Қазақстан Республикасының банк жүйесі жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық банктiң ақша айналысын басқаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қ.Р.да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық банк . Қазақстан Республикасының Орталық банкі ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Коммерциялық банктер . банк жүйесінің екінші деңгейлі құрылымы ... ... 17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық банктiң ақша айналысын басқаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қ.Р.да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық банк . Қазақстан Республикасының Орталық банкі ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Коммерциялық банктер . банк жүйесінің екінші деңгейлі құрылымы ... ... 17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қолданылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 2006 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселiк реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 2006 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселiк реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
1. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 ж. 31 тамыздағы №2444;
2. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2005. – 432 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2004. – 472 с.
5. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2003, - 466 б.
7. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
8. Банки Казахстана, 2005 г. №12; “Банковскаы система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” // Донцов С.
9. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2001 г. №4; “Проблемы стабильности банковской системы РК” // А. А. Ильясов.
10. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2004.-1 қазан (№39).-13 бет.
11. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 2-4 стр.
12. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 56-61 стр.
13. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
14. Банки Казахстана, 2004 г. №1; “О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерцеских банков” // Кил А. Б.
15. Садвакасова Ж. «Кредитная политика коммерческого банка» // Вестник КазНУ, Серия экономическая. №2. – 2007 г.
16. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2007г. №10. 89стр
2. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2005. – 432 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2004. – 472 с.
5. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2003, - 466 б.
7. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
8. Банки Казахстана, 2005 г. №12; “Банковскаы система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” // Донцов С.
9. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2001 г. №4; “Проблемы стабильности банковской системы РК” // А. А. Ильясов.
10. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2004.-1 қазан (№39).-13 бет.
11. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 2-4 стр.
12. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 56-61 стр.
13. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
14. Банки Казахстана, 2004 г. №1; “О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерцеских банков” // Кил А. Б.
15. Садвакасова Ж. «Кредитная политика коммерческого банка» // Вестник КазНУ, Серия экономическая. №2. – 2007 г.
16. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2007г. №10. 89стр
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық
банктiң ақша айналысын басқаруы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2 Қ.Р-да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
... ... ... ... ... ... .13
2.2 Коммерциялық банктер – банк жүйесінің екінші деңгейлі құрылымы
... ... 17
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
КIРIСПЕ
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған:
мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол
арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi
жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң
ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда,
меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр
класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың
дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың
жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 2006 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен
, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет
өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға
мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселiк реттеудi қаржы саласының басты секторы банк
жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi
болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк
(бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын
резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер
арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие
саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше.
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық
деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасында екi деңгейлi банктiк жүйе 1990 ж. ҚазКСР-
нiң “Қазақ КСР-дағы банктер және банктiк қызметтер туралы” Заңы бойынша
қалыптасты. Мемлекеттiк банк ҚР-да Ұлттық банкке айналды. Ал қалған банктер
акционерлiк банктерге, Жинақ банкi ҚР-ның халықтық банкi деп аталды. 1
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет
етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы
экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Қазiр елiмiзде банк жүйесi егемендiң алғаннан берi жүргiзiлiп келе
жатқан нарықтық инфрақұрылым iшiнде ең тиiмдi қалыптасқан жүйе болып
отырғаны белгiлi. Ал бiз осымен тоқтатпай банктiк жүйенi одан әрi
дамытуымыз керек. Ол үшiн банктiк жүйе қызметтерi туралы мамандық
деңгейiмiз жоғары болуы керек.
Мiне, сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасының
банк жүйесі” деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негізгі мақсат және міндеттерге:
1) Банктік жүйесінің несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
2) Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің
даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
3) Қазақстандағы банктік жүенің 2007 жылдан бергі ұлттық жүйе ретінде
пайда бола бастауы, оның қазіргі таңда дейінгі қалыптасу жағдайын
сипаттау.
4) Банк жүйесінің негізгі элементтері болып табылатын Орталық банктер мен
коммерциялық банктерінің экономикада атқаратын қызметтері мен
опперацияларын талдау.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық
банктiң ақша айналысын басқаруы
Басқа да нарық секiлдi , ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс
болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берiлген мезетте мемлекеттегi
төлем құралдары айналымының жиынтығы.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттiк орган. Олар Ұлттық банктiң
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама алу
түрiнде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бiрлiгi – теңге болып
табылады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажеттi мөлшерiн анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етедi, сақтау, жою және қолма-ұол ақшаны
жинақтау тәртiбiн орнатады. (Сурет-1) 2, 181 б.
R S ұсыныс
D сұраныс
Mx
Сурет-1 - Орталық банктiң ақшаға бақылау жасауы
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел
мемлекеттерiнiң ақша бiрлiктерiне айырбастау бағамын анықтау тәртiбiн
белгiлейдi. Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздiксiз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол ақшасыз түрiнде де болуы мүмкiн. Қолма-
қол ақша түрiндегi эмиссия – айналысқа банкноттар мен тиындардың қосымша
шығарылуын сиапттайды.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, мiндеттi және артық резервтер жатаы.
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк
депозиттерiнiң бөлiгi.
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi
корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер
өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен iске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кенеюi шегiн көрсететiн және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетiн ақша мультипликаторының мөлшерiне әсер етедi.
Ақша ұсынысының үлгiсi және ақша мультипликаторы келесi формуламен
берiледi:
MS = C + D
Мұндағы:
МS – ақша ұсынысы;
С - банк жүйесiнен тыс қолда бар ақша;
D – депозиттер. 3, 142 б.
Қазiргi замандағы банк жүйесi – жеке резервтi жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерiнiң бiр бөлiгiн ғана резерв түрiнде сақтайды, ал
қалған бөлiгiн қарыз беру үшiн және актив операциялар үшiн пайдаланады.
Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктiң ақша ұсынысын өсiру
мүмкiндiгi бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесi шеңберiндегi
төлем құралдарының эмиссиялық үрдiсi. 4, 165 б.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрi жаңа депозит пайда болуының
нәтижесiнде туындайды.
MS = 1 rr * D
Мұндағы:
rr – банк резервiнiң нормасы;
D – алғашқы салым;
1rr – банк мультипликаторы немесе депозиттiк
мультипликатор. 3, 143 б.
Ақша ұсынысының жалпы үлгiсi Орталық банк рөлiн ескере отырып
жасалады және банк жүйесiндегi депозиттiк ақшаның бiр бөлiгiнiң қолма-қол
ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердiң
резервтерi мен банк жүйесiнен тыс қолма-қол ақша.
MB = C + R
Мұндағы:
MB – ақша базасы;
С – қолма-қол ақша;
R – резерв.
MS = C + D
Мұндағы:
MS – ақша ұсынысы;
С – қолма-қол ақша;
D – депозиттер.
Ақша мультипликаторы – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы: 3,
144 б.
m = MS MB = MS = m * MB
Мұндағы:
m – ақша мультипликаторы.
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерiнiң (с * r) депозит
коэфиценттерiне және резерв депозитiне (rr) қатынасы түрiнде анықтауға
болады.
m = cr + 1 cr + rr * MB
Мұндағы:
с = C D – қолда бар ақша;
r = R D – резервтер. 3, 144 б.
Сонымен , ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдерiне тәуелдi.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi
мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер
мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
4, 165 б.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлiгiнiң
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етедi, мультипликатордың
коэфиценттiк жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тiкелей
реттелмейдi, бiрақ оның мөлшерi инфляция деңгейiне әсер етедi және ақша-
несие саясаты үшiн үлкен мәнi бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзiмдi депозиттердiң және ұзақ мерзiмдi
инвестициялық несие салымдарының өсуiн көрсетедi, бұл тек қана жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенiм болғанда ғана
мүмкiн, керiсiнше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенiмнiң көрсеткiшi болып, ақша жынындағы қолма-қол ақша үлесiнiң өсуiмен,
ұзақ мерзiмдi жинақтардың төменгi үлес салмағымен, шаруашылық
субъектiлерiнiң ұлттық валютасын сенiмдi активтерге аударумен бiрге жүредi.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейiне
байланыцсты болады, ол ақша жиынының жалпы iшкi өнiмге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетарлық деңгейi
жоғарылайды.
Ақша базасы төмендегi кестеде келтiрiлген. 2, 189 б.
Кесте 1. Орталық банктiң ақша базасы
Актив Пассив
Шетелдiк активтер Коммерциялық банктер резервтерi
Коммерциялық банктерге несие беру Банктен тыс секторлардың банкноттары
Мемлекеттiң борыштық мiндеттемелерi Мемлекет депозиттерi
Меншiктi капитал
Кесте 2. Коммерциялық банктердiң ақша базасы
Актив Пассив
Орталық банктегi өтелмеген қарыз
Кассалық қаражат пен орталық Жеке сектордың депозиттерi
банктегi резерв
Несиелер және бағалы қағаздар Меншiктi капитал
1.2 Қ.Р-да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылы
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды. Ол ҚазКСР-ның Мемлекеттік банкі және екінші
деңгейдегі банктер.
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң
қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО
– ның банк жүйесiмен тығыз байланысты. Сондықтан мен елiмiздiң банктiк
жүйесi туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен
жүргiзiлiп жатқан реформаларға тоқталғым келдi. 5, 114 б
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңiнде несиенi басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк
қызмет көрсету механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне
жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi,
сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарым – қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда
болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi
реформалаудың маңызы зор болды.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк
зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және
жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып,
банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына
кетуiне жол бередi.
Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған
несие ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып
саналды. Мемлекеттiк банк республиканың меншiгi және оның Орталық банкi
болып саналды. Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн
эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң
кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында коммерциялық банктер
ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп
жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында
осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн
басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi
мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп ( Орталық –
Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе
акциянерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы
болғанда есептеледi. 6, 231 б
1991 – 1993 жылдары елiмiзде экономиканың күрт құлдырауымен байланысты
инфляция қарқыны өте жоғары болды. Оның тiптi кейбiр кездерде 1000% - ға
дейiн жеткенi көрiндi. Нәтижесiнде банктерде несиелiк жұмсалымдар құрылымы
әлдеқайда нашарлады, мерзiмi өтiп керкен несиелер үлесi ұлғайды. 1992 жылы
Республикада басталған төлемсiздiк дағдарысы кәсiпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер еттi. Көптеген кәсiпорындар
өнiм өндiрудi төмендеттi, ал кейбiреулерi өндiрiстi тiптi тоқтатуға мәжбүр
болды.
Осылайша 1993 жылы өзiмiздiң төл ақшамыз теңгенi енгiзуге тура келдi.
Осыдан бастап Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуiмен ақша - несие саясатын
жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық
қағидаларды ендiру, банктердiң қызметтерiн реттеу жүйесiн нығайтуға қатысты
толық жауапкершiлiк жүктелдi.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға
алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына
орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың әрекетiне
бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан
Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған
Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
7
Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейiн сәттi жүзеге асырылған жағдайда
келесiлерге қол жеткiзу мүмкiндiгi болжанған:
- Ұлттық банктiң негiзiнен классикалық орталық банктерге тән валюталық
және ақшалай – несиелiк реттеулердiң барлық құралдар жиынтығын енгiзудi
аяқтау және оны пайдалану;
- Экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтiк реттеудi
жетiлдiру және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебiнен барлық
коммерциялық банктер қызметiнiң сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың
капиталдандыру деңгейiн жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын
банктер тобын қалыптастыру;
- Банкаралық несиелiк және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету
жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағамы
тұрақтылығына қол жеткiзу, ал Ұлттық банк оларға тек өзiнiң тiкелей және
жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етедi;
- Республикалық бюджеттiң тапшылығын Ұлттық банктiң тарапынан тiкелей
несиелеуден бас тартып, оның iшкi және сыртқы қаржылық нарықтарда
инфляциялық емес әдiстер арқылы қаржыландыруға көшу;
- Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында төлемдердiң қауiпсiз,
уақтылы және тиiмдi жүзеге асыру мақсатында елiмiздiң төлем жүйесiнiң
сапалы қызмет ететiн жаңа деңгейiне қол жеткiзу және ұзақ мерзiмдi ұлттық
төлем жүйесiн дамыту;
- Орта және ұзақ мерзiмдi инвестициялық жобаларды инфляциялық емес
несиелеу жүйесiнiң негiзiн қалау. 8, 16 б
Бағдарламаның өткiрлiгiне қарамастан, iстiң нақты жағдайын ескере отырып,
оны жүзеге асырды. Ең алдымен ақша – несиелiк реттеудiң құралдары мен
әдiстерi дами түстi.
Банктердiң қайта қаржыландыру механизмдерiнде маңызды өзгерiстер болды.
1995 жылы қаңтар айынан бастап директивтi несиелердi беру тоқтатылды.
Орталықтандырылған көздер есебiнен берiлетiн несиелердiң көлемi және
мерзiмi қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметi негiзiнен Ұлттық банктен
екiншi деңгейлi банктерге көштi және олар өз кезегiнде экономиканы
несиелеудi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздерi тарту есебiнен
қамтамасыз етуге бейiмделедi. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбiрек ден қойды, оларға: банктердi несиелеу, Үкiметтi
несиелеу және жалпы ақша – несиелiк және ақша – валюталық реттеу жүргiздi.
1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығының дамуын
қамтамасыз еттi, ашық нарықтағы операциялар басталды.
Ұлттық банк жүргiзген валюталық бағам саясаты нарықтық жағдайлардың қысқа
мерзiмдi өзгерiстерiнен туындайтын теңгенiң алмастыру бағамының қозғалысын
реттеуге бағытталған. 1995 жылы Қазақстандық банк аралық валюта-қор
биржасындағы АҚШ долларын сатып алу түрiндегi Ұлттық банктiң интервенциясы
олардың нарықта сату формасындағы интервенциясымен сай келдi.
1995 жылы алтын валюталық резервтердi басқару бойынша көптеген жұмыстар
жүзеге асырылды. 1995 жылы сәуiрде Ұлттық банктiң басқармасы алтын валюта
резервтерiн басқару тұжырымдамасын бекiттi. Ұлттық банк алтын валюта
резервтерiн көбейту мақсатында валюта мен қымбат бағалы металдарды
депозитке орналастыру, валюта мен қымбат бағалы металдарды сату және сатып
алу операцияларын жүргiздi. 9, 25 б
Осы жылы ел экономикасын сауықтыру мақсатында макроэкономикалық ретеу мен
ақшалай-несиелiк және салық бюджеттiк саясатты үйлестiру iсiнде Ұлттық банк
пен Қаржы министрлiгi арасындағы қатынастар бекеи түстi.
1995 жылы екiншi деңгейдегi банктер жүйесiнде өзгерiстер болды. Банктердi
тарату немесе бiрiктiру процесi жалғасты. Бұған Ұлттық банк тарапынан
екiншi деңгейдегi банктердiң өтiмдiлiгi мен олардың капиталдануына қоятын
талаптардың күшеюi әсер еттi. Нәтижесiндеi, бiр жыл iшiнде банктердiң саны
191-ден 130-ға қысқарды. Сондай-ақ олардың құрылымы да өзгердi. Мемлекет
аралық банк құрылды, оның саны (4-тен 6-ға дейiн), шетелдiк және бiрлескен
банктердiң саны (6-дан 7-ге дейiн) өстi.
Ұлттық банк пен Үкiмет бiрiге отырып, бұрынғы салалық мамандандырылған
банктердi қайта қалыптастыру мен одан әрi дамыту бойынша күрделi жұмыс
жасады. Елде функционалдық арнайы мемлекеттiк банктердiң құрылуы жалғасты.
Екiншi деңгейдегi банк – Сауықтыру банкi құрылып , өз жұмысын бастады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банктiк жүйенiң қызмет етуi
бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар iс жүзiнде толығымен орындалды.
Осыған орай бағдарламаға сәйкес “Қазақстан Республикасы Ұлттық бактi
туралы” және “Қазақстан Республикасы банктер және банктiк қызмет туралы”
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлықтары шықты. 7
1995 жылы Қазақстан банктiк жүйесiн реформалау бағдарлмасын жүзеге асыру
орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға мүмкiндiк туғызды.
Оның мақсаты мен мiндеттерi тұтастай алғанда, 1995 жылғы бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банк ретiнде атқарған қызметi кезiнде
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша – несиелiк саясаттың құралдарын пайдалануға
көшу мiндеттерiн жүктедi.
Мiне осылайша осы уақытқа дейiн егемен елiмiзде банктiк жүйемiз
қалыптасып , ол ТМД елдерi iшiндегi ең дұрыс құрылған қаржы жүйесi болып
отыр. Ендi осы екi деңгейлi банктiк жүйемiздi жан – жақты талқылайық.
Бұл жағдайда экономикада инфляцияның төмендеуiнде және олардың
нарықтық жолға көшуiнде , ең алдымен меншiктi жекешелендiрудегi ролi
айрықша. Мұнда банктiк жүйенiң негiзгi мақсаты – несиелiк механизмдi
жетiлдiру, ақша массасын реттеудегi әдiстерiн жетiлдiру, есеп айырысуды
тездету және төлем тәртiбiн сақтау болып табылады.
Елiмiзде 1993 жыл 15 қараша айынан бастап өзiмiздiң ұлттық валютамыз –
теңгемiздi енгiздi. Бiрақ инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шiлде
айында 46% -ке жеттi. Ұлттық банкпен үкiметтiң монетарлық саясаты
қабылдануының нәтижесiнде 1994 жылы тамызда 13,5%-ке , ал бүгiнгi таңда
инфлиция жоспарланудан ауытқымай 5,8%-тi құрады. 6, 75 б
Банктiк жүйенiң реформасы жеке кәсiпорындардың банктен несие алуын
қамтамасыз етедi, жеке сектордың дамуына жәрдемiн тигiзедi. Осы мерзiмде ол
шығынды мемлекеттiк кәсiпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Сөйтіп Қазақстан республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
жолдарын бірнеше кезеңдерге болады:
- Бірінші кезең, 1917 жыл мен 1930 жыл аралығы – патшалық Ресейден қалған
банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі банктер
мен несиелік мекемелер қатер қызмет етіледі.
- Екінші кезең, 1930 жыл мен 1987 жыл аралығы - КСРО мемлекеттік банкі
әмбебап қызмет атқарады, яғни ол мемлеккеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет
көрсетеді.
- Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және нормативтік актілер шығарушылық,
бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған банктер
экономиканың әр түрлі салаларына қызметт көрсетті. Сонымен бірге 1990
жыл басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
- Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы. 5, 128 б
Енді банктік жүйенің даму тарихы кезеңдерінің ішінде ең маңызды болып
табылатын Қазақстан Республикасында ұлттық банк жүйесін қалыптастыру
кезеңіне толық тоқталып өтсек.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас
органның ролiн атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық рөлi мемлекет берген
үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең
өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн
қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде
экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар – ақша тепе-
теңдiк саясатын жүргiзедi.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi Қазақстан Республикасының Орталық банкi және
республикамыздағы банк жүйесiнiң жоғары деңгейi болып табылады.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төмені бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, іс әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде
жүргізеді. Өз жұмысын Үкіметпен келісіп, кеңесіп отырады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес өзінің
қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде қызмет етеді. Заңның
9-бабына сйкес Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге көлемiнде мына
қаражаттар есебiнен құрайды: республикалық бюджеттен бөлiнген қаражаттар,
мемлекеттен алынған негiзгi қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан
аударымдар. 1
Ұлттық банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
- Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
- Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
- Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып
алу – сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң
экономикалық саясатын жүргiзедi.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды: 1
1. Айналыстағы ақша массасының көлемiн реттеу жолымен ҚР-да мемлекеттiк
ақша-несие саясатын жүргiзiп, ҚР аумағында банкноталар мен монеталарды
айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады. Егер ақша-несиелік
реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкін болмаған жағдайда Ұлттық
банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары бойынша
проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік
сертификаттардысатып алумен және сатумен шұғылданады.
2. Кепiл берушi Үкiмет болып табылатын ҚР-ның iшкi және сыртқы қарызына
қызмет көрсетуге қатысады;
3. ҚР-сы аумағында еншiлес банк ашуға рұқсат бередi;
4. Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын
өкiлдiлiктерiн ашуға келiсiм және банк операцияларын жүргiзуге лицензия
бередi;
5. Банктердiң бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тiркелуiне дейiн өзi
белгiлеген тәртiппен мiндеттi сараптауын жүргiзедi;
6. Ол банктерге несие беруге , банктердiң қарыз капиталы нарығындағы ашық
позициясын бақылау жасауға құқылы. Банктерге сонғы сатыдағы несие берушi
болып табылады;
7. Банктердiң жұмысына және шетелдiк валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргiзедi;
8. Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелердi өзгерту арқылы банктiк
пайыз мөлшерлемелерiнiң деңгейiн реттеудi жүргiзедi;
9. Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртiбiн, жүйесiн және нысандарын
анықтайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық
банктiң ақша айналысын басқаруы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2 Қ.Р-да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
... ... ... ... ... ... .13
2.2 Коммерциялық банктер – банк жүйесінің екінші деңгейлі құрылымы
... ... 17
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
КIРIСПЕ
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған:
мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол
арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi
жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң
ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда,
меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр
класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың
дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың
жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 2006 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен
, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет
өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға
мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселiк реттеудi қаржы саласының басты секторы банк
жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi
болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк
(бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын
резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер
арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие
саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше.
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық
деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасында екi деңгейлi банктiк жүйе 1990 ж. ҚазКСР-
нiң “Қазақ КСР-дағы банктер және банктiк қызметтер туралы” Заңы бойынша
қалыптасты. Мемлекеттiк банк ҚР-да Ұлттық банкке айналды. Ал қалған банктер
акционерлiк банктерге, Жинақ банкi ҚР-ның халықтық банкi деп аталды. 1
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет
етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы
экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Қазiр елiмiзде банк жүйесi егемендiң алғаннан берi жүргiзiлiп келе
жатқан нарықтық инфрақұрылым iшiнде ең тиiмдi қалыптасқан жүйе болып
отырғаны белгiлi. Ал бiз осымен тоқтатпай банктiк жүйенi одан әрi
дамытуымыз керек. Ол үшiн банктiк жүйе қызметтерi туралы мамандық
деңгейiмiз жоғары болуы керек.
Мiне, сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасының
банк жүйесі” деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негізгі мақсат және міндеттерге:
1) Банктік жүйесінің несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
2) Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің
даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
3) Қазақстандағы банктік жүенің 2007 жылдан бергі ұлттық жүйе ретінде
пайда бола бастауы, оның қазіргі таңда дейінгі қалыптасу жағдайын
сипаттау.
4) Банк жүйесінің негізгі элементтері болып табылатын Орталық банктер мен
коммерциялық банктерінің экономикада атқаратын қызметтері мен
опперацияларын талдау.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСI
1.1 Банк жүйесі қызмет етуінің макроэкономикалық сипаты және Орталық
банктiң ақша айналысын басқаруы
Басқа да нарық секiлдi , ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс
болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берiлген мезетте мемлекеттегi
төлем құралдары айналымының жиынтығы.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттiк орган. Олар Ұлттық банктiң
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама алу
түрiнде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бiрлiгi – теңге болып
табылады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажеттi мөлшерiн анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етедi, сақтау, жою және қолма-ұол ақшаны
жинақтау тәртiбiн орнатады. (Сурет-1) 2, 181 б.
R S ұсыныс
D сұраныс
Mx
Сурет-1 - Орталық банктiң ақшаға бақылау жасауы
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел
мемлекеттерiнiң ақша бiрлiктерiне айырбастау бағамын анықтау тәртiбiн
белгiлейдi. Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздiксiз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол ақшасыз түрiнде де болуы мүмкiн. Қолма-
қол ақша түрiндегi эмиссия – айналысқа банкноттар мен тиындардың қосымша
шығарылуын сиапттайды.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, мiндеттi және артық резервтер жатаы.
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк
депозиттерiнiң бөлiгi.
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi
корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер
өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен iске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кенеюi шегiн көрсететiн және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетiн ақша мультипликаторының мөлшерiне әсер етедi.
Ақша ұсынысының үлгiсi және ақша мультипликаторы келесi формуламен
берiледi:
MS = C + D
Мұндағы:
МS – ақша ұсынысы;
С - банк жүйесiнен тыс қолда бар ақша;
D – депозиттер. 3, 142 б.
Қазiргi замандағы банк жүйесi – жеке резервтi жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерiнiң бiр бөлiгiн ғана резерв түрiнде сақтайды, ал
қалған бөлiгiн қарыз беру үшiн және актив операциялар үшiн пайдаланады.
Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктiң ақша ұсынысын өсiру
мүмкiндiгi бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесi шеңберiндегi
төлем құралдарының эмиссиялық үрдiсi. 4, 165 б.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрi жаңа депозит пайда болуының
нәтижесiнде туындайды.
MS = 1 rr * D
Мұндағы:
rr – банк резервiнiң нормасы;
D – алғашқы салым;
1rr – банк мультипликаторы немесе депозиттiк
мультипликатор. 3, 143 б.
Ақша ұсынысының жалпы үлгiсi Орталық банк рөлiн ескере отырып
жасалады және банк жүйесiндегi депозиттiк ақшаның бiр бөлiгiнiң қолма-қол
ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердiң
резервтерi мен банк жүйесiнен тыс қолма-қол ақша.
MB = C + R
Мұндағы:
MB – ақша базасы;
С – қолма-қол ақша;
R – резерв.
MS = C + D
Мұндағы:
MS – ақша ұсынысы;
С – қолма-қол ақша;
D – депозиттер.
Ақша мультипликаторы – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы: 3,
144 б.
m = MS MB = MS = m * MB
Мұндағы:
m – ақша мультипликаторы.
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерiнiң (с * r) депозит
коэфиценттерiне және резерв депозитiне (rr) қатынасы түрiнде анықтауға
болады.
m = cr + 1 cr + rr * MB
Мұндағы:
с = C D – қолда бар ақша;
r = R D – резервтер. 3, 144 б.
Сонымен , ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдерiне тәуелдi.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi
мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер
мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
4, 165 б.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлiгiнiң
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етедi, мультипликатордың
коэфиценттiк жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тiкелей
реттелмейдi, бiрақ оның мөлшерi инфляция деңгейiне әсер етедi және ақша-
несие саясаты үшiн үлкен мәнi бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзiмдi депозиттердiң және ұзақ мерзiмдi
инвестициялық несие салымдарының өсуiн көрсетедi, бұл тек қана жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенiм болғанда ғана
мүмкiн, керiсiнше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенiмнiң көрсеткiшi болып, ақша жынындағы қолма-қол ақша үлесiнiң өсуiмен,
ұзақ мерзiмдi жинақтардың төменгi үлес салмағымен, шаруашылық
субъектiлерiнiң ұлттық валютасын сенiмдi активтерге аударумен бiрге жүредi.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейiне
байланыцсты болады, ол ақша жиынының жалпы iшкi өнiмге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетарлық деңгейi
жоғарылайды.
Ақша базасы төмендегi кестеде келтiрiлген. 2, 189 б.
Кесте 1. Орталық банктiң ақша базасы
Актив Пассив
Шетелдiк активтер Коммерциялық банктер резервтерi
Коммерциялық банктерге несие беру Банктен тыс секторлардың банкноттары
Мемлекеттiң борыштық мiндеттемелерi Мемлекет депозиттерi
Меншiктi капитал
Кесте 2. Коммерциялық банктердiң ақша базасы
Актив Пассив
Орталық банктегi өтелмеген қарыз
Кассалық қаражат пен орталық Жеке сектордың депозиттерi
банктегi резерв
Несиелер және бағалы қағаздар Меншiктi капитал
1.2 Қ.Р-да банктiк жүйенiң қалыптасуы мен дамуы
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылы
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды. Ол ҚазКСР-ның Мемлекеттік банкі және екінші
деңгейдегі банктер.
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң
қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО
– ның банк жүйесiмен тығыз байланысты. Сондықтан мен елiмiздiң банктiк
жүйесi туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен
жүргiзiлiп жатқан реформаларға тоқталғым келдi. 5, 114 б
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңiнде несиенi басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк
қызмет көрсету механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне
жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi,
сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарым – қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда
болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi
реформалаудың маңызы зор болды.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк
зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және
жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып,
банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына
кетуiне жол бередi.
Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған
несие ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып
саналды. Мемлекеттiк банк республиканың меншiгi және оның Орталық банкi
болып саналды. Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн
эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң
кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында коммерциялық банктер
ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп
жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында
осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн
басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi
мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп ( Орталық –
Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе
акциянерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы
болғанда есептеледi. 6, 231 б
1991 – 1993 жылдары елiмiзде экономиканың күрт құлдырауымен байланысты
инфляция қарқыны өте жоғары болды. Оның тiптi кейбiр кездерде 1000% - ға
дейiн жеткенi көрiндi. Нәтижесiнде банктерде несиелiк жұмсалымдар құрылымы
әлдеқайда нашарлады, мерзiмi өтiп керкен несиелер үлесi ұлғайды. 1992 жылы
Республикада басталған төлемсiздiк дағдарысы кәсiпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер еттi. Көптеген кәсiпорындар
өнiм өндiрудi төмендеттi, ал кейбiреулерi өндiрiстi тiптi тоқтатуға мәжбүр
болды.
Осылайша 1993 жылы өзiмiздiң төл ақшамыз теңгенi енгiзуге тура келдi.
Осыдан бастап Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуiмен ақша - несие саясатын
жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық
қағидаларды ендiру, банктердiң қызметтерiн реттеу жүйесiн нығайтуға қатысты
толық жауапкершiлiк жүктелдi.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға
алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына
орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың әрекетiне
бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан
Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған
Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
7
Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейiн сәттi жүзеге асырылған жағдайда
келесiлерге қол жеткiзу мүмкiндiгi болжанған:
- Ұлттық банктiң негiзiнен классикалық орталық банктерге тән валюталық
және ақшалай – несиелiк реттеулердiң барлық құралдар жиынтығын енгiзудi
аяқтау және оны пайдалану;
- Экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтiк реттеудi
жетiлдiру және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебiнен барлық
коммерциялық банктер қызметiнiң сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың
капиталдандыру деңгейiн жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын
банктер тобын қалыптастыру;
- Банкаралық несиелiк және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету
жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағамы
тұрақтылығына қол жеткiзу, ал Ұлттық банк оларға тек өзiнiң тiкелей және
жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етедi;
- Республикалық бюджеттiң тапшылығын Ұлттық банктiң тарапынан тiкелей
несиелеуден бас тартып, оның iшкi және сыртқы қаржылық нарықтарда
инфляциялық емес әдiстер арқылы қаржыландыруға көшу;
- Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында төлемдердiң қауiпсiз,
уақтылы және тиiмдi жүзеге асыру мақсатында елiмiздiң төлем жүйесiнiң
сапалы қызмет ететiн жаңа деңгейiне қол жеткiзу және ұзақ мерзiмдi ұлттық
төлем жүйесiн дамыту;
- Орта және ұзақ мерзiмдi инвестициялық жобаларды инфляциялық емес
несиелеу жүйесiнiң негiзiн қалау. 8, 16 б
Бағдарламаның өткiрлiгiне қарамастан, iстiң нақты жағдайын ескере отырып,
оны жүзеге асырды. Ең алдымен ақша – несиелiк реттеудiң құралдары мен
әдiстерi дами түстi.
Банктердiң қайта қаржыландыру механизмдерiнде маңызды өзгерiстер болды.
1995 жылы қаңтар айынан бастап директивтi несиелердi беру тоқтатылды.
Орталықтандырылған көздер есебiнен берiлетiн несиелердiң көлемi және
мерзiмi қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметi негiзiнен Ұлттық банктен
екiншi деңгейлi банктерге көштi және олар өз кезегiнде экономиканы
несиелеудi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздерi тарту есебiнен
қамтамасыз етуге бейiмделедi. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбiрек ден қойды, оларға: банктердi несиелеу, Үкiметтi
несиелеу және жалпы ақша – несиелiк және ақша – валюталық реттеу жүргiздi.
1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығының дамуын
қамтамасыз еттi, ашық нарықтағы операциялар басталды.
Ұлттық банк жүргiзген валюталық бағам саясаты нарықтық жағдайлардың қысқа
мерзiмдi өзгерiстерiнен туындайтын теңгенiң алмастыру бағамының қозғалысын
реттеуге бағытталған. 1995 жылы Қазақстандық банк аралық валюта-қор
биржасындағы АҚШ долларын сатып алу түрiндегi Ұлттық банктiң интервенциясы
олардың нарықта сату формасындағы интервенциясымен сай келдi.
1995 жылы алтын валюталық резервтердi басқару бойынша көптеген жұмыстар
жүзеге асырылды. 1995 жылы сәуiрде Ұлттық банктiң басқармасы алтын валюта
резервтерiн басқару тұжырымдамасын бекiттi. Ұлттық банк алтын валюта
резервтерiн көбейту мақсатында валюта мен қымбат бағалы металдарды
депозитке орналастыру, валюта мен қымбат бағалы металдарды сату және сатып
алу операцияларын жүргiздi. 9, 25 б
Осы жылы ел экономикасын сауықтыру мақсатында макроэкономикалық ретеу мен
ақшалай-несиелiк және салық бюджеттiк саясатты үйлестiру iсiнде Ұлттық банк
пен Қаржы министрлiгi арасындағы қатынастар бекеи түстi.
1995 жылы екiншi деңгейдегi банктер жүйесiнде өзгерiстер болды. Банктердi
тарату немесе бiрiктiру процесi жалғасты. Бұған Ұлттық банк тарапынан
екiншi деңгейдегi банктердiң өтiмдiлiгi мен олардың капиталдануына қоятын
талаптардың күшеюi әсер еттi. Нәтижесiндеi, бiр жыл iшiнде банктердiң саны
191-ден 130-ға қысқарды. Сондай-ақ олардың құрылымы да өзгердi. Мемлекет
аралық банк құрылды, оның саны (4-тен 6-ға дейiн), шетелдiк және бiрлескен
банктердiң саны (6-дан 7-ге дейiн) өстi.
Ұлттық банк пен Үкiмет бiрiге отырып, бұрынғы салалық мамандандырылған
банктердi қайта қалыптастыру мен одан әрi дамыту бойынша күрделi жұмыс
жасады. Елде функционалдық арнайы мемлекеттiк банктердiң құрылуы жалғасты.
Екiншi деңгейдегi банк – Сауықтыру банкi құрылып , өз жұмысын бастады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банктiк жүйенiң қызмет етуi
бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар iс жүзiнде толығымен орындалды.
Осыған орай бағдарламаға сәйкес “Қазақстан Республикасы Ұлттық бактi
туралы” және “Қазақстан Республикасы банктер және банктiк қызмет туралы”
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлықтары шықты. 7
1995 жылы Қазақстан банктiк жүйесiн реформалау бағдарлмасын жүзеге асыру
орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға мүмкiндiк туғызды.
Оның мақсаты мен мiндеттерi тұтастай алғанда, 1995 жылғы бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банк ретiнде атқарған қызметi кезiнде
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша – несиелiк саясаттың құралдарын пайдалануға
көшу мiндеттерiн жүктедi.
Мiне осылайша осы уақытқа дейiн егемен елiмiзде банктiк жүйемiз
қалыптасып , ол ТМД елдерi iшiндегi ең дұрыс құрылған қаржы жүйесi болып
отыр. Ендi осы екi деңгейлi банктiк жүйемiздi жан – жақты талқылайық.
Бұл жағдайда экономикада инфляцияның төмендеуiнде және олардың
нарықтық жолға көшуiнде , ең алдымен меншiктi жекешелендiрудегi ролi
айрықша. Мұнда банктiк жүйенiң негiзгi мақсаты – несиелiк механизмдi
жетiлдiру, ақша массасын реттеудегi әдiстерiн жетiлдiру, есеп айырысуды
тездету және төлем тәртiбiн сақтау болып табылады.
Елiмiзде 1993 жыл 15 қараша айынан бастап өзiмiздiң ұлттық валютамыз –
теңгемiздi енгiздi. Бiрақ инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шiлде
айында 46% -ке жеттi. Ұлттық банкпен үкiметтiң монетарлық саясаты
қабылдануының нәтижесiнде 1994 жылы тамызда 13,5%-ке , ал бүгiнгi таңда
инфлиция жоспарланудан ауытқымай 5,8%-тi құрады. 6, 75 б
Банктiк жүйенiң реформасы жеке кәсiпорындардың банктен несие алуын
қамтамасыз етедi, жеке сектордың дамуына жәрдемiн тигiзедi. Осы мерзiмде ол
шығынды мемлекеттiк кәсiпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Сөйтіп Қазақстан республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
жолдарын бірнеше кезеңдерге болады:
- Бірінші кезең, 1917 жыл мен 1930 жыл аралығы – патшалық Ресейден қалған
банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі банктер
мен несиелік мекемелер қатер қызмет етіледі.
- Екінші кезең, 1930 жыл мен 1987 жыл аралығы - КСРО мемлекеттік банкі
әмбебап қызмет атқарады, яғни ол мемлеккеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет
көрсетеді.
- Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және нормативтік актілер шығарушылық,
бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған банктер
экономиканың әр түрлі салаларына қызметт көрсетті. Сонымен бірге 1990
жыл басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
- Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы. 5, 128 б
Енді банктік жүйенің даму тарихы кезеңдерінің ішінде ең маңызды болып
табылатын Қазақстан Республикасында ұлттық банк жүйесін қалыптастыру
кезеңіне толық тоқталып өтсек.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕКІ ДЕҢГЕЙЛІ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас
органның ролiн атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық рөлi мемлекет берген
үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең
өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн
қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде
экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар – ақша тепе-
теңдiк саясатын жүргiзедi.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi Қазақстан Республикасының Орталық банкi және
республикамыздағы банк жүйесiнiң жоғары деңгейi болып табылады.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төмені бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, іс әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде
жүргізеді. Өз жұмысын Үкіметпен келісіп, кеңесіп отырады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес өзінің
қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде қызмет етеді. Заңның
9-бабына сйкес Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге көлемiнде мына
қаражаттар есебiнен құрайды: республикалық бюджеттен бөлiнген қаражаттар,
мемлекеттен алынған негiзгi қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан
аударымдар. 1
Ұлттық банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
- Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
- Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
- Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып
алу – сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң
экономикалық саясатын жүргiзедi.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды: 1
1. Айналыстағы ақша массасының көлемiн реттеу жолымен ҚР-да мемлекеттiк
ақша-несие саясатын жүргiзiп, ҚР аумағында банкноталар мен монеталарды
айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады. Егер ақша-несиелік
реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкін болмаған жағдайда Ұлттық
банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары бойынша
проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік
сертификаттардысатып алумен және сатумен шұғылданады.
2. Кепiл берушi Үкiмет болып табылатын ҚР-ның iшкi және сыртқы қарызына
қызмет көрсетуге қатысады;
3. ҚР-сы аумағында еншiлес банк ашуға рұқсат бередi;
4. Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын
өкiлдiлiктерiн ашуға келiсiм және банк операцияларын жүргiзуге лицензия
бередi;
5. Банктердiң бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тiркелуiне дейiн өзi
белгiлеген тәртiппен мiндеттi сараптауын жүргiзедi;
6. Ол банктерге несие беруге , банктердiң қарыз капиталы нарығындағы ашық
позициясын бақылау жасауға құқылы. Банктерге сонғы сатыдағы несие берушi
болып табылады;
7. Банктердiң жұмысына және шетелдiк валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргiзедi;
8. Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелердi өзгерту арқылы банктiк
пайыз мөлшерлемелерiнiң деңгейiн реттеудi жүргiзедi;
9. Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртiбiн, жүйесiн және нысандарын
анықтайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz