банктiң, Азия даму банкiнiң және басқа да шетелдiк қаржы
институттарының заемдары есебiнен 30-ға тарта инвестициялық жобалар жүзеге
асырылуда. Осы жобаларды iске асыру барысында құрылыс-монтаж жұмыстарын
орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz