Бәйге

«Қазақта бәйгеден асқан салтанат жоқ: олар бәйгемен нәрестенің дүниеге кеуін атап өтеді, бәйгемен марқұмның аруағын еске түсіреді, бәйгемен құрметті қонақты қарсы алады». [357.28б.] Бәйге бірнешеге бөлінеді: бала дүниеге келгенде тай, құнандарды 10-15 км жерге жарыстырады оны тай жарыс, немесе құнан бәйге, өлген адамға 7-8 ай не бір жыл өткенде қара ас беріліп, онда шаптырылатын бәйгені құр бәйге деп атайды. Елге, руға келген құрметті қонаққа арнап бәйге шаптырылады. Бұл бәйгені көрнекті жылқы маманы Ю.Н.Борминцевтің сөзімен айтсақ: «Қазақтың қадірменді қонаққа қойылған құрметті қарауылы. Алыс қашықтықтарға шаптырылатын (40,70,100 км) аламан бәйгелер әдетте атақты және ауқатты адамдар» қайтыс болғаннан кейін 5-10 жыл өткен соң марқұмды еске алу астарында өткізіледі. Бұл астар мейрам түрінде өтеді. Қазақтың ат жарыстары неге алыс қашықтықтырға өткізіледі-деп орыстың жылқы мамандары 1870 жылдары Ұлы жүз сұлтаны Тезек төреден сұрағанда былай деп жауап беріпті: Аттарды жақын жерлерге жіберсе қазақтың арасында ұрыс-керіс, төбелес туады, себебі жақын жерге шапқан қазақтың аттары қатар-қатар бірдей келіп, қайсысының, қаншасыншы келгенін анықтау мүмкін емес. Ал, алысқа шапқан аттардың әсіресе алдыңғы 4-5-нің арасы кемінде 100-200 қадамнан кем болмайды. [357.26б.] Әрине Тезек төренің айтып отырғаны өте дұрыс, сонымен қатар көшпенділер, оның ішінде ерте замандардан жылқыны алысқа шабатын жануар-деп бағалап, аламанға шаптырған. Аламан бәйгенің мәні көшпенділердің аламандық жорығынан сөйтіп алыс елдерді, жерлерді бағындырудан туады. Қазақта «бәйгемен ас егіз» деген сөз бар, яки ассыз бәйге, бәйгесіз ас болмайды. Әрине бұдан қазақтың басқа мерекелерінде (қымызмұрындық, наурыз, құрбан айт т.с.с.) бәйге болмайды деген ұғым тумауы керек.
«Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген қазақ өзінің о дүниелік болған туған-туыстарын еске алып, мал сойып құрбандық шалып отыруы халықтың исламға дейінгі түсінігі бойынша аруаққа табынудан туған. Адам өзі өлсе де жаны өлмейді, аруағы тірі болады, сондықтан өлген адамдардың аруағына бағыштап өткізілетін шаралардың бірі – ас. Ол әдетте пайғамбар жасынан асып, қартайып өлген атақты адамдарға беріледі. Өмірдің қызығын көрмей кеткен жас адамдардың асында ат шаптырып, ойын-той жасау сөлекет саналады. Сондықтан тарихта ел-жұрт алдында өлшеусіз атаққа ие болған тарихи қайраткерлермен қатар байлығы, дәулеті жеткен ауқатты адамдардың да асы өткізілген. Бірақ халық жадында байлардың асына қарағанда әйгілі адамдардың асы туралы деректер мейлінше мол сақталған. Абылай ханның асы 1781 жылы күзде Қызылжарда Қарой деген жерде бүкіл Үш жүздің бас қосуымен өткен. «Абылайдың асында шаппағанда әкеннің басында шабасың ба?» деген сөз содан қалса керек. Ас тек ойын-той емес. Халық көп жиналған мұндай жиындарда ел басылары қордаланып қалған, көптеген мәселелерді шешкен. Я.П.Гавердовский Кіші жүздегі Жанбай батырдың асы туралы: «Аста әртүрлі ру басшылары, ел шаруасын талқыға салып, дау-дамайларын шешіп, бір-бірінің көңілдерін табады, сол себепті бұл жиын қоғамдық пікірсайысқа айналады» деген. [384.161-162б.] Бертін келе аста мәдениетке байланысты мәселелер де қозғалған, мысалы: елдің жақсылары Қаракерей Қабанбай немересі Төбе би Сүлейменнің 1904 жылы Тарбағатай тауының бөктерінде өткен асында: «Қазақ жерінде тұңғыш гимназия салынсын, романға бәйге жариялансын» деп шешім қабылданған.