Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Жеке кәсіпкерліктің тоқтатылу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4 Жеке кәсіпкерлік аясындағы жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Жеке кәсіпкерліктің тоқтатылу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4 Жеке кәсіпкерлік аясындағы жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық реформаны сәтті жүзеге асыру кәсіпкерлікті жан жақты дамытуды ұйғарады, ал Қазақстанның 2030 стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде басты рөл ойнайды. Сондықтан нарықтық қатынасқа өту біздің қоғамымыздың алдында бірнеше міндеттер қояды, олардың ішінде кәсіпкерліктің дамуы маңызды орынға ие. Ал кәсіпкерлік даму үшін оны құқықтық реттеу ең басты міндет болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет заман талабына сай нормативтік өзгертулер мен бағдарламалармен қамтамасыз етілген. Осыған байланысты жаңаша теориялық кешенді зерттеуді қажет ететіндіктен және дербес ғылыми зерттеу пәні болғандықтан аталған тақырыптың өзектілігін құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Зерттеу барысында кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлерін, оның ерекшеліктерін, кәсіпкерлікке қатысты құқықтық-теориялық және тәжірибелік мәселелерді зерттеу.
Зерттеу барысында алға қойылған міндеттер:
- Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Қазастандағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен бүгінгі таңдағы жағдайын, даму ерекшеліктерін зерттеу және дамудағы жаңа беталыстарды анықтау;
- Кәсіпкерлік аясында еңбекті жалдауды құру мен қолдану;
- Кәсіпкерлікті реттейтін қолданыстағы заңдар мазмұнын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының пәні кәсіпкерлік қатынастарынан туындайтын қоғамдық қатынастар.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік актілерден, қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикаының Азаматтық кодексі және осы кодекске сәйкес қабылданған азаматтық заңдар мен заң актілері.Зерттеудің теориялық негізін азаматтық құқық, кәсіпкерлік құқық ғылымдарының дамуына үлес қосқан отандық және жақын, алыс шетелдік заңгерлердің ғылыми еңбектері құрайды.
Диплом жұмысын зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлікті реттейтін нормалар жете сараланып, өз тарапымнан зерделеніп заңнамаға ұсыныстар жасаумен анықталады. Кәсіпкерлер саласындағы осы кәсіпкерлердің қызметті жүзеге асыруындағы проблемаларды анықтап, анықталған проблемаларды шешу мақсатында төмендегідей ұсыныстар келтірдім:
1. Тапсырыстарды қарау мерзімін қысқарту туралы мәселені қарау;
2. Сараптамалық кеңестердің қызметін жақсарту үшін 2006 жылғы 31.01 «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңына және «Кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі Сараптамалық кеңестер жөніндегі Үлгі ережені бекіту туралы» 2006 жылғы 2.06 № 496 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу жолымен кәсіпкерлік мәселелері бойынша олардың қызметтік міндеттерін кеңейту;
3. Кредит беру нысандарын қайта қарау, өйткені кәсіпкерлердің көбінде қаржылық қаражаттарының жоқтығынан жаңа өндірісті дамытуға немесе ашуға мүмкіндік жоқ, сондай-ақ сыйақы ставкілерін жылдық 8 % төмендету, бірақ аса қатаң жағдайларда және «Даму» кәсіпкерлікті қолдау Қоры арқылы.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Зерттеу барысында кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлерін, оның ерекшеліктерін, кәсіпкерлікке қатысты құқықтық-теориялық және тәжірибелік мәселелерді зерттеу.
Зерттеу барысында алға қойылған міндеттер:
- Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Қазастандағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен бүгінгі таңдағы жағдайын, даму ерекшеліктерін зерттеу және дамудағы жаңа беталыстарды анықтау;
- Кәсіпкерлік аясында еңбекті жалдауды құру мен қолдану;
- Кәсіпкерлікті реттейтін қолданыстағы заңдар мазмұнын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының пәні кәсіпкерлік қатынастарынан туындайтын қоғамдық қатынастар.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер мен нормативтік актілерден, қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикаының Азаматтық кодексі және осы кодекске сәйкес қабылданған азаматтық заңдар мен заң актілері.Зерттеудің теориялық негізін азаматтық құқық, кәсіпкерлік құқық ғылымдарының дамуына үлес қосқан отандық және жақын, алыс шетелдік заңгерлердің ғылыми еңбектері құрайды.
Диплом жұмысын зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлікті реттейтін нормалар жете сараланып, өз тарапымнан зерделеніп заңнамаға ұсыныстар жасаумен анықталады. Кәсіпкерлер саласындағы осы кәсіпкерлердің қызметті жүзеге асыруындағы проблемаларды анықтап, анықталған проблемаларды шешу мақсатында төмендегідей ұсыныстар келтірдім:
1. Тапсырыстарды қарау мерзімін қысқарту туралы мәселені қарау;
2. Сараптамалық кеңестердің қызметін жақсарту үшін 2006 жылғы 31.01 «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңына және «Кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі Сараптамалық кеңестер жөніндегі Үлгі ережені бекіту туралы» 2006 жылғы 2.06 № 496 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу жолымен кәсіпкерлік мәселелері бойынша олардың қызметтік міндеттерін кеңейту;
3. Кредит беру нысандарын қайта қарау, өйткені кәсіпкерлердің көбінде қаржылық қаражаттарының жоқтығынан жаңа өндірісті дамытуға немесе ашуға мүмкіндік жоқ, сондай-ақ сыйақы ставкілерін жылдық 8 % төмендету, бірақ аса қатаң жағдайларда және «Даму» кәсіпкерлікті қолдау Қоры арқылы.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Алматы, 1997 ж.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.өзг. тол.// Параграф ақпарат жүйесі
3. Елшібаев. Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. ҚазЭУ. 2009.
4. Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республики Казахстан / Рецензент: Басин Ю.Г. Учебное пособие.- Алматы: Университет «Туран», 1996 – 208 стр.
5. Қазақстан Республикасының «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы 28 ақпан 1997 ж (күшін жойған. Тарихи дерек ретінде қолданылды)// Параграф ақпарат жүйесі
6. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңы. 21.06.2007ж// Параграф ақпарат жүйесі
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім) 2010 жылға дейінгі өзгертулерімен қоса// Параграф ақпарат жүйесі
8. Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение развития предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 369 с.
9. Попондополо В.Ф. Правовой режим предпринимательства. Санкт-Петербург, 1994.
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16.07.1997 ж// Параграф ақпарат жүйесі
11. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызметкерлер туралы» заңы 27.07.1999// Параграф ақпарат жүйесі
12. Қазақстан Республикасының «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» заңы туралы» 08.07.2005// Параграф ақпарат жүйесі
13. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы 31.01.2006.// Параграф ақпарат жүйесі
14. Қазақстан Республикасының «Шаруа (фермер) қожалықтары туралы» заңы 31.03.1998// Параграф ақпарат жүйесі
15. 1995 жылғы маусымның 19-ындағы № 2335 «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» ҚР Заңы// Параграф ақпарат жүйесі
16. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы 2003 ж. мамырдың 13-інде шыққан № 415-ІІ // Параграф ақпарат жүйесі
17. Қазақстан Республикасының «Лицензиялау туралы» заңы 11 қаңтар 2007ж. // Параграф ақпарат жүйесі
18. Қазақ КСР-інің 1991 ж. маусымның 5-індегі № 640-XII «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңы// параграф ақпарат жүйесі
19. Табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 9 шiлдедегі № 272-I Заңы
20. Амирханова И.В., Романкова В.А. Правовое обеспечение индивидуального предпринимательства: проблемы теории и практики: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 209 с.
21. Романкова И.В. К вопросу понятия предпринимательской деятельности по законодательству Республики Казахстан// Сборник работ по материалам республиканской научно-практической конференции,1-2 ноября 1996г.-Алматы, 1996-206 с.
22. Амирханова И.В. обеспечение надлежащего исполнения гражданско-правовых обязательств// материалы международной научно-практической конференции.-Алматы, 2000.
23. Ақтау қаласының сот материалдарынан
24. Защита интересов предпринимателей в обязательственных отношениях: новые аспекты // Международные стандарты в области прав человека и проблемы развития национального законодательства: Материалы международной научно-практической, посвященной 10-летию государственной независимости РК, 1-2 марта 2001. –Алматы, 2001-Ч.1.-С.407-418
25. Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М: Изд. МГУ, 1986-5,10-беттер.
26. Гражданское право. Том 1. учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
27. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 15.05.2007 ж// Параграф ақпарат жүйесі
28. 2001 ж. қаңтардың 30-ындағы ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі//Параграф ақпарат жүйесі
29. Климкин С. И. «Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан» Алматы: Баспа,1997 ж.
30. Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий / Под.ред. Г.С. Сапаргалиева.-Алматы: Нұр-пресс, 2004.-560 б.
31. Предпринимательство. Учебник. / Под ред. М. Г. Лапуста. – М.: Инфра-М, 2000 – 448 c.
32. Предпринимательство. Учебник для вузов. / Под ред. В. Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 475 с.
33. Лобков А.Х. Делопроизводство предпринимателя в Республике Казахстан. – Алматы: Издательство «LEM», 2000. – 40 с.
34. Лебедев К.К. Защита прав и интересов предпринимателей. Общие положения // Коммерческое право: Учебник. / Под ред. В. Ф. Попондопуло, В. Ф. Яковлевой. – СПб., 1997. - С. 436-448.
35. Романкова В. А. Правовое регулирование использования труда наёмных работников в сфере индивидуального предпринимательства: Дисс. канд. – Алматы, 2000 – 161 с.
36. Ерёменко В. И. КНР: право на защиту от недобросовестной конкуренции // Хозяйство и право. - 1998, № 5. - С. 111-117
37. Крысин А. В. Безопасность предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 384 с.
38. Сравнительный анализ регулирования деятельности индивидуальных предпринимателей в разных странах. www-материалы серверов.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.өзг. тол.// Параграф ақпарат жүйесі
3. Елшібаев. Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. ҚазЭУ. 2009.
4. Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республики Казахстан / Рецензент: Басин Ю.Г. Учебное пособие.- Алматы: Университет «Туран», 1996 – 208 стр.
5. Қазақстан Республикасының «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы 28 ақпан 1997 ж (күшін жойған. Тарихи дерек ретінде қолданылды)// Параграф ақпарат жүйесі
6. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңы. 21.06.2007ж// Параграф ақпарат жүйесі
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім) 2010 жылға дейінгі өзгертулерімен қоса// Параграф ақпарат жүйесі
8. Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение развития предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 369 с.
9. Попондополо В.Ф. Правовой режим предпринимательства. Санкт-Петербург, 1994.
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 16.07.1997 ж// Параграф ақпарат жүйесі
11. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызметкерлер туралы» заңы 27.07.1999// Параграф ақпарат жүйесі
12. Қазақстан Республикасының «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» заңы туралы» 08.07.2005// Параграф ақпарат жүйесі
13. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы 31.01.2006.// Параграф ақпарат жүйесі
14. Қазақстан Республикасының «Шаруа (фермер) қожалықтары туралы» заңы 31.03.1998// Параграф ақпарат жүйесі
15. 1995 жылғы маусымның 19-ындағы № 2335 «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» ҚР Заңы// Параграф ақпарат жүйесі
16. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы 2003 ж. мамырдың 13-інде шыққан № 415-ІІ // Параграф ақпарат жүйесі
17. Қазақстан Республикасының «Лицензиялау туралы» заңы 11 қаңтар 2007ж. // Параграф ақпарат жүйесі
18. Қазақ КСР-інің 1991 ж. маусымның 5-індегі № 640-XII «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңы// параграф ақпарат жүйесі
19. Табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 9 шiлдедегі № 272-I Заңы
20. Амирханова И.В., Романкова В.А. Правовое обеспечение индивидуального предпринимательства: проблемы теории и практики: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 209 с.
21. Романкова И.В. К вопросу понятия предпринимательской деятельности по законодательству Республики Казахстан// Сборник работ по материалам республиканской научно-практической конференции,1-2 ноября 1996г.-Алматы, 1996-206 с.
22. Амирханова И.В. обеспечение надлежащего исполнения гражданско-правовых обязательств// материалы международной научно-практической конференции.-Алматы, 2000.
23. Ақтау қаласының сот материалдарынан
24. Защита интересов предпринимателей в обязательственных отношениях: новые аспекты // Международные стандарты в области прав человека и проблемы развития национального законодательства: Материалы международной научно-практической, посвященной 10-летию государственной независимости РК, 1-2 марта 2001. –Алматы, 2001-Ч.1.-С.407-418
25. Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М: Изд. МГУ, 1986-5,10-беттер.
26. Гражданское право. Том 1. учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
27. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 15.05.2007 ж// Параграф ақпарат жүйесі
28. 2001 ж. қаңтардың 30-ындағы ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі//Параграф ақпарат жүйесі
29. Климкин С. И. «Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан» Алматы: Баспа,1997 ж.
30. Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий / Под.ред. Г.С. Сапаргалиева.-Алматы: Нұр-пресс, 2004.-560 б.
31. Предпринимательство. Учебник. / Под ред. М. Г. Лапуста. – М.: Инфра-М, 2000 – 448 c.
32. Предпринимательство. Учебник для вузов. / Под ред. В. Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 475 с.
33. Лобков А.Х. Делопроизводство предпринимателя в Республике Казахстан. – Алматы: Издательство «LEM», 2000. – 40 с.
34. Лебедев К.К. Защита прав и интересов предпринимателей. Общие положения // Коммерческое право: Учебник. / Под ред. В. Ф. Попондопуло, В. Ф. Яковлевой. – СПб., 1997. - С. 436-448.
35. Романкова В. А. Правовое регулирование использования труда наёмных работников в сфере индивидуального предпринимательства: Дисс. канд. – Алматы, 2000 – 161 с.
36. Ерёменко В. И. КНР: право на защиту от недобросовестной конкуренции // Хозяйство и право. - 1998, № 5. - С. 111-117
37. Крысин А. В. Безопасность предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 384 с.
38. Сравнительный анализ регулирования деятельности индивидуальных предпринимателей в разных странах. www-материалы серверов.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Жеке кәсіпкерліктің тоқтатылу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4 Жеке кәсіпкерлік аясындағы жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық
реформаны сәтті жүзеге асыру кәсіпкерлікті жан жақты дамытуды ұйғарады, ал
Қазақстанның 2030 стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде басты рөл ойнайды. Сондықтан нарықтық қатынасқа өту
біздің қоғамымыздың алдында бірнеше міндеттер қояды, олардың ішінде
кәсіпкерліктің дамуы маңызды орынға ие. Ал кәсіпкерлік даму үшін оны
құқықтық реттеу ең басты міндет болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет заман
талабына сай нормативтік өзгертулер мен бағдарламалармен қамтамасыз
етілген. Осыған байланысты жаңаша теориялық кешенді зерттеуді қажет
ететіндіктен және дербес ғылыми зерттеу пәні болғандықтан аталған
тақырыптың өзектілігін құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Зерттеу барысында кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлерін, оның
ерекшеліктерін, кәсіпкерлікке қатысты құқықтық-теориялық және тәжірибелік
мәселелерді зерттеу.
Зерттеу барысында алға қойылған міндеттер:
- Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Қазастандағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен бүгінгі таңдағы жағдайын, даму
ерекшеліктерін зерттеу және дамудағы жаңа беталыстарды анықтау;
- Кәсіпкерлік аясында еңбекті жалдауды құру мен қолдану;
- Кәсіпкерлікті реттейтін қолданыстағы заңдар мазмұнын жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының пәні кәсіпкерлік қатынастарынан туындайтын қоғамдық
қатынастар.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер мен нормативтік актілерден, қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының нормативтік негізін Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикаының Азаматтық кодексі және осы кодекске
сәйкес қабылданған азаматтық заңдар мен заң актілері.Зерттеудің теориялық
негізін азаматтық құқық, кәсіпкерлік құқық ғылымдарының дамуына үлес қосқан
отандық және жақын, алыс шетелдік заңгерлердің ғылыми еңбектері құрайды.
Диплом жұмысын зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлікті реттейтін
нормалар жете сараланып, өз тарапымнан зерделеніп заңнамаға ұсыныстар
жасаумен анықталады. Кәсіпкерлер саласындағы осы кәсіпкерлердің қызметті
жүзеге асыруындағы проблемаларды анықтап, анықталған проблемаларды шешу
мақсатында төмендегідей ұсыныстар келтірдім:
1. Тапсырыстарды қарау мерзімін қысқарту туралы мәселені қарау;
2. Сараптамалық кеңестердің қызметін жақсарту үшін 2006 жылғы 31.01 Жеке
кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына және Кәсіпкерлік
мәселелері жөніндегі Сараптамалық кеңестер жөніндегі Үлгі ережені
бекіту туралы 2006 жылғы 2.06 № 496 Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулысына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу жолымен кәсіпкерлік
мәселелері бойынша олардың қызметтік міндеттерін кеңейту;
3. Кредит беру нысандарын қайта қарау, өйткені кәсіпкерлердің көбінде
қаржылық қаражаттарының жоқтығынан жаңа өндірісті дамытуға немесе
ашуға мүмкіндік жоқ, сондай-ақ сыйақы ставкілерін жылдық 8 %
төмендету, бірақ аса қатаң жағдайларда және Даму кәсіпкерлікті
қолдау Қоры арқылы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 атты стратегиялық бағдарламасында еліміздің экономикалық саясатының
бірден бір басымды бағыты шағын және орта бизнес деп атаған болатын [1].
Конституцияда көрсетілгендей әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігін, өз
мүлкін кез келген занды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға қүқығы
бар. Монополиялық қызмет заңмен реттелінеді әрі шектеледі. Жосықсыз
бәсекеге тиым салынады [2]. Бүл кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің
басты нормасы болып табылады.
Кәсіпкерлік - ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай дамып,
тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде бизнестің әр
алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық шаруашылықты
қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол өзінің
икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық механизмнің
маңызды интеграциялық элементіне жатады. Шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың нәтижесінде ұсақ және орта сериялы өндірістер негізінде нарықты
тауар және қызметтермен толықтыру, жергілікті шикізат ресурстары мен
өндіріс қалдықтарын кеңінен пайдалану, қоғамның орта сыныбын қалыптастыру
және халықты жұмыспен қамту мақсатында қосымша еңбек салаларын және жұмыс
орындарын көбейту мәселелері тез арада шешімін табады. Әсіресе, жұмыссыздық
деңгейі елеулі белең алған кезеңде кәсіпкерліктің қосымша еңбек салаларын
және жұмыс орындарын көбейтуге ықпал етуі оның маңыздылығы мен артықшылығын
елеулі дәрежеде арттырады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын құрылымдарда
жоғары қарқынмен жұмыс орындарын құру және осының негізінде халықты
мүмкіндігінше толық жұмыспен қамтамасыз ету елімізде және оның жекелеген
аймақтарында жұмыссыздықтың салдарынан туындаған әлеуметтік шиеліністерді
азайтады. Сондықтан дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын, орта бизнес сияқты түрлеріне деген
қызығушылық азаюдың орнына арта түсуде. Мұны бизнестегі жеке сектордың
кеңеюі де растайды, бұл елдерде сол экономикасының анағұрлым үлкен секторын
алып жатыр және оның үлесіне жалпы ішкі өнім мен экономикалық белсенді
тұрғындардың айтарлықтай бөлігі келеді.
Қазақстан Республикасында да тұрғындардың жұмыспен қамтылуын арттыру
және нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге молықтыру мақсатында
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық-өндірістік
және әлеуметтік-экономикалық потенциалын толығырақ пайдалану үшін оның
пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде. Елде оның тәуелсіз дами
бастаған әр алуан түрлері мен нысандарырының, Қазақстанның қайта
қалыптасушы экономикасының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасу үрдісін
қамтамасыз ету және нарықтық қатынастарға өту жағдайларында әлеуметтік-
экономикалық қайта құруларды жүзеге асыруда, олардың рөлін жоғарылату үшін
20-дан астам заң және жекешелендіру, тіркеу процедураларын қарапайым түрге
келтіру және нарықтық жұмыс істеуіндегі бәсекелестік режимді күшейту
бойынша жалпы экономикалық шаралар дайындалды, олар іс жүзінде жүзеге
асырылу кезінде кәсіперліктің пайда болуы мен жер-жерлерге таралуына және
дамуын ынталандыруға қолайлы мүмкіндіктер туғызды. Енді бұл жағдайды
тұрақтандыру үшін мемлекет сол кәсіпкерлік қызметпен айналысуға еркіндік,
кепілдік бере отырып, кәсіпкерлік қызмет субъектілерін қорғай отырып, ол
қызметтің жүзеге асуын қадағалап құқықтық реттеп отырады. Яғни кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыру, жүзеге асырылуындағы заңдылықтарын тексеру,
лицензиялау, акредиттеу, бақылау, қадағалау, яғни кәсіпкерлік қызметті
жалпы құқықтық реттеу. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметін
құқықтық реттеу Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі заңдары жүйесі және басқа да нормативтік
құқықтық актілер арқылы жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік
қызметтің мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын рөлінің ұшан
теңіз екені дәлелдеуді қажет етпейді. Қазіргі заманда гүлденіп, кемеліне
келіп дамып түрған өркениетті елдердің қайсысы болмасын кезінде шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай дәрежеге жеткен болатын.
Осыдан дәрежеге жетудің алғы шарттарының бірі болып мемлекеттік қүқықтық
реттеуді тануға болады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде қалыптасу кезеңінде
экономикалық реформалардың табысты жүзеге асуына ерекше назар аударды.
Өйткені ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өту тұсында оның маңыздылығы жоғары болды. Осыған байланысты
елімізде меншіктің әр түрлі нысандарының қалыптасуы және соның негізінде
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне жол беру кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
дамуының бастапқы алғышарты болып табылады.
Кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының көптеген
факторларының ішінде кәсіпкерлік қызмет және оның субъектілері, яғни
кәсіпкерлер маңызды рөл атқарады. Кәсіпкерліктің мәні мен маңызын ашу, оның
негізгі белгілерін анықтауға экономика ғылымы үш ғасырдан астам уақыттан
бері өзіндік үлес қосып келеді. Алайда, үздіксіз жүргізілетін зерттеулер
негізінде кәсіпкерлік түсінігі жаңа элементтермен толыға түсті. Ол өз
кезегінде кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын толық ашуға септігін тигізеді.
Бірақ ол қоғам мен экономиканың дамуына сәйкес жүйелі түрде зерттеуді қажет
етеді.
Кәсіпкерліктің пайда болу тарихы орта ғасырлардан бастау алса, кәсіпкер
түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Контильон XVII-XVIII ғасырдың
басында енгізген. Оның пікірінше, кәсіпкер – ол тәуекел жағдайында іс-
әрекетін жүзеге асыратын адам. Кейінірек атақты француз экономисі Ж.Б. Сәй
(1767-1832) кәсіпкерлік қызмет негізі үш өндіріс факторының, яғни жер,
капитал, еңбектің өзара үйлесуі мен бірігуі нәтижесінде орын алады деп
сипаттаған. Ол кәсіпкерді тәуекелге бара отырып, өз есебінен өз пайдасы
үшін қандай да бір өнім өндіруді қолға алған адам деп есептейді. Ал
ағылшынның экономист-ғалымы А. Смиттің (1723-1790) пікірінше, кәсіпкер –
капиталдың меншік иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық идеяларды
жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге баруы [3].
XIX-XX ғасырларда кәсіпкерлік институтының рөлі мен мәні күшейе түсті.
Француз экономисі А. Маршал (1907-1968) жоғарыда атап өткен үш өндіріс
факторына (жер, капитал, еңбек) төртінші фактор ретінде ұйымдастыруды
қосты. Ал, американдық экономист Дж. Б. Кларктың (1847-1938) пікірінше,
өндіріс процесінде төрт фактор тұрақты түрде қатысады. Олар: капитал,
капиталдық игіліктер-жер мен өндіріс құралдары, кәсіпкерлік қызмет,
жұмысшының еңбегі. Осыған байланысты әрбір факторға өндірістік түсімнің
өзіндік үлесі тән болуы керек: капитал капиталиске – пайыз түрінде,
капиталдық игіліктер – рента түрінде, кәсіпкерлік қызмет – пайда түрінде
үлесті алып келсе, жұмысшылар еңбегі оған жалақыны қамтамасыз етеді.
Танымал американдық ғалым, Й. Шумпетер (1883-1950) кәсіпкер түсінігін
новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын болсақ, кәсіпкер – бұл жаңа
технологияларды әзірлейтін новатор (жаңашыл). Басқаша айтқанда, ол өндіргіш
күштерді жаңаша ұйымдастырады, үйлестіреді және олардың қозғалысы өз
кезегінде жалпы экономикалық өсімге немесе өндіріс циклінің жеделдеуіне
алып келеді. Оның ойынша, кәсіпкердің функциясы – экономикалық өсімді
қамтамасыз етуде, капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын
жаңашылдықты жүзеге асыру. Осыған байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруда пайдаланылатын немесе ескерілетін негізгі мәселелерді атап
көрсеткен. Оларға төмендегіле жатқызылады:
• Жаңа өнімдер өндіру және қызметтер көрсету;
• өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар енгізу;
• өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
• жабдықтаудың (шикізаттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
• ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі.
Кәсіпкерлікті жоғарыда аталған ғалымдардан басқа да көптеген экономист-
ғалымдар әр түрлі аспектіде қарастырған. Зерттеушілердің бір тобы,
кәсіпкерлікті шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы
қаржылық міндеттемелерін өтеу мен жеке істің дамуын қанағаттандыру үшін
түрлі қызметтер аясында еркін экономикалық қызмет ету, нарық субъектілері
мен қоғамның нақты тұтынушыларының сұраныстарын өнім өндір (жұмыс орындау,
қызмет көрсету) арқылы қанағаттандыру және пайда табу мақсатындағы іс-
әрекет ретінде қарастырса, тағы бір тобы кәсіпкерлікті меншік иелерінің
инновациялық іс-әрекетіне негізделген, жаңа идеяларды табу және оларды
қолдану, сондай-ақ, нақты кәсіпкерлік жобаларға енгізуге бағытталған
шаруашылық жүргізу қағидаларының жаңа түрі ретінде сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметтің түсінігін заңдастырудың даму тарихындағы
жұмыстары бірнеше сатылардан өткен. Кәсіпкерлік қызметтің алғашқы түсінігі
Шаруашьшық қызметтің еркіндігі және Қазақ ССР-дегі кәсіпкерліктің дамуы
заңында көрініс тапқан. Бұл заңдарда кәсіпкерлік қызметтің түсінігімен
дамуы айқын көрініс тапқан. Мысалы осы занда кәсіпкерлік қызметке келесідей
анықтама берген: заң шегінде қызмет жасайтын өз қаражатынан, мүлкінен,
несиелердің негізінде шаруашылық және өзге де қызмет жасау аркылы барлық
қатысушы субьектілерге пайда табу мақсатына негізделген ынталы қызметі. Бүл
қызметтің субьектілері болып азаматтар мен заңды тұлғалар табылған. Бүған
қарағанда ҚСРО-дағы азматтардың кәсіпкерліктің жалпы бастамалары заңында
өзгеше көрсетілген. Кәсіпкерлік — бұл азаматтардың дербес, пайда табуға
бағытталған өз атынан және өз мүлкімен жауап беретін ынталы қызметі.
Қазақстанның кәсіпкерлік қызмет туралы заңдарының қалыптасуы XX
ғасырдың 80 жылдардағы кеңес заманында-ақ, кооперациялық қозғалыстың және
сыртқы экономикалық қызметтің пайда болуына жеткізген қайта құру деп
аталатын кезеңде басталған. КСРО-ның 1986 ж. қарашаның 19-ында қабылданған
Жеке еңбек қызметі туралы Заңы және 1988 ж. мамырдың 26-сында қабылданған
КСРО-дағы кооперация туралы Заңы шаруашылық қызметтің субъектілері
ретіндегі азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке еңбек қызметін іске асырудың
құқықтық негіздерін айқындап берді. КСРО Министрлер Кеңесінің 1988 ж.
желтоқсанның 2-індегі № 1405-ші Мемлекеттік, кооперациялық және басқадай
қоғамдық кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың сыртқы экономикалық
қызметін ары қарай дамыту туралы Қаулысы ең маңызды міндет ретінде
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, өндірістік кооперативтердің және басқадай
ұйымдардың валюталық өзін-өзі ақтау, социалистік іскерлікті дамыту
ұстанымдарында сыртқы экономикалық қызметтің әртүрлі формаларына белсенді
қатынасуы үшін қажетті шарттар құру міндетін белгіледі. КСРО Министрлер
Кеңесінің 1989 ж. наурыздың 7-індегі № 203-ші Сыртқы экономикалық қызметті
мемлекеттік реттеу туралы Қаулысы арқылы сыртқы экономикалық
байланыстардың қатысушыларын тіркеуді; КСРО-ның мемлекеттік шекаралары
арқылы өтетін тауарлар мен басқадай мүліктерді мағлұмдауды;
жалпымемлекеттік маңызы бар жекелеген тауарлардың экспорты мен импорты
тәртібін; сыртқы экономикалық байланыстарды тікелей реттеу шараларын
қамтыған сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі белгіленді
[3].
Жоғарыда аталған нормативтік актілер шаруашылық (оның ішінде сыртқы
экономикалық та) қызмет саласындағы реформаларды жүзеге асыруға және
кәсіпкерлік заңдар жүйесін құруға көшу мәселесін айқындады.
Халықаралық-құқықтық салада сонымен қатар түбегейлі өзгерістер орын
алды: КСРО капиталистік деп аталатын елдермен ірі қаржы салуды өзара қолдау
және өзара қорғау туралы екіжақты келісімдер жасай бастады.
1989-1990 жж. Ішінде ірі қаржы салымдары (оларға қатысты Ресей
Федерациясы мемлекеттердің шарттарға байланысты құқықтық мирасқорлық туралы
халықаралық нормаларды басшылыққа ала отырып, құқықтарын жүзеге асырып және
міндеттерін орындауды жалғастырып келеді) бойынша қолдау және өзара қорғау
туралы шетелдік мемлекеттермен 14 келісім жасалды. Атап айтқанда: Финляндия
Республикасы, Бельгия Корольдігі және Люксембургтің Ұлы Герцогтігі,
Ұлыбритания, Германия Федерациялық Республикасы, Канада, Франция
Республикасы және басқа елдердің Үкіметтерімен келісімдер жасалды.
Шаруашылық қызметтің қалыптасқан қауырт дамыған жағдайында Қазақ КСР-
інің 1990 ж. желтоқсанның 11-інде Қазақ КСР-інде шаруашылық қызметті және
кәсіпкерлікті дамыту еркіндігі туралы Заңының қабылдануы алдын ала шешіліп
қойды. Аталған заң алғаш рет кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі ұстанымын
жариялады және Қазақ КСР-і азаматтарының кәсіпкерлік қызметіне азаматтығы
жоқ тұлғалардың, ҚР заңды тұлғаларының, шетелдік жеке және заңды
тұлғалардың араласуына рұқсат берді. Заң республикада фундаменалды құқық
негізін құрды [4]. Онда Қазақстанда кәсіпкерліктің жалпы бастамалары,
кәсіпкерлікпен кім айналыса алатындығы, өз ісіңді қалай ұйымдастыру керек
екендігі, кәсіпкер қандай құқықтар мен міндеттерге ие екендігі, белгіленген
міндеттерді бұзған жағдайда қандай жауапкершілікке тартылатыны және ол
өзінің заңды мүдделері мен құқықтары бұзылған жағдайда қалай қорғана
алатындығы бекітілді. Кәсіпкерлік қызметін реттейтін негізгі нормативтік
актілердің ішінде маңызды рөл бұл қызметте еркіндік, оның дамуы, қорғауы
мен қолдауын бекітетін актілерге берілген. Қазақ КСР-інің 1990 ж.
желтоқсанның 7-індегі Шетелдік инвестициялар туралы Заңы республикада
ашық тұрпатты экономиканы қалыптастыруға бағытталды және ол елді тезірек
әлемдік практикада жалпы қабылданған шаруашылық жүргізу ұстанымдарына
көшіруге септігін тигізуге тиіс болды. Сол кезеңде Қазақстанда тараптары
Кеңес Одағы және американдық Шеврон корпорациясы болып табылған алғашқы
сыртқы экономикалық шарт жасалды (1993 ж. аталған шарт ҚР және Шеврон
корпорациясы арасында қайта жасалды).
Кәсіпкерлік заңдар дамуының бірінші кезеңі осы уақыттарда кәсіпкерлік
субъектілері қызметінің құқықтық негізі қаланғанымен сипатталады. Оған сол
кезде қабылданған: 1991 ж. маусымның 11-індегі Қазақстан республикасының
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар айналысы және акционерлік және
қор биржалары туралы Заңы; 1991 ж. желтоқсанның 25-індегі Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы ҚР Заңы және т.б. сияқты заң
актілері дәлел бола алады.
Бұл кезеңде кәсіпкерлік қызметтің өркендеуі үшін 1992 ж. шілденің 4-
інде шыққан, жеке кәсіпкерліктің негізгі формаларын және оны қорғау, қолдау
тәсілдерін айқындаған, сонымен бірге жеке кәсіпкерлікке мемлекеттің тікелей
араласудан бас тарту саясатын, жеке кәсіпкерліктің барынша бостандығын,
коммерциялық құпияны сақтауды және мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалардың жеке кәсіпкерлердің құқыларын бұзуға жауапты болуын бекіткен
Қазақстан Республикасының № 1543-XII-ші Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы Заңы аса маңызды құжат болды.
Заңдардың ұлттық жүйесін қалыптастыруда азаматтық заңдарды бір жүйеге
түсіру (кодификация) маңызды рөл атқарды. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы
бөлім) 1994 ж. желтоқсанның 21-інде (Шетелдік инвестициялар туралы ҚР
Заңымен бір мезгілде) қабылданды. Ол қолданысқа енгізілген уақыттан (1995
ж. 1 наурызынан) бастап, Қазақ КСР-інің 1963 жылғы Азаматтық кодексінің
кіріспесі, 1-223 баптары; КСР Одағы және республикалардың 1991 ж. Азаматтық
заңдар негіздерінің 1-73 баптары күшін жойды (Азаматтық кодекстің және
Азаматтық заңдар негіздерінің басқа баптары 1999 ж. шілденің 1-іне дейін,
яғни ҚР Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі қолданысқа енгізілгенге дейін
күшін жойған жоқ); 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Меншік туралы,
Кәсіпорындар туралы, Кепілдік туралы Заңдары және Азаматтық кодекс жеке-
құқықтық қатынастарды (оның ішінде кәсіпкерлік қатынастарды да) реттеу
саласында негізгі арнайы нормативтік акт болып табылады.
Сөйтіп, аталған кезең Қазақстан Республикасында тұтастай алғанда
тәуелсіз және егеменді мемлекеттің мүлдем жаңа заңдық жүйесін және оның
ішінде Қазақстанның кәсіперлік заңдары жүйесін құру бойынша нарықтық
қатынастар дамуының бастапқы кезеңі болып саналады.
Кәсіпкерлік заңдардың дамуындағы екінші кезеңнің басталуына Қазақстан
Республикасының 1997 ж. маусымның 19-ындағы № 131-I Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы және 1997 ж. маусымның 1-індегі № 135-I Жеке
кәсіпкерлік туралы Заңдарының қолданысқа енгізілуі себепші болды. Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заң шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудың төмендегідей:
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдық
ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау кешенділігі ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының және шағын кәсіпкерліктің
барлық субъектілері үшін іске асырылатын шаралардың қолжетерлік болуы
ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және өркендету саласында халықаралық
ынтымақтастық ұстанымын бекітті. Жеке кәсіпкерлік туралы заң ҚР
Конституциясы белгілеген азаматтардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігін жүзеге
асыруға, жеке кәсіпкерлік үшін мемлекеттік кепілдіктер жүйесін құруға
бағытталған.
Кәсіпкерлік қатынастарға оң ықпал еткен заң актісі ретінде 1997 ж.
ақпанның 28-інде шыққан мынадай: жаңа технологияларды, алдыңғы қатарлы
техниканы және ноу-хауларды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен
және қызметтермен толтыру; отандық өндірушілерді мемлекеттік қолдау және
ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастарушы өндірісті
дамыту; жаңа жұмыс орындарын құру; қоршаған табиғат ортасын жақсарту және
басқадай негізгі міндеттерді айқындаған Қазақстан Республикасының Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңын атауға болады. Аталған
актіге сәйкес, экономиканың басымдыққа ие секторында инвестициялауды жүзеге
асыру барысында айтарлықтай артықшылықтар мен жеңілдіктер (оның ішінде
инвестициялық салық артықшылықтары, кеден төлемдерін босату, заттай грант)
берілді. Экономиканың басымдыққа ие секторлары болып: 1) өндірістік
инфрақұрылым; 2) өңдеуші өнеркәсіп; 3) Ақмола (Астана) қаласының нысандары;
4) тұрғын үй, әлеуметтік сала және туризм нысандары; 5) ауыл шаруашылығы
танылды. Мемлекет дамуы , басымдыққа ие болып табылатын экономика
секторларын және сол жағдайда берілетін ынталандыру және қолдау шараларын
айқындады. Осының бәрі кәсіпкерлердің белсенділігін тудырып, экономиканың
дамуына ықпал етті[5].
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының 1997 ж. шілденің 16-ында
шыққан, шағын кәсіпкерлік субъектілерін қолдау шаралары ретінде мемлекеттік
сатып алуларлы іске асыру барысында тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің)
жекелеген түрлерін шағын кәсіпкерлік субъектілерінен сатып алу үшін,
мемлекеттік сатып алудың жалпы көлемінің 10%-ын міндетті түрде резервке
сақтауды жүктеген № 163-I-ші Мемлекеттік сатып алулар туралы Заңы (25-2-
бабының 1- тармағы) белгілі бір шамада шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қатысуымен жүргізілетін кәсіпкерлік қызметті ынталандырды[6].
Үшінші кезең өз бастауын 2006 ж. қаңтардың 31-індегі Қазақстан
Республикасының кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормаларды жүйелеген және
оларды біртұтас заң актісіне біріктірген Жеке кәсіпкерлік туралы Заңының
қолданысқа енген мерзімінен алады. Кәсіпкерлік құқық қатынастарын реттейтін
саны көп актілердің орнына Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асырудың жалпыға ортақ бастауын белгілеген бір ғана заң актісі
қабылданды.
Нәтижесінде, біздің елімізде нарықтық қатынастарды реттейтін басты заң
актісі болып табылатын Азаматтық кодекс және кәсіпкерлік туралы арнайы заң
бар. Мұндай арасалмақ кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін құқық нормаларын
біртектес қолдануға ықпал етеді және жеке-құқықтық реттеудің біртұтастығын
дәлелдейді. Сонымен қатар, алдында айтылғандай, ТМД-нің жекелеген елдерінде
(Украинада) Азаматтық кодекспен бірге Шаруашылық кодексі қабылданған және
қолданысқа енгізілген. Дегенмен жеке құқық дуализмінің азаматтық және
кәсіпкерлік заңдардың тиімділігін жетілдіруге және көтеруге ықпал ете қоюы
неғайбыл. Шын мәнінде, Шаруашылық кодексі жүйеленген заң түріне
айналдырылғанмен, кәсіпкерлік қызмет саласындағы қатынастарды енгізілген.
Дегенмен жеке құқық дуализмінің азаматтық және кәсіпкерлік қызмет
саласындағы қатынастарды реттейтін (Азаматтық кодекспен салыстырғанда,
өзінің қайталама екенін ескере отырып) арнайы акт болып қала береді.
Нарықтық қатынастардың дамуының осы кезеңінде кәсіпкерлік заңның даму
үдерісінің міндетті түрде аяқталуы аса маңызды емес, маңыздырақ болып
табылатын нәрсе – ол оны халықаралық стандарттарға және бүгінгі күннің
талаптарына сәйкестендіру.еРеспубликасы Үкіметі арасындағы ынтымақтастық
және
Кәсіпкерлік адам қызметі салаларының бірі болып табылады, ал
кәсіпкерлік қызмет – бұл кәсіпкерлікті ұйымдастыру және іс жүзіне асыру
бойынша орындалатын әрекеттер жиынтығы.
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнына кәсіпкерлік деген термин енгізілген (соған сәйкес мемлекеттік және
жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады). Кәсіпкерліктің құқықтық мәні ҚР АК Жалпы
бөлім 10 бабында берілген. Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіперлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі[7]. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады.
Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау
мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің заңдық белгілері қатарына төмендегілерді жатқызу
керек:
1) кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және дербестігі;
2) меншіктің болуы;
3) тәуекел сипаты;
4) пайда (табыс) алуға деген мүдделілік[8]
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі: кәсіпкердің жұмыс
бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз қабылдауы,
әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі, құқықтарын
кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сақталуын, сот арқылы қорғалуын
қамтамасыз етуі дегенді білдіреді. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы
келмейтін келісім талаптарын өз қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің
құқылыр мен міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса, кәсіпкердің
бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР Азаматтық
кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің кінәсіна
байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс табады.
Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз жеңе алмайтын төтенше
күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады. Ақыр соңында, кәсіпкердің
қызметі заңмен (бірақ мемлекеттің дара құзырына жатқызылған мәселелер
(конституциялық құрылыс негіздерін, бақа адамдардың адамгершілігін,
денсаулығын, құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысын және
мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету) бойынша ғана) шектелуі мүмкін.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Конституциясының 26-бабының 4-тармағына сәйкес, кез келген
адам өзінің мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін пайдалануға
құқылы. Сонымен бірге белгілі бір мүлікті иелену кәсіпкерлік қызметпен
айналасуға мүмкіндік береді, яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
қажетті шарт болып табылады[30]. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей,
меншік құқымен шаруашылық жүргізу немесе тікелей бақару үшін оқшау мүлкі
бар ұйым заңды тұлға деп танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау
мүліктің болмауы қандай да бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік
қызмет субъектісі деп танылмауына себеп болады [7].
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдік сипаты нарықтық қатынастардың өзіндік
ерекшеліктеріне негізделген. Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдігіне
контрагенттің келісім-шарт міндеттерін орындамауы немесе қанағаттанғысыз
дәрежеде орындауы сияқты, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүлікті құрту немесе бүлдіру де, кәсіпкерлік қызметтен
мүмкіндігінше пайда, табыс ала алмау да жатады. Сол себепті кәсіпкерлік
қызметті іс жүзіне асыру бойынша барлық жауапкершілік кәсіпкерге жүктеледі
[9].
Тәуекелдік ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның
үстіне кәсіпкерлік қызметте мұндай шығындардың туу табиғатының ешқандай
маңызы жоқ, яғни бұ шығындар кездейсоқ, абайсызда пайда болды ма, біреудің
жауапкершіліксіздігінен немесе қасақана әрекетінен туды ма, - оның бәрі
есепке алынбайды. Келтірілген шығындардың орнын белгіленген тәртіппен
толтыру мүмкіндігі тұрғысынан ғана бұл маңызды бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің маңызды белгісі пайда, табыс табу, өзара тиімді
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Пайда ақша қаражаттары түрінде де,
басқадай материалдық және материалдық емес құндылықтар түрінде де болуы
мүмкін. Бұл салынған капитал пайыздары, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырудан түскен үлес немесе тұтас пайда болуы да мүмкін. Табыс табу кез
келген түрдегі еңбекке қатысуға, оның ішінде өз капиталын да қатыстыруға
байланысты болады. Бұл табыстарды пайдалану көлемін және мүмкіндіктерін
ешкім де, ештеңе де шектей алмайды, кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтен тапқан
пайдасының салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерден
қалған бөлігін өз бетінше пайдалануға құқылы.
Айтарлықтай маңызға ие (бірақ қолданыстағы заңдарда бекітілмеген) тағы
бір белгісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың жүйелілігін
атауға болады. Кәсіпкерлік қызметтің жүйелілігі аталған қызмет бір жолғы
сипатта емес және ұзақ мерзім немесе тіпті шектеусіз уақыт ішінде іске
асырыла алады дегенді білдіреді. Ондай кезде кәсіпкерлік қызметтің мазмұнын
құрайтын іс жүзіндегі нақты әрекеттер пайда табуға және мүлікті пайдалану,
тауарлар сату, жұмыстар орындау немесе қызметтер көрсету болып табылатын
түпкілікті кәсіпкерлік нәтижелерге жетуге бағытталуға тиіс.
Ақыр соңында, кәсіпкерлік қызметтің белгісі деп оның жария
(заңдастырылған) сипатын, яғни кәсіпкерлік қызмет субъектісінің тиісті
мемлекеттік органдарда кәсіпкердің: заңды тұлға немесе заңды тұлға құрмай,
азамат-кәсіпкер, жеке кәсіпкер ретінде тіркелуі нәтижесінде иеленетін ресми
мәртебесі болуын айтуға болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз
де атқаруға болғанмен, алайда аталған тұлғалар солай-ақ кәсіпкер бола
алмайды, керісінше, заңсыз кәсіпкерлік, яғни тіркеусіз немесе арнайы
рұқсатсыз (лицензиясыз) жүзеге асырылған кәсіпкерлік үшін, мұндай рұқсат
(лицензия) алу міндетті болып саналатын немесе лицензиялау шарттары
бұзылған жағдайда немесе қызметтің тиым салынған түрлерімен айналысу, егер
бұл әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі залал келтірсе немесе
ірі көлемде табыс табуға немесе акцизді тауарларды елеулі көлемде өндіру,
сақтау немесе сатуға байланысты болса, заңсыз әрекет ретінде жауапқа
тартылуы мүмкін [10].
Қазақстан Республикасы заңдарымен арнайы азаматтар санаттарына
кәсіпкерлк қызметпен айналысуға тыйым салынған. Сонымен қатар, басқа
жағдайларда тыйым салу жаза нәтижесі болып табылады. Сөйтіп, бірінші
жағдайға ҚР Бәсеке және монополистік қызметті және шектеу туралы Заңы
жатады. Ол мемлекеттік уәкілетті органның және басқару органының лауазымды
тұлғаларына кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салады. ҚР Мемлекеттік
қызметкерлер туралы заңында былай делінген, Мемлекеттік қызметкерлер
жеке өздері де, делдал арқылы да кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқылы
емес[11]. ҚР Милиция туралы заңында анықталған, милиция қызметкерлеріне
кез келген кәсіпкерлік қызмет түрімен айналысуға, кәсіпорындарда,
мекемелерде, ұйымдарда бірлесіп жұмыс жасауға тыйым салынады, бірақ бұл
шектеу өнер, ғылым және мұғалімдік қызметке қолданылмайды. Аналогиялық
шектеу ҚР Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы Заңдада көрініс
табады. Кәсіпкерлік қызметпен соттар, прокуратура қызметкерлері, салық
полициясы, нотариустар айналысуға құқығы жоқ. Кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға тыйым салу жазаның нәтижесі болуы мүмкін. Солай мысалы, ҚР
Қылмыстық кодексіне сәйкес сауда-саттық аясында заңсыз кәсіпкерлікпен
айналысу бостанығынан айырылу немесе штраф пен оған қоса кәсіпкерлік
қызметпен бес жылға дейін айналысу құқығынан айырумен жазаланады.
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі
Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметін құқықтық реттеу ҚР
Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі заңдары жүйесін және төмендегі топтарға
біріктіруге болатын басқа да нормативтік құқықтық актілерді құрайды.
Бірінші топқа кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың негізгі бастамаларын
белгілейтін арнайы нормативтік құқықтық актілер кіреді, олар Қазақстан
республикасының: 1995 ж. мамырдың 2-індегі № 2255-ші Шаруашылық
серіктестіктер туралы Заңы; 1998 ж.сәуірдің 22-індегі № 220-I Шектеулі
және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы Заңы; 2002 ж. маусымның
24-індегі № 330-II Кешенді кәсіпкерлік лицензия туралы Заңы; 2006 ж.
қаңтардың 31-індегі № 124-III Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы; 2007 ж.
қаңтардың 11-індегі № 124-III Лицензиялау туралы Заңы; 2008 ж.
желтоқсанның 25-індегі ҚРЗ Бәсекелестік туралы Заңы; ҚР Президентінің
1998 ж. сәуірдің 27-індегі № 3928-інші Азаматтардың және заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау туралы Жарлығы; ҚР Президентінің 1999
ж. мамырдың 28-індегі № 49-ыншы Азаматтардың және заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау бойынша қосымша шаралар туралы өкімі;
ҚР Үкіметінің 2005 ж. сәуірдің 23-індегі № 1560-ыншы Кәсіпкерлер кеңесін
құру туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 ж. маусымның 2-індегі № 496-ыншы
Кәсіпкерлік мәселелері бойынша сараптау кеңестері жөніндегі Үлгі
ережелерді бекіту туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 ж. мамырдың 31-індегі
№ 477-інші Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестіктерін тіркеу
ережелерін бекіту туралы қаулысы және басқалары.
Екінші топқа шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы нормативтік
құқықтық актілер кіреді, олар: ҚР Үкіметінің 2003 жылғы маусымның 17-індегі
№ 572-інші Мемлекеттік органдардың шағын кәсіпкерлік субъектілері
қызметіне тексеру жүргізуінің Ережелерін бекіту туралы қаулысы; ҚР
Үкіметінің 2003 ж. сәуірдің 4-індегі № 327-інші Шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне республикалық мемлекеттік меншіктің пайдаланылмайтын
нысандарын мүліктік жалдауға немесе соңынан қайтарымсыз меншікке алу
құқымен сенімдік сенімдік басқару құқыға беру Ережелерін бекіту туралы
қаулысы; ҚР Үкіметінің 2005 ж. мамырдың 12-індегі № 450-інші Қазақстан
Республикасында 2005-2007 жылдарына шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
бойынша жеделдетілген шаралар Бағдарламасын бекіту туралы қаулысы және
басқалары.
Үшінші топты инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы актілер –
Қазақстан Республикасының: 2001 ж. шілденің 9-ындағы № 225-II Ғылым
туралы Заңы; 2006 ж. наурыздың 23-індегі № 135-III Инновациялық қызметті
мемлекеттік қолдау туралы Заңы; ҚР Президентінің 2006 ж. наурыздың 16-
ындағы № 65-інші Қазақстан Республикасы индустриялық-инновациялық саясаты
аясында ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілетін ары қарай көтеру
бойынша мемлекеттік шаралар туралы Жарлығы; ҚР премьер-министрінің 2006 ж.
шілденің 17-індегі № 206-о Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау
туралы өкімі және басқалары құрайды.
Төртінші топты тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы актілер – Қазақ КСР-
інің 1991 ж. маусымның 5-індегі № 640-XII Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы Заңы; Қазақстан Республикасының: 1998 ж. шілденің 9-ындағы № 272-I
Табиғи монополиялар туралы Заңы; 2001 ж. мамырдың 8-індегі № 197-II
Тұтынушылар кооперативі туралы Заңы; 2003 ж. сәуірдің 8-індегі № 404-II
Су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылар кооперативі туралы Заңы; 2004 ж.
сәуірдің 8-індегі № 543-II Тағам өнімдерінің сапасы және қауіпсіздігі
туралы Заңы; ҚР премьер-министрінің 1999 ж. қазанның 21-індегі № 151-р
Қазақстан Республикасында тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша
нормативтік құқықтық базаны жетілдіру мәселелері туралы өкімі және
басқалары құрайды.
Бесінші топқа отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсету туралы актілер
– Қазақстан Республикасының: 1998 ж. желтоқсанның 28-індегі № 337-І
Тауарлар импорты кезінде ішкі нарықты қорғау шаралары туралы Заңы; 1999
ж. шілденің 13-індегі № 421-І Демпингке қарсы шаралар туралы Заңы; 1999
ж. шілденің 16-ындағы № 441-І Субсидиялар және өтем шаралар туралы Заңы;
2001 ж. қаңтардың 19-ындағы № 146-ІІ Мемлекеттік қорғаныс тапсырысы
туралы Заңы; 2002 ж. мамырдың 16-ындағы № 321-ІІ Мемлекеттік сатып алулар
туралы Заңы; ҚР Үкіметінің 1998 ж. қарашаның 13-індегі № 1162-інші
Отандық тауар өндірушілерді қолдау жөніндегі шараларды жүзеге асыру
туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2000 ж. қыркүйектің 12-індегі № 1384-інші
Отандық тауар өндірушілерді қолдау шаралары аясында кредиттелетін
инвестициялық жобаларды таңдау Ережелері туралы қаулысы және басқалары
кіреді.
Алтыншы топты кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер – Қазақстан Республикасының: 1995 ж. сәуірдің
5-індегі № 2170-інші Тауар биржалары туралы Заңы; 1995 ж. тамыздың 31-
індегі №2444-інші Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы Заңы; 1998 ж. наурыздың 31-індегі №214-інші Шаруа(фермерлік)
қожалығы туралы Заңы; 1998 ж. қарашаның 20-ындағы № 304-І Аудиторлық
қызмет туралы Заңы; 2000 ж. қарашаның 30-ындағы № 109-ІІ Қазақстан
Республикасындағы бағалау қызметі туралы Заңы; 2000 ж. желтоқсанның 18-
індегі № 126-ІІ Сақтандыру қызметі туралы Заңы; 2001 ж. маусымның 13-
індегі № 212- ІІ Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы Заңы;
2001 ж. шілденің 16-ындағы № 242-ІІ Сәулет, қала құрылысы және құрылыс
қызметі туралы Заңы; 2003 ж. қаңтардың 8-індегі № 373-ІІ Инвестициялар
туралы Заңы; 2003 ж. шілденің 2-індегі № 461-ІІ Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заңы; 2004 ж. сәуірдің 12-індегі № 544-ІІ Сауда қызметін реттеу
туралы Заңы; 2005 ж. маусымның 13-індегі № 57-ІІІ Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы Заңы; 2006 ж. шілденің 7-індегі № 180-ІІІ ҚРЗ
Тұрғын үй құрылысындағы үлес қоу туралы Заңы; 2007 ж. шілденің 26-ындағы
№ 310-ІІІ Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және сонымен жасалатын мәмілені
мемлекеттік тіркеу туралы ҚР Заңы құрайды.
Жетінші топқа кәсіпкерлік қызметтің жекелеген аспектілерін реттейтін
жалпы сипаттағы нормативтік құқықтық актілер – Қазақстан Республикасының:
1997 ж. шілденің 16-ындағы № 167-І Қылмыстық кодексі; 2001 ж. қаңтардың 30-
ындағы № 155-ІІ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі; 2003 ж. сәуірдің
5-індегі № 401-ІІ Кеден кодексі; 2008 ж. желтоқсанның 10-ындағы № 99-ІV ҚРЗ
Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексі (Салық
кодексі); 1994 ж. қыркүйектің 21-індегі № 156-ХІІІ Қазақстан
Республикасындағы көлік туралы Заңы; 1995 ж. сәуірдің 17-індегі № 2198-
інші Заңды тұлғаларды мемлеккеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілеттіктерді есептік тіркеу туралы Заңы; 1995 ж. маусымның 19-ындағы №
2335-інші Мемлекеттік кәсіпорын туралы Заңы; 1999 ж. шілденің 16-ындағы №
427-І Қазақстан Республикасының патент заңы; 1999 ж. шілденің 26-ындағы №
456-І Тауар таңбалары, қызмет көрсету белгілері және тауарлардың шыққан
орындары туралы Заңы; 2003 ж. мамырдың 13-індегі № 415-ІІ Акционерлік
қоғамдар туралы Заңы біріктірілуі мүмкін.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызмет туралы
заңдары жүйесіне халықаралық шарттары кіреді (өйткені халықаралық құқықтың
жалпыға ортақ ұстанымдары мен нормалары және халықаралық шарттары оның
құқық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады). Кәсіпкерлік қызметті
реттеуге тікелей байланысты саны көп шарттардың ішінен сатып алу-сату
туралы материалдық-құқықтық нормаларды халықаралық сәйкестендіру болып
табылатын тауарларды халықаралық сәйкестендіру болып табылатын тауарларды
халықаралық сатып алу-сату шарты туралы 1980 жылғы БҰҰ Конвенциясын (Вена
Конвенциясын), Мемлекеттер және шетелдік тұлғалар арасындағы инвестициялық
дауларды реттеу тәртібі туралы 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясын (соған
сәйкес инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық (ИКСИД)
құрылған) және т.б. бөліп атауға болады [31].
Аймақтық сипаттағы халықаралық шарттардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады: Мемлекеттерде – ТМД қатысушыларында шағын кәсіпкерлікті қолдау
және дамыту туралы Келісім (Мәскеу қ., 1997 ж. қаңтардың 17-сі); 1996 ж.
наурыздың 29-ындағы Мемлекеттерде – экономикалық және гуманитарлық
салаларда интеграцияны (ықпалдасу) тереңдету туралы Шартқа қатысушыларды
шағын кәсіпкерлікпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар туғызу туралы Келісім
(Мәскеу қ., 1998 ж. қарашаның 24-і); Кедендік одақ және Біртұтас
экономикалық кеңістік құруды құқықтық қамтамасыз ету туралы Келісім (Мәскеу
қ., 1999 ж. қазанның 26-сы); Мемлекеттер – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
(ТМД) қатысушыларының тұтынушылар құқықтарын қорғау саласындағы
ынтымақтастығының негізгі бағыттары туралы Келісім (Мәскеу қ., 2000 ж.
қаңтардың 25-і) және басқалары.
Осылармен қатар кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде екіжақты халықаралық
келісімдердің айтарлықтай маңызы бар. Атап айтқанда:
1) Қазақстан Республикасының инвестицияларды өзара қолдау және қорғау
туралы екіжақты келісімдері (ҚР және ГФР арасындағы ірі қаржы салуды өзара
қолдау және қорғау туралы Шарты, Бонн қ., 1992 ж. қыркүйектің 22-сі); ҚР
және Туркия Республикасы арасындағы инвестицияларды қорғауға өзара
жәрдемдесу туралы Келісімі (Алматы қ., 1992 ж. мамырдың 1-і);
Инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы ҚР және Нидерланды
Корольдігі арасындағы Келісім (Гаага қ., 2002 ж. қарашаның 22-і) және т.б.
2) қосарлы салық салынуын болдырмау туралы келісім (ҚР Үкіметі АҚШ
Үкіметі арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау және табыстар мен
капиталға салынатын салыққа қатысты салық төлеуден жалтарудың алдын алу
туралы жасалған Конвенция. Алматы қ., 1993 ж. қазанның 24-і); ҚР Үкіметі
және Қытай Республикасы Үкіметі арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау
және табыстар мен капиталға салынатын салыққа қатысты салық төлеуден
жалтарудың алдын алу туралы жасалған Келісім (Астана қ., 2001 ж.
қыркүйектің 12-сі); ҚР Үкіметі және Малайзия Үкіметі арасындағы қосарлы
салық салынуын болдырмау және табыстартарға салынатын салыққа қатысты салық
төлеуден жалтарудың алдын алу туралы жасалған Келісім (Куала-Лумпур, 2006
ж. маусымның 26-сы); ҚР Үкіметі мен Сингапур Республикасы Үкіметі
арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау және табыстар мен капиталға
салынатын салыққа қатысты салық төлеуден жалтарудың алдын алу туралы
жасалған Келісім (Сингапур, 2006 ж. қыркүйектің 19-ы).
3) бейбітшілік және ынтымақтастық туралы шарттар (оның ішінде экономика
саласындағылар да – ҚР Үкіметі мен Грузия Үкіметі арасындағы еркін сауда
туралы Келісім (1997 ж. қарашаның 11-і); Қазақстан Республикасы мен Испания
Корольдігі арасындағы экономика және өнеркәсіп саласындағы ынтымақтастық
туралы келісім (Мадрид қ., 1994 ж. наурыздың 23-і); ҚР Үкіметі мен Туркия
Республикасы арасындағы ынтымақтастық және кеден істеріндегі өзара көмек
туралы Келісім (Анкара қ., 2003 ж. мамырдың 22-сі) және басқалары.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметке қатысты инновациялық қызметті
жатқыза отырып, соңғы кезде инновациялық қызметті реттейтін заңдар жүйесі
қалыптасты. Инновацияны алу және пайдалану үрдісінде шаруашылық
байланыстарды ұйымдастыру кезінде қолданылатын құқықтық құралдарға
инновация үрдісінің инфрақұрылымдық элементтерін қаматамсыз ететін құқықтық
құралдар жатады.
Заңнама инновациялық инфрақұрылымды - Қазақстан Республикасы
инновациялық қызметінің бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтын
мамандандырылған субъектілерінің жүйесі ретінде қарастырады және оларға
инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілерi мен технологиялық
бизнес-инкубаторлар және технопарктер жатады. инновациялық қызметтің
мамандандырылған субъектісі - технологиялық бизнес-инкубатор, технологиялық
парк, инновациялық қор. Технологиялық бизнес-инкубатор - инновацияны құру,
қорғау құжаттарын алуға өтінімдерді ресімдеу және инновациялық жобаны
дайындау үшін жеке және (немесе) заңды тұлғаларға құқықтық, ұйымдық,
ақпараттық және өзге де қызметтер ұсыну жөніндегі қызметті жүзеге асырушы
заңды тұлға. Ал, технологиялық парк (бұдан әрі - технопарк) - негізгі
қызметі инновациялық жобаны іске асыру үшін қажетті жұмыстар мен
қызметтерді ұсыну болып табылатын біртұтас материалдық-техникалық кешенге
меншік құқығы бар заңды тұлға немесе консорциум, яғни аталған нормалар
құқықтық қамтамасыз ету құралы ретінде.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлері
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31-інші қаңтардағы жеке
кәсіпкерлік туралы заң бойынша дара кәсіпкерлік - жеке тұлғалардың кіріс
алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің меншігіне негізделген және
жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелі үшін және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі. Жеке кәсіпкер өз
қызметін өзінің атынан жүргізеді [13]. Жеке кәсіпкерлік заңнамаға сәйкес
дара кәсіпкерлік өзіндік немесе бірлескен кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асырылады. Өзіндік кәсіпкерлікті бір жеке тұлға өзіне меншік құқығымен
тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және (немесе) оған
билік етуге жол беретін өзге де құқыққа орай дербес жүзеге асырады.
Некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде көрсетпей өзіндік
кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға келісімі талап етілмейді.
Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда, егер заңдарда немесе ерлі-
зайыптылардың арасындағы өзге келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай
пайдалануға жұбайының келісімі қажет. Бірлескен кәсіпкерлікті жеке тұлғалар
(дара кәсіпкерлер) тобы өздеріне ортақ меншік құқығымен тиесілі мүлік
негізінде, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және (немесе) оған билік
етуге жол беретін өзге де құқыққа орай жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жеке кәсіпкерлікпен байланысты барлық
мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жасалады,
ал құқықтар мен міндеттер олардың атынан алынады және жүзеге асырылады.
Негізінен бірлескен кәсіпкерліктің нысандары:
- ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі;
- шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге
асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
- жеке кәсіпкерлік ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай
серіктестік болып табылады.
Жалпы ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың
бірі екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың
атынан әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе
дара кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін[13].
Ерлі-зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар атынан
әрекет етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда әрекет
ететін жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асыратындығы көзделеді.
Сонымен қатар жай серіктестік нысанын пайдаланатын дара кәсіпкерлік
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерлер өз міндеттемелері бойынша, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес өндіріп алынбайтын мүлікті қоспағанда, өздерінің барлық
мүлкімен жауапты болады. Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған
кезде өзіне меншік құқығымен тиесілі барлық мүлкімен, соның ішінде ерлі-
зайыптылардың ортақ меншігіндегі үлесімен жауапты болады.
Жеке тұлға жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда, оның борыштары бойынша өндіріп алу
ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне де қолданыла алады. Жұбайлардың жеке
кәсіпкер болып табылмайтын әрқайсысының мүлкі өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге
асыратын жұбайының біреуінің борыштары бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Жеке кәсіпкерліктің тоқтатылу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.4 Жеке кәсіпкерлік аясындағы жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде экономикалық
реформаны сәтті жүзеге асыру кәсіпкерлікті жан жақты дамытуды ұйғарады, ал
Қазақстанның 2030 стратегиясынан шығатын әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде басты рөл ойнайды. Сондықтан нарықтық қатынасқа өту
біздің қоғамымыздың алдында бірнеше міндеттер қояды, олардың ішінде
кәсіпкерліктің дамуы маңызды орынға ие. Ал кәсіпкерлік даму үшін оны
құқықтық реттеу ең басты міндет болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет заман
талабына сай нормативтік өзгертулер мен бағдарламалармен қамтамасыз
етілген. Осыған байланысты жаңаша теориялық кешенді зерттеуді қажет
ететіндіктен және дербес ғылыми зерттеу пәні болғандықтан аталған
тақырыптың өзектілігін құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Зерттеу барысында кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлерін, оның
ерекшеліктерін, кәсіпкерлікке қатысты құқықтық-теориялық және тәжірибелік
мәселелерді зерттеу.
Зерттеу барысында алға қойылған міндеттер:
- Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Қазастандағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен бүгінгі таңдағы жағдайын, даму
ерекшеліктерін зерттеу және дамудағы жаңа беталыстарды анықтау;
- Кәсіпкерлік аясында еңбекті жалдауды құру мен қолдану;
- Кәсіпкерлікті реттейтін қолданыстағы заңдар мазмұнын жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының пәні кәсіпкерлік қатынастарынан туындайтын қоғамдық
қатынастар.
Жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер мен нормативтік актілерден, қосымшадан тұрады.
Диплом жұмысының нормативтік негізін Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикаының Азаматтық кодексі және осы кодекске
сәйкес қабылданған азаматтық заңдар мен заң актілері.Зерттеудің теориялық
негізін азаматтық құқық, кәсіпкерлік құқық ғылымдарының дамуына үлес қосқан
отандық және жақын, алыс шетелдік заңгерлердің ғылыми еңбектері құрайды.
Диплом жұмысын зерттеудің ғылыми жаңалығы. Кәсіпкерлікті реттейтін
нормалар жете сараланып, өз тарапымнан зерделеніп заңнамаға ұсыныстар
жасаумен анықталады. Кәсіпкерлер саласындағы осы кәсіпкерлердің қызметті
жүзеге асыруындағы проблемаларды анықтап, анықталған проблемаларды шешу
мақсатында төмендегідей ұсыныстар келтірдім:
1. Тапсырыстарды қарау мерзімін қысқарту туралы мәселені қарау;
2. Сараптамалық кеңестердің қызметін жақсарту үшін 2006 жылғы 31.01 Жеке
кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына және Кәсіпкерлік
мәселелері жөніндегі Сараптамалық кеңестер жөніндегі Үлгі ережені
бекіту туралы 2006 жылғы 2.06 № 496 Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулысына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу жолымен кәсіпкерлік
мәселелері бойынша олардың қызметтік міндеттерін кеңейту;
3. Кредит беру нысандарын қайта қарау, өйткені кәсіпкерлердің көбінде
қаржылық қаражаттарының жоқтығынан жаңа өндірісті дамытуға немесе
ашуға мүмкіндік жоқ, сондай-ақ сыйақы ставкілерін жылдық 8 %
төмендету, бірақ аса қатаң жағдайларда және Даму кәсіпкерлікті
қолдау Қоры арқылы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 атты стратегиялық бағдарламасында еліміздің экономикалық саясатының
бірден бір басымды бағыты шағын және орта бизнес деп атаған болатын [1].
Конституцияда көрсетілгендей әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігін, өз
мүлкін кез келген занды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға қүқығы
бар. Монополиялық қызмет заңмен реттелінеді әрі шектеледі. Жосықсыз
бәсекеге тиым салынады [2]. Бүл кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің
басты нормасы болып табылады.
Кәсіпкерлік - ел экономикасының жандануы мен одан әрі қарай дамып,
тұрақты өсуінің қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде бизнестің әр
алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарықтық шаруашылықты
қалыптастыру мен оның жұмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол өзінің
икемділігіне және өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылықтарының негізінде нарықтық механизмнің
маңызды интеграциялық элементіне жатады. Шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың нәтижесінде ұсақ және орта сериялы өндірістер негізінде нарықты
тауар және қызметтермен толықтыру, жергілікті шикізат ресурстары мен
өндіріс қалдықтарын кеңінен пайдалану, қоғамның орта сыныбын қалыптастыру
және халықты жұмыспен қамту мақсатында қосымша еңбек салаларын және жұмыс
орындарын көбейту мәселелері тез арада шешімін табады. Әсіресе, жұмыссыздық
деңгейі елеулі белең алған кезеңде кәсіпкерліктің қосымша еңбек салаларын
және жұмыс орындарын көбейтуге ықпал етуі оның маңыздылығы мен артықшылығын
елеулі дәрежеде арттырады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын құрылымдарда
жоғары қарқынмен жұмыс орындарын құру және осының негізінде халықты
мүмкіндігінше толық жұмыспен қамтамасыз ету елімізде және оның жекелеген
аймақтарында жұмыссыздықтың салдарынан туындаған әлеуметтік шиеліністерді
азайтады. Сондықтан дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын, орта бизнес сияқты түрлеріне деген
қызығушылық азаюдың орнына арта түсуде. Мұны бизнестегі жеке сектордың
кеңеюі де растайды, бұл елдерде сол экономикасының анағұрлым үлкен секторын
алып жатыр және оның үлесіне жалпы ішкі өнім мен экономикалық белсенді
тұрғындардың айтарлықтай бөлігі келеді.
Қазақстан Республикасында да тұрғындардың жұмыспен қамтылуын арттыру
және нарықты отандық тауарлар мен қызметтерге молықтыру мақсатында
кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәжірибесіндегі техникалық-өндірістік
және әлеуметтік-экономикалық потенциалын толығырақ пайдалану үшін оның
пайда болуы мен дамуына үлкен мән берілуде. Елде оның тәуелсіз дами
бастаған әр алуан түрлері мен нысандарырының, Қазақстанның қайта
қалыптасушы экономикасының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасу үрдісін
қамтамасыз ету және нарықтық қатынастарға өту жағдайларында әлеуметтік-
экономикалық қайта құруларды жүзеге асыруда, олардың рөлін жоғарылату үшін
20-дан астам заң және жекешелендіру, тіркеу процедураларын қарапайым түрге
келтіру және нарықтық жұмыс істеуіндегі бәсекелестік режимді күшейту
бойынша жалпы экономикалық шаралар дайындалды, олар іс жүзінде жүзеге
асырылу кезінде кәсіперліктің пайда болуы мен жер-жерлерге таралуына және
дамуын ынталандыруға қолайлы мүмкіндіктер туғызды. Енді бұл жағдайды
тұрақтандыру үшін мемлекет сол кәсіпкерлік қызметпен айналысуға еркіндік,
кепілдік бере отырып, кәсіпкерлік қызмет субъектілерін қорғай отырып, ол
қызметтің жүзеге асуын қадағалап құқықтық реттеп отырады. Яғни кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыру, жүзеге асырылуындағы заңдылықтарын тексеру,
лицензиялау, акредиттеу, бақылау, қадағалау, яғни кәсіпкерлік қызметті
жалпы құқықтық реттеу. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметін
құқықтық реттеу Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі заңдары жүйесі және басқа да нормативтік
құқықтық актілер арқылы жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік
қызметтің мемлекет тарапында және экономика өмірінде атқаратын рөлінің ұшан
теңіз екені дәлелдеуді қажет етпейді. Қазіргі заманда гүлденіп, кемеліне
келіп дамып түрған өркениетті елдердің қайсысы болмасын кезінде шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, айтарлықтай дәрежеге жеткен болатын.
Осыдан дәрежеге жетудің алғы шарттарының бірі болып мемлекеттік қүқықтық
реттеуді тануға болады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің даму тарихы, түсінігі
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде қалыптасу кезеңінде
экономикалық реформалардың табысты жүзеге асуына ерекше назар аударды.
Өйткені ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өту тұсында оның маңыздылығы жоғары болды. Осыған байланысты
елімізде меншіктің әр түрлі нысандарының қалыптасуы және соның негізінде
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне жол беру кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
дамуының бастапқы алғышарты болып табылады.
Кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының көптеген
факторларының ішінде кәсіпкерлік қызмет және оның субъектілері, яғни
кәсіпкерлер маңызды рөл атқарады. Кәсіпкерліктің мәні мен маңызын ашу, оның
негізгі белгілерін анықтауға экономика ғылымы үш ғасырдан астам уақыттан
бері өзіндік үлес қосып келеді. Алайда, үздіксіз жүргізілетін зерттеулер
негізінде кәсіпкерлік түсінігі жаңа элементтермен толыға түсті. Ол өз
кезегінде кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын толық ашуға септігін тигізеді.
Бірақ ол қоғам мен экономиканың дамуына сәйкес жүйелі түрде зерттеуді қажет
етеді.
Кәсіпкерліктің пайда болу тарихы орта ғасырлардан бастау алса, кәсіпкер
түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Контильон XVII-XVIII ғасырдың
басында енгізген. Оның пікірінше, кәсіпкер – ол тәуекел жағдайында іс-
әрекетін жүзеге асыратын адам. Кейінірек атақты француз экономисі Ж.Б. Сәй
(1767-1832) кәсіпкерлік қызмет негізі үш өндіріс факторының, яғни жер,
капитал, еңбектің өзара үйлесуі мен бірігуі нәтижесінде орын алады деп
сипаттаған. Ол кәсіпкерді тәуекелге бара отырып, өз есебінен өз пайдасы
үшін қандай да бір өнім өндіруді қолға алған адам деп есептейді. Ал
ағылшынның экономист-ғалымы А. Смиттің (1723-1790) пікірінше, кәсіпкер –
капиталдың меншік иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық идеяларды
жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге баруы [3].
XIX-XX ғасырларда кәсіпкерлік институтының рөлі мен мәні күшейе түсті.
Француз экономисі А. Маршал (1907-1968) жоғарыда атап өткен үш өндіріс
факторына (жер, капитал, еңбек) төртінші фактор ретінде ұйымдастыруды
қосты. Ал, американдық экономист Дж. Б. Кларктың (1847-1938) пікірінше,
өндіріс процесінде төрт фактор тұрақты түрде қатысады. Олар: капитал,
капиталдық игіліктер-жер мен өндіріс құралдары, кәсіпкерлік қызмет,
жұмысшының еңбегі. Осыған байланысты әрбір факторға өндірістік түсімнің
өзіндік үлесі тән болуы керек: капитал капиталиске – пайыз түрінде,
капиталдық игіліктер – рента түрінде, кәсіпкерлік қызмет – пайда түрінде
үлесті алып келсе, жұмысшылар еңбегі оған жалақыны қамтамасыз етеді.
Танымал американдық ғалым, Й. Шумпетер (1883-1950) кәсіпкер түсінігін
новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын болсақ, кәсіпкер – бұл жаңа
технологияларды әзірлейтін новатор (жаңашыл). Басқаша айтқанда, ол өндіргіш
күштерді жаңаша ұйымдастырады, үйлестіреді және олардың қозғалысы өз
кезегінде жалпы экономикалық өсімге немесе өндіріс циклінің жеделдеуіне
алып келеді. Оның ойынша, кәсіпкердің функциясы – экономикалық өсімді
қамтамасыз етуде, капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын
жаңашылдықты жүзеге асыру. Осыған байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруда пайдаланылатын немесе ескерілетін негізгі мәселелерді атап
көрсеткен. Оларға төмендегіле жатқызылады:
• Жаңа өнімдер өндіру және қызметтер көрсету;
• өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар енгізу;
• өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
• жабдықтаудың (шикізаттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
• ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі.
Кәсіпкерлікті жоғарыда аталған ғалымдардан басқа да көптеген экономист-
ғалымдар әр түрлі аспектіде қарастырған. Зерттеушілердің бір тобы,
кәсіпкерлікті шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы
қаржылық міндеттемелерін өтеу мен жеке істің дамуын қанағаттандыру үшін
түрлі қызметтер аясында еркін экономикалық қызмет ету, нарық субъектілері
мен қоғамның нақты тұтынушыларының сұраныстарын өнім өндір (жұмыс орындау,
қызмет көрсету) арқылы қанағаттандыру және пайда табу мақсатындағы іс-
әрекет ретінде қарастырса, тағы бір тобы кәсіпкерлікті меншік иелерінің
инновациялық іс-әрекетіне негізделген, жаңа идеяларды табу және оларды
қолдану, сондай-ақ, нақты кәсіпкерлік жобаларға енгізуге бағытталған
шаруашылық жүргізу қағидаларының жаңа түрі ретінде сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметтің түсінігін заңдастырудың даму тарихындағы
жұмыстары бірнеше сатылардан өткен. Кәсіпкерлік қызметтің алғашқы түсінігі
Шаруашьшық қызметтің еркіндігі және Қазақ ССР-дегі кәсіпкерліктің дамуы
заңында көрініс тапқан. Бұл заңдарда кәсіпкерлік қызметтің түсінігімен
дамуы айқын көрініс тапқан. Мысалы осы занда кәсіпкерлік қызметке келесідей
анықтама берген: заң шегінде қызмет жасайтын өз қаражатынан, мүлкінен,
несиелердің негізінде шаруашылық және өзге де қызмет жасау аркылы барлық
қатысушы субьектілерге пайда табу мақсатына негізделген ынталы қызметі. Бүл
қызметтің субьектілері болып азаматтар мен заңды тұлғалар табылған. Бүған
қарағанда ҚСРО-дағы азматтардың кәсіпкерліктің жалпы бастамалары заңында
өзгеше көрсетілген. Кәсіпкерлік — бұл азаматтардың дербес, пайда табуға
бағытталған өз атынан және өз мүлкімен жауап беретін ынталы қызметі.
Қазақстанның кәсіпкерлік қызмет туралы заңдарының қалыптасуы XX
ғасырдың 80 жылдардағы кеңес заманында-ақ, кооперациялық қозғалыстың және
сыртқы экономикалық қызметтің пайда болуына жеткізген қайта құру деп
аталатын кезеңде басталған. КСРО-ның 1986 ж. қарашаның 19-ында қабылданған
Жеке еңбек қызметі туралы Заңы және 1988 ж. мамырдың 26-сында қабылданған
КСРО-дағы кооперация туралы Заңы шаруашылық қызметтің субъектілері
ретіндегі азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке еңбек қызметін іске асырудың
құқықтық негіздерін айқындап берді. КСРО Министрлер Кеңесінің 1988 ж.
желтоқсанның 2-індегі № 1405-ші Мемлекеттік, кооперациялық және басқадай
қоғамдық кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың сыртқы экономикалық
қызметін ары қарай дамыту туралы Қаулысы ең маңызды міндет ретінде
кәсіпорындардың, бірлестіктердің, өндірістік кооперативтердің және басқадай
ұйымдардың валюталық өзін-өзі ақтау, социалистік іскерлікті дамыту
ұстанымдарында сыртқы экономикалық қызметтің әртүрлі формаларына белсенді
қатынасуы үшін қажетті шарттар құру міндетін белгіледі. КСРО Министрлер
Кеңесінің 1989 ж. наурыздың 7-індегі № 203-ші Сыртқы экономикалық қызметті
мемлекеттік реттеу туралы Қаулысы арқылы сыртқы экономикалық
байланыстардың қатысушыларын тіркеуді; КСРО-ның мемлекеттік шекаралары
арқылы өтетін тауарлар мен басқадай мүліктерді мағлұмдауды;
жалпымемлекеттік маңызы бар жекелеген тауарлардың экспорты мен импорты
тәртібін; сыртқы экономикалық байланыстарды тікелей реттеу шараларын
қамтыған сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі белгіленді
[3].
Жоғарыда аталған нормативтік актілер шаруашылық (оның ішінде сыртқы
экономикалық та) қызмет саласындағы реформаларды жүзеге асыруға және
кәсіпкерлік заңдар жүйесін құруға көшу мәселесін айқындады.
Халықаралық-құқықтық салада сонымен қатар түбегейлі өзгерістер орын
алды: КСРО капиталистік деп аталатын елдермен ірі қаржы салуды өзара қолдау
және өзара қорғау туралы екіжақты келісімдер жасай бастады.
1989-1990 жж. Ішінде ірі қаржы салымдары (оларға қатысты Ресей
Федерациясы мемлекеттердің шарттарға байланысты құқықтық мирасқорлық туралы
халықаралық нормаларды басшылыққа ала отырып, құқықтарын жүзеге асырып және
міндеттерін орындауды жалғастырып келеді) бойынша қолдау және өзара қорғау
туралы шетелдік мемлекеттермен 14 келісім жасалды. Атап айтқанда: Финляндия
Республикасы, Бельгия Корольдігі және Люксембургтің Ұлы Герцогтігі,
Ұлыбритания, Германия Федерациялық Республикасы, Канада, Франция
Республикасы және басқа елдердің Үкіметтерімен келісімдер жасалды.
Шаруашылық қызметтің қалыптасқан қауырт дамыған жағдайында Қазақ КСР-
інің 1990 ж. желтоқсанның 11-інде Қазақ КСР-інде шаруашылық қызметті және
кәсіпкерлікті дамыту еркіндігі туралы Заңының қабылдануы алдын ала шешіліп
қойды. Аталған заң алғаш рет кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі ұстанымын
жариялады және Қазақ КСР-і азаматтарының кәсіпкерлік қызметіне азаматтығы
жоқ тұлғалардың, ҚР заңды тұлғаларының, шетелдік жеке және заңды
тұлғалардың араласуына рұқсат берді. Заң республикада фундаменалды құқық
негізін құрды [4]. Онда Қазақстанда кәсіпкерліктің жалпы бастамалары,
кәсіпкерлікпен кім айналыса алатындығы, өз ісіңді қалай ұйымдастыру керек
екендігі, кәсіпкер қандай құқықтар мен міндеттерге ие екендігі, белгіленген
міндеттерді бұзған жағдайда қандай жауапкершілікке тартылатыны және ол
өзінің заңды мүдделері мен құқықтары бұзылған жағдайда қалай қорғана
алатындығы бекітілді. Кәсіпкерлік қызметін реттейтін негізгі нормативтік
актілердің ішінде маңызды рөл бұл қызметте еркіндік, оның дамуы, қорғауы
мен қолдауын бекітетін актілерге берілген. Қазақ КСР-інің 1990 ж.
желтоқсанның 7-індегі Шетелдік инвестициялар туралы Заңы республикада
ашық тұрпатты экономиканы қалыптастыруға бағытталды және ол елді тезірек
әлемдік практикада жалпы қабылданған шаруашылық жүргізу ұстанымдарына
көшіруге септігін тигізуге тиіс болды. Сол кезеңде Қазақстанда тараптары
Кеңес Одағы және американдық Шеврон корпорациясы болып табылған алғашқы
сыртқы экономикалық шарт жасалды (1993 ж. аталған шарт ҚР және Шеврон
корпорациясы арасында қайта жасалды).
Кәсіпкерлік заңдар дамуының бірінші кезеңі осы уақыттарда кәсіпкерлік
субъектілері қызметінің құқықтық негізі қаланғанымен сипатталады. Оған сол
кезде қабылданған: 1991 ж. маусымның 11-індегі Қазақстан республикасының
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар айналысы және акционерлік және
қор биржалары туралы Заңы; 1991 ж. желтоқсанның 25-індегі Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы ҚР Заңы және т.б. сияқты заң
актілері дәлел бола алады.
Бұл кезеңде кәсіпкерлік қызметтің өркендеуі үшін 1992 ж. шілденің 4-
інде шыққан, жеке кәсіпкерліктің негізгі формаларын және оны қорғау, қолдау
тәсілдерін айқындаған, сонымен бірге жеке кәсіпкерлікке мемлекеттің тікелей
араласудан бас тарту саясатын, жеке кәсіпкерліктің барынша бостандығын,
коммерциялық құпияны сақтауды және мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалардың жеке кәсіпкерлердің құқыларын бұзуға жауапты болуын бекіткен
Қазақстан Республикасының № 1543-XII-ші Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы Заңы аса маңызды құжат болды.
Заңдардың ұлттық жүйесін қалыптастыруда азаматтық заңдарды бір жүйеге
түсіру (кодификация) маңызды рөл атқарды. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы
бөлім) 1994 ж. желтоқсанның 21-інде (Шетелдік инвестициялар туралы ҚР
Заңымен бір мезгілде) қабылданды. Ол қолданысқа енгізілген уақыттан (1995
ж. 1 наурызынан) бастап, Қазақ КСР-інің 1963 жылғы Азаматтық кодексінің
кіріспесі, 1-223 баптары; КСР Одағы және республикалардың 1991 ж. Азаматтық
заңдар негіздерінің 1-73 баптары күшін жойды (Азаматтық кодекстің және
Азаматтық заңдар негіздерінің басқа баптары 1999 ж. шілденің 1-іне дейін,
яғни ҚР Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі қолданысқа енгізілгенге дейін
күшін жойған жоқ); 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Меншік туралы,
Кәсіпорындар туралы, Кепілдік туралы Заңдары және Азаматтық кодекс жеке-
құқықтық қатынастарды (оның ішінде кәсіпкерлік қатынастарды да) реттеу
саласында негізгі арнайы нормативтік акт болып табылады.
Сөйтіп, аталған кезең Қазақстан Республикасында тұтастай алғанда
тәуелсіз және егеменді мемлекеттің мүлдем жаңа заңдық жүйесін және оның
ішінде Қазақстанның кәсіперлік заңдары жүйесін құру бойынша нарықтық
қатынастар дамуының бастапқы кезеңі болып саналады.
Кәсіпкерлік заңдардың дамуындағы екінші кезеңнің басталуына Қазақстан
Республикасының 1997 ж. маусымның 19-ындағы № 131-I Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы және 1997 ж. маусымның 1-індегі № 135-I Жеке
кәсіпкерлік туралы Заңдарының қолданысқа енгізілуі себепші болды. Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заң шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудың төмендегідей:
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдық
ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау кешенділігі ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының және шағын кәсіпкерліктің
барлық субъектілері үшін іске асырылатын шаралардың қолжетерлік болуы
ұстанымы;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және өркендету саласында халықаралық
ынтымақтастық ұстанымын бекітті. Жеке кәсіпкерлік туралы заң ҚР
Конституциясы белгілеген азаматтардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігін жүзеге
асыруға, жеке кәсіпкерлік үшін мемлекеттік кепілдіктер жүйесін құруға
бағытталған.
Кәсіпкерлік қатынастарға оң ықпал еткен заң актісі ретінде 1997 ж.
ақпанның 28-інде шыққан мынадай: жаңа технологияларды, алдыңғы қатарлы
техниканы және ноу-хауларды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен
және қызметтермен толтыру; отандық өндірушілерді мемлекеттік қолдау және
ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастарушы өндірісті
дамыту; жаңа жұмыс орындарын құру; қоршаған табиғат ортасын жақсарту және
басқадай негізгі міндеттерді айқындаған Қазақстан Республикасының Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңын атауға болады. Аталған
актіге сәйкес, экономиканың басымдыққа ие секторында инвестициялауды жүзеге
асыру барысында айтарлықтай артықшылықтар мен жеңілдіктер (оның ішінде
инвестициялық салық артықшылықтары, кеден төлемдерін босату, заттай грант)
берілді. Экономиканың басымдыққа ие секторлары болып: 1) өндірістік
инфрақұрылым; 2) өңдеуші өнеркәсіп; 3) Ақмола (Астана) қаласының нысандары;
4) тұрғын үй, әлеуметтік сала және туризм нысандары; 5) ауыл шаруашылығы
танылды. Мемлекет дамуы , басымдыққа ие болып табылатын экономика
секторларын және сол жағдайда берілетін ынталандыру және қолдау шараларын
айқындады. Осының бәрі кәсіпкерлердің белсенділігін тудырып, экономиканың
дамуына ықпал етті[5].
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының 1997 ж. шілденің 16-ында
шыққан, шағын кәсіпкерлік субъектілерін қолдау шаралары ретінде мемлекеттік
сатып алуларлы іске асыру барысында тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің)
жекелеген түрлерін шағын кәсіпкерлік субъектілерінен сатып алу үшін,
мемлекеттік сатып алудың жалпы көлемінің 10%-ын міндетті түрде резервке
сақтауды жүктеген № 163-I-ші Мемлекеттік сатып алулар туралы Заңы (25-2-
бабының 1- тармағы) белгілі бір шамада шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қатысуымен жүргізілетін кәсіпкерлік қызметті ынталандырды[6].
Үшінші кезең өз бастауын 2006 ж. қаңтардың 31-індегі Қазақстан
Республикасының кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормаларды жүйелеген және
оларды біртұтас заң актісіне біріктірген Жеке кәсіпкерлік туралы Заңының
қолданысқа енген мерзімінен алады. Кәсіпкерлік құқық қатынастарын реттейтін
саны көп актілердің орнына Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асырудың жалпыға ортақ бастауын белгілеген бір ғана заң актісі
қабылданды.
Нәтижесінде, біздің елімізде нарықтық қатынастарды реттейтін басты заң
актісі болып табылатын Азаматтық кодекс және кәсіпкерлік туралы арнайы заң
бар. Мұндай арасалмақ кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін құқық нормаларын
біртектес қолдануға ықпал етеді және жеке-құқықтық реттеудің біртұтастығын
дәлелдейді. Сонымен қатар, алдында айтылғандай, ТМД-нің жекелеген елдерінде
(Украинада) Азаматтық кодекспен бірге Шаруашылық кодексі қабылданған және
қолданысқа енгізілген. Дегенмен жеке құқық дуализмінің азаматтық және
кәсіпкерлік заңдардың тиімділігін жетілдіруге және көтеруге ықпал ете қоюы
неғайбыл. Шын мәнінде, Шаруашылық кодексі жүйеленген заң түріне
айналдырылғанмен, кәсіпкерлік қызмет саласындағы қатынастарды енгізілген.
Дегенмен жеке құқық дуализмінің азаматтық және кәсіпкерлік қызмет
саласындағы қатынастарды реттейтін (Азаматтық кодекспен салыстырғанда,
өзінің қайталама екенін ескере отырып) арнайы акт болып қала береді.
Нарықтық қатынастардың дамуының осы кезеңінде кәсіпкерлік заңның даму
үдерісінің міндетті түрде аяқталуы аса маңызды емес, маңыздырақ болып
табылатын нәрсе – ол оны халықаралық стандарттарға және бүгінгі күннің
талаптарына сәйкестендіру.еРеспубликасы Үкіметі арасындағы ынтымақтастық
және
Кәсіпкерлік адам қызметі салаларының бірі болып табылады, ал
кәсіпкерлік қызмет – бұл кәсіпкерлікті ұйымдастыру және іс жүзіне асыру
бойынша орындалатын әрекеттер жиынтығы.
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнына кәсіпкерлік деген термин енгізілген (соған сәйкес мемлекеттік және
жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады). Кәсіпкерліктің құқықтық мәні ҚР АК Жалпы
бөлім 10 бабында берілген. Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіперлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі[7]. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады.
Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау
мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің заңдық белгілері қатарына төмендегілерді жатқызу
керек:
1) кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және дербестігі;
2) меншіктің болуы;
3) тәуекел сипаты;
4) пайда (табыс) алуға деген мүдделілік[8]
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі: кәсіпкердің жұмыс
бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз қабылдауы,
әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі, құқықтарын
кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сақталуын, сот арқылы қорғалуын
қамтамасыз етуі дегенді білдіреді. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы
келмейтін келісім талаптарын өз қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің
құқылыр мен міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса, кәсіпкердің
бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР Азаматтық
кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің кінәсіна
байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс табады.
Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз жеңе алмайтын төтенше
күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады. Ақыр соңында, кәсіпкердің
қызметі заңмен (бірақ мемлекеттің дара құзырына жатқызылған мәселелер
(конституциялық құрылыс негіздерін, бақа адамдардың адамгершілігін,
денсаулығын, құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысын және
мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету) бойынша ғана) шектелуі мүмкін.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Конституциясының 26-бабының 4-тармағына сәйкес, кез келген
адам өзінің мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін пайдалануға
құқылы. Сонымен бірге белгілі бір мүлікті иелену кәсіпкерлік қызметпен
айналасуға мүмкіндік береді, яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
қажетті шарт болып табылады[30]. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей,
меншік құқымен шаруашылық жүргізу немесе тікелей бақару үшін оқшау мүлкі
бар ұйым заңды тұлға деп танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау
мүліктің болмауы қандай да бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік
қызмет субъектісі деп танылмауына себеп болады [7].
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдік сипаты нарықтық қатынастардың өзіндік
ерекшеліктеріне негізделген. Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдігіне
контрагенттің келісім-шарт міндеттерін орындамауы немесе қанағаттанғысыз
дәрежеде орындауы сияқты, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүлікті құрту немесе бүлдіру де, кәсіпкерлік қызметтен
мүмкіндігінше пайда, табыс ала алмау да жатады. Сол себепті кәсіпкерлік
қызметті іс жүзіне асыру бойынша барлық жауапкершілік кәсіпкерге жүктеледі
[9].
Тәуекелдік ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның
үстіне кәсіпкерлік қызметте мұндай шығындардың туу табиғатының ешқандай
маңызы жоқ, яғни бұ шығындар кездейсоқ, абайсызда пайда болды ма, біреудің
жауапкершіліксіздігінен немесе қасақана әрекетінен туды ма, - оның бәрі
есепке алынбайды. Келтірілген шығындардың орнын белгіленген тәртіппен
толтыру мүмкіндігі тұрғысынан ғана бұл маңызды бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің маңызды белгісі пайда, табыс табу, өзара тиімді
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Пайда ақша қаражаттары түрінде де,
басқадай материалдық және материалдық емес құндылықтар түрінде де болуы
мүмкін. Бұл салынған капитал пайыздары, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырудан түскен үлес немесе тұтас пайда болуы да мүмкін. Табыс табу кез
келген түрдегі еңбекке қатысуға, оның ішінде өз капиталын да қатыстыруға
байланысты болады. Бұл табыстарды пайдалану көлемін және мүмкіндіктерін
ешкім де, ештеңе де шектей алмайды, кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтен тапқан
пайдасының салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерден
қалған бөлігін өз бетінше пайдалануға құқылы.
Айтарлықтай маңызға ие (бірақ қолданыстағы заңдарда бекітілмеген) тағы
бір белгісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың жүйелілігін
атауға болады. Кәсіпкерлік қызметтің жүйелілігі аталған қызмет бір жолғы
сипатта емес және ұзақ мерзім немесе тіпті шектеусіз уақыт ішінде іске
асырыла алады дегенді білдіреді. Ондай кезде кәсіпкерлік қызметтің мазмұнын
құрайтын іс жүзіндегі нақты әрекеттер пайда табуға және мүлікті пайдалану,
тауарлар сату, жұмыстар орындау немесе қызметтер көрсету болып табылатын
түпкілікті кәсіпкерлік нәтижелерге жетуге бағытталуға тиіс.
Ақыр соңында, кәсіпкерлік қызметтің белгісі деп оның жария
(заңдастырылған) сипатын, яғни кәсіпкерлік қызмет субъектісінің тиісті
мемлекеттік органдарда кәсіпкердің: заңды тұлға немесе заңды тұлға құрмай,
азамат-кәсіпкер, жеке кәсіпкер ретінде тіркелуі нәтижесінде иеленетін ресми
мәртебесі болуын айтуға болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз
де атқаруға болғанмен, алайда аталған тұлғалар солай-ақ кәсіпкер бола
алмайды, керісінше, заңсыз кәсіпкерлік, яғни тіркеусіз немесе арнайы
рұқсатсыз (лицензиясыз) жүзеге асырылған кәсіпкерлік үшін, мұндай рұқсат
(лицензия) алу міндетті болып саналатын немесе лицензиялау шарттары
бұзылған жағдайда немесе қызметтің тиым салынған түрлерімен айналысу, егер
бұл әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі залал келтірсе немесе
ірі көлемде табыс табуға немесе акцизді тауарларды елеулі көлемде өндіру,
сақтау немесе сатуға байланысты болса, заңсыз әрекет ретінде жауапқа
тартылуы мүмкін [10].
Қазақстан Республикасы заңдарымен арнайы азаматтар санаттарына
кәсіпкерлк қызметпен айналысуға тыйым салынған. Сонымен қатар, басқа
жағдайларда тыйым салу жаза нәтижесі болып табылады. Сөйтіп, бірінші
жағдайға ҚР Бәсеке және монополистік қызметті және шектеу туралы Заңы
жатады. Ол мемлекеттік уәкілетті органның және басқару органының лауазымды
тұлғаларына кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салады. ҚР Мемлекеттік
қызметкерлер туралы заңында былай делінген, Мемлекеттік қызметкерлер
жеке өздері де, делдал арқылы да кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқылы
емес[11]. ҚР Милиция туралы заңында анықталған, милиция қызметкерлеріне
кез келген кәсіпкерлік қызмет түрімен айналысуға, кәсіпорындарда,
мекемелерде, ұйымдарда бірлесіп жұмыс жасауға тыйым салынады, бірақ бұл
шектеу өнер, ғылым және мұғалімдік қызметке қолданылмайды. Аналогиялық
шектеу ҚР Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы Заңдада көрініс
табады. Кәсіпкерлік қызметпен соттар, прокуратура қызметкерлері, салық
полициясы, нотариустар айналысуға құқығы жоқ. Кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға тыйым салу жазаның нәтижесі болуы мүмкін. Солай мысалы, ҚР
Қылмыстық кодексіне сәйкес сауда-саттық аясында заңсыз кәсіпкерлікпен
айналысу бостанығынан айырылу немесе штраф пен оған қоса кәсіпкерлік
қызметпен бес жылға дейін айналысу құқығынан айырумен жазаланады.
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық реттелуі
Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметін құқықтық реттеу ҚР
Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі заңдары жүйесін және төмендегі топтарға
біріктіруге болатын басқа да нормативтік құқықтық актілерді құрайды.
Бірінші топқа кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың негізгі бастамаларын
белгілейтін арнайы нормативтік құқықтық актілер кіреді, олар Қазақстан
республикасының: 1995 ж. мамырдың 2-індегі № 2255-ші Шаруашылық
серіктестіктер туралы Заңы; 1998 ж.сәуірдің 22-індегі № 220-I Шектеулі
және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы Заңы; 2002 ж. маусымның
24-індегі № 330-II Кешенді кәсіпкерлік лицензия туралы Заңы; 2006 ж.
қаңтардың 31-індегі № 124-III Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы; 2007 ж.
қаңтардың 11-індегі № 124-III Лицензиялау туралы Заңы; 2008 ж.
желтоқсанның 25-індегі ҚРЗ Бәсекелестік туралы Заңы; ҚР Президентінің
1998 ж. сәуірдің 27-індегі № 3928-інші Азаматтардың және заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау туралы Жарлығы; ҚР Президентінің 1999
ж. мамырдың 28-індегі № 49-ыншы Азаматтардың және заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызмет еркіндігін қорғау бойынша қосымша шаралар туралы өкімі;
ҚР Үкіметінің 2005 ж. сәуірдің 23-індегі № 1560-ыншы Кәсіпкерлер кеңесін
құру туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 ж. маусымның 2-індегі № 496-ыншы
Кәсіпкерлік мәселелері бойынша сараптау кеңестері жөніндегі Үлгі
ережелерді бекіту туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2006 ж. мамырдың 31-індегі
№ 477-інші Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестіктерін тіркеу
ережелерін бекіту туралы қаулысы және басқалары.
Екінші топқа шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы нормативтік
құқықтық актілер кіреді, олар: ҚР Үкіметінің 2003 жылғы маусымның 17-індегі
№ 572-інші Мемлекеттік органдардың шағын кәсіпкерлік субъектілері
қызметіне тексеру жүргізуінің Ережелерін бекіту туралы қаулысы; ҚР
Үкіметінің 2003 ж. сәуірдің 4-індегі № 327-інші Шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне республикалық мемлекеттік меншіктің пайдаланылмайтын
нысандарын мүліктік жалдауға немесе соңынан қайтарымсыз меншікке алу
құқымен сенімдік сенімдік басқару құқыға беру Ережелерін бекіту туралы
қаулысы; ҚР Үкіметінің 2005 ж. мамырдың 12-індегі № 450-інші Қазақстан
Республикасында 2005-2007 жылдарына шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
бойынша жеделдетілген шаралар Бағдарламасын бекіту туралы қаулысы және
басқалары.
Үшінші топты инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы актілер –
Қазақстан Республикасының: 2001 ж. шілденің 9-ындағы № 225-II Ғылым
туралы Заңы; 2006 ж. наурыздың 23-індегі № 135-III Инновациялық қызметті
мемлекеттік қолдау туралы Заңы; ҚР Президентінің 2006 ж. наурыздың 16-
ындағы № 65-інші Қазақстан Республикасы индустриялық-инновациялық саясаты
аясында ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілетін ары қарай көтеру
бойынша мемлекеттік шаралар туралы Жарлығы; ҚР премьер-министрінің 2006 ж.
шілденің 17-індегі № 206-о Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау
туралы өкімі және басқалары құрайды.
Төртінші топты тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы актілер – Қазақ КСР-
інің 1991 ж. маусымның 5-індегі № 640-XII Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы Заңы; Қазақстан Республикасының: 1998 ж. шілденің 9-ындағы № 272-I
Табиғи монополиялар туралы Заңы; 2001 ж. мамырдың 8-індегі № 197-II
Тұтынушылар кооперативі туралы Заңы; 2003 ж. сәуірдің 8-індегі № 404-II
Су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылар кооперативі туралы Заңы; 2004 ж.
сәуірдің 8-індегі № 543-II Тағам өнімдерінің сапасы және қауіпсіздігі
туралы Заңы; ҚР премьер-министрінің 1999 ж. қазанның 21-індегі № 151-р
Қазақстан Республикасында тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша
нормативтік құқықтық базаны жетілдіру мәселелері туралы өкімі және
басқалары құрайды.
Бесінші топқа отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсету туралы актілер
– Қазақстан Республикасының: 1998 ж. желтоқсанның 28-індегі № 337-І
Тауарлар импорты кезінде ішкі нарықты қорғау шаралары туралы Заңы; 1999
ж. шілденің 13-індегі № 421-І Демпингке қарсы шаралар туралы Заңы; 1999
ж. шілденің 16-ындағы № 441-І Субсидиялар және өтем шаралар туралы Заңы;
2001 ж. қаңтардың 19-ындағы № 146-ІІ Мемлекеттік қорғаныс тапсырысы
туралы Заңы; 2002 ж. мамырдың 16-ындағы № 321-ІІ Мемлекеттік сатып алулар
туралы Заңы; ҚР Үкіметінің 1998 ж. қарашаның 13-індегі № 1162-інші
Отандық тауар өндірушілерді қолдау жөніндегі шараларды жүзеге асыру
туралы қаулысы; ҚР Үкіметінің 2000 ж. қыркүйектің 12-індегі № 1384-інші
Отандық тауар өндірушілерді қолдау шаралары аясында кредиттелетін
инвестициялық жобаларды таңдау Ережелері туралы қаулысы және басқалары
кіреді.
Алтыншы топты кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер – Қазақстан Республикасының: 1995 ж. сәуірдің
5-індегі № 2170-інші Тауар биржалары туралы Заңы; 1995 ж. тамыздың 31-
індегі №2444-інші Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы Заңы; 1998 ж. наурыздың 31-індегі №214-інші Шаруа(фермерлік)
қожалығы туралы Заңы; 1998 ж. қарашаның 20-ындағы № 304-І Аудиторлық
қызмет туралы Заңы; 2000 ж. қарашаның 30-ындағы № 109-ІІ Қазақстан
Республикасындағы бағалау қызметі туралы Заңы; 2000 ж. желтоқсанның 18-
індегі № 126-ІІ Сақтандыру қызметі туралы Заңы; 2001 ж. маусымның 13-
індегі № 212- ІІ Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы Заңы;
2001 ж. шілденің 16-ындағы № 242-ІІ Сәулет, қала құрылысы және құрылыс
қызметі туралы Заңы; 2003 ж. қаңтардың 8-індегі № 373-ІІ Инвестициялар
туралы Заңы; 2003 ж. шілденің 2-індегі № 461-ІІ Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заңы; 2004 ж. сәуірдің 12-індегі № 544-ІІ Сауда қызметін реттеу
туралы Заңы; 2005 ж. маусымның 13-індегі № 57-ІІІ Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы Заңы; 2006 ж. шілденің 7-індегі № 180-ІІІ ҚРЗ
Тұрғын үй құрылысындағы үлес қоу туралы Заңы; 2007 ж. шілденің 26-ындағы
№ 310-ІІІ Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және сонымен жасалатын мәмілені
мемлекеттік тіркеу туралы ҚР Заңы құрайды.
Жетінші топқа кәсіпкерлік қызметтің жекелеген аспектілерін реттейтін
жалпы сипаттағы нормативтік құқықтық актілер – Қазақстан Республикасының:
1997 ж. шілденің 16-ындағы № 167-І Қылмыстық кодексі; 2001 ж. қаңтардың 30-
ындағы № 155-ІІ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі; 2003 ж. сәуірдің
5-індегі № 401-ІІ Кеден кодексі; 2008 ж. желтоқсанның 10-ындағы № 99-ІV ҚРЗ
Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексі (Салық
кодексі); 1994 ж. қыркүйектің 21-індегі № 156-ХІІІ Қазақстан
Республикасындағы көлік туралы Заңы; 1995 ж. сәуірдің 17-індегі № 2198-
інші Заңды тұлғаларды мемлеккеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілеттіктерді есептік тіркеу туралы Заңы; 1995 ж. маусымның 19-ындағы №
2335-інші Мемлекеттік кәсіпорын туралы Заңы; 1999 ж. шілденің 16-ындағы №
427-І Қазақстан Республикасының патент заңы; 1999 ж. шілденің 26-ындағы №
456-І Тауар таңбалары, қызмет көрсету белгілері және тауарлардың шыққан
орындары туралы Заңы; 2003 ж. мамырдың 13-індегі № 415-ІІ Акционерлік
қоғамдар туралы Заңы біріктірілуі мүмкін.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызмет туралы
заңдары жүйесіне халықаралық шарттары кіреді (өйткені халықаралық құқықтың
жалпыға ортақ ұстанымдары мен нормалары және халықаралық шарттары оның
құқық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады). Кәсіпкерлік қызметті
реттеуге тікелей байланысты саны көп шарттардың ішінен сатып алу-сату
туралы материалдық-құқықтық нормаларды халықаралық сәйкестендіру болып
табылатын тауарларды халықаралық сәйкестендіру болып табылатын тауарларды
халықаралық сатып алу-сату шарты туралы 1980 жылғы БҰҰ Конвенциясын (Вена
Конвенциясын), Мемлекеттер және шетелдік тұлғалар арасындағы инвестициялық
дауларды реттеу тәртібі туралы 1965 жылғы Вашингтон Конвенциясын (соған
сәйкес инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық (ИКСИД)
құрылған) және т.б. бөліп атауға болады [31].
Аймақтық сипаттағы халықаралық шарттардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады: Мемлекеттерде – ТМД қатысушыларында шағын кәсіпкерлікті қолдау
және дамыту туралы Келісім (Мәскеу қ., 1997 ж. қаңтардың 17-сі); 1996 ж.
наурыздың 29-ындағы Мемлекеттерде – экономикалық және гуманитарлық
салаларда интеграцияны (ықпалдасу) тереңдету туралы Шартқа қатысушыларды
шағын кәсіпкерлікпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар туғызу туралы Келісім
(Мәскеу қ., 1998 ж. қарашаның 24-і); Кедендік одақ және Біртұтас
экономикалық кеңістік құруды құқықтық қамтамасыз ету туралы Келісім (Мәскеу
қ., 1999 ж. қазанның 26-сы); Мемлекеттер – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
(ТМД) қатысушыларының тұтынушылар құқықтарын қорғау саласындағы
ынтымақтастығының негізгі бағыттары туралы Келісім (Мәскеу қ., 2000 ж.
қаңтардың 25-і) және басқалары.
Осылармен қатар кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде екіжақты халықаралық
келісімдердің айтарлықтай маңызы бар. Атап айтқанда:
1) Қазақстан Республикасының инвестицияларды өзара қолдау және қорғау
туралы екіжақты келісімдері (ҚР және ГФР арасындағы ірі қаржы салуды өзара
қолдау және қорғау туралы Шарты, Бонн қ., 1992 ж. қыркүйектің 22-сі); ҚР
және Туркия Республикасы арасындағы инвестицияларды қорғауға өзара
жәрдемдесу туралы Келісімі (Алматы қ., 1992 ж. мамырдың 1-і);
Инвестицияларды өзара қолдау және қорғау туралы ҚР және Нидерланды
Корольдігі арасындағы Келісім (Гаага қ., 2002 ж. қарашаның 22-і) және т.б.
2) қосарлы салық салынуын болдырмау туралы келісім (ҚР Үкіметі АҚШ
Үкіметі арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау және табыстар мен
капиталға салынатын салыққа қатысты салық төлеуден жалтарудың алдын алу
туралы жасалған Конвенция. Алматы қ., 1993 ж. қазанның 24-і); ҚР Үкіметі
және Қытай Республикасы Үкіметі арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау
және табыстар мен капиталға салынатын салыққа қатысты салық төлеуден
жалтарудың алдын алу туралы жасалған Келісім (Астана қ., 2001 ж.
қыркүйектің 12-сі); ҚР Үкіметі және Малайзия Үкіметі арасындағы қосарлы
салық салынуын болдырмау және табыстартарға салынатын салыққа қатысты салық
төлеуден жалтарудың алдын алу туралы жасалған Келісім (Куала-Лумпур, 2006
ж. маусымның 26-сы); ҚР Үкіметі мен Сингапур Республикасы Үкіметі
арасындағы қосарлы салық салынуын болдырмау және табыстар мен капиталға
салынатын салыққа қатысты салық төлеуден жалтарудың алдын алу туралы
жасалған Келісім (Сингапур, 2006 ж. қыркүйектің 19-ы).
3) бейбітшілік және ынтымақтастық туралы шарттар (оның ішінде экономика
саласындағылар да – ҚР Үкіметі мен Грузия Үкіметі арасындағы еркін сауда
туралы Келісім (1997 ж. қарашаның 11-і); Қазақстан Республикасы мен Испания
Корольдігі арасындағы экономика және өнеркәсіп саласындағы ынтымақтастық
туралы келісім (Мадрид қ., 1994 ж. наурыздың 23-і); ҚР Үкіметі мен Туркия
Республикасы арасындағы ынтымақтастық және кеден істеріндегі өзара көмек
туралы Келісім (Анкара қ., 2003 ж. мамырдың 22-сі) және басқалары.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметке қатысты инновациялық қызметті
жатқыза отырып, соңғы кезде инновациялық қызметті реттейтін заңдар жүйесі
қалыптасты. Инновацияны алу және пайдалану үрдісінде шаруашылық
байланыстарды ұйымдастыру кезінде қолданылатын құқықтық құралдарға
инновация үрдісінің инфрақұрылымдық элементтерін қаматамсыз ететін құқықтық
құралдар жатады.
Заңнама инновациялық инфрақұрылымды - Қазақстан Республикасы
инновациялық қызметінің бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтын
мамандандырылған субъектілерінің жүйесі ретінде қарастырады және оларға
инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілерi мен технологиялық
бизнес-инкубаторлар және технопарктер жатады. инновациялық қызметтің
мамандандырылған субъектісі - технологиялық бизнес-инкубатор, технологиялық
парк, инновациялық қор. Технологиялық бизнес-инкубатор - инновацияны құру,
қорғау құжаттарын алуға өтінімдерді ресімдеу және инновациялық жобаны
дайындау үшін жеке және (немесе) заңды тұлғаларға құқықтық, ұйымдық,
ақпараттық және өзге де қызметтер ұсыну жөніндегі қызметті жүзеге асырушы
заңды тұлға. Ал, технологиялық парк (бұдан әрі - технопарк) - негізгі
қызметі инновациялық жобаны іске асыру үшін қажетті жұмыстар мен
қызметтерді ұсыну болып табылатын біртұтас материалдық-техникалық кешенге
меншік құқығы бар заңды тұлға немесе консорциум, яғни аталған нормалар
құқықтық қамтамасыз ету құралы ретінде.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІК
2.1 Жеке кәсіпкерлік түсінігі, нысандары және түрлері
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31-інші қаңтардағы жеке
кәсіпкерлік туралы заң бойынша дара кәсіпкерлік - жеке тұлғалардың кіріс
алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің меншігіне негізделген және
жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелі үшін және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі. Жеке кәсіпкер өз
қызметін өзінің атынан жүргізеді [13]. Жеке кәсіпкерлік заңнамаға сәйкес
дара кәсіпкерлік өзіндік немесе бірлескен кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асырылады. Өзіндік кәсіпкерлікті бір жеке тұлға өзіне меншік құқығымен
тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және (немесе) оған
билік етуге жол беретін өзге де құқыққа орай дербес жүзеге асырады.
Некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде көрсетпей өзіндік
кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға келісімі талап етілмейді.
Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда, егер заңдарда немесе ерлі-
зайыптылардың арасындағы өзге келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай
пайдалануға жұбайының келісімі қажет. Бірлескен кәсіпкерлікті жеке тұлғалар
(дара кәсіпкерлер) тобы өздеріне ортақ меншік құқығымен тиесілі мүлік
негізінде, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және (немесе) оған билік
етуге жол беретін өзге де құқыққа орай жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жеке кәсіпкерлікпен байланысты барлық
мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жасалады,
ал құқықтар мен міндеттер олардың атынан алынады және жүзеге асырылады.
Негізінен бірлескен кәсіпкерліктің нысандары:
- ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі;
- шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге
асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
- жеке кәсіпкерлік ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай
серіктестік болып табылады.
Жалпы ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың
бірі екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың
атынан әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе
дара кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін[13].
Ерлі-зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар атынан
әрекет етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда әрекет
ететін жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асыратындығы көзделеді.
Сонымен қатар жай серіктестік нысанын пайдаланатын дара кәсіпкерлік
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерлер өз міндеттемелері бойынша, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес өндіріп алынбайтын мүлікті қоспағанда, өздерінің барлық
мүлкімен жауапты болады. Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған
кезде өзіне меншік құқығымен тиесілі барлық мүлкімен, соның ішінде ерлі-
зайыптылардың ортақ меншігіндегі үлесімен жауапты болады.
Жеке тұлға жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда, оның борыштары бойынша өндіріп алу
ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне де қолданыла алады. Жұбайлардың жеке
кәсіпкер болып табылмайтын әрқайсысының мүлкі өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге
асыратын жұбайының біреуінің борыштары бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz