Г.Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
I тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ...6.27
II тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы ақындық «мен» ... ... ... ... ... ... ...28.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
I тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ...6.27
II тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы ақындық «мен» ... ... ... ... ... ... ...28.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия жанры жан-жақты зерттеу обьектісіне айналып, оның тарихына, әдеби процестегі алар орнына, жалпы поэтикасына қатысты түрлі ғылыми еңбектер жазылғанымен, назардан қағыс қалып келе жатқан мәселе бар. Ол – поэзиядағы автор образы проблемасы.
Қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасы, оның теориялық мәсілілері – біздің әдебиеттану ғылымында әлі күнге дейін тереңдей сарапталып, нақты зерттеле қоймаған сала.
Көркем шығармадағы автор образы – жазушының өз тұлғасының көріну қалпы. Әдеби туындының өн бойынан, бүкіл құрылыс бітімінен, идеялық-көркемдік сипатынан автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері, наным-сенімдері көрінеді. Көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі бәрі-бәрі толық мағынасында ашылады. Бұл – оның шығармашылық тұлғасы, жазушылық, суреткерлік сипат өзгешелілі.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік орны бар Гүлнар Салықбаеваның жалпы шығармашылық өнері, суреткерлік шеберлігі, шығармаларының көркемдік деңгейін таныиу мақсатында арнайы зерттелген еңбектердің болмауы зерттеудің қажеттілігін тудырады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы көркемдік-идеялық ізденістер, ақын тұлғасы мен лирикалық кейіпкер арақатынасы мәселелерінің әлі де жете қарастыратын тұстары бар. Поэзияда автор образының көрініс табу жолдары, бейнелену ерекшелігін таныту зәрулігі анық мәселе болып табылады.
Жұмысымызда қазақ поэзиясында шығармашылығы әлі де толық зерттеле қоймаған Гүлнар Салықбаеваның шығармашылығы негізінде автор образы мәселелерін ғылыми негізде талдау зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ поэзиясы, қазақ өлеңі мәселелерін арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Қ.Жүсіповтың «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік», Ш.Сариевтің «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер», Т.Шапаевтың «Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы», Б.Кәрібозұлының «Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты», С.Айбергенованың «Қазақ ақын әйелдер шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы», Ж.Сұлтанғалиеваның «қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері», Р.Мұқышеваның «Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу жүйесі», Н.Қамарованың «Қазіргі қазақ өлеңіндегі психологизм» аттын еңбектерді атауға болады.
Қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасы, оның теориялық мәсілілері – біздің әдебиеттану ғылымында әлі күнге дейін тереңдей сарапталып, нақты зерттеле қоймаған сала.
Көркем шығармадағы автор образы – жазушының өз тұлғасының көріну қалпы. Әдеби туындының өн бойынан, бүкіл құрылыс бітімінен, идеялық-көркемдік сипатынан автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері, наным-сенімдері көрінеді. Көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі бәрі-бәрі толық мағынасында ашылады. Бұл – оның шығармашылық тұлғасы, жазушылық, суреткерлік сипат өзгешелілі.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік орны бар Гүлнар Салықбаеваның жалпы шығармашылық өнері, суреткерлік шеберлігі, шығармаларының көркемдік деңгейін таныиу мақсатында арнайы зерттелген еңбектердің болмауы зерттеудің қажеттілігін тудырады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы көркемдік-идеялық ізденістер, ақын тұлғасы мен лирикалық кейіпкер арақатынасы мәселелерінің әлі де жете қарастыратын тұстары бар. Поэзияда автор образының көрініс табу жолдары, бейнелену ерекшелігін таныту зәрулігі анық мәселе болып табылады.
Жұмысымызда қазақ поэзиясында шығармашылығы әлі де толық зерттеле қоймаған Гүлнар Салықбаеваның шығармашылығы негізінде автор образы мәселелерін ғылыми негізде талдау зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ поэзиясы, қазақ өлеңі мәселелерін арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Қ.Жүсіповтың «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік», Ш.Сариевтің «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер», Т.Шапаевтың «Қазақ поэзиясындағы лирикалық тұлға проблемасы», Б.Кәрібозұлының «Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты», С.Айбергенованың «Қазақ ақын әйелдер шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы», Ж.Сұлтанғалиеваның «қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері», Р.Мұқышеваның «Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу жүйесі», Н.Қамарованың «Қазіргі қазақ өлеңіндегі психологизм» аттын еңбектерді атауға болады.
1. Сапарбаев И. Топтарың күтты топшыларың мықты болғай // Жас қазақ. - 1993, шілде №14
2. Салықбаева Г. Бір жүтым ауа, қызыл күн. Өлендер. — Алматы: Жалын, 1990. - 121 б
3. Аманжолов Қ. Шыгармалар. Төрт томдық. Т. 1. Өлендер. — Алматы: Жаушы, 1977. — 528 б.
4. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. -Алматы: Жазушы, 1989.—493 б.
5. Ахмадиев Ж. Ғашық жанарлы жырлар // Өркен. - 1991, 6 сәуір.
6.
7. Салықбаева Г. Жан. Өлендер. - Алматы: Жалын, 1995. - 128 б.
8. Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы.- Алматы: Мектеп, 1976.-211 б.
9. Салықбаева Г. Аспандағы аңсарым. Өлендер. — Алматы:
Жазушы, 2001. - 144 б.
10. Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. — Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001. — 173 б.
11. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т. 1. Өлендер мен аудармалар — Алматы: Жазушы, 1995. — 336 б.
12. Сахариев Б. Қазақтың тұрмыс салт жырларының типологиясы. Алматы: Ғылым, 1983. — 121 б.
13. Шәріпов А. Жас толқын жаңа арналар. Кітапта: Уақыт және қаламгер. Әдеби-сын мақалалар. — Алматы: Жазушы, 1990. — 256 б.
14. Блок А. Записные книжки А.Блока. — Ленинград, 1930. — 434 стр.
15. Лотман Ю.М. О поэтах и поэзий. — Санкт-Петербург: Искусство - СПБ, 1996. - 848 стр.
16. Белинский В.Г. Статьи о Пушкине. - Москва: Худ.литература, 1974.
17. Бахтин М.М Эстетика словесного творчества. — Москва: Искусство, 1986. — 445 стр.
18. Қабдолов 3. Сөз өнері. — Алматы: Қазақ Университеті, 1992. — 350 б.
19. Шаханов М. Дәуір дастандары. Өлендер, балладалар, поэмалар.
— Алматы: Жазушы, 1993. — 121 б.
20. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Құрастырған: Ахметов 3, Шаңбаев Т. — Алматы: Ана тілі, 1998. — 384 б.
21. Литературный энциклопедический словарь. Под общей ред. Кожевникова В.М, Николаева П.А. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — 750 стр.
22. Корман Б.О. Проблема автора в художественной литературе. - Воронеж, 1967.
23. Гинзбург Л.Я. О лирике. — Москва: Интрада, 1997. — 414 стр.
24. Гегель Г.Ф Эстетика. Т. 3. — Москва: Искусства, 1975. — 621 стр.
25. Соловьев В.С Стихотворение. Эстетика. Литературная критика. — Москва: Наука, 1990.
26. Ницше Ф.Р. Сочинение в 2-х томах. Т.1 — Москва: Рипол Классик,1990. - 329 стр.
27. Гинзбург Л.Я. О старом и новом. - Ленинград: Сов. писатель, 1982. - 423 стр.
28. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Бүгінгі лирика бағдары. — Алматы: Жазушы, 1989. - 190 б.
29. Бахтин М.М Вопросы литературы и эстетики. — Москва, 1975.
30. Давидова Б.Г. Образ автора в лирике И.Я. Франка. Автореферат кандитатских наук. — Львов, 1999. — 20 стр.
31. Дүйсенов. М. Қазақ лирикасындағы тақырыи пен көркемдік шешім // Кітапта: Жанр сипаты. — Алматы: Ғылым, 1971 — 12-43 бб.
32. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. — Москва: Высшая школа, 1991. — 447 стр.
33. Шәріпов А. Жас толқын алыс жағалау // Жүлдыз. 1990, № 4. 189 б.
34. Юнг К.Г. Архетип и символ. — Москва: Ренесанс, 1991. — 297 стр.
35.Сүлейменов А. Түр туралы бірер сөз // Жүлдыз, 1963, № 4. — 122-135 бб.
36.Дәдебаев Ж. Өлендегі сөз // Кітапта: Уақыт және қаламгер. — Алматы: Жазушы, 1985. - 150-160 бб.
37.Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. Т. 1. — Москва: Издательство АНСССР, 1953. - 574 стр.
38.Квятковский А.П. Поэтический словарь. — Москва: Советская энциклопедия, 1966. — 376 стр.
39.Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. - Москва: МГУ, 1982. - 480 стр.
40.Белый А. Символизм как миропонимание. — Москва: Республика, 1994. — 528 стр.
2. Салықбаева Г. Бір жүтым ауа, қызыл күн. Өлендер. — Алматы: Жалын, 1990. - 121 б
3. Аманжолов Қ. Шыгармалар. Төрт томдық. Т. 1. Өлендер. — Алматы: Жаушы, 1977. — 528 б.
4. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. -Алматы: Жазушы, 1989.—493 б.
5. Ахмадиев Ж. Ғашық жанарлы жырлар // Өркен. - 1991, 6 сәуір.
6.
7. Салықбаева Г. Жан. Өлендер. - Алматы: Жалын, 1995. - 128 б.
8. Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы.- Алматы: Мектеп, 1976.-211 б.
9. Салықбаева Г. Аспандағы аңсарым. Өлендер. — Алматы:
Жазушы, 2001. - 144 б.
10. Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. — Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001. — 173 б.
11. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т. 1. Өлендер мен аудармалар — Алматы: Жазушы, 1995. — 336 б.
12. Сахариев Б. Қазақтың тұрмыс салт жырларының типологиясы. Алматы: Ғылым, 1983. — 121 б.
13. Шәріпов А. Жас толқын жаңа арналар. Кітапта: Уақыт және қаламгер. Әдеби-сын мақалалар. — Алматы: Жазушы, 1990. — 256 б.
14. Блок А. Записные книжки А.Блока. — Ленинград, 1930. — 434 стр.
15. Лотман Ю.М. О поэтах и поэзий. — Санкт-Петербург: Искусство - СПБ, 1996. - 848 стр.
16. Белинский В.Г. Статьи о Пушкине. - Москва: Худ.литература, 1974.
17. Бахтин М.М Эстетика словесного творчества. — Москва: Искусство, 1986. — 445 стр.
18. Қабдолов 3. Сөз өнері. — Алматы: Қазақ Университеті, 1992. — 350 б.
19. Шаханов М. Дәуір дастандары. Өлендер, балладалар, поэмалар.
— Алматы: Жазушы, 1993. — 121 б.
20. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Құрастырған: Ахметов 3, Шаңбаев Т. — Алматы: Ана тілі, 1998. — 384 б.
21. Литературный энциклопедический словарь. Под общей ред. Кожевникова В.М, Николаева П.А. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — 750 стр.
22. Корман Б.О. Проблема автора в художественной литературе. - Воронеж, 1967.
23. Гинзбург Л.Я. О лирике. — Москва: Интрада, 1997. — 414 стр.
24. Гегель Г.Ф Эстетика. Т. 3. — Москва: Искусства, 1975. — 621 стр.
25. Соловьев В.С Стихотворение. Эстетика. Литературная критика. — Москва: Наука, 1990.
26. Ницше Ф.Р. Сочинение в 2-х томах. Т.1 — Москва: Рипол Классик,1990. - 329 стр.
27. Гинзбург Л.Я. О старом и новом. - Ленинград: Сов. писатель, 1982. - 423 стр.
28. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Бүгінгі лирика бағдары. — Алматы: Жазушы, 1989. - 190 б.
29. Бахтин М.М Вопросы литературы и эстетики. — Москва, 1975.
30. Давидова Б.Г. Образ автора в лирике И.Я. Франка. Автореферат кандитатских наук. — Львов, 1999. — 20 стр.
31. Дүйсенов. М. Қазақ лирикасындағы тақырыи пен көркемдік шешім // Кітапта: Жанр сипаты. — Алматы: Ғылым, 1971 — 12-43 бб.
32. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. — Москва: Высшая школа, 1991. — 447 стр.
33. Шәріпов А. Жас толқын алыс жағалау // Жүлдыз. 1990, № 4. 189 б.
34. Юнг К.Г. Архетип и символ. — Москва: Ренесанс, 1991. — 297 стр.
35.Сүлейменов А. Түр туралы бірер сөз // Жүлдыз, 1963, № 4. — 122-135 бб.
36.Дәдебаев Ж. Өлендегі сөз // Кітапта: Уақыт және қаламгер. — Алматы: Жазушы, 1985. - 150-160 бб.
37.Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. Т. 1. — Москва: Издательство АНСССР, 1953. - 574 стр.
38.Квятковский А.П. Поэтический словарь. — Москва: Советская энциклопедия, 1966. — 376 стр.
39.Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. - Москва: МГУ, 1982. - 480 стр.
40.Белый А. Символизм как миропонимание. — Москва: Республика, 1994. — 528 стр.
ГЛОССАРИЙ
Ақын және өлең – негізінен поэтикалық туындыларды өлең, жыр, поэма
болып келетін, шығармаларын ауызша да, жазып та шығарған сөз өнері
өкілдерін ақындар дейміз. Жалпы ақын деген ұғымның ауқымы кең. Оған ауыз
әдебиетіндені өлең, жыр, дастандарды шығарушылар, импровизациялық өнер
шеберлері, халық әдебиеті дәстүрін сақтаушы халық ақындары, айтыс ақындары,
яғни түрлі тарихи дәуірлердегі айтыскерлерді де жатқызуға болады. Поэзияның
басты поэтикалық сөз үлгісі – ақындық өлең.
Дәстүр мен жаңашылдық - көркем мұралар мен әдебиет тарихындағы
қалыптасқан түсініктер, әдеби-эстетикалық үлгі өрнектер, тақырыптық,
идеялық, көркемдік әдіс-тәсілдер жиынтығы әдеби дәстүрді қалыптастырса, осы
әдеби дәстүрдің озық үлгілерін пайдалана отырып, мән-мағынасы терең,
көркемдігі жоғары, заман талабына жауап беріп қана қоймай, болашаққа жол
ашатын өнердегі тың тақырыптарды бұрын қолданылмаған әдіс-тәсілдермен соны
мәселелерге батыл шешім таба суреттеген әдеби ізденістердің көркем өнердегі
нәтижелі көріністерін жаңашылдық дейміз. Десек те, әдеби дәстүрдің тұрақты
белгілері болады. Олар: ұлт әдебиетіне тән әдеби-теориялық заңдылықтар,
адамзаттық, ұлттық құндылықтар, т.б. Мысалы: өзіне дейінгі жыраулық
толғаулар жәстүрін жалғасытыра отырып, Махамбет жаңа заман тудырған жаңа
әдебиетті, тың ақындық өлең айшықтарын дүниеге әкелді.
Поэзиядағы даралық – тың тақырыпты бұрын қолданылмаған әдіспен көркем
тіл арқылы суреттейтін поэзиялық шығарма жасауды айтады.
Ұлттық пішін – шығармада әр ұлттың дара тағдырына байланысты
мәселелердің қозғалуы.
Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен
ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір ұлт өкілі екендігін танытатын
психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі.
Кейіпкер (персонаж) – көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде,
драмалық шығармада, поэмада бейнеленетін уақиғаға қатысушы. Кейіпкердің
тұлғасын, мінезін суреттеу өзгешелігі әдебиетте, көркемөнерде қолданылатын
әдіске сәйкес болады.
Стиль - жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін,
бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін танытатын даралық
өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы. Стильді көбінен-көп сөз қолдану
ерекшелігі, сөздік тілдік ерекшеліктер деп қарау ара-тұра болса да бой
көрсетеді.
Тақырып – жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің
көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобы.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
---------3-5
I тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы -----------------------6-27
II тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы ақындық мен ---------------------------28-
54
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----55-56
Пайдаланған әдебиеттер------------------------- -----------------------------
--57-58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия жанры жан-
жақты зерттеу обьектісіне айналып, оның тарихына, әдеби процестегі алар
орнына, жалпы поэтикасына қатысты түрлі ғылыми еңбектер жазылғанымен,
назардан қағыс қалып келе жатқан мәселе бар. Ол – поэзиядағы автор образы
проблемасы.
Қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасы, оның теориялық
мәсілілері – біздің әдебиеттану ғылымында әлі күнге дейін тереңдей
сарапталып, нақты зерттеле қоймаған сала.
Көркем шығармадағы автор образы – жазушының өз тұлғасының көріну
қалпы. Әдеби туындының өн бойынан, бүкіл құрылыс бітімінен, идеялық-
көркемдік сипатынан автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері,
наным-сенімдері көрінеді. Көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі
бәрі-бәрі толық мағынасында ашылады. Бұл – оның шығармашылық тұлғасы,
жазушылық, суреткерлік сипат өзгешелілі.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік орны бар Гүлнар Салықбаеваның жалпы
шығармашылық өнері, суреткерлік шеберлігі, шығармаларының көркемдік
деңгейін таныиу мақсатында арнайы зерттелген еңбектердің болмауы зерттеудің
қажеттілігін тудырады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы көркемдік-идеялық ізденістер, ақын
тұлғасы мен лирикалық кейіпкер арақатынасы мәселелерінің әлі де жете
қарастыратын тұстары бар. Поэзияда автор образының көрініс табу жолдары,
бейнелену ерекшелігін таныту зәрулігі анық мәселе болып табылады.
Жұмысымызда қазақ поэзиясында шығармашылығы әлі де толық зерттеле
қоймаған Гүлнар Салықбаеваның шығармашылығы негізінде автор образы
мәселелерін ғылыми негізде талдау зерттеу тақырыбының өзектілігін
айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ поэзиясы, қазақ өлеңі
мәселелерін арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Қ.Жүсіповтың Қазақ
лирикасындағы стиль және бейнелілік, Ш.Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ
лирикасы. Көркемдік ізденістер, Т.Шапаевтың Қазақ поэзиясындағы лирикалық
тұлға проблемасы, Б.Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты,
С.Айбергенованың Қазақ ақын әйелдер шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы,
Ж.Сұлтанғалиеваның қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері,
Р.Мұқышеваның Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу
жүйесі, Н.Қамарованың Қазіргі қазақ өлеңіндегі психологизм аттын
еңбектерді атауға болады.
Аталған еңбектер лирика жанрының әдеби процесте алатын орнына,
поэтикасына жалпы лирика тақырыбына қатысты құндылығымен ерекшеленеді.
Дегенмен бұл еңбектерде поэзиядағы автор образы мәселесі қарастырылмаған.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасын сөз ететін арнаулы
еңбек әлі күнге дейін жарық көрген жоқ. Біз өз жұмысымызда автор образы
ұғымын қалыптастырып, оны теориялық түсінік категория ретінде негіздеген
орыс әдебиеттану ғылымындағы теориялық пайымдауларға сүйендік. Атап
айтқанда: Б.О.Корманның Проблема автора в художественной литературе,
Л.Я.Гинзбургтың О лирике, В.В.Виноградовтың Проблема авторства и теория
стилей, М.М.Бахтиннің Эстктика словесного творчества сынды автор образы
жайды зерттеулерін негізге алдық. Сондай-ақ жалпы лирика, ондағы лирикалық
субьект табиғаты туралы құнды ойлар айтқан Ю.Н.Тынянов, Л.И.Тимофеев,
А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский, Г.Н.Поспелов, Г.О.Винокур, Н.И.Балашов,
Б.М.Эйхенбаумның ғылыми еңбектеріне сүйенік. Сонымен қатар, көркем
шығаршылық заңдылықтары, лирикалық образ табиғаты туралы әркезде айтылған
шетел философтардың Аристотель, Гегель, Ницше, Юнг пікірлерін ескеріп
отырдық.
Біздің бағдар тұтқан ендігі бір сала – қазақ әдебиеттануы мен
сыныдағы поэзияға қатысты зерттеулер мен әдеби сын мақалалар. Нақталай
айтсақ: А.Байтұрсыноа, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, М.Базарбаев,
Ә.Тәжібаев, Қ.Өмірәлиев, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ж.Дәдебаев, Б.майтанов,
С.Сейітов, Б.Кәрібаева, Б.Ыбырайымовтың ғылыми еңбектерін башылыққа алдық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмысымыздың басты мақсаты –
Гүлнар Салықбаева поэзиясындағы автор образы мәселесін ғылыми теориялық
тұрғыдан талдау. Автор образы мен лирикалық кейіпкер арақатынасын зерттеп,
ғылыми негізде тұжырымдар жасау. Осы кезге дейін әдебиеттану ғылымында
жазылған автор образына қатысты ғылыми-зерттеу еңбектермен танысу, оларды
негізге алу. Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Г.Салықбаева шығармашылығындағы ақынның өз бейнесіне, оның лирикалық
болмысына талдау жсау;
- Ақын жырларында автор образының бейнелену амалдарын саралау;
- Әр жылдарда жарық көрген өлең жинақтарындағы автордың көркемдік
дүниетанымындағы өзгешеліктер, характер жасау ерекшелігіне тоқталу;
автор образының эволюциясын анықтау;
- Қазіргі қазақ поэзиясындағы автр образының көрініс табу ерекшелігін
ғылыми тұрғыда зерттеу.
Тақырып жаңашылдығы. Дипломдық жұмыста Гүлнар
Салықбаеваның суреткерлік шеберлігі, қаламгерлік қуаты әдебиеттанудағы
автор образы негізінде алғаш рет арнайы қарастырылып отыр. Осы тақырыпқа
юайланысты күні бүгінге дейін жүйелі де арнайы еңбек жазылмағандықтан,
дипломдық жұмыстың тақырыбын Қазіргі қазақ лирикасы деп алдым. Дипломдық
жұмыста поэзиядағы автор образына қатысты әдеби теориялық міселелер алғаш
рет жан жақты қарастырылмақшы. Осының өзін жұмыстың жаңалығы деп санаймыз.
Поэзиялық туындыларда ақын образының көріну қалпы, ішкі монолог, ішкі
диалог, символ, архитип, поэзиядағы пейзаж т.б. көркемдік әдіс-тәсілдер
арқылы жүзеге асады. Біз басты назарға алған ақынның сол тәсілдерді қолдану
ерекшеліктерін айқындадық. Қазіргі қазақ поэзиясындағы талантты ақын Гүлнар
Салықбаева шығармашылығы ғылыми тұрғыда тұңғыш рет қарастырылмақшы. Бұл да
жұмысымыздың жаңалығының бір қыры болмақ.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетінің даму
процесінде автор образы мәселесі прозада болмаса, поэзияда жеке тақырып
ретінде осы күнге дейін арнайы зерттеу обьектісіне арналған емес. Автор
образы туралы бізге дейінгі зерттеулерді негізге ала отырып, қазақ
лирикасындағы әдеби-теориялық мәселелерді нысана етіп алған тақырыбымыздың
төңірегінде зерттеу жүргізу жұмыстығ теориялық мәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтежиелерін қазіргі қазақ поэзиясын оқыту ісінде,
жоғары оқу орындарында қазіргі дәуір әдебиеті тарихын өту барысында лекция,
практикалық сабақтармен қатар, Гүлнар Салықбаеваның шығармашылық
лабораториясына арналған арнаулы курс, арнайы семинар сабақтарында
пайдалануға болады. Сонымен бірге бұл еңбек поэзиядағы автор образы
проблемасын қарастыруда материал талдау, жазу әдісін, шеберлік қырларын
зерттеушілерге де қажетті материал болып саналады.
Зерттеу әдісі. Еңбекте жүйелі функционалды және салыстырмалы талдау
әдісі қолданылды.
Күтілген нәтиже. Қазіріг қазақ лирикасындағы автор образы алғаш
зерттеліп отырған тақырыптың бірі болғандықтан, күтер үмітіміз зор. Бұл
еңбектен күтер нәтежие Гүлнар сияқты ақынымыздың поэзиясына ерекше назар
аударылып кең көлемде зерттелуді қолға алу. Қазақлирикасындағы автор абразы
мәселесі жайлы ғылыми тұжырымдардың негізін құрау,
Зертту жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
I тарау
Г. Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы
Поэзия – қарттың әрсіз көзінің жұмсақ сәулесі, момақан мейірімдей,
терең ойдай бұл өмірден алыстай бастаған әжімді бетінің ерекше нұрлы ажары,
жалтырай үзіліп шығар даусының жаны бай, салмақты дыбысы, бәсең айтылар,
бірақ әсем айтылар сөздері, сүйіп сөйлер, данышпан сөйлер, ажарлы шырайының
күлім қатуы. Поэзия ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден
билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірбиемен шыныққан, рухани күші теңдескен,
көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты. Адам бойын билеген
осындай киелі күшті жүрегіне сіңіріп, шексіз толы махаббаттың бораны мен
толқынын тәтті қамығуға ұластырып, лаззат таба егіліп, көз жасына көмілер
ақын жүрегі бүкіл әлем ырғағымен тербелер құдіретті – пафос.
Қазақ поэзиясы – тамырын өткен дәуірлерден алатын күрделі және жан-
жақты поэзия. Соның ішінде әйел ақындар поэзиясы бір шоқ. Олар: Шолпан
Иманбаева, Мәриям Хакімжанова, Зияш Қалауова, Аймангүл Тәжібаева, Халима
Өтеғалиева, Әмина Шалабаева, Тұрсынхан Әбдірахманова, Рысты Шобаева, Қанипа
Бұғыбаева, Батима Батырбекова, Гүлсім Сейілжанова, Фариза Оңғарсынова,
Марфуға Айтқожина, Ақұмтап Бақтыгериева, Күләш Ахметова, Мағираш Сарикова,
Ардақ Еженова, Күләш Шілдебаева, Хабибі Есенғараева, Бали Бекетова, Шәмшия
Жұбатова, Гүлнар Салықбай, Танакөз Талқынқызы т.б.
Үстіміздегі ғасыр белесінде қазақ әдебиеті өзінің ең таңдаулы
туындылары арқылы әлемдік деңгейде басқалармен иық теңестіре аларлықтай
дәрежеге жетті. Соның ішінде поэзия жанры да көлемі жағынан ғана
толысып,қоймай көркемдік – интелектуалдық сипаты жағынан да өсіп
өркендеді.Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылықтарын зерделей қарағанда
олардың өзіндік үн мен даралық жасауға ұмтылғандарын байқаймыз. Зерттеу
жұмысымызда басты назарға алынып отырған ақынымыз Гүлнар Салықбаева
әдебиетке XX ғасырдың 80-жылдардың аяқ кезінде келгені белгілі. Гүлнар
Салықбаева поэзияға келген тұста қазақ қамы үшін қатерлі өткел, жаңа
бетбұрыс кезеңінің қайнаған шағы болатын. 86-шы жылдың желтоқсанынан
кейінгі дағдарыс күдік пен сенім, ыза мен намыс, торығу мен түңіліске
ұласқан алмағайып уақыт сол тұста әдебиетке келген жас қаламгердің
шығармышылығына өз қолтаңбасын қалдырды. Әрине, кез-келген қаламгер өз
уақытынан тыс бола алмайды. Өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі халықтың
қуанышына бірге қуанып, қайқысына бірге тұншығады. Жүрегінің сүзгісінен
өткізіп, жан жарасына айналдырады. Қайғыға, мұң-шерге толы халықтың жан
азабын сол кезеңнің қара тақтасына қанмен жазып, тарих еншісіне қалдырады.
Иә, бұл қоғамдағы жағдай Гүлнар шығармашылығына да өз әсерін тигізеді.
Әрбір ақын, тіпті әрбір қаламгер өзіндік ерекше ешкімге ұқсайтын стильмен,
өзгеше ой толғауымен келетіні белгілі. Егер әдебиетке бір-бірін
қайталаушылық, жаңаны бүкпемелеп, ескіні жаңартушылық бола берсе, замана
шындығының беті жабылып қана берері сөзсіз. Өзі тарпыған шаңына өзі
тұншыққан тұлпар секілді ақынның да бұл өреде алар орны қым-қиғаштау болар
еді. Әрбір ақын өз жаңашылдығымен келіп, өлеңдерінің өміршеңдігін байқатып
жатса, ол ақынның тікелей идеясының көркемдігіне ,ойының жүйріктігіне,
тапқырлығына байланысты.
Белгілі ақын И. Сапарбаев Гүлнар поэзиясы жайында: Білемін
сенің өлеңдерің әрі сыршыл, әрі ойлы салмақты. Перделі терезенің ар жағында
тұрған арудай зерделі оқырманын талап етеді. Айтарыңды көбіне астарлап,
қастерлеп жеткізетінің бар. Шымыр ойлап, жұмыр сөйлейсің. Сөз қадірін
білмеген ақын қанша -өзеурегенмен, өзіңдегіні өзгеге өткізе алмайсың. Ал
сен оқырман шөлін сөздің сөлімен қандыра білетін ақынсың, - деді. [1].
Гүлнар Салықбаева өлеңдерінен рухани жан дүниенің ақынға тән қолтаңбасының
ерекшелігін байқаймыз. Оның поэзиясы көңіл пернелерін сан алуан сазға
бөлеп, тебіреніске, жан арпалысына толы күй келтіріп, жүрекке төте жол
табады.
Гүлнар лирикасы өзгеге ұқсамайтын сөз қолдану мәнерімен, жансызды
жандыға айналдырумен ерекшеленеді. Мұң мен қуанышы қатар жүретін ақын бірде
шалқыған сәби, бірде қыста бүрсеңдеген қорғансыз адамға айналады. Айналар
орны өзі емес, елжіреген нәзік жүрегі. Жүрекжарды өлеңдерінде өзінің
нәзік жаратылыс екенін тілге тиек етіп отырады. Оны даралап, сипаттай
біледі. Т.Айбергеновтың айтуындағы Ақын болып күн кешу оңай деймісің
қарағым, аузында болу ол деген сыздаған бүкіл жараның деген сөзі Гүлнардың
да жан жүрегімен астасып жатқандай. Әйел жалпы нәзік жаратылыс. Ал ақын
әйелдің жаратылысы одан да гөрі нәзігірек, одан да гөрі сезімтал. Гүлнар
жан дүниесіндегі арпалыс сезімдер осының куәсі. К.Ахметова Ақын болу қиын
іс – заты әйел болмысқа - дейді. Иә, нәзіктіктің мықтылығы да,
күрескерлігі де баяу өрістеп, аласапыран дауылдарға төтеп беруі қиындау
боларын айтады. Ақын жаны құлаш ұруының өлшемі жоқ. Олар тек қана тауларда
мекендейді. Олардың жанына түскен кішкене қайғы жүректің тілгіленген
езгісінен өтеді. Гүлнардың да өзіне сай тауы бар екенін өз жырларынан
кездестіруімізге болады. Алладан келген талант ешқандай тоқтауға, кедергіге
бағынбайды, ешқандай шеңберге де сыймайды. Соның бірі – ақындық талант.
Гүлнар әдебиетке қазақ халқы үшін қастерлі өткел, алма-ғажайып тұста
келеді. 1986 жылдың желтоқсанынан кейінгі рухани дағдарыс, күдік пен сенім,
ыза мен намыс, торығу мен түңіліске ұласқан қиын уақыт сол тұста әдебиет
есігін ашқан жас қаламгердің шығармашылығына өз қолтаңбасын қалдырды. Ақын
поэзиясында сол кезеңнің мұңы мен күйзелісі, үміті мен күдігі бар.
Гүлнар Салықбаеваның тұңғыш жинағы Бір жұтым ауа қызыл күн
деген атпен 1990 жылы жарық көрді. Жинақ қазақтың қазіргі қыз ақындарының
ішінен оқшауланып көрінген автордың тырнақалды еңбегі бола тұра, өзінің
байсалды тұғырын таба білді. Тегінде Гүлнар өз өмірінің бастамасындағы
жинағында еш нәрсемен орны толмас, еш асылыңмен айырбастамас асқақ ақыл-
сезімнің тосқауыл мұңын тек поэзияға ғана құйып, соған ғана теңгере алған,
жан ойраны басым ақын екенін байқатты. Булыққан көкірегін сонымен ғана
тыныстататындай өлеңдерінің әрбір шумағын ауыр тылсымды ойға, наза мен
қираған жан шырайына құруды ұнататын жас ақын:
Тіршілік деген тілазап,
Көрмейін десем көзім бар.
Оқталсаң егер,сұм ажал,
Өмірді алмай, өзімді ал. [2.3] - дейді.
Бұл сарын қазақ поэзиясында Қ.Аманжолов, М.Мақатаевтан басталғаны белгілі.
Өкінбен мен де бір күн өлемн деп,
Өкінем ұқсата алмай келемін деп,
Күніне жүз ойланып,мың толғанам
Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп.
[3.392] - деп Қ. Аманжолов жырласа, ақын Мұқағали былайша
тебіренеді:
Қуалап тіршіліктің көбелегін,
Қап қойды қапелімде көп өлеңім.
Жалғызым, жаным менің-жырым менің,
Қалдырып сені артыма неге өлемін.
Жазайын, жалақпайын, жасырмайын,
Қашан қалғып қалғып кеткенше
басылмайын,
Ал деп ажалға бас ұрмайын,
Шоқ шайнап,от бүріккен Қасымдайын.
[4.189]
Гүлнар:
Сап-сары мұңға қарадым,
Қарадым дағы сарғайдым.
Орнына балын араның,
Тегін берсең де алмаймын [(2.3] - десе
сол үшін сіз рахаттанғандайсыз.Және текке тегін күңіренбейтінін кейін
білесіз.Әлгі философиялық талғымның тәтті мұңына оқырманның шөктіріп
отырған түпқазық сырдың не екенін соңыра барып ұғына бастайсыз.
Қап-қара түнге қараймын,
Қарадым-дағы қартайдым
Бетесе болып барамын,
Арнасы едім Алтайдың.
Қоп-қоңыр қырға қарадым,
Қарадым-дағы жыладым
Қағанағы қарық, қарағым,
Ести ме сенің құлағың...[2.3]
Мұндай өлең жолдарын кім ойға батпай, кім тұшынбай оқи алады, ақынның
мұңға, сағынышқа баурайтын жырларын оқи отырып, жап-жас ақынның осынша
өмірді тәрк еттетініне таң қаласыз. Айтпай кетуге болмайтын жай – Гүлнар
жырлары Мұқағалиды еске түсіреді:
Қанадым қайта түзілдім,
Келмейді ерте үзілгім.
Бата бер маған биік тау,
Бір жұтым ауа, қызыл күн,
Нали бергенің неткенің,
Өмір сүр деді өкпелі үн.
Бармысың әлі әлсіз от,
Сен сөніп қалған жоқпа едің?![2.6]
Мұқағалидың О, махаббат сен әлі тірі ме едің?
Көзімнен ғайып болған күнім едің
Гүлім едің,
Елтіген түнім едің
О, махаббат сен әлі тірі ме едің?! - деп
басталатын өлеңімен мазмұны жағынан жақын көрінгенімен, Гүлнардың ойды
құбылтуы, сөзді айшықтауы аталған өлеңнің бітім-болмысынан айқын
аңғарылады. Г.Салықбаева көптеген өлеңдерінде ойды астарлап, символ арқылы
жеткізуді мұрат тұтатындай. Аталған өлеңдегі Өмір сүр деді өкпелі үн,
Бармысың әлі әлсіз от деген тармақтардағы өкпелі үн, әлсіз от деген
сөздердің семантикалық мағыналары өз сырын бірден ашып тастамасы айдан
анық. Бұл жердегі алғашқы тіркестен тағдыр дегенді пайымдасақ, екінші
тіркес талант, үміт дегенге келетін секілді.
Гүлнар Салықбаеваның өзге ақындарға ұқсамай, басқаша мәнерге
құратын өлеңдерін байқап оқысаңыз, ішкі астары бір-бірімен тамырлас болып
жататын ерекшеклігі бар [5.6] - деп орынды айтады Ж.Ахмадиев.
Поэзия тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде оны поэзиялық
туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды.
Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негігі өзгешеліктері көркем
шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем бейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін ой сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқақ ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көресетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз, әлгі
ақындық, көркем ой сезімді жеткізудегі құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниеге ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған әрбір шығармадағы суретке, әрбір сөзге поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің терңдігі мен
көркемдігі. Өлең, сөз кстесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді
дұрыс түсіну үшін, ақындық айдар, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені
эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жалпы ұғу шарт.
Поэзия терең нәзік сезіммен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің
лүпілін білдіреді. Ақын жанының нәзіктігі өлеңдегі әр тармақтан көрініп
тұрады. Гүлнәрдың өзіне сай ұқсамайтын ерекшелігінің тағы бірін мына
өлеңнен байқаймыз:
Сен көрінсең, қуанышта өлшем жоқ
Ұраным да, жыр-әнім де сен, сен боп
Бақыттымын
Ал сен кімсің?
Білмеймін.
Армандаймын соны білмей өлсем деп. [2.159]
Бұл өлеңінде ақын сезімнің нәзік қылын шертер ғаламаттың бір қырын
аша білген. Шынайы махаббаттың құдіреті-жұмбақтығында, тылсым күшінде.
Ғашық болған адамның жұмбақ әлемін шешуге талпыну, оның әр қырын талдау,
сендігі махаббат сезімін ұшқындата түседі. Оған тең келетін жан жан таппай
, оған ұқсас адам бұл өмірде табылмастай күй кешеді. Сондықтан он матал
жұмбағы шешілмес әлем болып қалса екен, оның кемшіл тұстарын көремесем екен
деген әр бір ғашықтың ойын дөп баса білген ақын сезімнің тағы бір теориясын
ашқандай күйде боласың.
Гүлнар – лирик ақын. Лирика жүрген жерде шалқу, шарықтау, қуану,
қайғыру бар. Атақты сыншы Виссорион Белинский айтқанда: Көңіл бұрар, ой
толқынтар, я қуантып, я қайғыртар, я сергітер, я қажытар субъектінің рухани
өміріне ұрық себер, жүрегіне ұялар, толғағына ойланар нәрсенің бәрі де
лирикаға мазмұн. Оның заңды дүниесі. Мұндай нәрсенің өзіндік құны жоқ,
мәселе оған қаншалық мән беруде, өзіндік шабыты мен рухани толғағына,
фантазиясына, түйсік сезіміне айналдыруында... - дейді. [6.10]
Иә, Гүлнар поэзиясынан сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күмістей
күлкісі, жанды қуанышындай әсем өлең жолдарын кездестіруімізге болады.
Гүнар поэзиясы бақшада өсіп тұрған раушан гүлін сипаттамайды, оның дөрекі
заттық жақтарын алып тастап, хош иісін, әсем құбылғыш бояуын алады да,
осылардан жаратылыстағыдан да әсем өз раушанын жасайды. Раушан мен жаны
егіз ақын өлеңдерірің әр жолынан қыз мінезіне тән ұяңдық пен нәзіктік
байқалады.
Елең де алаң,
Ел тұрмаған шақ,
Тұп-тұнық ауа
Жел тұрмаған сәт.
Балалық шақтан бір белгі іздегем,
Күміс шабақтар шомылған шақ. [2.3]
Әрбір жолдың өз үстемдігі, өз үлесімін тауып тұр. Мұны таза табиғат
лирикасына сәтті қадам деуге болады. Өлеңде ақынның суреттеу әдісі де,
сезім байлығы да шумақтың соңғы жолында әсем аллегориямен берілген.Келесі
өлең жолдарын қарастырайық:
Мен түнге не істеп ем
Сонша созылардай?
Тереңіне үңілем, көзі бардай,
Бірде мені мадақтап
Сақ-сақ күліп,
Бірде тынып қалады,
Сөз ұғардай.
Мен түнге не істеп ем
Сонша сұқтанардай?
Сор құдықтың басынан құтқарардай.
Кеуіп қалған таңдайға
Таң қалдырып,
Ай жүзінен ағартып сүт тамардай.
[2.42]
Қазақта сиқырлы сөз деген ұғым бар. Бұл тегін айтылған нәрсе емес.
Сөздің магиялық құдіреті туралы қазіргі ғылым әр алуан тәжірибелер жасап,
болжамдар айтуда. Жоғарыдағы өлеңнен біз расында да сөздің сиқырлы
құдіретін танығандай боламыз. Түнмен тірі адамдай тілдесу, онымен саналы
қатынасқа түсу – бұрын басқа ақындарда көп айтыла қоймаған нәрсе. Ал Гүлнар
болса оның көзіне үңіледі, бірде түн сақ-сақ күледі, енді бірде лирикалық
қаһарманға сұқтана қарайды.
Әрине біз табиғаттың адамша мінез көрсетуін жаңалық дей алмаймыз. Ол
Абайдан бергі поэзияда қалыптасқан дәстүр десек те болады. Бірақ түнді
адам бейнесіне көшіріп қана қоймай, оның ішкі мінезін бұрын біз білетін
түсінік пайымдардан оқшау алып шығып, өзгеше әрекет арқылы суреттеу ақынның
шеберлігі ғана емес, ол екінші жағынан қаламгердің ойшылдығын аңғартады.
Ақын өлеңдеріндегі философиялық пайымдаулар мен тапқырлығының арқасында
қиыннан қиыстыра отырып, өлең өлкесінен өзінше жаңа терең жол ашады.
Қара бастың қамын жеп қай-қайдағы үн,
Аспан жақтан келеді айқайлағым.
Жыртығынан жалғанның жамыла алмай,
Қартаймай-ақ қамығып қайғы
ойладым.[2.51]
Өлеңдегі айрықша айшықты дәлелдеудің қажеті аз Ойлы адамға қызығы
жоқ бұл жалғанда деп ұлы Абай айтқандай ақынды ауыр ойдың салмағы басады.
Ал уақыт, орта, өмір таңбасы астарласа келіп, биіктей сөйлеуді талап етеді.
Ақын шеберлігін, биіктігін ой арқауының тереңдігімен дәлелдеп берген.
Жалғыздықтан жараланып жүрегі,
Кемем менің кетті жүзіп тереңге,
Жұмағамдар бірі тірі, бірі өлі,
Нең бар бала - демей ме екен -
өлеңде? [2.61]
Иә, поэзия жүгі – ауыр жүк. Жас ақынның тұңғыш шығармаларының өзінде
өмірдің ішіне еніп, сенімді, нанымды сөйлей білуі таң қалдырады. Жұмекен
мен Жұматай секілді таланттардың аруағына сиынады, олардың алдында
поэзияның туын биік ұстап, адалдықтың жаршысы болғысы келеді. Ақынның өзі
сырлы да, сабырлы құбылыс деуге болады.
Поэзия - болмыстың берекесі мен мерекесі, күтпеген сәтімізде сирек
соғар өмір рақаты. Ал осы поэзияны өмірге әкелер ақындар – жұртты өмірдегі
қасиетті ұғымдар мен қасиетті сезімдерге бастаушы. Олардың шығармаларын
оқып отырғанда, біз барлық сұмдық, сұмырайлықтан жиіркенеміз де, барлық
қайырым, сұлулықтың ғажайыптарынатүсінеміз, жақсылықты сүйеміз.
Жүректен шыққан дүние ғана жүрекке жетеді дегендей, Гүлнардың
өлеңдері қайнаған қанның, қысылған жанның сығындысы. Онда ән де, мән де
бар. Ақынның өз өлеңімен айтқанда:
Жүрегім-кеудемдегі хан сияқты,
Кей кезде жалықтырған.
Өлеңім қып-қызыл бір қан сияқты,
Жанымнан тамып тұрған...[7.17]
Ақынның келесі өлеңінде кезектес ұйқасының ретінде келтіруге болады. Яғни:
Секемшіл көңіл сыр берер,
Тұрғызар үміт құласаң.
Киліккен ұшақ бір келер,
Күтуге оны шыдасаң.
Өмірде үміт пен сенім қатар жүргенін, еңсең түсіп, жерігенде өмірдің өзі
қайта жұбататынын айтады. Жалпы бұл өлеңдегі мағынаны мына өлеңмен
алмастыруға болады:
Күлдіріп тұрып жылатады өмір,
Көтеріп тұрып құлатады өмір.
Етегің толып еңірегенде,
Қайтадан өзі жұбатады өмір...
Поэзиядағы, өлең жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша суреткерше қабылдаудан тұрады. Өлеңге өлеңмен
жазылған шығармалардағы әрбір суретке, әрбір сөзге, поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе - ақындық ой сезімнің тереңдігі мен
көркемдігі [8.97] - дейді академик, ғалым З.Ахметов.
Поэзияда Гүлнар шешендіктен гөрі ой ұшығын көп қуатындай. Ізденгіш
ақын, жаңашыл ақын барға місе тұтпайды. Айтар сөзің, жаңа арнау болмаса –
ақын болып нең бар? Иә, талант тамыры осылай соғады. Гүлнар жырларында
халық даналығынан қалған үлкен арналылық бар. Сезім серпінімен үзеңгілесе
отыра ақыл қорытып, ой толғайды. Сөйтіп ақын нәзік жанды лирик, философ
тұлғаға айналады. Өлең іздеп ауырмайтын жандар тәтті ұйқыда жатқанда ақынға
сол тыныш түннің өзі дауыл соққан алай-дүлей сияқты. Ақын жанындағы дауыл
сырт әлемдегі жалған тыныштықты бұзып, ақынға жаңа жыр жолдарын жазуға
жетелеп отырады. Әрбір сөз астарындағы ақынның тың ойы мен сезімі ақын
тұлғаның тереңіне тартады. Ақынның азамттық бейнесін айғақтайды. Гүлнар
жырларындағы кейбір шумақ жолдарының ауырлау ұйқасы да ақын ойының
күрделілігімен сабақтас.
Гүлнар шынайы тебіреніп, жүрек тереңіне үңілген ізденістердің
барысында ұдайы жаңа өрістерді ашып, ішкі сезімін, сондай-ақ дүниені көріп
- тану аясын дамытып,кеңейтіп отырады. Алғашында қызыл күн деп жырлаған
ақын кейінірек күннің көзі қызыл емес, көп түсті деген байламға келеді.
Мұның ар жағында ақынның рухани әлеміндегі өзгерістердің нышаны жатқаны
сөзсіз. Өлеңдерінің образдық құрылымы тосын жасалатын Гүлнар көктемнің
орнына – көгілдірім, күн шуағының орнына - күн оғы, тазалық пәктіктің
орнына - ақ көйлек, ар-ұяттың - бетті алдарқан т.б. сөздер мен
тіркесті батыл пайдаланады.
Г.Салықбаеваның 1995 жылы Жан деген атпен екінші өлеңдер жинағы
жарық көрді. 2001 жыл Отырар кітапханасы сериясымен Аспандағы аңсарым
атты таңдамалы шығармалар жинағы жарияланды. Дарынды ақынның бұл кітабына
адамның жан дүниесіне үңілген шұғылалы жырлары енген. Ақынның биіктікке,
тазалыққа жаны құмар лирикалық кейіпкері азабымен ғажабы егіз ғұмыр
бояуларын бар болмысымен қабылдап, сезім сүзгісінен өткізеді. Гүлнар Менің
тауым өлеңінде:
Менің тауым биікте емес
Бөркім түсер басыңнан.
Жайдақ та емес
Жамыраған төбешіктер басынған.
Менің тауым -менің тауым!
Суығы да сүйкімді,
Періштелер демалатын үн сынды –
[9.14] деп тебіренеді. Ақынның Менің тауым деп отырғаны дүниедегі өзі
білетін ең ғажайып құбылыс. Ол ешкімнің қолы жетпес заңғар да, менмен де
емес. Көрінгеннің аяғы таптар жайдақ та емес. Ақынның тауы періштелердің
мекені, яғни оның суық болса да, сүйкімді ойлары, періште ойлары мекендеген
жыр әлемі ғой.
Менің тауым-Аллам,
сенің ең әдемі шығармаң.
Топырақтан, тастан емес
музыкадан құралған.
Менің тауым - мейірімнің меккесі
Өлеңнің ауа жұтар өкпесі.[9.14]
Ақын өзі табынатын, өзі сүйеніш тұтар тауын Алланың ең әдемі туындысына
теңейді.Ол тастан да,топырақтан да емес, адам жанын баурап алар музыкадан
жаралған.
Сол тау ғана
Мен білетін ең ғажайып құбылыс.
Сол тау ғана
Өн - бойына дарытпайтын ібіліс.
Жылап барар жалғыз алтын мекенім –
Менің тауым
Гүл көмкерген етегін.[9.14]
Ақынның жабыққанда жылап барар тауы, алтын мекені оның өлең кернеген жаны
емес пе? Ендеше ақын жанын тауға теңеп отыр. Халық ұғымында тау асқақтықты,
биіктікті білдіреді. Демек, Гүлнардың жаны асқақ, әрі таза, биік, әрі сұлу.
Гүлнар Салықбаева жырларында қала мен ауыл, дала қарама-қайшы мәнде
қойылады. Өз сөзімен айтқанда, жүрегінде жыр жылаған ақын қыздың лирикалық
қаһарманына тіршілігі алас-қалас үлкен қалада сүйеніш етер, тұрақ іздестіру
оңай емес. Туған ауылдың алақандай жұмсақ әрі жайлы топырағына емін-еркін
аунап, бұлаң қағып өскен жанның көңіліне түрпідей тиер нәрсенің бірі тас.
Қала өміріне жалған бейімделіп, жорта көлгірсуден аулақ Гүлнардың
өлеңдерінде сол тастың бейнесі жалпылық символдық мәнді иеленіп тұр.
Бір бетонға ұрып алдым басымды,
Бар жазығым – жақсы көрем өлердей.
Сұп-сұр бала аспанға аңтарылған,
Тас үй мені түсінсін қайдан ғана?!
Табаным қан жоса, қиыршық тас шайнап,
Елемей есінеп тұрсың сен.
Саған қарай сағынып созған қолым,
Тас қабырғаға барып тірелді.
Осы жолдардан Гүлнардың қаламына ғана оралатын оңтайлы ерекшеліктердің
байқалары анық. Қандай жағдайда болмасын ол өзінің мейірбандығынан
жаңылмайды. Әдетте ақын жырларындағы тасты тек тас күйінде қабылдау
оқырманды адастырады. Бұл образ, шын мәнінде, неше алуан метаморфозаға
түсіп, әр түрлі варияцияларда көрінеді. Мысалы: Гүлнар тас қабырғаның
көмегімен бос кеңістікке заттылық сипат дарытып, оны қызықты диформацияға
ұшыратқан. Мұндағы тас қабырға - кедергі атаулының кескіндемесі Бетон
- қаталдық пен самарқаулықтың, тас үй- жинақтағыш мәндегі қасаңдық пен
кереңдіктің, қиыршық тас - өмірдің көкіректі тіліп өтер құбылыстарының
көріністері іспетті.
Сондай-ақ, ақын жырлары да қаттылық пен қаталдықтың белгілері
ретінле тастан өзге Мұзтау (Мұзтаудағы бір гүлдің мұңайғаны), тікен
(Тікенді гүл деп тересің) образдары кездеседі.
Творчество, ақындық лабороториялық деген тым нәзік құбылыс.
Өнер тарихына үңілу үшін өзгеше ыждахаттық керек. Ал, бүгінгі өнер туралы
сөз сабақтау қиынның қиыны. Қазіргі өнерде писихологиялық, мифологиялық,
эстетикалық элементтер ұштаса, байланысты түрдебел алып отыр. Қазіргі қазақ
поэзиясы жалпы өнермен сабақтаса даму үстінде, [10.142] – дейді ғалым
Б.Кәрібаева.
Бұл айтылған пікір Г.Салықбаева поэзиясына тікелей қатысты.
XXI ғасырға қадам басқан адамзат қоғамы түрлі құбылыстарды бастан
кешіруде, сондықтан соңғы кезеңдегі әдебиеттің міндеті осы өзгерістерге
ілесу болып отыр. Әдебиет – идеология құралы емес,тұлғаны өзін-өзі таныту
құралына айналды. Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергисын
шығаруға машықтанып келеді.
Қазіргі поэзияда көркемдік – идеялық ізденістер жоқ емес.Бүгінгі таңда
бұрынғы барлық әдістердің танымдық тұрғылары бірге көрінуде. Ал ең басты
назардағы қатынас – адамның өз-өзімен, ішкі менімен қатынасы. Қазіргі
поэзиядағы лирикалық кейіпкер типтері – бәрімен келісетін, бәрін
қабылдайтын адам, не ештеңемен, тіпті өз-өзімен келісімге келе алмайтын
адам. Қазігі кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз
бойынан өткізеді. Сыртқы дүниеде болып жатқан өзгерістер ақын санасына
керемет әсер етеді, әрбір құбылысқа ақын санасы сезімдік импульстармен
жауап береді. Қазіргі әдебиеттегі тұлғаның екіге бөліну проблемасы Гүлнар
поэзиясында өзіндік шешім тапқан:
Мен екеумін:
екіге жарылғанын,
Бүтінмін,- деп келмейді дарылдағым.
Біріншісі өмірге өле ғашық,
Екішісі жүреді неге қашық.
Біріншісі сүйеді сүлдені де,
Екіншісі мәз аман жүргеніне.
Біріншіге көрініп бәрі ғажап,
Екіншісін жүреді ары қажап.
Біріншісі: Болмас, - деп - бұлай, бала!
Сенбеген де сыңары құдайға да.
Біріншісі – періште
Сырым, шыным.
Екіншісі - өлігі біріншінің.
Менде осылай күн сайын ұрыс-керіс,
Құрбандығы болады кіріспек іс. [9.74]
Шындығында, кез-келген адамның ішкі дүниесінде екі жан өмір сүреді.
Біріншісі – тек жақсылық көксейтін, өмірдің әрбір сәтіне ғашық, ұлы сенімі
бар жан. Екіншісі теріс әрекеттерге бастайты, өмірге наразы, әр нәрседен
жамандық туғызатын өлік жан. Фрац Кафканың Превращение деген
романындағы негізгі идеяны қын өлең өріміне айналдырған. Оны өткен жылы
ғана жарық көрген М.Мағауиннің Жармақ романынан да айқын аңғарамыз.
Ондағы бір адамның екі дай өмір кешуін Гүлнар бір шумақ өлеңге сыйдырып
жіберген. Ақын осы екі жанның арпалысын жырлайды. Адамның басым
болатынына, қайсысы жеңетініне байланысты.
Адамның асау ағысы,
Қалғандай енді бәсеңдеп.
Базары қайтқан бақ іші,
Жылайды Кеше жас ем- деп.
Өмірге бәрі өкпелі,
Қайғы Ана тікте қараса
Жанымнан сіз бір өткелі,
Шыңдардың бәрі аласа.[9.17]
Гүлнардың лирикалық қаһарманы өмірдің мәнін түсінгісі келеді,
ақиқатты іздейді.
Жалғыз адамның бойындағы шындық – нағыз ақиқат емес. Бір адам
білгенді екіншісі біле бермейді. Екеуінің ойлары, екеуі білетін себептер
қосылып, ұласып барып қана ақиқат ашылады. Егер бар түйткілді ашып алу
мүмкін болса, онда адамдар арасында түсініспеушілік болмас еді. Әр адамның
сыртқа шығарғысы келмейтін, ешкімге білдіруге батпайтын құпия сырлары
болады. Адамның сырласу арқылы ақиқатқа жетуіне сол сырлар кедергі болады.
Сөйтіп, әр адам ақиқаттты өзінен де өзгеден де іздейді. Бірақ ол бәрін біле
алмайтындықтан, шындыққа жете алмайды. Ақынды толғандыратын да осы адамның
ашылуына мүмкіндіктің болмауы.
Г.Салықбаева жырларында Абай поэзиясының іздері байқалады.Мәселен:
Жүректе тіл жоқ,
Жүзіңде гүл жоқ.
Қалса көңіл бәрінен.
Қайғыға басқан
Қарайсың құл боп,
Жасқанып жасып зәрінен [9.39],- деген
өлең жолдарында Абайдың Сегіз аяқ өлеңінің сарыны жатыр:
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ,
Күлкішіп кердең наданның.
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды –
Әдеті надан адамның.
Бойда қайрат, ойда көз
Болмаған соң айтпа сөз.[11.110]
Гүлнарда Абайдың дидактикалық ойын қорытатын екі тармақ жоқ. Абай
поэзиясындағы бірнеше өзекті, маңызды тақырыптар түйісіп, шоғырланып
келетін өлеңі Сегіз аяқ елді бірлікке, татулыққа шақырады. Яғни Абайдың
өлеңдері дидиактикалық сарынға құрылған. Ал Гүлнар:
Жас күннің кетер
Жалығып сенен.
Жас төккенмен не шара...
Туады бір күн,
Зарығып сенен,
Ол сүйер шақ – осы ара, - [9.39]
Ақынның сыршыл лирикасында мұңлы сарын басым болуыоның сыршылдығы
қоғамдық құбылыстарды бағалаудағы сыншылдығымен астасып жатқандықтан.
Осындай терең сыршылдық сезімнен айрықша тебіреніп сөйлеуі ақынның үлкен
толғаныс үстінде отырып, ең көкейкесті ойын ақтарып айтқан көңіл-күйіне
лайық. Биік белге шыққан кезіндегі ақынның алды артына көз жіберіп, ендігі
бетін айқындау мақсатымен айтқан ойының түйіні:
Түніңде саз жоқ,
Тіліңде жаз жоқ,
Таусылғаның – таусылған.
Күген ем ме де
Жүрген ем мәз боп,
Бақыт аңқып даусымнан[9.39] –
дейтін кімді де болса селт еткізбей қойматын сөздері болса керек.
Г.Салықбаеваның көркемдік ойлау, бейнелеп айту, суреттеу тәсілі
жаңа, лирикалық стилі еркін, икемді. Ақын шығармаларында көркемдік
шарттылық та, көркемдік қиял да шыншылдықпен жанасымды келеді, өмір
шындығын терең, әсерлі бейнелеуге қызмет етеді. Гүлнардың жырларында
ойшылдық пен суреткерлік ажырамас бірлік тауып, ой мен сезімнің астасқан
бейнесін алдыңызға тартады.
Соларды ойлап,солған гүлім оянар,
Мені ұмытып кетсе дағы той кеше
Армандауды қалай адам кеше алар,
Жұлдыз біткен бақыт жайлы сөйлесе.
[9.114]
Алғашқы екі тармақта адам өмірі жайлы ойға қаласың. Ақынды
қоршашаған ортасы ұмыт қалдырса да, өз замандастарының тағдыры ойландырады.
Соңғы екі тармақта арман жетегіндегі сезімнің лебі білінеді. Ізгілікке,
келешекке жол тапқан арманшыл адам жанын бақыт жайлы өз тілінде жымыңдасып,
сөйлескен жұлдыздар нәзік сезімге бөлейді. Гүлнар адам жанын аспандағы
жұлдызды аспан мен астастыра суреттейді. Г.Салықбаеваның өлеңдеріне тән
ерекшелік – ол негізгі акцентті паралелизмге салады. Табиғат құбылыстарынан
күзгі жапырақ, көктемгі құстар шуылы, қыстағы ақ ұлпа қар, жаздай жайма
шуақ күндер жас ақынның лирикалық менінің көңіл-күйімен іштей табысып,
астасып жатады.
Көтере алмай көп шуды,
Жерсіне алмай Жетісуды.
Темірің кетті тентіреп,
Өмірің қалды өксулі...
Өзіңе келіп түсін кей,
Жабығып жалғыз мүсіндей.
Жыл құсың кетті жылыға,
Түр-түсің қалды түсінбей... [2.126]
Өлеңдегі әрбір шумақтың соңғы екі жолы психологиялық паралелизм
жүгін көтеріп тұр. Бұл өлең жолдары Гүлнардың шығармашылығына тән терең
психологизмнің дәлелі болып отыр.
Қазақ өлеңі о бастан-ақ тұтас құйылғандай бір шумағын екінші шумағы
дамытып, үшінші шумағы одан әрі дамытып отыратын жанды құбылыс. Ақын
жырларының композициясы өлең мазмұнына,айтпақ ойына қарай әр бағытта
өзгеріп отыратынын байқаймыз. Бұл заңды да. Белгілі әдебиетші Б.Сахариев:
Бір жанрдың ішінде бірдей өлшеп пішілген, қалыпқа құйылып қатып қалған
композиция болмайды. Ол өлеңнің бірде қысқа, бірде ұзарып барып аяқталуына,
айтылу, баяндау формасының әр түрлілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Композицияның ең қарапайым түрі – монолог,[12.126] – дейді.
Тырс етіп тамған төсіне қыстың,
Тамшыдан қалды мұз қатып,
Есіме менің несіне түстің,
Бітеу жараны тырнатып, - [2.50]
деп жырлайды ақын Гүлнар. Бұл өлеңнен монологқа тән қасиеттің бірі айтар
ойдың бір объектіге арналып айтылатынын байқаймыз. Сөйтіп келіп өлең
архитектурасын екі-үш қана компонент құрайды. Яғни логикалық жүйемен
өрбіген ой жырдың аяғына дейін сол арнада дамып отырады. Гүлнар өз
поэзиясында болмыс бояудан жіті сараптайтын жанары өткір, жаны биік, ойы
күлбілтесіз, сезім жалғансыз лирикалық меннің жаңаша бітімін
сомдады. Дүниені ақ пен қара деп ақын екі – ақ түске бөлейтін
өмірдің шықпалы, шындықты шырайы, сезімнің сыры қанша алуан болса, соның
бәрін көңіл сүзгісінде айнытпай танып, жазбай саралаған меннің лирикалық
жан күнделігін қырман өз тағдырын оқығандай риясыз қабылдайды.
Бұл әсіресе, ғалым Т. Шапаевтың пікірінше 80 жылдардың ең осал
тұсы – махаббат тақырыбындағы жырлардан айқын көрінеді. Гүлнардың махаббат
лиркасында лирикалық кейіпкер үшін үйреншікті, жаттанды сүйдім-күйдім
жоқ, сүйгеніне қолы жетпеген әйел жыныстының тұл дүниені талақ қылған
мелодраммалық еңіреуі мен теңіз болған көз жасы да жоқ. Ол үшін – сүйудің
өзі бақыт. Шын ғашықтық, махаббат – әркімнің еншісіне бұйырмас асыл сый,
сәулелі сезім. Сүйгенім мендік болмаса, дүние қараң дейтін пенделік эгоизм
оған жат.
Баққыттымын жұтғаныма бір ауа –
Сізбен бірге жерде аумайтын жұмақтан.
Сүйгені – ол үшін өзінен өлшеусіз биік
тұрған жан.
Кенді жердің алтыны сіз, жезі – біз.
немесе:
Жеңілді сізден ақылым,
Жетер ме енді дауысым.
Оған сен деуге батпай сіз деп тіл қатуы да қазақ қызының
ежелгі сыпайылығы ғана емес, сол адам бейнесінде көрінген асыл махаббатты
қастерлеуі, құдірет тұтып табынуы. Жолының жіңішкелігіне бағынып өзі
сезімін білдіре алмаған ғашығы алыста жүрсе де, лирикалық кейіпкердің жаны
онымен бірге, тілегі соның үстінде:
Түндер өліп, ертең-ақ күндер өліп,
Тереземнің алдында гүлдер өрік.
Сыңар қанат сіз қайтіп жүр екенсіз,
Біз өмірді сүрерміз бірдеңе ғып...[2.61]
Өзін төмендету арқылы кейіпкер рухани биіктей түседі. Оның сезім
әлеміне ежелгі сүю-жек көру дидактикасы да жат емес. Ол үшін тек сүймей де,
жек көрмей де күйіп жеткен жүрекпен ғұмыр кешу қорқынышты.
Гүлнар жырларында махаббат мәселесі ерте дүние ақыны Катулл жазып
кеткен: И ненавижу ее люблю - деген формулаға сәйкес Сүю деген – жек
көру деген шешім табады [13.47]. Гүлнардың поэзиясындағы бұл ерекшелік
қазіргі қазақ поэзиясында ақынның тұлғасын ерекшелейтін қасиеті деп
білеміз.
Қазіргі қазақ ақындарымыздың тілдік, образдық,жанрлық ізденістері
көбіне қара өлеңнен тарап жатыр. Мәселен: Қ.Мырзалиев, Ж.Нәжмеденов,
М.Шаханов, Г.Салықбаевалар қара шаңырақ, қара өлеңнен отау тігіп, енші
алады. Ал, Мұқағали қара өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі - құдіретім, онда бір сұмдық сыр бар естілмеген
дейді. Қазіргі қазақ поэзиясында ерікті ұйқас өлшемі жиі қолданылып жүр.
Мәселен, Г.Салықбаеваның мына өлеңін қарастырайық:
Басың осы – ойыншығы ойынның,
Расың осы –шексіздікке бастаған.
Біреу отыр – тұзға ғашық, өлермен -
дүниенің жарасы.
Басың осы - қуаласаң кетпеген,
Уақыт осы - тұрып қалған аңырап.
Жүрек отыр тар кеудеде өкпеден,
Жүресінен жаңылып[2.49]
Өлеңнің тілі мейлінше қарапайым. Айқайы жоқ, шуы жоқ,сезім селін
ағызар,шабыт көзіне түрткі болар бәлендей фактор жоқ. Алау да жоқ, от та
жоқ.
Құрылыстық жағынан алғанда ерікті өлең өлшемі. Өлеңдегі ұйқас
қызметін қайталанып келетін тармақ басындағы басың осы, расың осы
тіркестері атқарып тұр. Ақын ұйқасты қатты қадағалап отырған жоқ. Яғни
өеңнің композициялық құрылысындағы бүтіндік, динамикалық өріс өлеңді өлең
ететін ұқсас күшімен өрбімейді. Керісінше, ой мен сезім ұйқассыз құрылған
әр тармаққа шашырап жатыр. Сонда бұл өлеңде поэзия жоқ па?Оның сапасын
немен өлшейміз?
Біріншіден, бұл өлең Г. Салықбаева сынды ойға ерік беретін ақынның
қол таңбасы екені бірден байқалады.
Екіншіден, өлеңдегі поэзияға тән серпінділікті ұйқастан емес,
сөздің түпкі төркінінен, мазмұнындағы таным мен сезім қуатынан іздеген жөн.
Сонымен өлшегенде ғана бұл өлеңнің бағасына жетеміз. Ақын осы тәсілге неге
барды? Гүлнар сезім еркіндегі рифмаға қамалудан басқа бір жол іздегендей.
Алау сезім өзгеше бедерлеуді тіленгені танылады. Сондықтан ақын ерікті
ұйқасқа барады. Сөйтіп ақын сөз тіркесінің ағысын аңдиды, сол арқылы қызуын
ішке түсіреді. Жолының бәрін жоққа, мазмұнның бәрін маңызға айналдырады.
Қазақ поэзиясында бүгінде көрініп қалып жүрген ерікті ұйқас лирика
табиғатына сіңісті ме деген төңіректе сөз қозғап отырмыз. Біздіңше, ерікті
ұйқас жанр табиғатымен сіңісті боп кете алмайды. Ненің де түйінін талант
шешеді ғой, дегенмен де қазіргі қазақ лирикасының биігінен көз жіберсек,
эстетикалық өріс ерікті өлең ұйқасынан бастау алып тұр дей алмаймыз.
Ғалым З.Ахметов те ақ өлеңнің қиындығын орынды байқаған: Ерікті өлең
сапалы, келісті шығу үшін әр сөз, сөз орамы мағыналы мәнді болмақ керек,
ырғақ - интонациясы жағынан оқшауланған әр сөйлем, қысқа сөйлемшелер
ширақ, жинақы оралымды болуға тиіс. Ал өлеңді жай ғана қара өлеңге
айналдырып алмай, сөз ырғағын ширақ етіп келтіре білу, өлеңге әр сөзін
салмақтап айрықша лебізбен оқуға сай қасиет дарыту – бұл үлкен ақындық
шеберлікті талап етеді [8.207] – деп орынды тұжырым айтады, әрі
сақтандырып отыр. Өлең деген ұғымның бірқатар тізілген жанды сөздерді
бүркемелеп тұрған жапқыш секілді.Сол әртүрлі мағыналы жанды сөздер
жұлдыздай жымыңдасып, жарқырай көрінер өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақын және өлең – негізінен поэтикалық туындыларды өлең, жыр, поэма
болып келетін, шығармаларын ауызша да, жазып та шығарған сөз өнері
өкілдерін ақындар дейміз. Жалпы ақын деген ұғымның ауқымы кең. Оған ауыз
әдебиетіндені өлең, жыр, дастандарды шығарушылар, импровизациялық өнер
шеберлері, халық әдебиеті дәстүрін сақтаушы халық ақындары, айтыс ақындары,
яғни түрлі тарихи дәуірлердегі айтыскерлерді де жатқызуға болады. Поэзияның
басты поэтикалық сөз үлгісі – ақындық өлең.
Дәстүр мен жаңашылдық - көркем мұралар мен әдебиет тарихындағы
қалыптасқан түсініктер, әдеби-эстетикалық үлгі өрнектер, тақырыптық,
идеялық, көркемдік әдіс-тәсілдер жиынтығы әдеби дәстүрді қалыптастырса, осы
әдеби дәстүрдің озық үлгілерін пайдалана отырып, мән-мағынасы терең,
көркемдігі жоғары, заман талабына жауап беріп қана қоймай, болашаққа жол
ашатын өнердегі тың тақырыптарды бұрын қолданылмаған әдіс-тәсілдермен соны
мәселелерге батыл шешім таба суреттеген әдеби ізденістердің көркем өнердегі
нәтижелі көріністерін жаңашылдық дейміз. Десек те, әдеби дәстүрдің тұрақты
белгілері болады. Олар: ұлт әдебиетіне тән әдеби-теориялық заңдылықтар,
адамзаттық, ұлттық құндылықтар, т.б. Мысалы: өзіне дейінгі жыраулық
толғаулар жәстүрін жалғасытыра отырып, Махамбет жаңа заман тудырған жаңа
әдебиетті, тың ақындық өлең айшықтарын дүниеге әкелді.
Поэзиядағы даралық – тың тақырыпты бұрын қолданылмаған әдіспен көркем
тіл арқылы суреттейтін поэзиялық шығарма жасауды айтады.
Ұлттық пішін – шығармада әр ұлттың дара тағдырына байланысты
мәселелердің қозғалуы.
Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен
ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір ұлт өкілі екендігін танытатын
психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі.
Кейіпкер (персонаж) – көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде,
драмалық шығармада, поэмада бейнеленетін уақиғаға қатысушы. Кейіпкердің
тұлғасын, мінезін суреттеу өзгешелігі әдебиетте, көркемөнерде қолданылатын
әдіске сәйкес болады.
Стиль - жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін,
бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін танытатын даралық
өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы. Стильді көбінен-көп сөз қолдану
ерекшелігі, сөздік тілдік ерекшеліктер деп қарау ара-тұра болса да бой
көрсетеді.
Тақырып – жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің
көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобы.
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
---------3-5
I тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы -----------------------6-27
II тарау
Г.Салықбаева лирикасындағы ақындық мен ---------------------------28-
54
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
-----55-56
Пайдаланған әдебиеттер------------------------- -----------------------------
--57-58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия жанры жан-
жақты зерттеу обьектісіне айналып, оның тарихына, әдеби процестегі алар
орнына, жалпы поэтикасына қатысты түрлі ғылыми еңбектер жазылғанымен,
назардан қағыс қалып келе жатқан мәселе бар. Ол – поэзиядағы автор образы
проблемасы.
Қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасы, оның теориялық
мәсілілері – біздің әдебиеттану ғылымында әлі күнге дейін тереңдей
сарапталып, нақты зерттеле қоймаған сала.
Көркем шығармадағы автор образы – жазушының өз тұлғасының көріну
қалпы. Әдеби туындының өн бойынан, бүкіл құрылыс бітімінен, идеялық-
көркемдік сипатынан автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері,
наным-сенімдері көрінеді. Көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі
бәрі-бәрі толық мағынасында ашылады. Бұл – оның шығармашылық тұлғасы,
жазушылық, суреткерлік сипат өзгешелілі.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік орны бар Гүлнар Салықбаеваның жалпы
шығармашылық өнері, суреткерлік шеберлігі, шығармаларының көркемдік
деңгейін таныиу мақсатында арнайы зерттелген еңбектердің болмауы зерттеудің
қажеттілігін тудырады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы көркемдік-идеялық ізденістер, ақын
тұлғасы мен лирикалық кейіпкер арақатынасы мәселелерінің әлі де жете
қарастыратын тұстары бар. Поэзияда автор образының көрініс табу жолдары,
бейнелену ерекшелігін таныту зәрулігі анық мәселе болып табылады.
Жұмысымызда қазақ поэзиясында шығармашылығы әлі де толық зерттеле
қоймаған Гүлнар Салықбаеваның шығармашылығы негізінде автор образы
мәселелерін ғылыми негізде талдау зерттеу тақырыбының өзектілігін
айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ поэзиясы, қазақ өлеңі
мәселелерін арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Қ.Жүсіповтың Қазақ
лирикасындағы стиль және бейнелілік, Ш.Сариевтің 60-70 жылдардағы қазақ
лирикасы. Көркемдік ізденістер, Т.Шапаевтың Қазақ поэзиясындағы лирикалық
тұлға проблемасы, Б.Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты,
С.Айбергенованың Қазақ ақын әйелдер шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы,
Ж.Сұлтанғалиеваның қазіргі қазақ лирикасындағы мінез мәселелері,
Р.Мұқышеваның Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу
жүйесі, Н.Қамарованың Қазіргі қазақ өлеңіндегі психологизм аттын
еңбектерді атауға болады.
Аталған еңбектер лирика жанрының әдеби процесте алатын орнына,
поэтикасына жалпы лирика тақырыбына қатысты құндылығымен ерекшеленеді.
Дегенмен бұл еңбектерде поэзиядағы автор образы мәселесі қарастырылмаған.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы автор образы проблемасын сөз ететін арнаулы
еңбек әлі күнге дейін жарық көрген жоқ. Біз өз жұмысымызда автор образы
ұғымын қалыптастырып, оны теориялық түсінік категория ретінде негіздеген
орыс әдебиеттану ғылымындағы теориялық пайымдауларға сүйендік. Атап
айтқанда: Б.О.Корманның Проблема автора в художественной литературе,
Л.Я.Гинзбургтың О лирике, В.В.Виноградовтың Проблема авторства и теория
стилей, М.М.Бахтиннің Эстктика словесного творчества сынды автор образы
жайды зерттеулерін негізге алдық. Сондай-ақ жалпы лирика, ондағы лирикалық
субьект табиғаты туралы құнды ойлар айтқан Ю.Н.Тынянов, Л.И.Тимофеев,
А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский, Г.Н.Поспелов, Г.О.Винокур, Н.И.Балашов,
Б.М.Эйхенбаумның ғылыми еңбектеріне сүйенік. Сонымен қатар, көркем
шығаршылық заңдылықтары, лирикалық образ табиғаты туралы әркезде айтылған
шетел философтардың Аристотель, Гегель, Ницше, Юнг пікірлерін ескеріп
отырдық.
Біздің бағдар тұтқан ендігі бір сала – қазақ әдебиеттануы мен
сыныдағы поэзияға қатысты зерттеулер мен әдеби сын мақалалар. Нақталай
айтсақ: А.Байтұрсыноа, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, М.Базарбаев,
Ә.Тәжібаев, Қ.Өмірәлиев, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ж.Дәдебаев, Б.майтанов,
С.Сейітов, Б.Кәрібаева, Б.Ыбырайымовтың ғылыми еңбектерін башылыққа алдық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмысымыздың басты мақсаты –
Гүлнар Салықбаева поэзиясындағы автор образы мәселесін ғылыми теориялық
тұрғыдан талдау. Автор образы мен лирикалық кейіпкер арақатынасын зерттеп,
ғылыми негізде тұжырымдар жасау. Осы кезге дейін әдебиеттану ғылымында
жазылған автор образына қатысты ғылыми-зерттеу еңбектермен танысу, оларды
негізге алу. Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Г.Салықбаева шығармашылығындағы ақынның өз бейнесіне, оның лирикалық
болмысына талдау жсау;
- Ақын жырларында автор образының бейнелену амалдарын саралау;
- Әр жылдарда жарық көрген өлең жинақтарындағы автордың көркемдік
дүниетанымындағы өзгешеліктер, характер жасау ерекшелігіне тоқталу;
автор образының эволюциясын анықтау;
- Қазіргі қазақ поэзиясындағы автр образының көрініс табу ерекшелігін
ғылыми тұрғыда зерттеу.
Тақырып жаңашылдығы. Дипломдық жұмыста Гүлнар
Салықбаеваның суреткерлік шеберлігі, қаламгерлік қуаты әдебиеттанудағы
автор образы негізінде алғаш рет арнайы қарастырылып отыр. Осы тақырыпқа
юайланысты күні бүгінге дейін жүйелі де арнайы еңбек жазылмағандықтан,
дипломдық жұмыстың тақырыбын Қазіргі қазақ лирикасы деп алдым. Дипломдық
жұмыста поэзиядағы автор образына қатысты әдеби теориялық міселелер алғаш
рет жан жақты қарастырылмақшы. Осының өзін жұмыстың жаңалығы деп санаймыз.
Поэзиялық туындыларда ақын образының көріну қалпы, ішкі монолог, ішкі
диалог, символ, архитип, поэзиядағы пейзаж т.б. көркемдік әдіс-тәсілдер
арқылы жүзеге асады. Біз басты назарға алған ақынның сол тәсілдерді қолдану
ерекшеліктерін айқындадық. Қазіргі қазақ поэзиясындағы талантты ақын Гүлнар
Салықбаева шығармашылығы ғылыми тұрғыда тұңғыш рет қарастырылмақшы. Бұл да
жұмысымыздың жаңалығының бір қыры болмақ.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетінің даму
процесінде автор образы мәселесі прозада болмаса, поэзияда жеке тақырып
ретінде осы күнге дейін арнайы зерттеу обьектісіне арналған емес. Автор
образы туралы бізге дейінгі зерттеулерді негізге ала отырып, қазақ
лирикасындағы әдеби-теориялық мәселелерді нысана етіп алған тақырыбымыздың
төңірегінде зерттеу жүргізу жұмыстығ теориялық мәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың нәтежиелерін қазіргі қазақ поэзиясын оқыту ісінде,
жоғары оқу орындарында қазіргі дәуір әдебиеті тарихын өту барысында лекция,
практикалық сабақтармен қатар, Гүлнар Салықбаеваның шығармашылық
лабораториясына арналған арнаулы курс, арнайы семинар сабақтарында
пайдалануға болады. Сонымен бірге бұл еңбек поэзиядағы автор образы
проблемасын қарастыруда материал талдау, жазу әдісін, шеберлік қырларын
зерттеушілерге де қажетті материал болып саналады.
Зерттеу әдісі. Еңбекте жүйелі функционалды және салыстырмалы талдау
әдісі қолданылды.
Күтілген нәтиже. Қазіріг қазақ лирикасындағы автор образы алғаш
зерттеліп отырған тақырыптың бірі болғандықтан, күтер үмітіміз зор. Бұл
еңбектен күтер нәтежие Гүлнар сияқты ақынымыздың поэзиясына ерекше назар
аударылып кең көлемде зерттелуді қолға алу. Қазақлирикасындағы автор абразы
мәселесі жайлы ғылыми тұжырымдардың негізін құрау,
Зертту жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
I тарау
Г. Салықбаева лирикасындағы дәстүр жалғастығы
Поэзия – қарттың әрсіз көзінің жұмсақ сәулесі, момақан мейірімдей,
терең ойдай бұл өмірден алыстай бастаған әжімді бетінің ерекше нұрлы ажары,
жалтырай үзіліп шығар даусының жаны бай, салмақты дыбысы, бәсең айтылар,
бірақ әсем айтылар сөздері, сүйіп сөйлер, данышпан сөйлер, ажарлы шырайының
күлім қатуы. Поэзия ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден
билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірбиемен шыныққан, рухани күші теңдескен,
көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты. Адам бойын билеген
осындай киелі күшті жүрегіне сіңіріп, шексіз толы махаббаттың бораны мен
толқынын тәтті қамығуға ұластырып, лаззат таба егіліп, көз жасына көмілер
ақын жүрегі бүкіл әлем ырғағымен тербелер құдіретті – пафос.
Қазақ поэзиясы – тамырын өткен дәуірлерден алатын күрделі және жан-
жақты поэзия. Соның ішінде әйел ақындар поэзиясы бір шоқ. Олар: Шолпан
Иманбаева, Мәриям Хакімжанова, Зияш Қалауова, Аймангүл Тәжібаева, Халима
Өтеғалиева, Әмина Шалабаева, Тұрсынхан Әбдірахманова, Рысты Шобаева, Қанипа
Бұғыбаева, Батима Батырбекова, Гүлсім Сейілжанова, Фариза Оңғарсынова,
Марфуға Айтқожина, Ақұмтап Бақтыгериева, Күләш Ахметова, Мағираш Сарикова,
Ардақ Еженова, Күләш Шілдебаева, Хабибі Есенғараева, Бали Бекетова, Шәмшия
Жұбатова, Гүлнар Салықбай, Танакөз Талқынқызы т.б.
Үстіміздегі ғасыр белесінде қазақ әдебиеті өзінің ең таңдаулы
туындылары арқылы әлемдік деңгейде басқалармен иық теңестіре аларлықтай
дәрежеге жетті. Соның ішінде поэзия жанры да көлемі жағынан ғана
толысып,қоймай көркемдік – интелектуалдық сипаты жағынан да өсіп
өркендеді.Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылықтарын зерделей қарағанда
олардың өзіндік үн мен даралық жасауға ұмтылғандарын байқаймыз. Зерттеу
жұмысымызда басты назарға алынып отырған ақынымыз Гүлнар Салықбаева
әдебиетке XX ғасырдың 80-жылдардың аяқ кезінде келгені белгілі. Гүлнар
Салықбаева поэзияға келген тұста қазақ қамы үшін қатерлі өткел, жаңа
бетбұрыс кезеңінің қайнаған шағы болатын. 86-шы жылдың желтоқсанынан
кейінгі дағдарыс күдік пен сенім, ыза мен намыс, торығу мен түңіліске
ұласқан алмағайып уақыт сол тұста әдебиетке келген жас қаламгердің
шығармышылығына өз қолтаңбасын қалдырды. Әрине, кез-келген қаламгер өз
уақытынан тыс бола алмайды. Өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі халықтың
қуанышына бірге қуанып, қайқысына бірге тұншығады. Жүрегінің сүзгісінен
өткізіп, жан жарасына айналдырады. Қайғыға, мұң-шерге толы халықтың жан
азабын сол кезеңнің қара тақтасына қанмен жазып, тарих еншісіне қалдырады.
Иә, бұл қоғамдағы жағдай Гүлнар шығармашылығына да өз әсерін тигізеді.
Әрбір ақын, тіпті әрбір қаламгер өзіндік ерекше ешкімге ұқсайтын стильмен,
өзгеше ой толғауымен келетіні белгілі. Егер әдебиетке бір-бірін
қайталаушылық, жаңаны бүкпемелеп, ескіні жаңартушылық бола берсе, замана
шындығының беті жабылып қана берері сөзсіз. Өзі тарпыған шаңына өзі
тұншыққан тұлпар секілді ақынның да бұл өреде алар орны қым-қиғаштау болар
еді. Әрбір ақын өз жаңашылдығымен келіп, өлеңдерінің өміршеңдігін байқатып
жатса, ол ақынның тікелей идеясының көркемдігіне ,ойының жүйріктігіне,
тапқырлығына байланысты.
Белгілі ақын И. Сапарбаев Гүлнар поэзиясы жайында: Білемін
сенің өлеңдерің әрі сыршыл, әрі ойлы салмақты. Перделі терезенің ар жағында
тұрған арудай зерделі оқырманын талап етеді. Айтарыңды көбіне астарлап,
қастерлеп жеткізетінің бар. Шымыр ойлап, жұмыр сөйлейсің. Сөз қадірін
білмеген ақын қанша -өзеурегенмен, өзіңдегіні өзгеге өткізе алмайсың. Ал
сен оқырман шөлін сөздің сөлімен қандыра білетін ақынсың, - деді. [1].
Гүлнар Салықбаева өлеңдерінен рухани жан дүниенің ақынға тән қолтаңбасының
ерекшелігін байқаймыз. Оның поэзиясы көңіл пернелерін сан алуан сазға
бөлеп, тебіреніске, жан арпалысына толы күй келтіріп, жүрекке төте жол
табады.
Гүлнар лирикасы өзгеге ұқсамайтын сөз қолдану мәнерімен, жансызды
жандыға айналдырумен ерекшеленеді. Мұң мен қуанышы қатар жүретін ақын бірде
шалқыған сәби, бірде қыста бүрсеңдеген қорғансыз адамға айналады. Айналар
орны өзі емес, елжіреген нәзік жүрегі. Жүрекжарды өлеңдерінде өзінің
нәзік жаратылыс екенін тілге тиек етіп отырады. Оны даралап, сипаттай
біледі. Т.Айбергеновтың айтуындағы Ақын болып күн кешу оңай деймісің
қарағым, аузында болу ол деген сыздаған бүкіл жараның деген сөзі Гүлнардың
да жан жүрегімен астасып жатқандай. Әйел жалпы нәзік жаратылыс. Ал ақын
әйелдің жаратылысы одан да гөрі нәзігірек, одан да гөрі сезімтал. Гүлнар
жан дүниесіндегі арпалыс сезімдер осының куәсі. К.Ахметова Ақын болу қиын
іс – заты әйел болмысқа - дейді. Иә, нәзіктіктің мықтылығы да,
күрескерлігі де баяу өрістеп, аласапыран дауылдарға төтеп беруі қиындау
боларын айтады. Ақын жаны құлаш ұруының өлшемі жоқ. Олар тек қана тауларда
мекендейді. Олардың жанына түскен кішкене қайғы жүректің тілгіленген
езгісінен өтеді. Гүлнардың да өзіне сай тауы бар екенін өз жырларынан
кездестіруімізге болады. Алладан келген талант ешқандай тоқтауға, кедергіге
бағынбайды, ешқандай шеңберге де сыймайды. Соның бірі – ақындық талант.
Гүлнар әдебиетке қазақ халқы үшін қастерлі өткел, алма-ғажайып тұста
келеді. 1986 жылдың желтоқсанынан кейінгі рухани дағдарыс, күдік пен сенім,
ыза мен намыс, торығу мен түңіліске ұласқан қиын уақыт сол тұста әдебиет
есігін ашқан жас қаламгердің шығармашылығына өз қолтаңбасын қалдырды. Ақын
поэзиясында сол кезеңнің мұңы мен күйзелісі, үміті мен күдігі бар.
Гүлнар Салықбаеваның тұңғыш жинағы Бір жұтым ауа қызыл күн
деген атпен 1990 жылы жарық көрді. Жинақ қазақтың қазіргі қыз ақындарының
ішінен оқшауланып көрінген автордың тырнақалды еңбегі бола тұра, өзінің
байсалды тұғырын таба білді. Тегінде Гүлнар өз өмірінің бастамасындағы
жинағында еш нәрсемен орны толмас, еш асылыңмен айырбастамас асқақ ақыл-
сезімнің тосқауыл мұңын тек поэзияға ғана құйып, соған ғана теңгере алған,
жан ойраны басым ақын екенін байқатты. Булыққан көкірегін сонымен ғана
тыныстататындай өлеңдерінің әрбір шумағын ауыр тылсымды ойға, наза мен
қираған жан шырайына құруды ұнататын жас ақын:
Тіршілік деген тілазап,
Көрмейін десем көзім бар.
Оқталсаң егер,сұм ажал,
Өмірді алмай, өзімді ал. [2.3] - дейді.
Бұл сарын қазақ поэзиясында Қ.Аманжолов, М.Мақатаевтан басталғаны белгілі.
Өкінбен мен де бір күн өлемн деп,
Өкінем ұқсата алмай келемін деп,
Күніне жүз ойланып,мың толғанам
Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп.
[3.392] - деп Қ. Аманжолов жырласа, ақын Мұқағали былайша
тебіренеді:
Қуалап тіршіліктің көбелегін,
Қап қойды қапелімде көп өлеңім.
Жалғызым, жаным менің-жырым менің,
Қалдырып сені артыма неге өлемін.
Жазайын, жалақпайын, жасырмайын,
Қашан қалғып қалғып кеткенше
басылмайын,
Ал деп ажалға бас ұрмайын,
Шоқ шайнап,от бүріккен Қасымдайын.
[4.189]
Гүлнар:
Сап-сары мұңға қарадым,
Қарадым дағы сарғайдым.
Орнына балын араның,
Тегін берсең де алмаймын [(2.3] - десе
сол үшін сіз рахаттанғандайсыз.Және текке тегін күңіренбейтінін кейін
білесіз.Әлгі философиялық талғымның тәтті мұңына оқырманның шөктіріп
отырған түпқазық сырдың не екенін соңыра барып ұғына бастайсыз.
Қап-қара түнге қараймын,
Қарадым-дағы қартайдым
Бетесе болып барамын,
Арнасы едім Алтайдың.
Қоп-қоңыр қырға қарадым,
Қарадым-дағы жыладым
Қағанағы қарық, қарағым,
Ести ме сенің құлағың...[2.3]
Мұндай өлең жолдарын кім ойға батпай, кім тұшынбай оқи алады, ақынның
мұңға, сағынышқа баурайтын жырларын оқи отырып, жап-жас ақынның осынша
өмірді тәрк еттетініне таң қаласыз. Айтпай кетуге болмайтын жай – Гүлнар
жырлары Мұқағалиды еске түсіреді:
Қанадым қайта түзілдім,
Келмейді ерте үзілгім.
Бата бер маған биік тау,
Бір жұтым ауа, қызыл күн,
Нали бергенің неткенің,
Өмір сүр деді өкпелі үн.
Бармысың әлі әлсіз от,
Сен сөніп қалған жоқпа едің?![2.6]
Мұқағалидың О, махаббат сен әлі тірі ме едің?
Көзімнен ғайып болған күнім едің
Гүлім едің,
Елтіген түнім едің
О, махаббат сен әлі тірі ме едің?! - деп
басталатын өлеңімен мазмұны жағынан жақын көрінгенімен, Гүлнардың ойды
құбылтуы, сөзді айшықтауы аталған өлеңнің бітім-болмысынан айқын
аңғарылады. Г.Салықбаева көптеген өлеңдерінде ойды астарлап, символ арқылы
жеткізуді мұрат тұтатындай. Аталған өлеңдегі Өмір сүр деді өкпелі үн,
Бармысың әлі әлсіз от деген тармақтардағы өкпелі үн, әлсіз от деген
сөздердің семантикалық мағыналары өз сырын бірден ашып тастамасы айдан
анық. Бұл жердегі алғашқы тіркестен тағдыр дегенді пайымдасақ, екінші
тіркес талант, үміт дегенге келетін секілді.
Гүлнар Салықбаеваның өзге ақындарға ұқсамай, басқаша мәнерге
құратын өлеңдерін байқап оқысаңыз, ішкі астары бір-бірімен тамырлас болып
жататын ерекшеклігі бар [5.6] - деп орынды айтады Ж.Ахмадиев.
Поэзия тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде оны поэзиялық
туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды.
Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негігі өзгешеліктері көркем
шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем бейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін ой сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқақ ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көресетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз, әлгі
ақындық, көркем ой сезімді жеткізудегі құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниеге ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған әрбір шығармадағы суретке, әрбір сөзге поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің терңдігі мен
көркемдігі. Өлең, сөз кстесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді
дұрыс түсіну үшін, ақындық айдар, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені
эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жалпы ұғу шарт.
Поэзия терең нәзік сезіммен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің
лүпілін білдіреді. Ақын жанының нәзіктігі өлеңдегі әр тармақтан көрініп
тұрады. Гүлнәрдың өзіне сай ұқсамайтын ерекшелігінің тағы бірін мына
өлеңнен байқаймыз:
Сен көрінсең, қуанышта өлшем жоқ
Ұраным да, жыр-әнім де сен, сен боп
Бақыттымын
Ал сен кімсің?
Білмеймін.
Армандаймын соны білмей өлсем деп. [2.159]
Бұл өлеңінде ақын сезімнің нәзік қылын шертер ғаламаттың бір қырын
аша білген. Шынайы махаббаттың құдіреті-жұмбақтығында, тылсым күшінде.
Ғашық болған адамның жұмбақ әлемін шешуге талпыну, оның әр қырын талдау,
сендігі махаббат сезімін ұшқындата түседі. Оған тең келетін жан жан таппай
, оған ұқсас адам бұл өмірде табылмастай күй кешеді. Сондықтан он матал
жұмбағы шешілмес әлем болып қалса екен, оның кемшіл тұстарын көремесем екен
деген әр бір ғашықтың ойын дөп баса білген ақын сезімнің тағы бір теориясын
ашқандай күйде боласың.
Гүлнар – лирик ақын. Лирика жүрген жерде шалқу, шарықтау, қуану,
қайғыру бар. Атақты сыншы Виссорион Белинский айтқанда: Көңіл бұрар, ой
толқынтар, я қуантып, я қайғыртар, я сергітер, я қажытар субъектінің рухани
өміріне ұрық себер, жүрегіне ұялар, толғағына ойланар нәрсенің бәрі де
лирикаға мазмұн. Оның заңды дүниесі. Мұндай нәрсенің өзіндік құны жоқ,
мәселе оған қаншалық мән беруде, өзіндік шабыты мен рухани толғағына,
фантазиясына, түйсік сезіміне айналдыруында... - дейді. [6.10]
Иә, Гүлнар поэзиясынан сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күмістей
күлкісі, жанды қуанышындай әсем өлең жолдарын кездестіруімізге болады.
Гүнар поэзиясы бақшада өсіп тұрған раушан гүлін сипаттамайды, оның дөрекі
заттық жақтарын алып тастап, хош иісін, әсем құбылғыш бояуын алады да,
осылардан жаратылыстағыдан да әсем өз раушанын жасайды. Раушан мен жаны
егіз ақын өлеңдерірің әр жолынан қыз мінезіне тән ұяңдық пен нәзіктік
байқалады.
Елең де алаң,
Ел тұрмаған шақ,
Тұп-тұнық ауа
Жел тұрмаған сәт.
Балалық шақтан бір белгі іздегем,
Күміс шабақтар шомылған шақ. [2.3]
Әрбір жолдың өз үстемдігі, өз үлесімін тауып тұр. Мұны таза табиғат
лирикасына сәтті қадам деуге болады. Өлеңде ақынның суреттеу әдісі де,
сезім байлығы да шумақтың соңғы жолында әсем аллегориямен берілген.Келесі
өлең жолдарын қарастырайық:
Мен түнге не істеп ем
Сонша созылардай?
Тереңіне үңілем, көзі бардай,
Бірде мені мадақтап
Сақ-сақ күліп,
Бірде тынып қалады,
Сөз ұғардай.
Мен түнге не істеп ем
Сонша сұқтанардай?
Сор құдықтың басынан құтқарардай.
Кеуіп қалған таңдайға
Таң қалдырып,
Ай жүзінен ағартып сүт тамардай.
[2.42]
Қазақта сиқырлы сөз деген ұғым бар. Бұл тегін айтылған нәрсе емес.
Сөздің магиялық құдіреті туралы қазіргі ғылым әр алуан тәжірибелер жасап,
болжамдар айтуда. Жоғарыдағы өлеңнен біз расында да сөздің сиқырлы
құдіретін танығандай боламыз. Түнмен тірі адамдай тілдесу, онымен саналы
қатынасқа түсу – бұрын басқа ақындарда көп айтыла қоймаған нәрсе. Ал Гүлнар
болса оның көзіне үңіледі, бірде түн сақ-сақ күледі, енді бірде лирикалық
қаһарманға сұқтана қарайды.
Әрине біз табиғаттың адамша мінез көрсетуін жаңалық дей алмаймыз. Ол
Абайдан бергі поэзияда қалыптасқан дәстүр десек те болады. Бірақ түнді
адам бейнесіне көшіріп қана қоймай, оның ішкі мінезін бұрын біз білетін
түсінік пайымдардан оқшау алып шығып, өзгеше әрекет арқылы суреттеу ақынның
шеберлігі ғана емес, ол екінші жағынан қаламгердің ойшылдығын аңғартады.
Ақын өлеңдеріндегі философиялық пайымдаулар мен тапқырлығының арқасында
қиыннан қиыстыра отырып, өлең өлкесінен өзінше жаңа терең жол ашады.
Қара бастың қамын жеп қай-қайдағы үн,
Аспан жақтан келеді айқайлағым.
Жыртығынан жалғанның жамыла алмай,
Қартаймай-ақ қамығып қайғы
ойладым.[2.51]
Өлеңдегі айрықша айшықты дәлелдеудің қажеті аз Ойлы адамға қызығы
жоқ бұл жалғанда деп ұлы Абай айтқандай ақынды ауыр ойдың салмағы басады.
Ал уақыт, орта, өмір таңбасы астарласа келіп, биіктей сөйлеуді талап етеді.
Ақын шеберлігін, биіктігін ой арқауының тереңдігімен дәлелдеп берген.
Жалғыздықтан жараланып жүрегі,
Кемем менің кетті жүзіп тереңге,
Жұмағамдар бірі тірі, бірі өлі,
Нең бар бала - демей ме екен -
өлеңде? [2.61]
Иә, поэзия жүгі – ауыр жүк. Жас ақынның тұңғыш шығармаларының өзінде
өмірдің ішіне еніп, сенімді, нанымды сөйлей білуі таң қалдырады. Жұмекен
мен Жұматай секілді таланттардың аруағына сиынады, олардың алдында
поэзияның туын биік ұстап, адалдықтың жаршысы болғысы келеді. Ақынның өзі
сырлы да, сабырлы құбылыс деуге болады.
Поэзия - болмыстың берекесі мен мерекесі, күтпеген сәтімізде сирек
соғар өмір рақаты. Ал осы поэзияны өмірге әкелер ақындар – жұртты өмірдегі
қасиетті ұғымдар мен қасиетті сезімдерге бастаушы. Олардың шығармаларын
оқып отырғанда, біз барлық сұмдық, сұмырайлықтан жиіркенеміз де, барлық
қайырым, сұлулықтың ғажайыптарынатүсінеміз, жақсылықты сүйеміз.
Жүректен шыққан дүние ғана жүрекке жетеді дегендей, Гүлнардың
өлеңдері қайнаған қанның, қысылған жанның сығындысы. Онда ән де, мән де
бар. Ақынның өз өлеңімен айтқанда:
Жүрегім-кеудемдегі хан сияқты,
Кей кезде жалықтырған.
Өлеңім қып-қызыл бір қан сияқты,
Жанымнан тамып тұрған...[7.17]
Ақынның келесі өлеңінде кезектес ұйқасының ретінде келтіруге болады. Яғни:
Секемшіл көңіл сыр берер,
Тұрғызар үміт құласаң.
Киліккен ұшақ бір келер,
Күтуге оны шыдасаң.
Өмірде үміт пен сенім қатар жүргенін, еңсең түсіп, жерігенде өмірдің өзі
қайта жұбататынын айтады. Жалпы бұл өлеңдегі мағынаны мына өлеңмен
алмастыруға болады:
Күлдіріп тұрып жылатады өмір,
Көтеріп тұрып құлатады өмір.
Етегің толып еңірегенде,
Қайтадан өзі жұбатады өмір...
Поэзиядағы, өлең жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша суреткерше қабылдаудан тұрады. Өлеңге өлеңмен
жазылған шығармалардағы әрбір суретке, әрбір сөзге, поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе - ақындық ой сезімнің тереңдігі мен
көркемдігі [8.97] - дейді академик, ғалым З.Ахметов.
Поэзияда Гүлнар шешендіктен гөрі ой ұшығын көп қуатындай. Ізденгіш
ақын, жаңашыл ақын барға місе тұтпайды. Айтар сөзің, жаңа арнау болмаса –
ақын болып нең бар? Иә, талант тамыры осылай соғады. Гүлнар жырларында
халық даналығынан қалған үлкен арналылық бар. Сезім серпінімен үзеңгілесе
отыра ақыл қорытып, ой толғайды. Сөйтіп ақын нәзік жанды лирик, философ
тұлғаға айналады. Өлең іздеп ауырмайтын жандар тәтті ұйқыда жатқанда ақынға
сол тыныш түннің өзі дауыл соққан алай-дүлей сияқты. Ақын жанындағы дауыл
сырт әлемдегі жалған тыныштықты бұзып, ақынға жаңа жыр жолдарын жазуға
жетелеп отырады. Әрбір сөз астарындағы ақынның тың ойы мен сезімі ақын
тұлғаның тереңіне тартады. Ақынның азамттық бейнесін айғақтайды. Гүлнар
жырларындағы кейбір шумақ жолдарының ауырлау ұйқасы да ақын ойының
күрделілігімен сабақтас.
Гүлнар шынайы тебіреніп, жүрек тереңіне үңілген ізденістердің
барысында ұдайы жаңа өрістерді ашып, ішкі сезімін, сондай-ақ дүниені көріп
- тану аясын дамытып,кеңейтіп отырады. Алғашында қызыл күн деп жырлаған
ақын кейінірек күннің көзі қызыл емес, көп түсті деген байламға келеді.
Мұның ар жағында ақынның рухани әлеміндегі өзгерістердің нышаны жатқаны
сөзсіз. Өлеңдерінің образдық құрылымы тосын жасалатын Гүлнар көктемнің
орнына – көгілдірім, күн шуағының орнына - күн оғы, тазалық пәктіктің
орнына - ақ көйлек, ар-ұяттың - бетті алдарқан т.б. сөздер мен
тіркесті батыл пайдаланады.
Г.Салықбаеваның 1995 жылы Жан деген атпен екінші өлеңдер жинағы
жарық көрді. 2001 жыл Отырар кітапханасы сериясымен Аспандағы аңсарым
атты таңдамалы шығармалар жинағы жарияланды. Дарынды ақынның бұл кітабына
адамның жан дүниесіне үңілген шұғылалы жырлары енген. Ақынның биіктікке,
тазалыққа жаны құмар лирикалық кейіпкері азабымен ғажабы егіз ғұмыр
бояуларын бар болмысымен қабылдап, сезім сүзгісінен өткізеді. Гүлнар Менің
тауым өлеңінде:
Менің тауым биікте емес
Бөркім түсер басыңнан.
Жайдақ та емес
Жамыраған төбешіктер басынған.
Менің тауым -менің тауым!
Суығы да сүйкімді,
Періштелер демалатын үн сынды –
[9.14] деп тебіренеді. Ақынның Менің тауым деп отырғаны дүниедегі өзі
білетін ең ғажайып құбылыс. Ол ешкімнің қолы жетпес заңғар да, менмен де
емес. Көрінгеннің аяғы таптар жайдақ та емес. Ақынның тауы періштелердің
мекені, яғни оның суық болса да, сүйкімді ойлары, періште ойлары мекендеген
жыр әлемі ғой.
Менің тауым-Аллам,
сенің ең әдемі шығармаң.
Топырақтан, тастан емес
музыкадан құралған.
Менің тауым - мейірімнің меккесі
Өлеңнің ауа жұтар өкпесі.[9.14]
Ақын өзі табынатын, өзі сүйеніш тұтар тауын Алланың ең әдемі туындысына
теңейді.Ол тастан да,топырақтан да емес, адам жанын баурап алар музыкадан
жаралған.
Сол тау ғана
Мен білетін ең ғажайып құбылыс.
Сол тау ғана
Өн - бойына дарытпайтын ібіліс.
Жылап барар жалғыз алтын мекенім –
Менің тауым
Гүл көмкерген етегін.[9.14]
Ақынның жабыққанда жылап барар тауы, алтын мекені оның өлең кернеген жаны
емес пе? Ендеше ақын жанын тауға теңеп отыр. Халық ұғымында тау асқақтықты,
биіктікті білдіреді. Демек, Гүлнардың жаны асқақ, әрі таза, биік, әрі сұлу.
Гүлнар Салықбаева жырларында қала мен ауыл, дала қарама-қайшы мәнде
қойылады. Өз сөзімен айтқанда, жүрегінде жыр жылаған ақын қыздың лирикалық
қаһарманына тіршілігі алас-қалас үлкен қалада сүйеніш етер, тұрақ іздестіру
оңай емес. Туған ауылдың алақандай жұмсақ әрі жайлы топырағына емін-еркін
аунап, бұлаң қағып өскен жанның көңіліне түрпідей тиер нәрсенің бірі тас.
Қала өміріне жалған бейімделіп, жорта көлгірсуден аулақ Гүлнардың
өлеңдерінде сол тастың бейнесі жалпылық символдық мәнді иеленіп тұр.
Бір бетонға ұрып алдым басымды,
Бар жазығым – жақсы көрем өлердей.
Сұп-сұр бала аспанға аңтарылған,
Тас үй мені түсінсін қайдан ғана?!
Табаным қан жоса, қиыршық тас шайнап,
Елемей есінеп тұрсың сен.
Саған қарай сағынып созған қолым,
Тас қабырғаға барып тірелді.
Осы жолдардан Гүлнардың қаламына ғана оралатын оңтайлы ерекшеліктердің
байқалары анық. Қандай жағдайда болмасын ол өзінің мейірбандығынан
жаңылмайды. Әдетте ақын жырларындағы тасты тек тас күйінде қабылдау
оқырманды адастырады. Бұл образ, шын мәнінде, неше алуан метаморфозаға
түсіп, әр түрлі варияцияларда көрінеді. Мысалы: Гүлнар тас қабырғаның
көмегімен бос кеңістікке заттылық сипат дарытып, оны қызықты диформацияға
ұшыратқан. Мұндағы тас қабырға - кедергі атаулының кескіндемесі Бетон
- қаталдық пен самарқаулықтың, тас үй- жинақтағыш мәндегі қасаңдық пен
кереңдіктің, қиыршық тас - өмірдің көкіректі тіліп өтер құбылыстарының
көріністері іспетті.
Сондай-ақ, ақын жырлары да қаттылық пен қаталдықтың белгілері
ретінле тастан өзге Мұзтау (Мұзтаудағы бір гүлдің мұңайғаны), тікен
(Тікенді гүл деп тересің) образдары кездеседі.
Творчество, ақындық лабороториялық деген тым нәзік құбылыс.
Өнер тарихына үңілу үшін өзгеше ыждахаттық керек. Ал, бүгінгі өнер туралы
сөз сабақтау қиынның қиыны. Қазіргі өнерде писихологиялық, мифологиялық,
эстетикалық элементтер ұштаса, байланысты түрдебел алып отыр. Қазіргі қазақ
поэзиясы жалпы өнермен сабақтаса даму үстінде, [10.142] – дейді ғалым
Б.Кәрібаева.
Бұл айтылған пікір Г.Салықбаева поэзиясына тікелей қатысты.
XXI ғасырға қадам басқан адамзат қоғамы түрлі құбылыстарды бастан
кешіруде, сондықтан соңғы кезеңдегі әдебиеттің міндеті осы өзгерістерге
ілесу болып отыр. Әдебиет – идеология құралы емес,тұлғаны өзін-өзі таныту
құралына айналды. Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергисын
шығаруға машықтанып келеді.
Қазіргі поэзияда көркемдік – идеялық ізденістер жоқ емес.Бүгінгі таңда
бұрынғы барлық әдістердің танымдық тұрғылары бірге көрінуде. Ал ең басты
назардағы қатынас – адамның өз-өзімен, ішкі менімен қатынасы. Қазіргі
поэзиядағы лирикалық кейіпкер типтері – бәрімен келісетін, бәрін
қабылдайтын адам, не ештеңемен, тіпті өз-өзімен келісімге келе алмайтын
адам. Қазігі кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз
бойынан өткізеді. Сыртқы дүниеде болып жатқан өзгерістер ақын санасына
керемет әсер етеді, әрбір құбылысқа ақын санасы сезімдік импульстармен
жауап береді. Қазіргі әдебиеттегі тұлғаның екіге бөліну проблемасы Гүлнар
поэзиясында өзіндік шешім тапқан:
Мен екеумін:
екіге жарылғанын,
Бүтінмін,- деп келмейді дарылдағым.
Біріншісі өмірге өле ғашық,
Екішісі жүреді неге қашық.
Біріншісі сүйеді сүлдені де,
Екіншісі мәз аман жүргеніне.
Біріншіге көрініп бәрі ғажап,
Екіншісін жүреді ары қажап.
Біріншісі: Болмас, - деп - бұлай, бала!
Сенбеген де сыңары құдайға да.
Біріншісі – періште
Сырым, шыным.
Екіншісі - өлігі біріншінің.
Менде осылай күн сайын ұрыс-керіс,
Құрбандығы болады кіріспек іс. [9.74]
Шындығында, кез-келген адамның ішкі дүниесінде екі жан өмір сүреді.
Біріншісі – тек жақсылық көксейтін, өмірдің әрбір сәтіне ғашық, ұлы сенімі
бар жан. Екіншісі теріс әрекеттерге бастайты, өмірге наразы, әр нәрседен
жамандық туғызатын өлік жан. Фрац Кафканың Превращение деген
романындағы негізгі идеяны қын өлең өріміне айналдырған. Оны өткен жылы
ғана жарық көрген М.Мағауиннің Жармақ романынан да айқын аңғарамыз.
Ондағы бір адамның екі дай өмір кешуін Гүлнар бір шумақ өлеңге сыйдырып
жіберген. Ақын осы екі жанның арпалысын жырлайды. Адамның басым
болатынына, қайсысы жеңетініне байланысты.
Адамның асау ағысы,
Қалғандай енді бәсеңдеп.
Базары қайтқан бақ іші,
Жылайды Кеше жас ем- деп.
Өмірге бәрі өкпелі,
Қайғы Ана тікте қараса
Жанымнан сіз бір өткелі,
Шыңдардың бәрі аласа.[9.17]
Гүлнардың лирикалық қаһарманы өмірдің мәнін түсінгісі келеді,
ақиқатты іздейді.
Жалғыз адамның бойындағы шындық – нағыз ақиқат емес. Бір адам
білгенді екіншісі біле бермейді. Екеуінің ойлары, екеуі білетін себептер
қосылып, ұласып барып қана ақиқат ашылады. Егер бар түйткілді ашып алу
мүмкін болса, онда адамдар арасында түсініспеушілік болмас еді. Әр адамның
сыртқа шығарғысы келмейтін, ешкімге білдіруге батпайтын құпия сырлары
болады. Адамның сырласу арқылы ақиқатқа жетуіне сол сырлар кедергі болады.
Сөйтіп, әр адам ақиқаттты өзінен де өзгеден де іздейді. Бірақ ол бәрін біле
алмайтындықтан, шындыққа жете алмайды. Ақынды толғандыратын да осы адамның
ашылуына мүмкіндіктің болмауы.
Г.Салықбаева жырларында Абай поэзиясының іздері байқалады.Мәселен:
Жүректе тіл жоқ,
Жүзіңде гүл жоқ.
Қалса көңіл бәрінен.
Қайғыға басқан
Қарайсың құл боп,
Жасқанып жасып зәрінен [9.39],- деген
өлең жолдарында Абайдың Сегіз аяқ өлеңінің сарыны жатыр:
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ,
Күлкішіп кердең наданның.
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды –
Әдеті надан адамның.
Бойда қайрат, ойда көз
Болмаған соң айтпа сөз.[11.110]
Гүлнарда Абайдың дидактикалық ойын қорытатын екі тармақ жоқ. Абай
поэзиясындағы бірнеше өзекті, маңызды тақырыптар түйісіп, шоғырланып
келетін өлеңі Сегіз аяқ елді бірлікке, татулыққа шақырады. Яғни Абайдың
өлеңдері дидиактикалық сарынға құрылған. Ал Гүлнар:
Жас күннің кетер
Жалығып сенен.
Жас төккенмен не шара...
Туады бір күн,
Зарығып сенен,
Ол сүйер шақ – осы ара, - [9.39]
Ақынның сыршыл лирикасында мұңлы сарын басым болуыоның сыршылдығы
қоғамдық құбылыстарды бағалаудағы сыншылдығымен астасып жатқандықтан.
Осындай терең сыршылдық сезімнен айрықша тебіреніп сөйлеуі ақынның үлкен
толғаныс үстінде отырып, ең көкейкесті ойын ақтарып айтқан көңіл-күйіне
лайық. Биік белге шыққан кезіндегі ақынның алды артына көз жіберіп, ендігі
бетін айқындау мақсатымен айтқан ойының түйіні:
Түніңде саз жоқ,
Тіліңде жаз жоқ,
Таусылғаның – таусылған.
Күген ем ме де
Жүрген ем мәз боп,
Бақыт аңқып даусымнан[9.39] –
дейтін кімді де болса селт еткізбей қойматын сөздері болса керек.
Г.Салықбаеваның көркемдік ойлау, бейнелеп айту, суреттеу тәсілі
жаңа, лирикалық стилі еркін, икемді. Ақын шығармаларында көркемдік
шарттылық та, көркемдік қиял да шыншылдықпен жанасымды келеді, өмір
шындығын терең, әсерлі бейнелеуге қызмет етеді. Гүлнардың жырларында
ойшылдық пен суреткерлік ажырамас бірлік тауып, ой мен сезімнің астасқан
бейнесін алдыңызға тартады.
Соларды ойлап,солған гүлім оянар,
Мені ұмытып кетсе дағы той кеше
Армандауды қалай адам кеше алар,
Жұлдыз біткен бақыт жайлы сөйлесе.
[9.114]
Алғашқы екі тармақта адам өмірі жайлы ойға қаласың. Ақынды
қоршашаған ортасы ұмыт қалдырса да, өз замандастарының тағдыры ойландырады.
Соңғы екі тармақта арман жетегіндегі сезімнің лебі білінеді. Ізгілікке,
келешекке жол тапқан арманшыл адам жанын бақыт жайлы өз тілінде жымыңдасып,
сөйлескен жұлдыздар нәзік сезімге бөлейді. Гүлнар адам жанын аспандағы
жұлдызды аспан мен астастыра суреттейді. Г.Салықбаеваның өлеңдеріне тән
ерекшелік – ол негізгі акцентті паралелизмге салады. Табиғат құбылыстарынан
күзгі жапырақ, көктемгі құстар шуылы, қыстағы ақ ұлпа қар, жаздай жайма
шуақ күндер жас ақынның лирикалық менінің көңіл-күйімен іштей табысып,
астасып жатады.
Көтере алмай көп шуды,
Жерсіне алмай Жетісуды.
Темірің кетті тентіреп,
Өмірің қалды өксулі...
Өзіңе келіп түсін кей,
Жабығып жалғыз мүсіндей.
Жыл құсың кетті жылыға,
Түр-түсің қалды түсінбей... [2.126]
Өлеңдегі әрбір шумақтың соңғы екі жолы психологиялық паралелизм
жүгін көтеріп тұр. Бұл өлең жолдары Гүлнардың шығармашылығына тән терең
психологизмнің дәлелі болып отыр.
Қазақ өлеңі о бастан-ақ тұтас құйылғандай бір шумағын екінші шумағы
дамытып, үшінші шумағы одан әрі дамытып отыратын жанды құбылыс. Ақын
жырларының композициясы өлең мазмұнына,айтпақ ойына қарай әр бағытта
өзгеріп отыратынын байқаймыз. Бұл заңды да. Белгілі әдебиетші Б.Сахариев:
Бір жанрдың ішінде бірдей өлшеп пішілген, қалыпқа құйылып қатып қалған
композиция болмайды. Ол өлеңнің бірде қысқа, бірде ұзарып барып аяқталуына,
айтылу, баяндау формасының әр түрлілігіне байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Композицияның ең қарапайым түрі – монолог,[12.126] – дейді.
Тырс етіп тамған төсіне қыстың,
Тамшыдан қалды мұз қатып,
Есіме менің несіне түстің,
Бітеу жараны тырнатып, - [2.50]
деп жырлайды ақын Гүлнар. Бұл өлеңнен монологқа тән қасиеттің бірі айтар
ойдың бір объектіге арналып айтылатынын байқаймыз. Сөйтіп келіп өлең
архитектурасын екі-үш қана компонент құрайды. Яғни логикалық жүйемен
өрбіген ой жырдың аяғына дейін сол арнада дамып отырады. Гүлнар өз
поэзиясында болмыс бояудан жіті сараптайтын жанары өткір, жаны биік, ойы
күлбілтесіз, сезім жалғансыз лирикалық меннің жаңаша бітімін
сомдады. Дүниені ақ пен қара деп ақын екі – ақ түске бөлейтін
өмірдің шықпалы, шындықты шырайы, сезімнің сыры қанша алуан болса, соның
бәрін көңіл сүзгісінде айнытпай танып, жазбай саралаған меннің лирикалық
жан күнделігін қырман өз тағдырын оқығандай риясыз қабылдайды.
Бұл әсіресе, ғалым Т. Шапаевтың пікірінше 80 жылдардың ең осал
тұсы – махаббат тақырыбындағы жырлардан айқын көрінеді. Гүлнардың махаббат
лиркасында лирикалық кейіпкер үшін үйреншікті, жаттанды сүйдім-күйдім
жоқ, сүйгеніне қолы жетпеген әйел жыныстының тұл дүниені талақ қылған
мелодраммалық еңіреуі мен теңіз болған көз жасы да жоқ. Ол үшін – сүйудің
өзі бақыт. Шын ғашықтық, махаббат – әркімнің еншісіне бұйырмас асыл сый,
сәулелі сезім. Сүйгенім мендік болмаса, дүние қараң дейтін пенделік эгоизм
оған жат.
Баққыттымын жұтғаныма бір ауа –
Сізбен бірге жерде аумайтын жұмақтан.
Сүйгені – ол үшін өзінен өлшеусіз биік
тұрған жан.
Кенді жердің алтыны сіз, жезі – біз.
немесе:
Жеңілді сізден ақылым,
Жетер ме енді дауысым.
Оған сен деуге батпай сіз деп тіл қатуы да қазақ қызының
ежелгі сыпайылығы ғана емес, сол адам бейнесінде көрінген асыл махаббатты
қастерлеуі, құдірет тұтып табынуы. Жолының жіңішкелігіне бағынып өзі
сезімін білдіре алмаған ғашығы алыста жүрсе де, лирикалық кейіпкердің жаны
онымен бірге, тілегі соның үстінде:
Түндер өліп, ертең-ақ күндер өліп,
Тереземнің алдында гүлдер өрік.
Сыңар қанат сіз қайтіп жүр екенсіз,
Біз өмірді сүрерміз бірдеңе ғып...[2.61]
Өзін төмендету арқылы кейіпкер рухани биіктей түседі. Оның сезім
әлеміне ежелгі сүю-жек көру дидактикасы да жат емес. Ол үшін тек сүймей де,
жек көрмей де күйіп жеткен жүрекпен ғұмыр кешу қорқынышты.
Гүлнар жырларында махаббат мәселесі ерте дүние ақыны Катулл жазып
кеткен: И ненавижу ее люблю - деген формулаға сәйкес Сүю деген – жек
көру деген шешім табады [13.47]. Гүлнардың поэзиясындағы бұл ерекшелік
қазіргі қазақ поэзиясында ақынның тұлғасын ерекшелейтін қасиеті деп
білеміз.
Қазіргі қазақ ақындарымыздың тілдік, образдық,жанрлық ізденістері
көбіне қара өлеңнен тарап жатыр. Мәселен: Қ.Мырзалиев, Ж.Нәжмеденов,
М.Шаханов, Г.Салықбаевалар қара шаңырақ, қара өлеңнен отау тігіп, енші
алады. Ал, Мұқағали қара өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі - құдіретім, онда бір сұмдық сыр бар естілмеген
дейді. Қазіргі қазақ поэзиясында ерікті ұйқас өлшемі жиі қолданылып жүр.
Мәселен, Г.Салықбаеваның мына өлеңін қарастырайық:
Басың осы – ойыншығы ойынның,
Расың осы –шексіздікке бастаған.
Біреу отыр – тұзға ғашық, өлермен -
дүниенің жарасы.
Басың осы - қуаласаң кетпеген,
Уақыт осы - тұрып қалған аңырап.
Жүрек отыр тар кеудеде өкпеден,
Жүресінен жаңылып[2.49]
Өлеңнің тілі мейлінше қарапайым. Айқайы жоқ, шуы жоқ,сезім селін
ағызар,шабыт көзіне түрткі болар бәлендей фактор жоқ. Алау да жоқ, от та
жоқ.
Құрылыстық жағынан алғанда ерікті өлең өлшемі. Өлеңдегі ұйқас
қызметін қайталанып келетін тармақ басындағы басың осы, расың осы
тіркестері атқарып тұр. Ақын ұйқасты қатты қадағалап отырған жоқ. Яғни
өеңнің композициялық құрылысындағы бүтіндік, динамикалық өріс өлеңді өлең
ететін ұқсас күшімен өрбімейді. Керісінше, ой мен сезім ұйқассыз құрылған
әр тармаққа шашырап жатыр. Сонда бұл өлеңде поэзия жоқ па?Оның сапасын
немен өлшейміз?
Біріншіден, бұл өлең Г. Салықбаева сынды ойға ерік беретін ақынның
қол таңбасы екені бірден байқалады.
Екіншіден, өлеңдегі поэзияға тән серпінділікті ұйқастан емес,
сөздің түпкі төркінінен, мазмұнындағы таным мен сезім қуатынан іздеген жөн.
Сонымен өлшегенде ғана бұл өлеңнің бағасына жетеміз. Ақын осы тәсілге неге
барды? Гүлнар сезім еркіндегі рифмаға қамалудан басқа бір жол іздегендей.
Алау сезім өзгеше бедерлеуді тіленгені танылады. Сондықтан ақын ерікті
ұйқасқа барады. Сөйтіп ақын сөз тіркесінің ағысын аңдиды, сол арқылы қызуын
ішке түсіреді. Жолының бәрін жоққа, мазмұнның бәрін маңызға айналдырады.
Қазақ поэзиясында бүгінде көрініп қалып жүрген ерікті ұйқас лирика
табиғатына сіңісті ме деген төңіректе сөз қозғап отырмыз. Біздіңше, ерікті
ұйқас жанр табиғатымен сіңісті боп кете алмайды. Ненің де түйінін талант
шешеді ғой, дегенмен де қазіргі қазақ лирикасының биігінен көз жіберсек,
эстетикалық өріс ерікті өлең ұйқасынан бастау алып тұр дей алмаймыз.
Ғалым З.Ахметов те ақ өлеңнің қиындығын орынды байқаған: Ерікті өлең
сапалы, келісті шығу үшін әр сөз, сөз орамы мағыналы мәнді болмақ керек,
ырғақ - интонациясы жағынан оқшауланған әр сөйлем, қысқа сөйлемшелер
ширақ, жинақы оралымды болуға тиіс. Ал өлеңді жай ғана қара өлеңге
айналдырып алмай, сөз ырғағын ширақ етіп келтіре білу, өлеңге әр сөзін
салмақтап айрықша лебізбен оқуға сай қасиет дарыту – бұл үлкен ақындық
шеберлікті талап етеді [8.207] – деп орынды тұжырым айтады, әрі
сақтандырып отыр. Өлең деген ұғымның бірқатар тізілген жанды сөздерді
бүркемелеп тұрған жапқыш секілді.Сол әртүрлі мағыналы жанды сөздер
жұлдыздай жымыңдасып, жарқырай көрінер өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz