Әбен Сатыбалдиевтың шығармашылығы
КІРІСПЕ
1 . ТАРАУ Ә. САТЫБАЛДИЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1. Ә. Сатыбалдиев . көркем аударма шебері
1.1.1. Сатыбалдиевтың өзбек тілінен аударған шығармалары
1.1.2. Орыс тілінен аударған шығармалары
1.2. Көркем аударма туралы ойлары
2.ТАРАУ И. ГОНЧАРОВТЫҢ «ЖАР» РОМАНЫ Ә.САТЫБАЛДИЕВ АУДАРМАСЫНДА
2.1. Портрет, пейзаж, диалог, ұлттық ерекшеліктердің аударылуы
2.2. Бейнелеу құралдарының аударылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 . ТАРАУ Ә. САТЫБАЛДИЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1. Ә. Сатыбалдиев . көркем аударма шебері
1.1.1. Сатыбалдиевтың өзбек тілінен аударған шығармалары
1.1.2. Орыс тілінен аударған шығармалары
1.2. Көркем аударма туралы ойлары
2.ТАРАУ И. ГОНЧАРОВТЫҢ «ЖАР» РОМАНЫ Ә.САТЫБАЛДИЕВ АУДАРМАСЫНДА
2.1. Портрет, пейзаж, диалог, ұлттық ерекшеліктердің аударылуы
2.2. Бейнелеу құралдарының аударылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Аударма ұлт пен ұлтты, мәдениет пен мәдениетті жақындастырудың басты рухани құралы ретінде барған сайын маңызын арттыруда. Көркем аударма – үлкен шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде жаңа көркемдік құндылықты жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының шығармашылық белсенділігін танытады.
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі ретінде онда аудармашының дүниетанымы мен тәсілі, шығармашылық дербестігі әрі аудармадағы, сонымен қатар, түпнұсқадағы ұлттық ерекшелігі айқындалады. Аудармашы міндеті автордың дүниетанымына, жазу мәнеріне, стилистикалық сипатына бойлау, сонымен қатар, мейлінше бұл дүниетанымды, мәнерді, стильді туған тілінің құралдарымен барынша мәнерлі, әдемі жеткізе білу. Осы еңбекте жоғарыда аталған қағиданың қаншалықты дәрежеде сақталғаны анықталады.
Қазақ әдебиетінің белгілі өкілдерінің бірі, дарынды прозаик, қаламымен туған халқының бақытына, мәдениетіне қызметін аямаған азамат, ардақты қаламгер әрі аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың шығармашылығы қазақ әдебиетінің төрінен ерекше орын алады десек қателеспейміз. Оның туындылары жұп-жұмыр әңгімелер мен повестерден басталып кең көлемді, романдармен, бірнеше аудармаларымен жалғасады. Олар мысалы: «Қарттың мақтанышы», «Намыс», «Ескінің жұрнағы» сияқты шағын әңгімелері, «Ақмарал» повесі, «Беласар» романы, «Рухани қазына» атты кітабы, т.б. Сонымен қатар Әбен орыс, өзбек тілдеріндегі шығармаларды, мысалы: И. Гончаровтың «Обрыв», Н. Фазыловтың «Жүрек әмірі», А. Қаһһардың «Синчалак» повестерін, Б. Полевойдың «Нағыз адам туралы аңыз», Е. Мальцевтің «Шын жүректен», Ф. Гладковтың «Балалық шақ туралы әңгімесін», т.б. аударған. Аудармашы сондай-ақ шетел әдебиетінің көптеген туындыларын да тәржімалаған. Марк Твеннің бірнеше әңгімелерін: «Қытайлықтардың хаттары», «Сенатор Дильворти», «Ақ пілдің ұрлануы», т.б. қазақ тілінде сөйлетті. Бұл жұмыста Ә. Сатыбалдиевтың белгілі орыс жазушысы И. А. Гончаровтың «Обрыв» атты романының қазақ тіліне аударылуы мәселесі қарастырылады.
«Обрыв» романы «Жар» деген атпен 1958 жылы кітап болып шықты.
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар, ұлттар, мемлекеттер арасындағы әлеуметтік, рухани, ғылыми, мәдени қарым–қатынастың алмасудың құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың құралы. Сондықтан да, аудармашыларға, әсіресе, көркем әдебиет аудармашыларына қоятын талаптар өте жоғары. Ол түпнұсқа және аударылатын тілді, екеуін де мейлінше тең дәрежеде білуге тиіс. Оған қоса, өз тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің қадірін білетін, әрбір құбылысты, көріністі көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын ойы терең, қиялы ұшқыр, ақындық–жазушылық дарынның иесі, еңбекқор, сезімтал суреткер болуы шарт. Аудармашы шығармадағы жай ғана тілдік элементтерді жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді жеткізуіменен шеберлік танытады. Ә.Тарақ: «Түпнұсқалық шығармашылықты шынайы түрде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі». Міне, осы еңбекте аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың аталған талаптарға қаншалықты сәйкес келетіндігі анықталып, оның аудармашылық деңгейіне баға беріледі.
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі ретінде онда аудармашының дүниетанымы мен тәсілі, шығармашылық дербестігі әрі аудармадағы, сонымен қатар, түпнұсқадағы ұлттық ерекшелігі айқындалады. Аудармашы міндеті автордың дүниетанымына, жазу мәнеріне, стилистикалық сипатына бойлау, сонымен қатар, мейлінше бұл дүниетанымды, мәнерді, стильді туған тілінің құралдарымен барынша мәнерлі, әдемі жеткізе білу. Осы еңбекте жоғарыда аталған қағиданың қаншалықты дәрежеде сақталғаны анықталады.
Қазақ әдебиетінің белгілі өкілдерінің бірі, дарынды прозаик, қаламымен туған халқының бақытына, мәдениетіне қызметін аямаған азамат, ардақты қаламгер әрі аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың шығармашылығы қазақ әдебиетінің төрінен ерекше орын алады десек қателеспейміз. Оның туындылары жұп-жұмыр әңгімелер мен повестерден басталып кең көлемді, романдармен, бірнеше аудармаларымен жалғасады. Олар мысалы: «Қарттың мақтанышы», «Намыс», «Ескінің жұрнағы» сияқты шағын әңгімелері, «Ақмарал» повесі, «Беласар» романы, «Рухани қазына» атты кітабы, т.б. Сонымен қатар Әбен орыс, өзбек тілдеріндегі шығармаларды, мысалы: И. Гончаровтың «Обрыв», Н. Фазыловтың «Жүрек әмірі», А. Қаһһардың «Синчалак» повестерін, Б. Полевойдың «Нағыз адам туралы аңыз», Е. Мальцевтің «Шын жүректен», Ф. Гладковтың «Балалық шақ туралы әңгімесін», т.б. аударған. Аудармашы сондай-ақ шетел әдебиетінің көптеген туындыларын да тәржімалаған. Марк Твеннің бірнеше әңгімелерін: «Қытайлықтардың хаттары», «Сенатор Дильворти», «Ақ пілдің ұрлануы», т.б. қазақ тілінде сөйлетті. Бұл жұмыста Ә. Сатыбалдиевтың белгілі орыс жазушысы И. А. Гончаровтың «Обрыв» атты романының қазақ тіліне аударылуы мәселесі қарастырылады.
«Обрыв» романы «Жар» деген атпен 1958 жылы кітап болып шықты.
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар, ұлттар, мемлекеттер арасындағы әлеуметтік, рухани, ғылыми, мәдени қарым–қатынастың алмасудың құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың құралы. Сондықтан да, аудармашыларға, әсіресе, көркем әдебиет аудармашыларына қоятын талаптар өте жоғары. Ол түпнұсқа және аударылатын тілді, екеуін де мейлінше тең дәрежеде білуге тиіс. Оған қоса, өз тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің қадірін білетін, әрбір құбылысты, көріністі көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын ойы терең, қиялы ұшқыр, ақындық–жазушылық дарынның иесі, еңбекқор, сезімтал суреткер болуы шарт. Аудармашы шығармадағы жай ғана тілдік элементтерді жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді жеткізуіменен шеберлік танытады. Ә.Тарақ: «Түпнұсқалық шығармашылықты шынайы түрде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі». Міне, осы еңбекте аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың аталған талаптарға қаншалықты сәйкес келетіндігі анықталып, оның аудармашылық деңгейіне баға беріледі.
1. Бельгер Г. Талжанов С. «Аудармашылық – үлкен өнер» // Қазақ әдебиеті, 1967, 17 сәуір.
2. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы: Жазушы, 1987.
3. Белинский В.Г. Сборник сочинений. В 3-х томах. Том II – М.: Гослитиздательство, 1948. – 932 с.
4. Көркем сөздің келісті шебері //«Егемен Қазақстан», 1994 жыл, 30 желтоқсан.
5. Жұмабаев Ә. Сөз қазынасының кеншісі. – Алматы: Дидар, 1994.
6. Тарақов Ә. Аударма психологиясы және мәдениеті. — Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 136 б.
7. Әдебиеттің күрделі саласы // Қазақ әдебиеті, 22.XII.1961.
8. Аударма әлемінде // Қазақ әдебиеті, 2.III.1962.Гончаров И. Жар. Алматы: ҚМКӘБ, 1958.
9. Сатыбалдиев Ә. Дауылдан да күшті. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 286 б.
10. Рашидов Ш. Бурондан кучли. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиет ва саньат нашриети, 1979. – 289 б.
11. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: 1998. – 383 б.
12. Ергөбек Қ. Жазушы шеберханасы. Алматы: ҚазАқпарат, 2002.
13. Чуковский К. Высокое искусство. М.: Сов. Писатель, 1988.
14. Біздің Нәсір (өзбек жазушысы Н.Фазылов туралы) // Қазақ әдебиеті.
15. Тарақов Әнуар. Аударма әлемі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б.
16. Оразаев Ф. Көркем сөздің саңлағы // Қазақ әдебиеті, 1972.
17. Жұртбаев Т. Көркем аударма: Табыс пен талпыныс. 70-ші жылдары ана тілімізге аударылған прозалық шығармалар туралы // Жұлдыз, 1980. №12. 198-209 б.
18. Ергөбек Қ. С. Мұқанов. Алматы: Санат, 2000.
19. Железников В. Путешественник с багажом. – Москва: Советский писатель, 1979. – 289 стр.
20. Сатыбалдиев Ә. Жүгі бар жолаушы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1980.
21. Сатыбалдиев Ә. Сөз қазынасының кеншісі (Ә.Сатыбалдиевтың ғылыми еңбектері. Естеліктер). Құраст.: Қ.Қ.Алпысбаев, Л.Н.Дәуренбекова. — Астана: Аударма, 2008. — 328 б.
22. Әдеби өмір шежіресі // Құрастырған — Ә.Нарымбетов. — Алматы: Ана тілі, 2005. – 488 б.
23. Аударма туралы ойлар // Қазақ әдебиеті, 1967, 20 қараша.
24. Шахнама сапары// Қазақ әдебиеті, 1963, 14 маусым.
25. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы: Жазушы, 1965.
26. Гончаров И. Обрыв. М., 1950.
27. Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1958. — Т.12. - 498 б.
28. Кричевская. Л.И. Портрет героя. – Москва: Аспект-пресс, 1994, – 180 с.
29. Гончаров И. Жар. Алматы: ҚМКӘБ, 1958.
30. Стилистика русского языка. Москва, Наука, 1987-284 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Аударма мәдениетін көтере берейік // Қазақ әдебиеті, 1958, № 3.
2. Аударушы мен аударма // Қазақ әдебиеті, 1958, № 2.
3. Бектаев Қалдыбай. Большой казахско-русский русско-казахский словарь. – Алматы: Алтын қазына, 1999. – 704 с.
4. Қазақша-өзбекше сөздік, 2001, 256 б.
5. Русско-казахский словарь. 1-том А-О; 2-том О-Я. – Алматы: Арыс, 2007 – 640 с.
6. Тіл шұбарлығы неден? // Қазақ әдебиеті, 1958, 21 қараша.
7. Узбекча-қозоқча сухбатпашгич. Алматы: Сөздік-словарь, 2002 – 96 б.
2. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы: Жазушы, 1987.
3. Белинский В.Г. Сборник сочинений. В 3-х томах. Том II – М.: Гослитиздательство, 1948. – 932 с.
4. Көркем сөздің келісті шебері //«Егемен Қазақстан», 1994 жыл, 30 желтоқсан.
5. Жұмабаев Ә. Сөз қазынасының кеншісі. – Алматы: Дидар, 1994.
6. Тарақов Ә. Аударма психологиясы және мәдениеті. — Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 136 б.
7. Әдебиеттің күрделі саласы // Қазақ әдебиеті, 22.XII.1961.
8. Аударма әлемінде // Қазақ әдебиеті, 2.III.1962.Гончаров И. Жар. Алматы: ҚМКӘБ, 1958.
9. Сатыбалдиев Ә. Дауылдан да күшті. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 286 б.
10. Рашидов Ш. Бурондан кучли. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиет ва саньат нашриети, 1979. – 289 б.
11. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: 1998. – 383 б.
12. Ергөбек Қ. Жазушы шеберханасы. Алматы: ҚазАқпарат, 2002.
13. Чуковский К. Высокое искусство. М.: Сов. Писатель, 1988.
14. Біздің Нәсір (өзбек жазушысы Н.Фазылов туралы) // Қазақ әдебиеті.
15. Тарақов Әнуар. Аударма әлемі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б.
16. Оразаев Ф. Көркем сөздің саңлағы // Қазақ әдебиеті, 1972.
17. Жұртбаев Т. Көркем аударма: Табыс пен талпыныс. 70-ші жылдары ана тілімізге аударылған прозалық шығармалар туралы // Жұлдыз, 1980. №12. 198-209 б.
18. Ергөбек Қ. С. Мұқанов. Алматы: Санат, 2000.
19. Железников В. Путешественник с багажом. – Москва: Советский писатель, 1979. – 289 стр.
20. Сатыбалдиев Ә. Жүгі бар жолаушы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1980.
21. Сатыбалдиев Ә. Сөз қазынасының кеншісі (Ә.Сатыбалдиевтың ғылыми еңбектері. Естеліктер). Құраст.: Қ.Қ.Алпысбаев, Л.Н.Дәуренбекова. — Астана: Аударма, 2008. — 328 б.
22. Әдеби өмір шежіресі // Құрастырған — Ә.Нарымбетов. — Алматы: Ана тілі, 2005. – 488 б.
23. Аударма туралы ойлар // Қазақ әдебиеті, 1967, 20 қараша.
24. Шахнама сапары// Қазақ әдебиеті, 1963, 14 маусым.
25. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы: Жазушы, 1965.
26. Гончаров И. Обрыв. М., 1950.
27. Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1958. — Т.12. - 498 б.
28. Кричевская. Л.И. Портрет героя. – Москва: Аспект-пресс, 1994, – 180 с.
29. Гончаров И. Жар. Алматы: ҚМКӘБ, 1958.
30. Стилистика русского языка. Москва, Наука, 1987-284 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Аударма мәдениетін көтере берейік // Қазақ әдебиеті, 1958, № 3.
2. Аударушы мен аударма // Қазақ әдебиеті, 1958, № 2.
3. Бектаев Қалдыбай. Большой казахско-русский русско-казахский словарь. – Алматы: Алтын қазына, 1999. – 704 с.
4. Қазақша-өзбекше сөздік, 2001, 256 б.
5. Русско-казахский словарь. 1-том А-О; 2-том О-Я. – Алматы: Арыс, 2007 – 640 с.
6. Тіл шұбарлығы неден? // Қазақ әдебиеті, 1958, 21 қараша.
7. Узбекча-қозоқча сухбатпашгич. Алматы: Сөздік-словарь, 2002 – 96 б.
КІРІСПЕ
Аударма ұлт пен ұлтты, мәдениет пен мәдениетті жақындастырудың басты рухани
құралы ретінде барған сайын маңызын арттыруда. Көркем аударма – үлкен
шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде жаңа көркемдік құндылықты
жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының шығармашылық белсенділігін
танытады.
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі ретінде онда аудармашының
дүниетанымы мен тәсілі, шығармашылық дербестігі әрі аудармадағы, сонымен
қатар, түпнұсқадағы ұлттық ерекшелігі айқындалады. Аудармашы міндеті
автордың дүниетанымына, жазу мәнеріне, стилистикалық сипатына бойлау,
сонымен қатар, мейлінше бұл дүниетанымды, мәнерді, стильді туған тілінің
құралдарымен барынша мәнерлі, әдемі жеткізе білу. Осы еңбекте жоғарыда
аталған қағиданың қаншалықты дәрежеде сақталғаны анықталады.
Қазақ әдебиетінің белгілі өкілдерінің бірі, дарынды прозаик, қаламымен
туған халқының бақытына, мәдениетіне қызметін аямаған азамат, ардақты
қаламгер әрі аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың шығармашылығы қазақ әдебиетінің
төрінен ерекше орын алады десек қателеспейміз. Оның туындылары жұп-жұмыр
әңгімелер мен повестерден басталып кең көлемді, романдармен, бірнеше
аудармаларымен жалғасады. Олар мысалы: Қарттың мақтанышы, Намыс,
Ескінің жұрнағы сияқты шағын әңгімелері, Ақмарал повесі, Беласар
романы, Рухани қазына атты кітабы, т.б. Сонымен қатар Әбен орыс, өзбек
тілдеріндегі шығармаларды, мысалы: И. Гончаровтың Обрыв, Н. Фазыловтың
Жүрек әмірі, А. Қаһһардың Синчалак повестерін, Б. Полевойдың Нағыз
адам туралы аңыз, Е. Мальцевтің Шын жүректен, Ф. Гладковтың Балалық шақ
туралы әңгімесін, т.б. аударған. Аудармашы сондай-ақ шетел әдебиетінің
көптеген туындыларын да тәржімалаған. Марк Твеннің бірнеше әңгімелерін:
Қытайлықтардың хаттары, Сенатор Дильворти, Ақ пілдің ұрлануы, т.б.
қазақ тілінде сөйлетті. Бұл жұмыста Ә. Сатыбалдиевтың белгілі орыс жазушысы
И. А. Гончаровтың Обрыв атты романының қазақ тіліне аударылуы мәселесі
қарастырылады.
Обрыв романы Жар деген атпен 1958 жылы кітап болып шықты.
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар, ұлттар, мемлекеттер
арасындағы әлеуметтік, рухани, ғылыми, мәдени қарым–қатынастың алмасудың
құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың құралы. Сондықтан
да, аудармашыларға, әсіресе, көркем әдебиет аудармашыларына қоятын талаптар
өте жоғары. Ол түпнұсқа және аударылатын тілді, екеуін де мейлінше тең
дәрежеде білуге тиіс. Оған қоса, өз тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, әрбір құбылысты, көріністі көркем образдылық тұрғысынан
ұғына алатын ойы терең, қиялы ұшқыр, ақындық–жазушылық дарынның иесі,
еңбекқор, сезімтал суреткер болуы шарт. Аудармашы шығармадағы жай ғана
тілдік элементтерді жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді
жеткізуіменен шеберлік танытады. Ә.Тарақ: Түпнұсқалық шығармашылықты
шынайы түрде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі. Міне, осы
еңбекте аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың аталған талаптарға қаншалықты сәйкес
келетіндігі анықталып, оның аудармашылық деңгейіне баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма тарихы мен теориясының арасындағы
күрделі байланыстар көп жағдайда тәжірибеде еске алына бермейді. Әр
кезеңнің аударма саласындағы алға қойған мақсат-міндеттері ұстанған
қағидалары бөлек болатыны белгілі. 1960-1980 жылдары қазақ көркем аудармасы
жан-жақты дамып, аударманың тарихы мен теориясы жөнінде зерттеулер
жүргізіле бастады.
Аударматану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі — сапалы көркем аударма
жасау десек, ол ең алдымен аудармашылардың еңбегі арқылы жүзеге асатыны
белгілі. Ал оған авторлық тұрғыдан баға беріп, ғылыми саралап, әдеби
байланыс орнатудағы Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов пен Ә.Сатыбалдиевтердің
көркем аударма теориясы мен тәжірибесіне арналған еңбектерінің өзі арнайы
зерттеуді қажет ететін мол мұра. Аталмыш қаламгерлер аудармаға қатысты
пікірлер айтып қана қоймай, шет ел және орыс жазушыларының шығармаларын
қазақ тіліне аударуға да белсене ат салысты, тәжірибелерімен бөлісті.
Аударматану ғылымында көркем аудармаға қатысты ой тұжырымдарды жүйелеп,
талдау мәселесі де күн тәртібінде тұрған зәру мәселе екендігі даусыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1960 жылдардан бастап жалпы аударма және оның
тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында маңызды зерттеу еңбектері жарық
көре бастады. Қазақ прозасын орыс тіліне аударудың, орыс прозасын қазақ
тіліне аударудың өзекті мәселелеріне тоқталған еңбектер көптеп көрініс
тапты. Ә.Сатыбалдиевтің Рухани қазына, С.Нурышевтің Аударма туралы,
С.Талжановтың Көркем аударма туралы, З.Тұрарбеков Қазақ аудармасының
теориясы мен практикасы атты еңбектерін, аударманың арнаулы тарихын сөз
ете отырып, оның мәдени-әлеуметтік ролін қарастырады.
Қазақ аударма ісінің зерттелуіне батыл үлес қосқан Ә.Сатыбалдиев осы
уақытқа дейін зерттелмеген тұлға. Сатыбалдиевтың ғылыми еңбектерін,
естеліктерін зерделей отырып, жалпы талантты жазушы әрі шебер аудармашының
аудармашылық қырын зерттеген Қ.Қ.Алпысбаев пен Л.Н.Дәуренбекова болатын.
Олар Сөз қазынасының кеншісі деп аталатын ірі еңбекті құрастырды. Онда
Ә.Сатыбалдиев туралы ғылыми мақалалар мен естеліктер енгізілді.
Л.Н.Дәуренбекова 1960-1980 жылдардағы түпнұсқа мен көркем аударма
мәтіндерінің сәйкестігі туралы ізденіп, сол жылдары көркем аударманы кәсіби
биіктерге көтерген мамандар, аудармашылар — Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов пен
Ә.Сатыбалдиевтердің көркем аударма теориясы мен тәжірибесіне арналған
еңбектерін зерттеп, жалпы көркем аударманың өзекті мәселелеріне тоқталып,
шеберлік сыры, ой дәлдігі, баламалылық, сәйкестік деген мәселелердің
аудармашы талантымен, ізденісімен ғана емес, тәжірибесімен, теориялық
білімімен тығыз байланысты екенін зерттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсат – көркем аударма
теориясының негізгі өзегі – шеберлік сыры, ой дәлдігі, түсініктілік,
баламалық, сәйкестік деген мәселелердің аудармашы талантымен, ізденісімен,
өзіндік стилімен ғана емес, тәжірибесімен, теориялық білімімен тығыз
байланысты екенін дәлелдеу;
Әбен Сатыбалдиевтың көркем аудармадағы шығармашылық ізденістерін сараптау;
Еңбегіміздің басты мақсаттары ретінде И.А.Гончаровтың Жар атты романының
қазақ тіліне аудармасының сапалық деңгейін анықтау. Әбен Сатыбалдиевтың
аудармашылық шеберлігін анықтап, аударма саласына қосқан үлесін көрсету;
Түпнұсқа аудармасын талдап, тілдік және сөйлеу ерекшеліктерінің қаншалықты
дәл берілгенін зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, Ә.Сатыбалдиев
аудармаларының көркемдік ерекшеліктерін айқындау. Романды аударудағы
Ә.Сатыбалдиев қолданған әдіс-тәсілдерді (лексикалық, грамматикалық,
стилистикалық трансформация негізінде) анықтау. Аудармадағы портрет пен
пейзаждың, диалогтардың, жекелеген сөз тіркестерінің, бейнелеу құралдарының
аудармада сәтті шығуын стильдік жағынан дәлелдеу.
Осындай мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
салыстырмалы аударма ғылымының даму бағытын саралау;
қазақ аударматану ғылымының қалыптасуы мен өркендеуін, зерттелуін қарастыру
және қазақ аударматануы ғылымының бір дербес саласы екендігін көрсету;
аударма мәтінінің түпнұсқамен сәйкестік деңгейін аударма теориясы ережелері
негізінде пайымдау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ә.Сатыбалдиевтың шебер аудармашы болып, сонымен
қатар аударматану ғылымының сыншысы ретінде танылуы.
Ә.Сатыбалдиев аудармасындағы сәйкестіктің түрлері, олардың аударма мен
түпнұсқа арасындағы қызметтері анықталды;
Баламалылық қағидаларын қазақ аударматануына жақындатуға талпынуы;
Ә.Сатыбалдиевтың тәржімашылық еңбегінен құнды пікірлер мен ортақ
көзқарастар айқындалды;
Ә.Сатыбалдиевтей тәржіманның тәржімаларынан аударматану мен салыстырмалы
әдебиеттану ғылымына алғаш рет эпистолярлық жанрдың (хаттар, қолжазба,
т.б.) негізін қалаушылардың бірі болып танылуы;
аударма теориясы мен тәжірибесіне қатысты өзіндік тың пікірлер, тұжырымдар
жасауы;
Зерттеудің әдіс тәсілдері. Диплом жазу барысында алға қойылған мақсаттар
мен міндеттерді басшылыққа ала отырып, аудармашының тілдік-стильдік
ерекшелігін ашып көрсету оймен 1) Лексикалық трансформация: конкретизация,
генерализация, тұрақты сөз тіркестері, метонимия, ұлттық ерекшеліктер. 2)
Грамматикалық трансформация: сөйлемдер, орыс тілі сөйлемдерінің
конструкциялары, қосу, алып тастау. 3) Стильдік трансформация: тілдік
ерекшелігі және т.б. салыстырмалы талдау әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны ретінде Ә.Сатыбалдиевтың шығармалары, көркем аударма
теориясына қатысты еңбектері, аудармалары және аударма туралы ойлары, сын-
пікірлері, орыс, өзбек тілдерінен аударған көркем шығармалардың мәтіндері,
олардың түпнұсқалары пайдаланылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Ә.Сатыбалдиев – аудармашы ғана емес, аударма тарихы мен теориясына қатысты
тұшымды пікірлер айтқан белгілі зерттеуші;
Ә.Сатыбалдиев түпнұсқадағы белгілі бір сөзді қазақшалағанда онымен ұғымдас,
мәндес келетін бар сөздерді саралай отырып, солардың ішінен нақ сол
қалыпқа, көрініске жазушының бейнелеп отырған сөздердің баламасын дәл тауып
қоя білетін шебер интерпретатор;
Сатыбалдиев аудармасында түпнұсқадағы еркін сөз тіркестерін
фразеологизмдермен беру үлгісі жиі кездеседі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, зерттеу нысаны,
жұмыстың мақсаты мен міндеттері, мазмұны, зерттеу жұмысының ғылыми-
әдістемелік негізі жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі тарауды
қамтиды.
I–ші тарауда Әбен Сатыбалдиевтың өміріне қысқаша шолу жасалып,
аудармашының шығармашылық шеберханасы, орыс, өзбек тілдерінен аударған
шығармалары туралы айтылады, көркем аудармаға байланысты ойларына талдаулар
жасалады.
II–ші тарауда Гончаровтың Жар романының аударудағы аудармашы шеберлігі,
кейіпкерлер портретін тәржімалаудағы, пейзаж, диалогтардың, ұлттық
ерекшеліктердің, сонымен бірге бейнелеу құралдарын қазақ тілінде қаншалықты
сапалы деңгейде аударылғандығы туралы салыстырулар жасалады. Қорытындыда
жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, нақтыланады.
Әрбір туындының қазақшаға аударылуы автор үшін де, аудармашы үшін де үлкен
олжа, сонымен бірге шығармалардың ана тілімізге аударылуы көркем аудармаға
көптеген жаңалықтар енгізеді. Сондықтан, орыс әдебиетінің майталманы И.
Гончаровтың бұл шығармасы қазақ оқырмандары үшін үлкен табыс деуге болады.
Міне, осы зерттеу жұмысында жоғарыда аталғандарды жүзеге асыру көзделеді.
1 – ТАРАУ
Ә. САТЫБАЛДИЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Қытымыр уақыт пен қатал тұрмыстың таршылық торабы мен тақсіретін көп
тартып, өмірмен жағаласып өскен Әбеннің шығармашылық ортада өткен он жылы
көп оқып, көп ізденіп, рухани жағынан толысып өскен ең бір жемісті, құнарлы
жылдары болғанға ұқсайды. Ол өзгеше құштар құмарлықпен газет жанрларының
бар түріне еркін қалам сілтейді. Қарапайым хабар, мақаладан бастап, көркем
очерк, публицистика, фельетон, репортаж, сапарнама – бәрі-бәрін жазып
машықтанады. Орыс және әлем классикасының кәусарынан, туған әдебиетіміздің
тұнығынан қанып ішкен қаламгер біртіндеп бас-аяғы жұп-жұмыр көркем
әңгімелер мен повестер жазуға, туысқан елдер әдебиетінің өзі ұнатып, жаны,
жүрегі қалаған туындыларын аудару ісіне ден қояды.
Әбен Сатыбалдиев 1914 жылдың желтоқсанында Мойынқұм ауылында дүниеге
келеді. Әкесі Сағымбек қанжығасы ұдайы майланып жүретін аңшы екен дағы,
шешесі Қанапия он саусағынан өнері тамған ісмер болған деседі. Бірақ ол
әке-шеше тәрбиесін онша көре алмайды. Алты жасынан бастап ғұмырында құрсақ
көтермеген апайы Зәбира мен жездесі Жармағамбеттің қолында Әулиеатада
өседі. Жездесі делдалдықты кәсіп еткен пысық, еті тірі кісі екен. Соның уақ-
түйек шаруасын тындырумен жүргенде арада жеті жыл уақыт зулап өте шығады.
Бала оқудан қалады. Бірақ ол қынуырлы кісінің қасында жүріп, әр түрлі
адамдармен танысады, тіршілік-тұрмыстың талқысы дейтін қатал мектептен
өтіп, өмірдің ащы-тұщысын молынан татады.
Әбен 1927 жылы 13 жасқа толғанда ғана Асы интернатына оқуға түседі. Арада
төрт жыл өткен шамада, ол бесінші класты бітірмей жатып, лаждың жоғынан
оқуды тастап кетеді. Өйткені, 1931 жылы қазақ тарихының ең бір қаралы,
қасіретті беттері басталған еді. Сол кезде республика партия ұйымын
басқарған Ф.И.Голощекиннің зұлымдық саясаты зардабынан халқымыздың
жартысына жуығы алапат аштықтың құрбаны болады. Міне, осындай аласапыран
қиын кезде ол қара-құралы отбасының бас көтерері өзі болып қалады да,
жұмысқа шығады. Новосибирск қаласындағы үш айлық курсты бітіріп, Шымкент
облыстық астық дайындау мекемесінде іс жүргізуші болып, 1934 жылға дейін
істейді. Сөйтіп, жалпы жұрт басына түскен ауыр нәубеттің беті қайтып, ел
есін жиған шақта, Алматыдағы мемлекеттік банктің экономикалық-есеп
техникумына түсіп, оны үш жылдан кейін бітіреді. Қайтып келіп Шымкент
облыстық банкісінің конторында экономист қызметін атқарады. Оның газетпен
байланысы, жазуға бейімділігін сезіп, қалам тартуы, сол шамада басталса
керек. Әбеннің журналист жұмысын қалап алуы тап сол бір жылдар деген дұрыс.
Ол заманда ондай кісілерді жұмысшы шаруа тілшілері деп атайтын. Олар
жарғақ құлағы жастыққа тимей, өмір-тұрмыс жаңалықтарын, оқу-білім іздеген
талапты жастар, техника тілін түсініп, трактор мен комбайнды ерттеп мінген
ынталы адамдар туралы хабарларды газет, журнал редакцияларына жөнелтіп
жататын. Ақырында Әбен де ат басын соларға қарай бұрады. Бірер жылдан кейін
ол мамандығын күрт өзгертіп, облыстық Оңтүстік Қазақстан газет
редакциясының белді қызметкері болып жұмыс істейді.
50-жылдардың бас кезінде Әбеннің журналистік қаламы кемеліне келіп төселген
шабытты шағы еді. Ара – Шмель журналы ашылар сәтте оның жауапты хатшысы
болып, республикадағы әзіл-сықақ басылымының іргесін қаласуға белсене ат
салысты. Жұлдыз журналы редакторының орынбасары, Қазақ әдебиеті
газетінің бас редакторы қызметін атқарып жүрген кездерінде ол өзінің сирек
кездесетін іскерлігін көрсетті. Өмір құбылыстарын терең зерттеп, саяси-
әлеуметтік, мәдени-тұрмыс тақырыптарын, әдебиет пен өнер мәселелерін толғап
жазған материалдарынан оның ой-өрісінің кеңдігі, білім деңгейі, қалам
қарымы, әсіресе шұрайлы тілі анық танылды.
Әбен Сатыбалдиев Социалистік Қазақстан газетінің әдебиет пен өнер
бөлімінде жұмыс істеді. Мерзімді баспасөзде өткізген ұзақ жылдары, жоғарыда
айтылған журналистік қызметі, автордың еркінен тыс, көркем проза мен
аудармаға табиғи түрде ауысып, қатар өріліп кеткен тәрізді. Оның ауыл
өмірінің шынайы суреті жасалған Қарттың мақтанышы, Намыс, Ескінің
жұрнағы сияқты шағын әңгімелері мұның айқын айғағы. Ә. Сатыбалдиевтың
Ақмарал повесі жазушы атын қалың оқырман қауымға кеңінен танытқан сәтті
туындысы еді. Бұл повесінде ол жаңа қосылған екі жастың үй іші, отбасын,
өзара қарым-қатынасын бейнелі де, бедерлі тілмен жарқын көрсетуі арқылы
махаббат пен мансап, адалдық пен арамдық туралы аса маңызды адамгершілік,
имандылық мәселелерін қозғайды. Әдеби жұртшылық жазушының бұл шығармасын
жылы шыраймен қарсы алды. Әбен сөйлер сөзге келгенде дәл, көрікті шешен
сөйлер болса, өзі қызмет істеген редакцияларында жұмысты қандай байыпты,
адал атқарса, повесінің қаһарманы Ақмарал да өндіріс пен отбасы өмірін
қатар алып жүрген, іске шебер, сөзге шешен өзі секілді кейіпкер екеніне көз
жеткізесің. Ақмарал повесінен жазушы тілінің құнарлылығы, сөз қорының
молдығы айқын байқалып отырады.
Жазушының суреткерлік шеберлігін байқататын шығармасының бірі – Намыс
әңгімесі. Мұндағы бас кейіпкердің бірі Міржақыптың есте қалмауы мүмкін
емес. Әсіресе үстіне киген желеңінің ашылып кететін етегін жаба алмайтын,
үйіне келер қонақтың, қонақ болғанда, туған қайнағасын жақтырмай қарсы
алатын бүгінгі қала ханымының мінезін дөп басқандығы оқушыны риза етпей
қоймайды.
Жазушы адам қашанда үш қасиетімен ерекшеленіп тұрады. Біріншісі – тіл
орамдылығы, екіншісі – оқиғаны құрастыруы, орайластыруы. Ал үшінші жағдай –
жазу үстінде де асықпау, аптықпау. Ә.Сатыбалдиевтың бойында осы үш қасиет
те бар, ол қаламынан туған қандай шығарма болсын сырын сырбаздап шертеді.
Ә.Сатыбалдиевтың шығармашылық мүмкіндігінің молдығына, кең тынысты кесек
туындылар бере алатын суреткер екеніне оның Беласар романы куә. Тарихи
төңкерістік тақырыптың соны қабатын көтерген осы бір туындыда еліміздің
оңтүстік аймағы қазақтарының он алтыншы жыл оқиғасына қатысуын бейнелейді.
Бір өкінішті жері – роман аяқталмай қалған. Бұл жаңа туындысында
қаламгердің өмір материалдарын іріктеп-сұрыптап алуы, кейіпкерлерінің мінез-
құлқын даралап сомдауы, психологиялық жай-күйлерін ашуы, диалогтер түзуі,
табиғат суреттерін беруі жағынан жазушылық шеберлігінің арта түскені
аңғарылады. Патша отаршылдарының істеген зорлығы мен озбырлығына қарсы
тұрған Бектас сияқты халық арасынан шыққан батырдың образы сомдалып келе
жатады да, аяқталмай қалған кітаптан қаhарман өмірінің немен бітерін
білмей: Әттеген-ай! — деп тіліңді тістеп қала бересің. Сондай-ақ Медет
деген жас жігіттің жаламен қамалуына қынжыласың да, қашанда сұмдардың бет
алып кете беретіндігін, бұл өмірдің атам заманнан келе жатқан бітіспес дауы
екендігіне тағы да көз жеткізесің. Ә.Сатыбалдиев бұл романды ұзақ жазды. 50-
жылдары басталған кітаптың өзі дүниеден қайтқанша жарық көрмеуі –
жазушының өзіне қатты талап қоюынан болатын. Жазғанын біреу қайта түзете
алмайтындай етіп, оқиғаны тәптіштеп берумен қатар, кітапты оқыған кісінің
ештеңеге шүбәсі болмайтындай етіп жазу – барлық жазушының арманы, алдына
қояр мақсаты. Әбен де Беласар романында өз алдына осыны уәзипа тұтқан.
Он алтыншы жылдың суретін елестеткенде, қазақ әдебиетінде есте тұратын
көркем шығармалар – көбіне Сәбиттің Ботагөзі мен Мұхтардың Түнгі
сарыны. Біз Әбеннің романынан да осы суреттерді көре отырып, оның бұл он
алтыншы жыл оқиғасына өз тұрғысынан, өзіндік, яғни, Сатыбалдиевтың
тұрғысынан келгенін танимыз. Өйткені, оның роман жазуға келуі кездейсоқтық
емес, солай болуға тиіс жағдай болатын.
Әбен Сатыбалдиев – өмірдің талас-тартысын, адамның ақ пейілі мен арам
пиғылын, ақжарқындығы мен кертақыстығын жақсы білген психолог жазушы.
Бәлкім, оның біреудің қолында өсіп, әке-шеше қызығын көрмеуінен, ата-ана
мейірімділігін армандап өскендігінен болар – ата-ана мен бала арасындағы
қарым-қатынасқа баса көңіл бөледі, оны оқушыға тұзын татыта ұсынады.
Мысалы: Беласар романының мынадай сөзбен басталуынан-ақ айқын байқауға
болады. ...Ұмсындық термен мұнартқан көзін жеңімен сүртіп, үй жағына тағы
қарады. Төңкерген қазан қасындағы қара құмғанға ұқсап қалтиған жалаңаш бала
ербең ете қалғанда, еңсесі түскен ана кенет бір салқын самал соққандай
ширап сала берді.
Аталмыш романдар жазушы шығармашылығының баюы әрі шеберлігінің артуындағы
жаңа жоғарғы этап болуыменен бірге, қазақ әдебиетінде роман жанрының
дамуында да үлкен тәжірибелік жетістік болды. Өйткені бұл шығармалар
мазмұнының, тілінің байлығы, идеясының, кейіпкерлер характерінің тереңдігі
автордың бастапқы шығармаларынан да айырмашылығы бары сөзсіз.
Ә. Сатыбалдиев – көркем аударма шебері
Көркем аударма – көркем әдебиет жанрын басқа тілде баяндайтын аударма
түрі. Әлемді мәдени түрде меңгерудің көркемдік құралы. Адамзаттың
ой–санасының, білім–танымының дамуындағы мәдениеттер байланысының
өркендеуіндегі қызметі өлшеусіз. Ол әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен
және маңызды саласы болып табылады. Ол халықты рухани жағынан дамытудың
күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт,
ғылым мен білімнің қайнар бұлағы.
Не каждый кто умеет ходить, сумеет ходить по канату. Эта мысль принадлежит
Станиславу Лему. Так же не каждый, кто владеет двумя или несколькими
языками – переводчик, – деп Герольд Бельгер аудармашылық өнерді биік
бағалайды [1,36]. Расында да, аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Ол
әркімнің қолынан келе беретіндей еріккеннің ермегі емес. Аудармашы екі
тілді жетік білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым һәм зерттеуші болуға
тиіс. Аударма сапасы оның талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне,
тәжірибесіне, жазушылық шеберлігіне байланысты.
Аудармашы өзі білмейтіндерді шамасы осы деп, жалған дүние жасамау
керек. Өйткені, ол ел мен ел, халық пен халық, мәдениет пен мәдениеттің
дәнекершісі, басқа сөзбен айтқанда, олардың арасындағы өткелі.
Алдымен аудармашы түпнұсқа мәтіндегі заман тынысын, өмір құбылыстарын
қаншалықты кең қарқында бейнелегеніне қол жеткізу керек. Әдеби шығармада
көркемдік ойдың берілуі басты талап. Проза аудармасындағы бірінші талап бұл
аталған шығармалық проза түрінде автор ойының толық қамтылғандығы; екінші
талап автордың әңгімеге тән құралдармен өзінің ойын айқын жүзеге асыруы.
Үшіншіден, аударманың жазылу мәнері, тілі, стилінің шығарма түпнұсқасынан
ауытқымай, екі тіл арасындағы балансты ұстануы. Аудармашы аударылатын
әңгіменің түпнұсқасымен ғана емес, қаламгердің тұтастай шығармашылығымен
және оған қатысты әдеби зерттеулер, сын мақалалармен танысуы жөн. Аудару
кезінде оның тақырыбының қалайда түпнұсқамен сәйкес келуіне көңіл бөлінеді.
Содан соң, стильдік, ырғақтық-интонациялық ерекшелігі сараланады. Осы
қағидаларды Ә.Сатыбалдиевтың қаншалықты сақтағанын оның аудармаларынан
байқайтын боламыз.
Сонымен қатар, аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана
тілінің бүкіл қазынасы ақтарылып, төңкеріліп отырылады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы небір байырғы сөздер, кейде тіпті, ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Ал балама деген не? Аударма теориясындағы баламалылық (эквиваленттік)
ұғымын түсініп алу үшін, алдымен эквивалент терминінің мәніне, қолдану
аясына назар аударайық.
Эквиваленттік түсінігін алғаш 1803 жылы Дж. Дальтон енгізген. Эквиваленттік
(лат. Aequalis – барабар, valentis – тепе-тең күші бар) — деген мағынаны
білдіреді. Ал, қазақ көркем аударматануында эквивалент ұғымы — б алама
ұғымымен түсіндіріледі. Яғни, аудармашы түпнұсқадағы мәтіннің әрбір сөзіне
аударатын тілдегі сөздерден мәндес сөз тауып бере алмаса, онда мәтіндер
арасында идентификация жойылады.
Ә.Сатыбалдиев аудармадағы баламалылықты былайша сипаттайды: Қазақ тілі
мәндес (синоним) сөздерге өте бай. Олардың кейбіреулерінің мағыналық
шектері көмескі сияқты болып та тұрады. Бірақ, шын сөз зергерінің қолымен
орнын тауып қойылған кезде ептеп де болса мағыналық ерекшелігі ашыла түседі
де, сол қойылған жерінде, әсемдік өрнегінің жарасымын тапқан бір бояуындай
болып құлпыра жайнап шыға келеді. Мәселен, нұр, сәуле, шуақ деген сөздер
бір-біріне қаншалық ұқсас болғанымен, кейде солардың бірін тастап,
екіншісін алғың келіп отырады. Себебі: түпнұсқадағы баламасын іздеп отырған
сөзіңді жеке бөліп алғанда осылардың қай-қайсысы болса да ауыстыра алатын
сияқты көрінгенімен, оның айналасындағы сөз тіркестерінің арасына кіргенде
ол жымдаспай қалуы мүмкін. Бұл жерде сол сөйлемнің, жалпы айтылып келе
жатқан ойдың ырғағы, екпіні, үні — жалпы симфониясы билеп кетеді, — дейді
[2,201].
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі. Мұнда түпнұсқа негізгі
қызметті атқарады. Аудармашының шығармашылық тәсілі негізінен оның
дүниетанымына байланысты. Өзінің дүниетанымына сәйкес аудармашы өзі таңдап
алған шығармалардағы көркем шындықты мазмұн мен түр бірлігінде, жекеден
жалпыға дейінгі тұтастықтың байланысында бейнелейді.
В.Г.Белинский: Литература есть достояние всего общества, которое
через нее обратно получает себе, в сознательной и изящной форме, все то,
чему источником было его же собственное непосредственное бытие. Общество
находит в литературе свою действительную жизнь, возведенную в сознание.
Поэтому в моментах развития литературы, обыкновенно называемых
литературными эпохами и периодами, отражаются моменты исторического
разаития народа, – и в таком случае литература точно так же объясняет собою
политическую историю народа, как и история – литературу, – дейді [3,87].
Заман, уақыт шындығын жан–жақты ашып беруде әдебиет туындысына шендесер
ештеңе жоқ, тіпті бұлтартпас логикалық пайымдауларға сүйенетін ғылым да бұл
ретте нағыз талантты көркем шығармалармен тайталаса алмайды.
Ал, адамзат тарихын көркем әдебиет шығармаларынсыз түсіну, онсыз көзге
елестету мүмкін емес.
Аудармашыға ауадай қажет нәрсе – нағыз энциклопедиялық жан–жақты білім,
жоғары мәдениет. Ол түпнұсқаның тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан,
тұрмыс салтынан, әдет–ғұрпынан, сол дәуірдегі қоғамдық қалыбынан мол
хабардар болуға тиіс. Тіпті, нағыз сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат
тарихы мен мәдениетіне байланысты көп мәселелерден мағлұматсыз болмауы
керек. Өйткені, ол әрбір ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп
отырмаса, сөздің арғы сырын жеткізе алмайды.
Жоғарыда айтылғандардың бәріне көп жылдық тәжірибеден, жалықпай сызу,
өшіру, қайта жазу негізінде дамылсыз машықтана беруден барып бірте–бірте
ашылатын нағыз өнерпаздыққа тән нәзік шеберлік қосылса, әр автордың
әуеніне, үніне айнытпай салып, автор боп күліп, автор боп жылап, автор боп
қатулана білетін артистік құбылымпаздық, өзінің ішкі сезім дүниесін әрқашан
ширатып ұстап, әр мақамға бұра алатын, әр сайға жүгіртіп, әр шыңға көтере
алатын ырық болса, мұның бәрін істегендегі өзінің ер ардақты борышы –
қасиетті ана тілінің өткірлігін, көріктілігін, икемді орамдылығын,
мағыналылығын, күллі сән–сәулетін арттыра әсемдей түсуге себін тигізу
екенін, ана тіліндегі оқырмандардың ой–өрісін ұлғайта түсуге қызмет ету
екенін нағыз азаматша түсінсе – міне аудармашылық өнердің қонғаны деп осыны
айтуға болады.
Адамдар өмірі алдыңғы толқын ағалардың артқы толқын інілеріне көрсетер
келісті үлгі-өнегелерінің әсерімен жаңа арнада жалғаса берері даусыз-ау.
Елуінші жылы Социалистік Қазақстан газетінің бас редакторы Қасым
Шәріповтен бастап, оның орынбасарлары Зейнолла Жарқынбаев, Әділбай Омаров,
жауапты хатшы Бәри Мазитов, редакция бөлімдерінің бастықтары Мұқан
Иманжанов, Ғұмар Аққұлов, Әбдуәли Қарақұлов, Қаби Мыңжанов, Зуфар
Айтмағамбетов, Әбен Сатыбалдиев сынды ағаларымыз жас кадрлар — артқы толқын
інілеріне өз тараптарынан зор қамқорлық жасап, журналистік қабілеттерін
ұштай түсуіне ақыл-кеңестерін аямайтын. Олар сол абзал ағаларының өмір
тәжірибелерінен сусындап, содан тағылым алып өсті.
Сол кездегі жастар әрдайым ашық әңгімелесетін Әбен Сатыбалдиевты ақылгөй
аға ретінде ерекше сыйлайтын болған. Ол — ел саясатының тек Мәскеуге қарап
қалған кезі. Сол жақтан келетін ресми материалдарды газеттерге орысшадан
аударып беретін ҚазТаг ол уақытта жоқ болатын. ТАСС-тан редакциядағы
телетайп арқылы түсетін материалдарды Әбен мен тәжірибелі тәржімашы Мерғали
екеуі бөлісіп алып аударатын болған. Орысша мәтінді қазақшаға аударудан
екеуі де әр сөздің баламасын дәл табатын майталман аудармашылар.
Жазушының көркем аударма саласындағы еңбектері қазақ оқырмандарын
аудармашының талантына барынша тәнті етті деуге болғандай. Ол елуінші
жылдардан бастап орыс, өзбек әдебиетінің көптеген таңдаулы туындыларын
қазақ тіліне аударды.
Сол туындыларды аударарда, Сатыбалдиев аударма жасау эксперименттерінен
кейін көркем аудармада түпнұсқаның мазмұнымен қатар, бүкіл стилін де дәл
келтіру керек деген жаңа принципке көшті. Себебі, аударманың сөзбе-сөз
тәсілі әріпқойлыққа негізделген. Жолма-жол аударма әсерсіз, жүдеу болып
келеді. Еркін аударма аудармашының өзіншелеп әңгімелеп отырғанына өте ұқсас
келеді. Дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін
бере алатын болады деген қорытындыға келеді. Мінекей, аудармашы осындай
мықты принцип ұстанған және оны аударған шығармаларында көрсете білген.
Әбен аударма өнері халқымыздың рухани ризығы, төл әдебиетіміздің маңызды
бір саласы, алуан ел-жұрттың рухани-мәдени жетістіктерін ортақ игілікке
айналдыратын мол қазына екенін терең түсініп, оған асқан жауапкершілікпен
қарайтын. Ол И. Гончаровтың Жар, Ф. Гладковтың Нағыз адам туралы аңыз
(Б. Кенжебаевпен бірге), Е. Мальцевтің Шын жүректен, В.Железниковтың
Жүгі бар жолаушы атты туындыларын, М. Твеннің әңгімелерін туған
әдебиетіміздің игілігіне айналдырды. Өзбек бауырларымыздың тілін жетік
білетін Әбен Сатыбалдиев ежелден ағайын-туыс саналатын екі ел арасын
жақындастыруға көп еңбек сіңірді. А. Қаһһардың Қыштақ, Ш. Рашидовтың
Дауылдан да күшті, Кашмир аңызы, Н. Фазыловтың Жүрек әмірі сияқты
шығармалары Әбеннің талантты қаламынан шығып, ана тілімізде еркін сөйлеп
кетті.
Ә. Сатыбалдиевтың аударма саласындағы нәрлі ізденістері алпысыншы жылдары
ғылымға ұласты. Ол көркем аударманың тарихтық, теориялық, мәселелік,
практикалық жақтарын жете зерттеп, қорыта келе Л. Толстой туындыларының ана
тіліндегі аудармасы негізінде Рухани қазына атты байсалды еңбек жазып,
кітап етіп шығарды. Ғылым кандидаты атағын алды. Жалпы, аударма жұмысымен
айналысудың қыр-сырын, оның қиындығы мен пайдалы жақтарын нақты көрсететін
еңбектер дегенде, Сатыбалдиевтың алғаш рет 1965 жылы жарық көріп, жалпы
оқырман қауымның ыстық ілтипатына бөленген, кейіннен қайта басылып шыққан
Рухани қазына атты еңбегін атап өткен орынды. Зерттеуші ең алдымен,
аударманың даму бағытына, маңызына жан-жақты тоқтала отырып, аударма арқылы
тілімізге неологизм сөздердің көбейетінін, аударма тек қазақ тілін
лексикалық тұрғыдан байытып қана қоймай, сонымен бірге синтаксистік
тұрғысынан да, жазу, сөйлеу, мәдениетін көтеру тұрғысынан да көп әсері бар
екенін тілге тиек етеді.
Ең бір дәйектілігі — Ә.Сатыбалдиев өзге ұлт жазушыларының
шығармаларын қазақшаға аударып қана қоймай, өзінің осы саладағы мол
тәжірибесіне сүйене, аудармашылық өнердің қыр-сырын терең зерттеп, оны
жақсартудың нақты жолдарын саралаған құнды пікірлерін айтып кетті. Яғни,
көркем аударманың теориясымен де айналысып, аудармада түпнұсқаның
ерекшеліктерін сақтау, шығарманың көркемдік күшін, идеялық, эстетикалық
әсерін айнытпай жеткізу сияқты мәселелерін алға тартты. Осы арада көркем
аударма теориясы қалай пайда болғанына көз жүгіртейік:
ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы
көркем аударманы дамытуды мықтап қолға алды. Әсіресе, осы кезеңде
әдебиетімізге әлемдік әдебиеттің құнды да көркем туындылары келіп қосылды.
Десек те, осынау мол мұраның аударылу сапасы қандай? Аудармашылардың
тәржімашылық шеберлігі қай деңгейде? деген сұрақтың жауабы ізделінуі
сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де, бүгіннің де, келешектің де
өзекті мәселесі болмақ. Сондықтан, сұраққа жауап іздеудің бірден-бір жолы,
ол — аударма теориясын қалыптастыру еді.
Қазақ көркем аударма теориясы бірден қалыптаса қойған жоқ, ол орыс
және әлемдік аударма теориясын басшылыққа ала отырып қалыптасты десек, ағат
айтқандық болмас.
1960-1980 жылдары салыстырмалы әдебиеттану (компаративистика) ұғымына
Қазақстанда арнайы көңіл бөлініп, атау қалыптастырмағанымен әдеби байланыс,
әдеби қарым-қатынас типологиялық түйісу, тоғысу сияқты байланыс мәселелері
жиі айтылды. Негізінен, компаративистика — әр түрлі халықтардың
әдебиетіндегі қандай да бір сюжет, идея, стиль, образдардың шығу тарихын,
айырмашылықтарын, көркем аударма мәселесін де қарастырады.
Компаративистикаға қатысты басты-басты еңбектер арқылы түпнұсқа мен аударма
мәтінді салыстыра отырып, мәтіндер арасындағы байланыстың ара-жігін
ажыратуға, теориялық тұжырым айтуға, нақты қағидалар ұсынуға болатынына осы
кезеңде ерекше көңіл бөлінді.
Аударматану — аударма ғылымының қалыптасуы мен өркендеуін, зерттелуін
қарастыра отырып, әр қилы қызмет атқарады: әдеби амалдардың қолданысы,
аударма трансформациялары, әдеби аударманың негізгі тұжырымдары, өзіне тән
ерекшеліктері, аудару тәсілдері мен тәжірибелері, аударма мәтінінің
түпнұсқамен сәйкестігін пайымдап, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорыту
да аударматанудың негізгі міндетіне жатады. Ә.Сатыбалдиев осы тұрғыда,
аударматану ғылымының сыншысы ретінде, аударма мәселелері жайында көптеген
зерттеулер жасап, ізденді.
Әбен Сатыбалдиев зерттеулерін 1961-1968 жылдар аралығында республика
Ғылым академиясының Тіл білімі институтында қызмет істеген кезінде
жүргізді. Соның игі жемісі — 1964 жылы Қазақ әдебиетінде аударма
мәселесінің дамуы деген тақырыпта диссертация қорғап, филология
ғылымдарының кандидаты атағын алды.
Ә. Сатыбалдиевтың жалпы аудармашылық келбетін байқау мақсатында,
әріптестерінің естеліктерінен де үзінділер келтіре кетейік.
Мәселен, Б. Қыдырбекұлы: Жазушының сөз байлығы, бәлкім оның
аудармашы болуына да байланысты ма деп қаламын. Неге? Негесі сол,
аудармашылардың қашанда басқалардан гөрі сөз іздеуі, саралауы жиірек
болады. Қазақ баспасөзінде атақты екі аудармашы болды. Олар — Мерғали
Ешмұхамедов, Жүсіп Жантөрин. Бұл майталман аудармашылардың қатарына
іркілмей қоя алатын адам осы Әбен болатын. Кейде қазақ сөзін білуде ол
бірсыпырамызды таңдандыратын. Әбенді басқа жазушы-журналистерден
ерекшелендіретін қасиеті — осы аудармашылығы болатын. Көркем аудармаға
келгенде оған Құрманбек Сағындықов пен Хасен Өзденбаев сияқты қаламдастары
болмаса, басқалары шендесе алмайтын — деп таңданысын білдіре келе,
аудармашылық шеберлігіне қатысты қызықты естеліктен сыр шертеді [4,4]. Мен
өз басым Әбекеңмен қызметтес болған кезде оның аударманың кейде мазмұнын
арттырып, қазақы баламасын дәл тауып беретінін талай куәсі болдым. Әлі
есімде, 1951 жылы Правда газетінің бетінде Круг в честь Канапина деген
фельетон болды. Медеу мұз айдынында дүниежүзілік жарыс өтіп жатқан кез
еді. Жарысқа ол кеш барды. Басталып кеткен жарысты қоя салып, барлық
жарысқа қатысушылар қайта сапқа тұрғызылды да, Канапиннің алдынан өтті.
Канапин ол кезде ҚЛКЖО Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болатын. Коньки
жарысында басшылық ететін адамға жарыс басталар алдында бір рет тізіліп
өткен жарысқа қатысушылар екінші рет тізіліп қайта өтті. Міне, әңгіме осы
туралы болатын. Әбекең — фельетон тақырыбын Круг в честь Канапина дегенді
Қанапинге бір сәлем! деп қазақшалады. Ол кездегі Социалистік
Қазақстанның редакторы Қасым Шәріповке Қанапин телефон соғып: Правданың
жазғаны ештеме емес еді, сендердікі өтіп кетті ғой депті. Міне, бұдан
аудармашысы келіссе, материалдың өз ана тіліндегідей, сөйлейтінін көреміз.
Белгілі аудармашы Ә.Жұмабаев: Ә. Сатыбалдиев Социалистік Қазақстан
газетінің әдебиет пен өнер бөлімінде істеген кезінде редакцияның жазушылар
мен өнер қайраткерлері арасындағы абырой-беделі арта түсті. Олар газет
жұмысына белсене атсалысатын болды. Бұл жайт, әсіресе Қазақстан
жазушыларының III съезі өткен кезде айқын көрінді. Съезге СССР Жазушылар
Одағының делегациясы да қатысты. Олардың барысында Я.Леонов, М.Шолохов
сынды алыптар да бар еді. Әбекең осындай кісілермен тез тіл табысып, съезде
сөйлеген сөздерінің мәтінін аударып алып мақала етіп басатын, – деп жылы
лебізбен еске алады [5,10]. Бұл естеліктер — Ә.Сатыбалдиев өз ісіне аса
жауапкершілікпен қарағандықтан, қандай іс болсын абыроймен атқарып
шығатынын дәлелдейді.
Аудармашылық талант — әркімнің басына бұйыра бермейтін бақ. Көркем
аудармаға ғана емес, ғылыми-көпшілік, қоғамдық-саяси, публицистикалық,
ресми-іскери аудармада да талант рөлі зор. Аудармашылық шебер үнемі
ізденіп, еңбектенуден, әр аударма сайын жиған тәжірибе негізінде
қалыптасады, — деген Әнуар Тарақтың анықтамасына сүйене отырып, қай
жанрдың болсын аудармасына батыл кірісетін Ә.Сатыбалдиевты талантты
аудармашы деп айта аламыз [6,6].
Өмірінің соңғы кезінде ол қазақтың тұңғыш энциклопедиясын шығаруға
қатысты. Оның бас редакторының бірінші орынбасары болды. Ол туралы академик
М.Қаратаев былай деп жазды: Бұл айрықша қиын, тың, бейтаныс жұмыс еді.
Мұның туған халық үшін үлкен маңызы бар абыройлы да қызғылықты жұмыс
екеніне көзі жеткен ғалым жан салып қызмет етті. Қазақ энциклопедиясының
негізін салып, төрт томның шығуына, екі томның дайындалуына оның қосқан
қомақты үлесі ешқашан естен шықпақ емес. Рас-ақ. Бүгіндері туғанына сексен
жылдай болып қалған Ә.Сатыбалдиевтың өмірі қалам ұстаған қазаққа үлгі,
өнеге [4,3].
Ия, тұғыры биік, сәтті аудармалар жасап, өмірін көркем проза жазып
машықтанып, көркем аударма саласын бірге алып жүрген талантты, шебер
аудармашы, аударма сыншысы, зерттеуші Әбен Сатыбалдиевтың көп еңбек
еткеніне оның аудармалары, зерттеулері, жоғарыдағы жолдастарының айтқан
сөздері куә. Олардың сөздерінен Сатыбалдиевтың сабырлы, өзіне тағылған
айыпқа төзіммен қарауына, ешқашан да сыртқа білдірмей жүруіне қарап
таңданасың.
Көптеген әдеби кітаптарды тәржімелеу оған Көркем аударма мәселелері
туралы ғылым кандидаты дәрежесін алу үшін диссертация қорғауға арқау болды.
Ол қорғаған диссертация аударманы аудармай ғылымға келгендер сияқты емес,
шын мәніндегі аударма мәселесінің білгірі екенін дәлелдеді. Ол, Сөйтіп,
біздің елімізде аударма жұмысы — рухани ризықты ортақтастырудың күшті
құралы екенін жұртымызға паш етті. Өйткені, тілдің даму, баю барысында
аударма қызметінің атқаратын міндеті үлкен, жүгі ауыр. Аударманың біз өмір
сүріп отырған заманымыздағы алатын орнын, оның ғылыми дәлелдемесін Әбен
Сатыбалдиевтың жоғарыда атаған Рухани қазына кітабынан табамыз.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады. Мәселен,
табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сырлары шертіледі,
көңіл–күйі, сезім мүшесі дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстар мен
психологиялық тебіреністер ашылады. Бұлар кейде суреттеу күйінде, кейде
баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен
беріліп отырады. Мұның бәрін, автордың стилін бұзбай аударып, әрі жатық
шығарғанда ғана жеткізуге болады.
Аудармашы Сатыбалдиев әрқашанда автор шығармаларындағы сөйлемдерді
дәл аударған. Аудармашы шығарманың идеясын жеткізуге тырысады, сөйлемнің
құрылысына назар аударып, басы артық сөз қосып алмауға көңіл бөледі. Әрине,
нағыз аудармашыға жан–жақтылық ізденістің маңызы зор. Ол бұл өнердің барлық
сырына анық–қанық болуы керек.
Дипломның өзекті тақырыбы болып отырған орыстың әйгілі жазушысы
И.А.Гончаровтың орыс романының аудармасында да аудармашының осы қасиеттерін
көруге болады.
1.1.1. Сатыбалдиевтың өзбек тілінен аударған шығармалары
Ә. Сатыбалдиев тек қана жазушы, публицист, ғалым ғана емес, аударма
сыншысы, шебер аудармашы ретінде де танымал. Кезінде баспасөз беттерінде
белгілі-әдебиетші ғалымдар М.Қаратаев, Р.Бердібаев, С.Талжанов, Ө.Айтбаев,
Ә.Жұмабаев және т.б. Ә.Сатыбалдиевтың қазақ көркем аударма өнеріне қосқан
еңбегін жоғары бағалаған.
Ә.Сатыбалдиевтың орыс, өзбек тілінен жасалған қай көркем
аудармасын алсақ та, оқырман жүрегіне төл туындыдай әсер етері анық.
Өйткені, ол көркем аударма шарттарын жақсы меңгерген.
Аудармашылық — нағыз шығармашылық өнер. Аудармашы екі тілді де тең
дәрежеде білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс, — дей отырып,
өзі де осы қасиеттерді бойына сіңіре білген [7,24].
М.Қаратаевтың Көркем аудармамен суреткерлік қабілеті бар адам ғана
айналысу керек деген сөзіне сүйенсек, қаламгер әрі аудармашы Ә.
Сатыбалдиевтың аудармаларының сәтті шығатынына риясыз иланасыз [8,75].
Ә.Сатыбалдиев өзбек жазушыларының шығармаларын аудару барысында:
Аударма деген сөзбе-сөз көшіру емес, мағынасын түсініп, өзбекше сөйлету,
сөйлеткенде оқырман қақалып-шашалып қалмайтындай, рақаттанып, қызығып
оқитындай етіп беру керек екенін түсіне бастадым, — деп, өзбек жазушылары
А.Қаhhар, Ш. Рашидов, Н.Фазылов шығармаларын қазақ тіліне еркін сөйлете
отырып, екі елдің әдебиетін байланыстырудың дәнекері бола білді [7,406].
М. Қаратаев: Басы Абайдан бастап қазақ әдебитінің азды-көпті елеулі
шығармаларынан өзбек тіліне аударылмағаны жоқ деуге болады. Солардың бәрі
қазақ тілінен өзбекшеге тікелей аударылған. Ташкенттіктер өздерінің көркем
аударма мәселесіне арналған кеңесінде тілдері түбірлес халықтардың
әдебиетін тек қана түпнұсқаларынан тікелей аударудың тиімді екенін
дәлелдеген. Өйткені, бұл тілдердің бір-біріне ұқсастық жақтары көп.
Біріншіден, екі тілдің де синтаксистік құрылыстары, негізінен, бір-біріне
сәйкес келіп отырады, жеке атаулардың да ұқсастығы көп, мақал-мәтелдердің
де көбі екі елге ортақ және басқа да толып жатқан үйлесімді жақындықтары
бар. Осылардың бәрі екі елдің әдебиетіне тікелей түпнұсқадан аударғанда ол
шығармалардың көркемдік сапасы толық сақталуға мүмкіндік береді, — деп,
өзбек тілінен қазақ тіліне, қазақ тілінен өзбек тіліне аударудың соншалықты
қиын емес екендігіне назар аудартады [8,6]. Әрине, өзбектің тілін,
дәстүрін жақсы білетіндіктен оның аудармаларының тілі жатық, ұғымға жеңіл
болып келеді.
Ә.Сатыбалдиев өзбек жазушысы Ш.Рашидовтың Дауылдан да күшті романын
аудару барысында еркіндік пен дәлдікті шебер ұштастыра отырып, қазақ тіліне
жатық жеткізеді. Ш.Рашидовтың аталмыш романы мен аудармасын салыстыра
отырып, шығармашылық еркіндікке бой алдырғанын байқаймыз.
Романда Тың және тыңайған жерлерді игеру науқанына байланысты,
шұрайлы да, жазық жерлерді игеріп, гүлстанға айналдыру мақсатындағы күресті
күндер сипатталады. Басты кейіпкерлер: Айқыз, Әлімжан, Жорабаев, Погодин,
Смирновтар тау мен шөл даладағы жайсыз үйлерде тұратын колхозшыларды жаңа
жерлерге, үй салып көшіріп шаруа мен мәдениетті көтеру, мемлекеттің ақ
алтынын байыту жөніндегі ұсыныс-тілектері, халықтың тірнектеп жиған табысын
өзі ғана иеленіп отырған колхоз басшысы Қадыровқа ұнамайды. Қай жағынан
алсақ та, түпнұсқа мен аударма мәтін бір-біріне сәйкес келеді.
Ә.Сатыбалдиевтың түпнұсқадан тікелей аударған аудармасы арқылы аударма
мәтін түпнұсқа мәтінге қаншалықты сәйкес екендігін бірнеше түрге бөліп
жүйелейміз.
— Аудармашы аударма барысында шығармашылық еркіндікті қолданғанымен,
негізгі ойдың желісінен ауытқып кетпеуі керек.
Аудармада шығармашылық еркіндіктің түпнұсқаның шеңберінен шықпай,
автордың бар стилін сақтай отырып, аударманы оқуға жеңіл және тартымды етіп
шығаруды, сондай-ақ түпнұсқаның ықпалына түсіп кетпей, оның барлық бояуын,
ырғағын, ой астарын ана тілінің заңды жүйесінде жеткізе білу керек
екендігін басты орынға қойып, бұл ойын көркем шығармаларды аудару барысында
ұстанады.
Қатартал қыстағына көктем ерте шықты. Бірнеше айлар бойы тау
баурайын көрпедей қымтап, тұтаса жауып жатқан қалың қар әлдеқашан-ақ еріп
кеткен. Жақпар тастар мен төбелердің теріскей жағында, ой-шұқырларда
жасырынып қалған қар пәршелері көктем күнінің ыстық лебімен қазанға түскен
майдай еріп, сай-жылғаларды қуалай сарқырап ағып жатыр [9,3]. Аудармашы
романды осылайша Қатартал қыстағын суреттеуден бастаса, түпнұсқада өрік
ағашының астындағы биік сәкіде жатқан Мұратәліні таныстырудан басталады.
Демек, аудармашы қазақ оқырмандарына шығармада маңызды орын алатын Қатартал
жерін қазақ оқырманына жақынырақ таныстыру үшін, бейнелі түрде еркін жүзуді
мақсат еткен.
— Әрбір сөздің, сөз тіркесінің баламаларын дұрыс тауып, бір-бірімен
сәйкес қиыстырып, түпнұсқадағы мағынаны дәл беру керек. Мысалы, —Мен
гапнинг туғрисини айтаман, —деди Султанов утирганларға куз югуртириб. У,
одатдагича, табассум билан сузларди. – Халқимизда, туғри гапириб,
туғишганинга екмайсан, деган мақол бор. Эхтимолки, мен хам туғри гапни
айтиб, айрим кишиларнинг дилига озор берарман [10,3]. Бұл сөйлемді қазақ
тіліндегі аудармасымен салыстырайық:
– Мен сөздің турасын айтамын, — деді Сұлтанов отырғандарға көз
жүгіртіп. Өзі әдетінше, жымия күліп қойды. — Халқымызда тура сөйлеп,
туғаныңа жақпайсың деген мақал бар. Мен де сөздің турасын айтамын деп,
кейбір кісілерге ұнамай қалуым ықтимал [9,8], — деп ешбір сөзді қысқартып,
қосуларсыз, мәтінге сәйкес аударады.
— Оқырман үшін түпнұсқадағы ойды айқындап беру мақсатында мәтінге
кіріспе сөз, немесе аудармадағы ұлғайту әдісін қосады. Ә. Сатыбалдиевтың өз
сөзімен айтқанда, кейбір сөз ауыстыру, қосарлау, үстемелеу деген сияқты
нәрселер шығарманың көркемдік бояуы мен эмоциялық әсерін жеткізе түсу
мүддесімен келген [2,148]. Бұл ойы келесі мысалда аңғарылады.
...Қатартал қыстағының табиғаты да тез-ақ жанданып, күннен күнге
құлпыра бастады. Тау бөктерлері мен сай-салалар көктемнің еркетайы болған
гүлдер мен көк балаусаға малынып, тамылжи бастады. Күн ысыған сайын өсімдік
те қоюлана түсті, бірте-бірте өсіп, ұлғайып, көріктене берді. Сайдың екі
бетіндегі сирек біткен ағаштар да енді-енді бүршік ата бастаған еді [9,3].
Аудармашы ішкі түйсігіне сүйене отырып, мәтінге бір азат жол қосу арқылы
дәл нысанаға тиіп, табиғатқа жан бітіреді.
— Түпнұсқада қайталанып берілетін кейбір ой қайталаулар аударма
барысында қысқартылғанымен мағыналық сәйкестік сақталынуы керек. Мәселен,
романның үшінші бөлімі Хат деп аталады. Айқыздың қалаға оқуға кеткен жары
Әлімжанға ауылдағы жаңа жер ашу турасындағы болған дауды айтып, хат жазуы
баяндалады. Автор: Азизим, қадрдоним Олимжан ака! Хозиргина хатингизни ва
хат билан суратингизни олдим. Қандай мехрибонсиз-а! Сизни жуда-жуда
соғинганимни, дийдор куришишга интизор булиб кутганимни узингиз хам билиб
тургандирсиз, жоним. Мен сизга янги планимиз райкомда қандай мухокама
қилинганини ёзмоқчиман [10,24]. Аудармасында бұл бөлім Хат деп
аталғанымен дәл осылай Айқыздың сағынышынан басталмайды. Алдына көп нүкте
жіберіледі де, бірден ...Жорабаевтың кабинетінде аудандақ партия
комитетінің бюро мәжілісі болып жатыр еді..., – деп онда болған жағдайды
хатта мәлімдейді [9,20]. Демек, бұл бөлімнің бас жағы қысқартылып қалған.
— Диалогтарды аударудағы сәйкестік. Диалогтарды аударғанда әрбір
образдың көбінесе диалогта ашылатынын ескеріп, кейіпкерлердің бір-бірімен
сөйлестіру тәсілін, дәл түпнұсқамен сәйкестендіріп беру. Келесі мысалға
назар аударайық.
Романда басты кейіпкер Айқыздың образы диалогтар арқылы да ашылады.
Мәжілістен шыққан Айқызды жастар қоршап алып, сұрақтың астына алды:
Ойкиз опа, сизни токатсизлик билан кутяпмиз.
Айқыз апай, сізді күте-күте тағатымыз таусылды ғой!
Бутон қишлоқ янги ер очиш туғрисида гапирмоқда!
Жаңа жер ашу мәселесін бүкіл қыстақ сөз етіп жүр.
Янги посёлкага нима деб ном берамиз?
Айқыз апай, жаңа посёлкенің атын не деп қоятын болдық?
Ойқиз самимий ва хушчақчақ сузлар даресигә кумилиб кетди. У хам
кизлар сингари кутаринки рух, жаранглаган овоз билан жавоб берди:
Айқыз сүйікті де қуанышты сөздердің дариясына шомып кеткендей болды.
Ол да, қыздардың өздері сияқты көтеріңкі рух, шат көңілді үнмен жауап беріп
жатыр:
— Янги ер очиш планлари қабул қилинди, қизлар. Энди ишга!
Жаңа жер ашу жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аударма ұлт пен ұлтты, мәдениет пен мәдениетті жақындастырудың басты рухани
құралы ретінде барған сайын маңызын арттыруда. Көркем аударма – үлкен
шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде жаңа көркемдік құндылықты
жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының шығармашылық белсенділігін
танытады.
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі ретінде онда аудармашының
дүниетанымы мен тәсілі, шығармашылық дербестігі әрі аудармадағы, сонымен
қатар, түпнұсқадағы ұлттық ерекшелігі айқындалады. Аудармашы міндеті
автордың дүниетанымына, жазу мәнеріне, стилистикалық сипатына бойлау,
сонымен қатар, мейлінше бұл дүниетанымды, мәнерді, стильді туған тілінің
құралдарымен барынша мәнерлі, әдемі жеткізе білу. Осы еңбекте жоғарыда
аталған қағиданың қаншалықты дәрежеде сақталғаны анықталады.
Қазақ әдебиетінің белгілі өкілдерінің бірі, дарынды прозаик, қаламымен
туған халқының бақытына, мәдениетіне қызметін аямаған азамат, ардақты
қаламгер әрі аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың шығармашылығы қазақ әдебиетінің
төрінен ерекше орын алады десек қателеспейміз. Оның туындылары жұп-жұмыр
әңгімелер мен повестерден басталып кең көлемді, романдармен, бірнеше
аудармаларымен жалғасады. Олар мысалы: Қарттың мақтанышы, Намыс,
Ескінің жұрнағы сияқты шағын әңгімелері, Ақмарал повесі, Беласар
романы, Рухани қазына атты кітабы, т.б. Сонымен қатар Әбен орыс, өзбек
тілдеріндегі шығармаларды, мысалы: И. Гончаровтың Обрыв, Н. Фазыловтың
Жүрек әмірі, А. Қаһһардың Синчалак повестерін, Б. Полевойдың Нағыз
адам туралы аңыз, Е. Мальцевтің Шын жүректен, Ф. Гладковтың Балалық шақ
туралы әңгімесін, т.б. аударған. Аудармашы сондай-ақ шетел әдебиетінің
көптеген туындыларын да тәржімалаған. Марк Твеннің бірнеше әңгімелерін:
Қытайлықтардың хаттары, Сенатор Дильворти, Ақ пілдің ұрлануы, т.б.
қазақ тілінде сөйлетті. Бұл жұмыста Ә. Сатыбалдиевтың белгілі орыс жазушысы
И. А. Гончаровтың Обрыв атты романының қазақ тіліне аударылуы мәселесі
қарастырылады.
Обрыв романы Жар деген атпен 1958 жылы кітап болып шықты.
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар, ұлттар, мемлекеттер
арасындағы әлеуметтік, рухани, ғылыми, мәдени қарым–қатынастың алмасудың
құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың құралы. Сондықтан
да, аудармашыларға, әсіресе, көркем әдебиет аудармашыларына қоятын талаптар
өте жоғары. Ол түпнұсқа және аударылатын тілді, екеуін де мейлінше тең
дәрежеде білуге тиіс. Оған қоса, өз тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, әрбір құбылысты, көріністі көркем образдылық тұрғысынан
ұғына алатын ойы терең, қиялы ұшқыр, ақындық–жазушылық дарынның иесі,
еңбекқор, сезімтал суреткер болуы шарт. Аудармашы шығармадағы жай ғана
тілдік элементтерді жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді
жеткізуіменен шеберлік танытады. Ә.Тарақ: Түпнұсқалық шығармашылықты
шынайы түрде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі. Міне, осы
еңбекте аудармашы Әбен Сатыбалдиевтың аталған талаптарға қаншалықты сәйкес
келетіндігі анықталып, оның аудармашылық деңгейіне баға беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аударма тарихы мен теориясының арасындағы
күрделі байланыстар көп жағдайда тәжірибеде еске алына бермейді. Әр
кезеңнің аударма саласындағы алға қойған мақсат-міндеттері ұстанған
қағидалары бөлек болатыны белгілі. 1960-1980 жылдары қазақ көркем аудармасы
жан-жақты дамып, аударманың тарихы мен теориясы жөнінде зерттеулер
жүргізіле бастады.
Аударматану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі — сапалы көркем аударма
жасау десек, ол ең алдымен аудармашылардың еңбегі арқылы жүзеге асатыны
белгілі. Ал оған авторлық тұрғыдан баға беріп, ғылыми саралап, әдеби
байланыс орнатудағы Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов пен Ә.Сатыбалдиевтердің
көркем аударма теориясы мен тәжірибесіне арналған еңбектерінің өзі арнайы
зерттеуді қажет ететін мол мұра. Аталмыш қаламгерлер аудармаға қатысты
пікірлер айтып қана қоймай, шет ел және орыс жазушыларының шығармаларын
қазақ тіліне аударуға да белсене ат салысты, тәжірибелерімен бөлісті.
Аударматану ғылымында көркем аудармаға қатысты ой тұжырымдарды жүйелеп,
талдау мәселесі де күн тәртібінде тұрған зәру мәселе екендігі даусыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1960 жылдардан бастап жалпы аударма және оның
тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында маңызды зерттеу еңбектері жарық
көре бастады. Қазақ прозасын орыс тіліне аударудың, орыс прозасын қазақ
тіліне аударудың өзекті мәселелеріне тоқталған еңбектер көптеп көрініс
тапты. Ә.Сатыбалдиевтің Рухани қазына, С.Нурышевтің Аударма туралы,
С.Талжановтың Көркем аударма туралы, З.Тұрарбеков Қазақ аудармасының
теориясы мен практикасы атты еңбектерін, аударманың арнаулы тарихын сөз
ете отырып, оның мәдени-әлеуметтік ролін қарастырады.
Қазақ аударма ісінің зерттелуіне батыл үлес қосқан Ә.Сатыбалдиев осы
уақытқа дейін зерттелмеген тұлға. Сатыбалдиевтың ғылыми еңбектерін,
естеліктерін зерделей отырып, жалпы талантты жазушы әрі шебер аудармашының
аудармашылық қырын зерттеген Қ.Қ.Алпысбаев пен Л.Н.Дәуренбекова болатын.
Олар Сөз қазынасының кеншісі деп аталатын ірі еңбекті құрастырды. Онда
Ә.Сатыбалдиев туралы ғылыми мақалалар мен естеліктер енгізілді.
Л.Н.Дәуренбекова 1960-1980 жылдардағы түпнұсқа мен көркем аударма
мәтіндерінің сәйкестігі туралы ізденіп, сол жылдары көркем аударманы кәсіби
биіктерге көтерген мамандар, аудармашылар — Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов пен
Ә.Сатыбалдиевтердің көркем аударма теориясы мен тәжірибесіне арналған
еңбектерін зерттеп, жалпы көркем аударманың өзекті мәселелеріне тоқталып,
шеберлік сыры, ой дәлдігі, баламалылық, сәйкестік деген мәселелердің
аудармашы талантымен, ізденісімен ғана емес, тәжірибесімен, теориялық
білімімен тығыз байланысты екенін зерттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсат – көркем аударма
теориясының негізгі өзегі – шеберлік сыры, ой дәлдігі, түсініктілік,
баламалық, сәйкестік деген мәселелердің аудармашы талантымен, ізденісімен,
өзіндік стилімен ғана емес, тәжірибесімен, теориялық білімімен тығыз
байланысты екенін дәлелдеу;
Әбен Сатыбалдиевтың көркем аудармадағы шығармашылық ізденістерін сараптау;
Еңбегіміздің басты мақсаттары ретінде И.А.Гончаровтың Жар атты романының
қазақ тіліне аудармасының сапалық деңгейін анықтау. Әбен Сатыбалдиевтың
аудармашылық шеберлігін анықтап, аударма саласына қосқан үлесін көрсету;
Түпнұсқа аудармасын талдап, тілдік және сөйлеу ерекшеліктерінің қаншалықты
дәл берілгенін зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, Ә.Сатыбалдиев
аудармаларының көркемдік ерекшеліктерін айқындау. Романды аударудағы
Ә.Сатыбалдиев қолданған әдіс-тәсілдерді (лексикалық, грамматикалық,
стилистикалық трансформация негізінде) анықтау. Аудармадағы портрет пен
пейзаждың, диалогтардың, жекелеген сөз тіркестерінің, бейнелеу құралдарының
аудармада сәтті шығуын стильдік жағынан дәлелдеу.
Осындай мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
салыстырмалы аударма ғылымының даму бағытын саралау;
қазақ аударматану ғылымының қалыптасуы мен өркендеуін, зерттелуін қарастыру
және қазақ аударматануы ғылымының бір дербес саласы екендігін көрсету;
аударма мәтінінің түпнұсқамен сәйкестік деңгейін аударма теориясы ережелері
негізінде пайымдау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ә.Сатыбалдиевтың шебер аудармашы болып, сонымен
қатар аударматану ғылымының сыншысы ретінде танылуы.
Ә.Сатыбалдиев аудармасындағы сәйкестіктің түрлері, олардың аударма мен
түпнұсқа арасындағы қызметтері анықталды;
Баламалылық қағидаларын қазақ аударматануына жақындатуға талпынуы;
Ә.Сатыбалдиевтың тәржімашылық еңбегінен құнды пікірлер мен ортақ
көзқарастар айқындалды;
Ә.Сатыбалдиевтей тәржіманның тәржімаларынан аударматану мен салыстырмалы
әдебиеттану ғылымына алғаш рет эпистолярлық жанрдың (хаттар, қолжазба,
т.б.) негізін қалаушылардың бірі болып танылуы;
аударма теориясы мен тәжірибесіне қатысты өзіндік тың пікірлер, тұжырымдар
жасауы;
Зерттеудің әдіс тәсілдері. Диплом жазу барысында алға қойылған мақсаттар
мен міндеттерді басшылыққа ала отырып, аудармашының тілдік-стильдік
ерекшелігін ашып көрсету оймен 1) Лексикалық трансформация: конкретизация,
генерализация, тұрақты сөз тіркестері, метонимия, ұлттық ерекшеліктер. 2)
Грамматикалық трансформация: сөйлемдер, орыс тілі сөйлемдерінің
конструкциялары, қосу, алып тастау. 3) Стильдік трансформация: тілдік
ерекшелігі және т.б. салыстырмалы талдау әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны ретінде Ә.Сатыбалдиевтың шығармалары, көркем аударма
теориясына қатысты еңбектері, аудармалары және аударма туралы ойлары, сын-
пікірлері, орыс, өзбек тілдерінен аударған көркем шығармалардың мәтіндері,
олардың түпнұсқалары пайдаланылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Ә.Сатыбалдиев – аудармашы ғана емес, аударма тарихы мен теориясына қатысты
тұшымды пікірлер айтқан белгілі зерттеуші;
Ә.Сатыбалдиев түпнұсқадағы белгілі бір сөзді қазақшалағанда онымен ұғымдас,
мәндес келетін бар сөздерді саралай отырып, солардың ішінен нақ сол
қалыпқа, көрініске жазушының бейнелеп отырған сөздердің баламасын дәл тауып
қоя білетін шебер интерпретатор;
Сатыбалдиев аудармасында түпнұсқадағы еркін сөз тіркестерін
фразеологизмдермен беру үлгісі жиі кездеседі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, зерттеу нысаны,
жұмыстың мақсаты мен міндеттері, мазмұны, зерттеу жұмысының ғылыми-
әдістемелік негізі жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі тарауды
қамтиды.
I–ші тарауда Әбен Сатыбалдиевтың өміріне қысқаша шолу жасалып,
аудармашының шығармашылық шеберханасы, орыс, өзбек тілдерінен аударған
шығармалары туралы айтылады, көркем аудармаға байланысты ойларына талдаулар
жасалады.
II–ші тарауда Гончаровтың Жар романының аударудағы аудармашы шеберлігі,
кейіпкерлер портретін тәржімалаудағы, пейзаж, диалогтардың, ұлттық
ерекшеліктердің, сонымен бірге бейнелеу құралдарын қазақ тілінде қаншалықты
сапалы деңгейде аударылғандығы туралы салыстырулар жасалады. Қорытындыда
жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, нақтыланады.
Әрбір туындының қазақшаға аударылуы автор үшін де, аудармашы үшін де үлкен
олжа, сонымен бірге шығармалардың ана тілімізге аударылуы көркем аудармаға
көптеген жаңалықтар енгізеді. Сондықтан, орыс әдебиетінің майталманы И.
Гончаровтың бұл шығармасы қазақ оқырмандары үшін үлкен табыс деуге болады.
Міне, осы зерттеу жұмысында жоғарыда аталғандарды жүзеге асыру көзделеді.
1 – ТАРАУ
Ә. САТЫБАЛДИЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Қытымыр уақыт пен қатал тұрмыстың таршылық торабы мен тақсіретін көп
тартып, өмірмен жағаласып өскен Әбеннің шығармашылық ортада өткен он жылы
көп оқып, көп ізденіп, рухани жағынан толысып өскен ең бір жемісті, құнарлы
жылдары болғанға ұқсайды. Ол өзгеше құштар құмарлықпен газет жанрларының
бар түріне еркін қалам сілтейді. Қарапайым хабар, мақаладан бастап, көркем
очерк, публицистика, фельетон, репортаж, сапарнама – бәрі-бәрін жазып
машықтанады. Орыс және әлем классикасының кәусарынан, туған әдебиетіміздің
тұнығынан қанып ішкен қаламгер біртіндеп бас-аяғы жұп-жұмыр көркем
әңгімелер мен повестер жазуға, туысқан елдер әдебиетінің өзі ұнатып, жаны,
жүрегі қалаған туындыларын аудару ісіне ден қояды.
Әбен Сатыбалдиев 1914 жылдың желтоқсанында Мойынқұм ауылында дүниеге
келеді. Әкесі Сағымбек қанжығасы ұдайы майланып жүретін аңшы екен дағы,
шешесі Қанапия он саусағынан өнері тамған ісмер болған деседі. Бірақ ол
әке-шеше тәрбиесін онша көре алмайды. Алты жасынан бастап ғұмырында құрсақ
көтермеген апайы Зәбира мен жездесі Жармағамбеттің қолында Әулиеатада
өседі. Жездесі делдалдықты кәсіп еткен пысық, еті тірі кісі екен. Соның уақ-
түйек шаруасын тындырумен жүргенде арада жеті жыл уақыт зулап өте шығады.
Бала оқудан қалады. Бірақ ол қынуырлы кісінің қасында жүріп, әр түрлі
адамдармен танысады, тіршілік-тұрмыстың талқысы дейтін қатал мектептен
өтіп, өмірдің ащы-тұщысын молынан татады.
Әбен 1927 жылы 13 жасқа толғанда ғана Асы интернатына оқуға түседі. Арада
төрт жыл өткен шамада, ол бесінші класты бітірмей жатып, лаждың жоғынан
оқуды тастап кетеді. Өйткені, 1931 жылы қазақ тарихының ең бір қаралы,
қасіретті беттері басталған еді. Сол кезде республика партия ұйымын
басқарған Ф.И.Голощекиннің зұлымдық саясаты зардабынан халқымыздың
жартысына жуығы алапат аштықтың құрбаны болады. Міне, осындай аласапыран
қиын кезде ол қара-құралы отбасының бас көтерері өзі болып қалады да,
жұмысқа шығады. Новосибирск қаласындағы үш айлық курсты бітіріп, Шымкент
облыстық астық дайындау мекемесінде іс жүргізуші болып, 1934 жылға дейін
істейді. Сөйтіп, жалпы жұрт басына түскен ауыр нәубеттің беті қайтып, ел
есін жиған шақта, Алматыдағы мемлекеттік банктің экономикалық-есеп
техникумына түсіп, оны үш жылдан кейін бітіреді. Қайтып келіп Шымкент
облыстық банкісінің конторында экономист қызметін атқарады. Оның газетпен
байланысы, жазуға бейімділігін сезіп, қалам тартуы, сол шамада басталса
керек. Әбеннің журналист жұмысын қалап алуы тап сол бір жылдар деген дұрыс.
Ол заманда ондай кісілерді жұмысшы шаруа тілшілері деп атайтын. Олар
жарғақ құлағы жастыққа тимей, өмір-тұрмыс жаңалықтарын, оқу-білім іздеген
талапты жастар, техника тілін түсініп, трактор мен комбайнды ерттеп мінген
ынталы адамдар туралы хабарларды газет, журнал редакцияларына жөнелтіп
жататын. Ақырында Әбен де ат басын соларға қарай бұрады. Бірер жылдан кейін
ол мамандығын күрт өзгертіп, облыстық Оңтүстік Қазақстан газет
редакциясының белді қызметкері болып жұмыс істейді.
50-жылдардың бас кезінде Әбеннің журналистік қаламы кемеліне келіп төселген
шабытты шағы еді. Ара – Шмель журналы ашылар сәтте оның жауапты хатшысы
болып, республикадағы әзіл-сықақ басылымының іргесін қаласуға белсене ат
салысты. Жұлдыз журналы редакторының орынбасары, Қазақ әдебиеті
газетінің бас редакторы қызметін атқарып жүрген кездерінде ол өзінің сирек
кездесетін іскерлігін көрсетті. Өмір құбылыстарын терең зерттеп, саяси-
әлеуметтік, мәдени-тұрмыс тақырыптарын, әдебиет пен өнер мәселелерін толғап
жазған материалдарынан оның ой-өрісінің кеңдігі, білім деңгейі, қалам
қарымы, әсіресе шұрайлы тілі анық танылды.
Әбен Сатыбалдиев Социалистік Қазақстан газетінің әдебиет пен өнер
бөлімінде жұмыс істеді. Мерзімді баспасөзде өткізген ұзақ жылдары, жоғарыда
айтылған журналистік қызметі, автордың еркінен тыс, көркем проза мен
аудармаға табиғи түрде ауысып, қатар өріліп кеткен тәрізді. Оның ауыл
өмірінің шынайы суреті жасалған Қарттың мақтанышы, Намыс, Ескінің
жұрнағы сияқты шағын әңгімелері мұның айқын айғағы. Ә. Сатыбалдиевтың
Ақмарал повесі жазушы атын қалың оқырман қауымға кеңінен танытқан сәтті
туындысы еді. Бұл повесінде ол жаңа қосылған екі жастың үй іші, отбасын,
өзара қарым-қатынасын бейнелі де, бедерлі тілмен жарқын көрсетуі арқылы
махаббат пен мансап, адалдық пен арамдық туралы аса маңызды адамгершілік,
имандылық мәселелерін қозғайды. Әдеби жұртшылық жазушының бұл шығармасын
жылы шыраймен қарсы алды. Әбен сөйлер сөзге келгенде дәл, көрікті шешен
сөйлер болса, өзі қызмет істеген редакцияларында жұмысты қандай байыпты,
адал атқарса, повесінің қаһарманы Ақмарал да өндіріс пен отбасы өмірін
қатар алып жүрген, іске шебер, сөзге шешен өзі секілді кейіпкер екеніне көз
жеткізесің. Ақмарал повесінен жазушы тілінің құнарлылығы, сөз қорының
молдығы айқын байқалып отырады.
Жазушының суреткерлік шеберлігін байқататын шығармасының бірі – Намыс
әңгімесі. Мұндағы бас кейіпкердің бірі Міржақыптың есте қалмауы мүмкін
емес. Әсіресе үстіне киген желеңінің ашылып кететін етегін жаба алмайтын,
үйіне келер қонақтың, қонақ болғанда, туған қайнағасын жақтырмай қарсы
алатын бүгінгі қала ханымының мінезін дөп басқандығы оқушыны риза етпей
қоймайды.
Жазушы адам қашанда үш қасиетімен ерекшеленіп тұрады. Біріншісі – тіл
орамдылығы, екіншісі – оқиғаны құрастыруы, орайластыруы. Ал үшінші жағдай –
жазу үстінде де асықпау, аптықпау. Ә.Сатыбалдиевтың бойында осы үш қасиет
те бар, ол қаламынан туған қандай шығарма болсын сырын сырбаздап шертеді.
Ә.Сатыбалдиевтың шығармашылық мүмкіндігінің молдығына, кең тынысты кесек
туындылар бере алатын суреткер екеніне оның Беласар романы куә. Тарихи
төңкерістік тақырыптың соны қабатын көтерген осы бір туындыда еліміздің
оңтүстік аймағы қазақтарының он алтыншы жыл оқиғасына қатысуын бейнелейді.
Бір өкінішті жері – роман аяқталмай қалған. Бұл жаңа туындысында
қаламгердің өмір материалдарын іріктеп-сұрыптап алуы, кейіпкерлерінің мінез-
құлқын даралап сомдауы, психологиялық жай-күйлерін ашуы, диалогтер түзуі,
табиғат суреттерін беруі жағынан жазушылық шеберлігінің арта түскені
аңғарылады. Патша отаршылдарының істеген зорлығы мен озбырлығына қарсы
тұрған Бектас сияқты халық арасынан шыққан батырдың образы сомдалып келе
жатады да, аяқталмай қалған кітаптан қаhарман өмірінің немен бітерін
білмей: Әттеген-ай! — деп тіліңді тістеп қала бересің. Сондай-ақ Медет
деген жас жігіттің жаламен қамалуына қынжыласың да, қашанда сұмдардың бет
алып кете беретіндігін, бұл өмірдің атам заманнан келе жатқан бітіспес дауы
екендігіне тағы да көз жеткізесің. Ә.Сатыбалдиев бұл романды ұзақ жазды. 50-
жылдары басталған кітаптың өзі дүниеден қайтқанша жарық көрмеуі –
жазушының өзіне қатты талап қоюынан болатын. Жазғанын біреу қайта түзете
алмайтындай етіп, оқиғаны тәптіштеп берумен қатар, кітапты оқыған кісінің
ештеңеге шүбәсі болмайтындай етіп жазу – барлық жазушының арманы, алдына
қояр мақсаты. Әбен де Беласар романында өз алдына осыны уәзипа тұтқан.
Он алтыншы жылдың суретін елестеткенде, қазақ әдебиетінде есте тұратын
көркем шығармалар – көбіне Сәбиттің Ботагөзі мен Мұхтардың Түнгі
сарыны. Біз Әбеннің романынан да осы суреттерді көре отырып, оның бұл он
алтыншы жыл оқиғасына өз тұрғысынан, өзіндік, яғни, Сатыбалдиевтың
тұрғысынан келгенін танимыз. Өйткені, оның роман жазуға келуі кездейсоқтық
емес, солай болуға тиіс жағдай болатын.
Әбен Сатыбалдиев – өмірдің талас-тартысын, адамның ақ пейілі мен арам
пиғылын, ақжарқындығы мен кертақыстығын жақсы білген психолог жазушы.
Бәлкім, оның біреудің қолында өсіп, әке-шеше қызығын көрмеуінен, ата-ана
мейірімділігін армандап өскендігінен болар – ата-ана мен бала арасындағы
қарым-қатынасқа баса көңіл бөледі, оны оқушыға тұзын татыта ұсынады.
Мысалы: Беласар романының мынадай сөзбен басталуынан-ақ айқын байқауға
болады. ...Ұмсындық термен мұнартқан көзін жеңімен сүртіп, үй жағына тағы
қарады. Төңкерген қазан қасындағы қара құмғанға ұқсап қалтиған жалаңаш бала
ербең ете қалғанда, еңсесі түскен ана кенет бір салқын самал соққандай
ширап сала берді.
Аталмыш романдар жазушы шығармашылығының баюы әрі шеберлігінің артуындағы
жаңа жоғарғы этап болуыменен бірге, қазақ әдебиетінде роман жанрының
дамуында да үлкен тәжірибелік жетістік болды. Өйткені бұл шығармалар
мазмұнының, тілінің байлығы, идеясының, кейіпкерлер характерінің тереңдігі
автордың бастапқы шығармаларынан да айырмашылығы бары сөзсіз.
Ә. Сатыбалдиев – көркем аударма шебері
Көркем аударма – көркем әдебиет жанрын басқа тілде баяндайтын аударма
түрі. Әлемді мәдени түрде меңгерудің көркемдік құралы. Адамзаттың
ой–санасының, білім–танымының дамуындағы мәдениеттер байланысының
өркендеуіндегі қызметі өлшеусіз. Ол әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен
және маңызды саласы болып табылады. Ол халықты рухани жағынан дамытудың
күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт,
ғылым мен білімнің қайнар бұлағы.
Не каждый кто умеет ходить, сумеет ходить по канату. Эта мысль принадлежит
Станиславу Лему. Так же не каждый, кто владеет двумя или несколькими
языками – переводчик, – деп Герольд Бельгер аудармашылық өнерді биік
бағалайды [1,36]. Расында да, аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Ол
әркімнің қолынан келе беретіндей еріккеннің ермегі емес. Аудармашы екі
тілді жетік білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым һәм зерттеуші болуға
тиіс. Аударма сапасы оның талантына, біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне,
тәжірибесіне, жазушылық шеберлігіне байланысты.
Аудармашы өзі білмейтіндерді шамасы осы деп, жалған дүние жасамау
керек. Өйткені, ол ел мен ел, халық пен халық, мәдениет пен мәдениеттің
дәнекершісі, басқа сөзбен айтқанда, олардың арасындағы өткелі.
Алдымен аудармашы түпнұсқа мәтіндегі заман тынысын, өмір құбылыстарын
қаншалықты кең қарқында бейнелегеніне қол жеткізу керек. Әдеби шығармада
көркемдік ойдың берілуі басты талап. Проза аудармасындағы бірінші талап бұл
аталған шығармалық проза түрінде автор ойының толық қамтылғандығы; екінші
талап автордың әңгімеге тән құралдармен өзінің ойын айқын жүзеге асыруы.
Үшіншіден, аударманың жазылу мәнері, тілі, стилінің шығарма түпнұсқасынан
ауытқымай, екі тіл арасындағы балансты ұстануы. Аудармашы аударылатын
әңгіменің түпнұсқасымен ғана емес, қаламгердің тұтастай шығармашылығымен
және оған қатысты әдеби зерттеулер, сын мақалалармен танысуы жөн. Аудару
кезінде оның тақырыбының қалайда түпнұсқамен сәйкес келуіне көңіл бөлінеді.
Содан соң, стильдік, ырғақтық-интонациялық ерекшелігі сараланады. Осы
қағидаларды Ә.Сатыбалдиевтың қаншалықты сақтағанын оның аудармаларынан
байқайтын боламыз.
Сонымен қатар, аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана
тілінің бүкіл қазынасы ақтарылып, төңкеріліп отырылады. Соның арқасында тіл
қазынасының қалтарыстарындағы небір байырғы сөздер, кейде тіпті, ұмытылып
бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің
тұлғасы болып шыға келеді.
Ал балама деген не? Аударма теориясындағы баламалылық (эквиваленттік)
ұғымын түсініп алу үшін, алдымен эквивалент терминінің мәніне, қолдану
аясына назар аударайық.
Эквиваленттік түсінігін алғаш 1803 жылы Дж. Дальтон енгізген. Эквиваленттік
(лат. Aequalis – барабар, valentis – тепе-тең күші бар) — деген мағынаны
білдіреді. Ал, қазақ көркем аударматануында эквивалент ұғымы — б алама
ұғымымен түсіндіріледі. Яғни, аудармашы түпнұсқадағы мәтіннің әрбір сөзіне
аударатын тілдегі сөздерден мәндес сөз тауып бере алмаса, онда мәтіндер
арасында идентификация жойылады.
Ә.Сатыбалдиев аудармадағы баламалылықты былайша сипаттайды: Қазақ тілі
мәндес (синоним) сөздерге өте бай. Олардың кейбіреулерінің мағыналық
шектері көмескі сияқты болып та тұрады. Бірақ, шын сөз зергерінің қолымен
орнын тауып қойылған кезде ептеп де болса мағыналық ерекшелігі ашыла түседі
де, сол қойылған жерінде, әсемдік өрнегінің жарасымын тапқан бір бояуындай
болып құлпыра жайнап шыға келеді. Мәселен, нұр, сәуле, шуақ деген сөздер
бір-біріне қаншалық ұқсас болғанымен, кейде солардың бірін тастап,
екіншісін алғың келіп отырады. Себебі: түпнұсқадағы баламасын іздеп отырған
сөзіңді жеке бөліп алғанда осылардың қай-қайсысы болса да ауыстыра алатын
сияқты көрінгенімен, оның айналасындағы сөз тіркестерінің арасына кіргенде
ол жымдаспай қалуы мүмкін. Бұл жерде сол сөйлемнің, жалпы айтылып келе
жатқан ойдың ырғағы, екпіні, үні — жалпы симфониясы билеп кетеді, — дейді
[2,201].
Көркем аударма – көркем шығармашылықтың түрі. Мұнда түпнұсқа негізгі
қызметті атқарады. Аудармашының шығармашылық тәсілі негізінен оның
дүниетанымына байланысты. Өзінің дүниетанымына сәйкес аудармашы өзі таңдап
алған шығармалардағы көркем шындықты мазмұн мен түр бірлігінде, жекеден
жалпыға дейінгі тұтастықтың байланысында бейнелейді.
В.Г.Белинский: Литература есть достояние всего общества, которое
через нее обратно получает себе, в сознательной и изящной форме, все то,
чему источником было его же собственное непосредственное бытие. Общество
находит в литературе свою действительную жизнь, возведенную в сознание.
Поэтому в моментах развития литературы, обыкновенно называемых
литературными эпохами и периодами, отражаются моменты исторического
разаития народа, – и в таком случае литература точно так же объясняет собою
политическую историю народа, как и история – литературу, – дейді [3,87].
Заман, уақыт шындығын жан–жақты ашып беруде әдебиет туындысына шендесер
ештеңе жоқ, тіпті бұлтартпас логикалық пайымдауларға сүйенетін ғылым да бұл
ретте нағыз талантты көркем шығармалармен тайталаса алмайды.
Ал, адамзат тарихын көркем әдебиет шығармаларынсыз түсіну, онсыз көзге
елестету мүмкін емес.
Аудармашыға ауадай қажет нәрсе – нағыз энциклопедиялық жан–жақты білім,
жоғары мәдениет. Ол түпнұсқаның тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан,
тұрмыс салтынан, әдет–ғұрпынан, сол дәуірдегі қоғамдық қалыбынан мол
хабардар болуға тиіс. Тіпті, нағыз сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат
тарихы мен мәдениетіне байланысты көп мәселелерден мағлұматсыз болмауы
керек. Өйткені, ол әрбір ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп
отырмаса, сөздің арғы сырын жеткізе алмайды.
Жоғарыда айтылғандардың бәріне көп жылдық тәжірибеден, жалықпай сызу,
өшіру, қайта жазу негізінде дамылсыз машықтана беруден барып бірте–бірте
ашылатын нағыз өнерпаздыққа тән нәзік шеберлік қосылса, әр автордың
әуеніне, үніне айнытпай салып, автор боп күліп, автор боп жылап, автор боп
қатулана білетін артистік құбылымпаздық, өзінің ішкі сезім дүниесін әрқашан
ширатып ұстап, әр мақамға бұра алатын, әр сайға жүгіртіп, әр шыңға көтере
алатын ырық болса, мұның бәрін істегендегі өзінің ер ардақты борышы –
қасиетті ана тілінің өткірлігін, көріктілігін, икемді орамдылығын,
мағыналылығын, күллі сән–сәулетін арттыра әсемдей түсуге себін тигізу
екенін, ана тіліндегі оқырмандардың ой–өрісін ұлғайта түсуге қызмет ету
екенін нағыз азаматша түсінсе – міне аудармашылық өнердің қонғаны деп осыны
айтуға болады.
Адамдар өмірі алдыңғы толқын ағалардың артқы толқын інілеріне көрсетер
келісті үлгі-өнегелерінің әсерімен жаңа арнада жалғаса берері даусыз-ау.
Елуінші жылы Социалистік Қазақстан газетінің бас редакторы Қасым
Шәріповтен бастап, оның орынбасарлары Зейнолла Жарқынбаев, Әділбай Омаров,
жауапты хатшы Бәри Мазитов, редакция бөлімдерінің бастықтары Мұқан
Иманжанов, Ғұмар Аққұлов, Әбдуәли Қарақұлов, Қаби Мыңжанов, Зуфар
Айтмағамбетов, Әбен Сатыбалдиев сынды ағаларымыз жас кадрлар — артқы толқын
інілеріне өз тараптарынан зор қамқорлық жасап, журналистік қабілеттерін
ұштай түсуіне ақыл-кеңестерін аямайтын. Олар сол абзал ағаларының өмір
тәжірибелерінен сусындап, содан тағылым алып өсті.
Сол кездегі жастар әрдайым ашық әңгімелесетін Әбен Сатыбалдиевты ақылгөй
аға ретінде ерекше сыйлайтын болған. Ол — ел саясатының тек Мәскеуге қарап
қалған кезі. Сол жақтан келетін ресми материалдарды газеттерге орысшадан
аударып беретін ҚазТаг ол уақытта жоқ болатын. ТАСС-тан редакциядағы
телетайп арқылы түсетін материалдарды Әбен мен тәжірибелі тәржімашы Мерғали
екеуі бөлісіп алып аударатын болған. Орысша мәтінді қазақшаға аударудан
екеуі де әр сөздің баламасын дәл табатын майталман аудармашылар.
Жазушының көркем аударма саласындағы еңбектері қазақ оқырмандарын
аудармашының талантына барынша тәнті етті деуге болғандай. Ол елуінші
жылдардан бастап орыс, өзбек әдебиетінің көптеген таңдаулы туындыларын
қазақ тіліне аударды.
Сол туындыларды аударарда, Сатыбалдиев аударма жасау эксперименттерінен
кейін көркем аудармада түпнұсқаның мазмұнымен қатар, бүкіл стилін де дәл
келтіру керек деген жаңа принципке көшті. Себебі, аударманың сөзбе-сөз
тәсілі әріпқойлыққа негізделген. Жолма-жол аударма әсерсіз, жүдеу болып
келеді. Еркін аударма аудармашының өзіншелеп әңгімелеп отырғанына өте ұқсас
келеді. Дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін
бере алатын болады деген қорытындыға келеді. Мінекей, аудармашы осындай
мықты принцип ұстанған және оны аударған шығармаларында көрсете білген.
Әбен аударма өнері халқымыздың рухани ризығы, төл әдебиетіміздің маңызды
бір саласы, алуан ел-жұрттың рухани-мәдени жетістіктерін ортақ игілікке
айналдыратын мол қазына екенін терең түсініп, оған асқан жауапкершілікпен
қарайтын. Ол И. Гончаровтың Жар, Ф. Гладковтың Нағыз адам туралы аңыз
(Б. Кенжебаевпен бірге), Е. Мальцевтің Шын жүректен, В.Железниковтың
Жүгі бар жолаушы атты туындыларын, М. Твеннің әңгімелерін туған
әдебиетіміздің игілігіне айналдырды. Өзбек бауырларымыздың тілін жетік
білетін Әбен Сатыбалдиев ежелден ағайын-туыс саналатын екі ел арасын
жақындастыруға көп еңбек сіңірді. А. Қаһһардың Қыштақ, Ш. Рашидовтың
Дауылдан да күшті, Кашмир аңызы, Н. Фазыловтың Жүрек әмірі сияқты
шығармалары Әбеннің талантты қаламынан шығып, ана тілімізде еркін сөйлеп
кетті.
Ә. Сатыбалдиевтың аударма саласындағы нәрлі ізденістері алпысыншы жылдары
ғылымға ұласты. Ол көркем аударманың тарихтық, теориялық, мәселелік,
практикалық жақтарын жете зерттеп, қорыта келе Л. Толстой туындыларының ана
тіліндегі аудармасы негізінде Рухани қазына атты байсалды еңбек жазып,
кітап етіп шығарды. Ғылым кандидаты атағын алды. Жалпы, аударма жұмысымен
айналысудың қыр-сырын, оның қиындығы мен пайдалы жақтарын нақты көрсететін
еңбектер дегенде, Сатыбалдиевтың алғаш рет 1965 жылы жарық көріп, жалпы
оқырман қауымның ыстық ілтипатына бөленген, кейіннен қайта басылып шыққан
Рухани қазына атты еңбегін атап өткен орынды. Зерттеуші ең алдымен,
аударманың даму бағытына, маңызына жан-жақты тоқтала отырып, аударма арқылы
тілімізге неологизм сөздердің көбейетінін, аударма тек қазақ тілін
лексикалық тұрғыдан байытып қана қоймай, сонымен бірге синтаксистік
тұрғысынан да, жазу, сөйлеу, мәдениетін көтеру тұрғысынан да көп әсері бар
екенін тілге тиек етеді.
Ең бір дәйектілігі — Ә.Сатыбалдиев өзге ұлт жазушыларының
шығармаларын қазақшаға аударып қана қоймай, өзінің осы саладағы мол
тәжірибесіне сүйене, аудармашылық өнердің қыр-сырын терең зерттеп, оны
жақсартудың нақты жолдарын саралаған құнды пікірлерін айтып кетті. Яғни,
көркем аударманың теориясымен де айналысып, аудармада түпнұсқаның
ерекшеліктерін сақтау, шығарманың көркемдік күшін, идеялық, эстетикалық
әсерін айнытпай жеткізу сияқты мәселелерін алға тартты. Осы арада көркем
аударма теориясы қалай пайда болғанына көз жүгіртейік:
ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы
көркем аударманы дамытуды мықтап қолға алды. Әсіресе, осы кезеңде
әдебиетімізге әлемдік әдебиеттің құнды да көркем туындылары келіп қосылды.
Десек те, осынау мол мұраның аударылу сапасы қандай? Аудармашылардың
тәржімашылық шеберлігі қай деңгейде? деген сұрақтың жауабы ізделінуі
сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де, бүгіннің де, келешектің де
өзекті мәселесі болмақ. Сондықтан, сұраққа жауап іздеудің бірден-бір жолы,
ол — аударма теориясын қалыптастыру еді.
Қазақ көркем аударма теориясы бірден қалыптаса қойған жоқ, ол орыс
және әлемдік аударма теориясын басшылыққа ала отырып қалыптасты десек, ағат
айтқандық болмас.
1960-1980 жылдары салыстырмалы әдебиеттану (компаративистика) ұғымына
Қазақстанда арнайы көңіл бөлініп, атау қалыптастырмағанымен әдеби байланыс,
әдеби қарым-қатынас типологиялық түйісу, тоғысу сияқты байланыс мәселелері
жиі айтылды. Негізінен, компаративистика — әр түрлі халықтардың
әдебиетіндегі қандай да бір сюжет, идея, стиль, образдардың шығу тарихын,
айырмашылықтарын, көркем аударма мәселесін де қарастырады.
Компаративистикаға қатысты басты-басты еңбектер арқылы түпнұсқа мен аударма
мәтінді салыстыра отырып, мәтіндер арасындағы байланыстың ара-жігін
ажыратуға, теориялық тұжырым айтуға, нақты қағидалар ұсынуға болатынына осы
кезеңде ерекше көңіл бөлінді.
Аударматану — аударма ғылымының қалыптасуы мен өркендеуін, зерттелуін
қарастыра отырып, әр қилы қызмет атқарады: әдеби амалдардың қолданысы,
аударма трансформациялары, әдеби аударманың негізгі тұжырымдары, өзіне тән
ерекшеліктері, аудару тәсілдері мен тәжірибелері, аударма мәтінінің
түпнұсқамен сәйкестігін пайымдап, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорыту
да аударматанудың негізгі міндетіне жатады. Ә.Сатыбалдиев осы тұрғыда,
аударматану ғылымының сыншысы ретінде, аударма мәселелері жайында көптеген
зерттеулер жасап, ізденді.
Әбен Сатыбалдиев зерттеулерін 1961-1968 жылдар аралығында республика
Ғылым академиясының Тіл білімі институтында қызмет істеген кезінде
жүргізді. Соның игі жемісі — 1964 жылы Қазақ әдебиетінде аударма
мәселесінің дамуы деген тақырыпта диссертация қорғап, филология
ғылымдарының кандидаты атағын алды.
Ә. Сатыбалдиевтың жалпы аудармашылық келбетін байқау мақсатында,
әріптестерінің естеліктерінен де үзінділер келтіре кетейік.
Мәселен, Б. Қыдырбекұлы: Жазушының сөз байлығы, бәлкім оның
аудармашы болуына да байланысты ма деп қаламын. Неге? Негесі сол,
аудармашылардың қашанда басқалардан гөрі сөз іздеуі, саралауы жиірек
болады. Қазақ баспасөзінде атақты екі аудармашы болды. Олар — Мерғали
Ешмұхамедов, Жүсіп Жантөрин. Бұл майталман аудармашылардың қатарына
іркілмей қоя алатын адам осы Әбен болатын. Кейде қазақ сөзін білуде ол
бірсыпырамызды таңдандыратын. Әбенді басқа жазушы-журналистерден
ерекшелендіретін қасиеті — осы аудармашылығы болатын. Көркем аудармаға
келгенде оған Құрманбек Сағындықов пен Хасен Өзденбаев сияқты қаламдастары
болмаса, басқалары шендесе алмайтын — деп таңданысын білдіре келе,
аудармашылық шеберлігіне қатысты қызықты естеліктен сыр шертеді [4,4]. Мен
өз басым Әбекеңмен қызметтес болған кезде оның аударманың кейде мазмұнын
арттырып, қазақы баламасын дәл тауып беретінін талай куәсі болдым. Әлі
есімде, 1951 жылы Правда газетінің бетінде Круг в честь Канапина деген
фельетон болды. Медеу мұз айдынында дүниежүзілік жарыс өтіп жатқан кез
еді. Жарысқа ол кеш барды. Басталып кеткен жарысты қоя салып, барлық
жарысқа қатысушылар қайта сапқа тұрғызылды да, Канапиннің алдынан өтті.
Канапин ол кезде ҚЛКЖО Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болатын. Коньки
жарысында басшылық ететін адамға жарыс басталар алдында бір рет тізіліп
өткен жарысқа қатысушылар екінші рет тізіліп қайта өтті. Міне, әңгіме осы
туралы болатын. Әбекең — фельетон тақырыбын Круг в честь Канапина дегенді
Қанапинге бір сәлем! деп қазақшалады. Ол кездегі Социалистік
Қазақстанның редакторы Қасым Шәріповке Қанапин телефон соғып: Правданың
жазғаны ештеме емес еді, сендердікі өтіп кетті ғой депті. Міне, бұдан
аудармашысы келіссе, материалдың өз ана тіліндегідей, сөйлейтінін көреміз.
Белгілі аудармашы Ә.Жұмабаев: Ә. Сатыбалдиев Социалистік Қазақстан
газетінің әдебиет пен өнер бөлімінде істеген кезінде редакцияның жазушылар
мен өнер қайраткерлері арасындағы абырой-беделі арта түсті. Олар газет
жұмысына белсене атсалысатын болды. Бұл жайт, әсіресе Қазақстан
жазушыларының III съезі өткен кезде айқын көрінді. Съезге СССР Жазушылар
Одағының делегациясы да қатысты. Олардың барысында Я.Леонов, М.Шолохов
сынды алыптар да бар еді. Әбекең осындай кісілермен тез тіл табысып, съезде
сөйлеген сөздерінің мәтінін аударып алып мақала етіп басатын, – деп жылы
лебізбен еске алады [5,10]. Бұл естеліктер — Ә.Сатыбалдиев өз ісіне аса
жауапкершілікпен қарағандықтан, қандай іс болсын абыроймен атқарып
шығатынын дәлелдейді.
Аудармашылық талант — әркімнің басына бұйыра бермейтін бақ. Көркем
аудармаға ғана емес, ғылыми-көпшілік, қоғамдық-саяси, публицистикалық,
ресми-іскери аудармада да талант рөлі зор. Аудармашылық шебер үнемі
ізденіп, еңбектенуден, әр аударма сайын жиған тәжірибе негізінде
қалыптасады, — деген Әнуар Тарақтың анықтамасына сүйене отырып, қай
жанрдың болсын аудармасына батыл кірісетін Ә.Сатыбалдиевты талантты
аудармашы деп айта аламыз [6,6].
Өмірінің соңғы кезінде ол қазақтың тұңғыш энциклопедиясын шығаруға
қатысты. Оның бас редакторының бірінші орынбасары болды. Ол туралы академик
М.Қаратаев былай деп жазды: Бұл айрықша қиын, тың, бейтаныс жұмыс еді.
Мұның туған халық үшін үлкен маңызы бар абыройлы да қызғылықты жұмыс
екеніне көзі жеткен ғалым жан салып қызмет етті. Қазақ энциклопедиясының
негізін салып, төрт томның шығуына, екі томның дайындалуына оның қосқан
қомақты үлесі ешқашан естен шықпақ емес. Рас-ақ. Бүгіндері туғанына сексен
жылдай болып қалған Ә.Сатыбалдиевтың өмірі қалам ұстаған қазаққа үлгі,
өнеге [4,3].
Ия, тұғыры биік, сәтті аудармалар жасап, өмірін көркем проза жазып
машықтанып, көркем аударма саласын бірге алып жүрген талантты, шебер
аудармашы, аударма сыншысы, зерттеуші Әбен Сатыбалдиевтың көп еңбек
еткеніне оның аудармалары, зерттеулері, жоғарыдағы жолдастарының айтқан
сөздері куә. Олардың сөздерінен Сатыбалдиевтың сабырлы, өзіне тағылған
айыпқа төзіммен қарауына, ешқашан да сыртқа білдірмей жүруіне қарап
таңданасың.
Көптеген әдеби кітаптарды тәржімелеу оған Көркем аударма мәселелері
туралы ғылым кандидаты дәрежесін алу үшін диссертация қорғауға арқау болды.
Ол қорғаған диссертация аударманы аудармай ғылымға келгендер сияқты емес,
шын мәніндегі аударма мәселесінің білгірі екенін дәлелдеді. Ол, Сөйтіп,
біздің елімізде аударма жұмысы — рухани ризықты ортақтастырудың күшті
құралы екенін жұртымызға паш етті. Өйткені, тілдің даму, баю барысында
аударма қызметінің атқаратын міндеті үлкен, жүгі ауыр. Аударманың біз өмір
сүріп отырған заманымыздағы алатын орнын, оның ғылыми дәлелдемесін Әбен
Сатыбалдиевтың жоғарыда атаған Рухани қазына кітабынан табамыз.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады. Мәселен,
табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сырлары шертіледі,
көңіл–күйі, сезім мүшесі дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстар мен
психологиялық тебіреністер ашылады. Бұлар кейде суреттеу күйінде, кейде
баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен
беріліп отырады. Мұның бәрін, автордың стилін бұзбай аударып, әрі жатық
шығарғанда ғана жеткізуге болады.
Аудармашы Сатыбалдиев әрқашанда автор шығармаларындағы сөйлемдерді
дәл аударған. Аудармашы шығарманың идеясын жеткізуге тырысады, сөйлемнің
құрылысына назар аударып, басы артық сөз қосып алмауға көңіл бөледі. Әрине,
нағыз аудармашыға жан–жақтылық ізденістің маңызы зор. Ол бұл өнердің барлық
сырына анық–қанық болуы керек.
Дипломның өзекті тақырыбы болып отырған орыстың әйгілі жазушысы
И.А.Гончаровтың орыс романының аудармасында да аудармашының осы қасиеттерін
көруге болады.
1.1.1. Сатыбалдиевтың өзбек тілінен аударған шығармалары
Ә. Сатыбалдиев тек қана жазушы, публицист, ғалым ғана емес, аударма
сыншысы, шебер аудармашы ретінде де танымал. Кезінде баспасөз беттерінде
белгілі-әдебиетші ғалымдар М.Қаратаев, Р.Бердібаев, С.Талжанов, Ө.Айтбаев,
Ә.Жұмабаев және т.б. Ә.Сатыбалдиевтың қазақ көркем аударма өнеріне қосқан
еңбегін жоғары бағалаған.
Ә.Сатыбалдиевтың орыс, өзбек тілінен жасалған қай көркем
аудармасын алсақ та, оқырман жүрегіне төл туындыдай әсер етері анық.
Өйткені, ол көркем аударма шарттарын жақсы меңгерген.
Аудармашылық — нағыз шығармашылық өнер. Аудармашы екі тілді де тең
дәрежеде білумен қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс, — дей отырып,
өзі де осы қасиеттерді бойына сіңіре білген [7,24].
М.Қаратаевтың Көркем аудармамен суреткерлік қабілеті бар адам ғана
айналысу керек деген сөзіне сүйенсек, қаламгер әрі аудармашы Ә.
Сатыбалдиевтың аудармаларының сәтті шығатынына риясыз иланасыз [8,75].
Ә.Сатыбалдиев өзбек жазушыларының шығармаларын аудару барысында:
Аударма деген сөзбе-сөз көшіру емес, мағынасын түсініп, өзбекше сөйлету,
сөйлеткенде оқырман қақалып-шашалып қалмайтындай, рақаттанып, қызығып
оқитындай етіп беру керек екенін түсіне бастадым, — деп, өзбек жазушылары
А.Қаhhар, Ш. Рашидов, Н.Фазылов шығармаларын қазақ тіліне еркін сөйлете
отырып, екі елдің әдебиетін байланыстырудың дәнекері бола білді [7,406].
М. Қаратаев: Басы Абайдан бастап қазақ әдебитінің азды-көпті елеулі
шығармаларынан өзбек тіліне аударылмағаны жоқ деуге болады. Солардың бәрі
қазақ тілінен өзбекшеге тікелей аударылған. Ташкенттіктер өздерінің көркем
аударма мәселесіне арналған кеңесінде тілдері түбірлес халықтардың
әдебиетін тек қана түпнұсқаларынан тікелей аударудың тиімді екенін
дәлелдеген. Өйткені, бұл тілдердің бір-біріне ұқсастық жақтары көп.
Біріншіден, екі тілдің де синтаксистік құрылыстары, негізінен, бір-біріне
сәйкес келіп отырады, жеке атаулардың да ұқсастығы көп, мақал-мәтелдердің
де көбі екі елге ортақ және басқа да толып жатқан үйлесімді жақындықтары
бар. Осылардың бәрі екі елдің әдебиетіне тікелей түпнұсқадан аударғанда ол
шығармалардың көркемдік сапасы толық сақталуға мүмкіндік береді, — деп,
өзбек тілінен қазақ тіліне, қазақ тілінен өзбек тіліне аударудың соншалықты
қиын емес екендігіне назар аудартады [8,6]. Әрине, өзбектің тілін,
дәстүрін жақсы білетіндіктен оның аудармаларының тілі жатық, ұғымға жеңіл
болып келеді.
Ә.Сатыбалдиев өзбек жазушысы Ш.Рашидовтың Дауылдан да күшті романын
аудару барысында еркіндік пен дәлдікті шебер ұштастыра отырып, қазақ тіліне
жатық жеткізеді. Ш.Рашидовтың аталмыш романы мен аудармасын салыстыра
отырып, шығармашылық еркіндікке бой алдырғанын байқаймыз.
Романда Тың және тыңайған жерлерді игеру науқанына байланысты,
шұрайлы да, жазық жерлерді игеріп, гүлстанға айналдыру мақсатындағы күресті
күндер сипатталады. Басты кейіпкерлер: Айқыз, Әлімжан, Жорабаев, Погодин,
Смирновтар тау мен шөл даладағы жайсыз үйлерде тұратын колхозшыларды жаңа
жерлерге, үй салып көшіріп шаруа мен мәдениетті көтеру, мемлекеттің ақ
алтынын байыту жөніндегі ұсыныс-тілектері, халықтың тірнектеп жиған табысын
өзі ғана иеленіп отырған колхоз басшысы Қадыровқа ұнамайды. Қай жағынан
алсақ та, түпнұсқа мен аударма мәтін бір-біріне сәйкес келеді.
Ә.Сатыбалдиевтың түпнұсқадан тікелей аударған аудармасы арқылы аударма
мәтін түпнұсқа мәтінге қаншалықты сәйкес екендігін бірнеше түрге бөліп
жүйелейміз.
— Аудармашы аударма барысында шығармашылық еркіндікті қолданғанымен,
негізгі ойдың желісінен ауытқып кетпеуі керек.
Аудармада шығармашылық еркіндіктің түпнұсқаның шеңберінен шықпай,
автордың бар стилін сақтай отырып, аударманы оқуға жеңіл және тартымды етіп
шығаруды, сондай-ақ түпнұсқаның ықпалына түсіп кетпей, оның барлық бояуын,
ырғағын, ой астарын ана тілінің заңды жүйесінде жеткізе білу керек
екендігін басты орынға қойып, бұл ойын көркем шығармаларды аудару барысында
ұстанады.
Қатартал қыстағына көктем ерте шықты. Бірнеше айлар бойы тау
баурайын көрпедей қымтап, тұтаса жауып жатқан қалың қар әлдеқашан-ақ еріп
кеткен. Жақпар тастар мен төбелердің теріскей жағында, ой-шұқырларда
жасырынып қалған қар пәршелері көктем күнінің ыстық лебімен қазанға түскен
майдай еріп, сай-жылғаларды қуалай сарқырап ағып жатыр [9,3]. Аудармашы
романды осылайша Қатартал қыстағын суреттеуден бастаса, түпнұсқада өрік
ағашының астындағы биік сәкіде жатқан Мұратәліні таныстырудан басталады.
Демек, аудармашы қазақ оқырмандарына шығармада маңызды орын алатын Қатартал
жерін қазақ оқырманына жақынырақ таныстыру үшін, бейнелі түрде еркін жүзуді
мақсат еткен.
— Әрбір сөздің, сөз тіркесінің баламаларын дұрыс тауып, бір-бірімен
сәйкес қиыстырып, түпнұсқадағы мағынаны дәл беру керек. Мысалы, —Мен
гапнинг туғрисини айтаман, —деди Султанов утирганларға куз югуртириб. У,
одатдагича, табассум билан сузларди. – Халқимизда, туғри гапириб,
туғишганинга екмайсан, деган мақол бор. Эхтимолки, мен хам туғри гапни
айтиб, айрим кишиларнинг дилига озор берарман [10,3]. Бұл сөйлемді қазақ
тіліндегі аудармасымен салыстырайық:
– Мен сөздің турасын айтамын, — деді Сұлтанов отырғандарға көз
жүгіртіп. Өзі әдетінше, жымия күліп қойды. — Халқымызда тура сөйлеп,
туғаныңа жақпайсың деген мақал бар. Мен де сөздің турасын айтамын деп,
кейбір кісілерге ұнамай қалуым ықтимал [9,8], — деп ешбір сөзді қысқартып,
қосуларсыз, мәтінге сәйкес аударады.
— Оқырман үшін түпнұсқадағы ойды айқындап беру мақсатында мәтінге
кіріспе сөз, немесе аудармадағы ұлғайту әдісін қосады. Ә. Сатыбалдиевтың өз
сөзімен айтқанда, кейбір сөз ауыстыру, қосарлау, үстемелеу деген сияқты
нәрселер шығарманың көркемдік бояуы мен эмоциялық әсерін жеткізе түсу
мүддесімен келген [2,148]. Бұл ойы келесі мысалда аңғарылады.
...Қатартал қыстағының табиғаты да тез-ақ жанданып, күннен күнге
құлпыра бастады. Тау бөктерлері мен сай-салалар көктемнің еркетайы болған
гүлдер мен көк балаусаға малынып, тамылжи бастады. Күн ысыған сайын өсімдік
те қоюлана түсті, бірте-бірте өсіп, ұлғайып, көріктене берді. Сайдың екі
бетіндегі сирек біткен ағаштар да енді-енді бүршік ата бастаған еді [9,3].
Аудармашы ішкі түйсігіне сүйене отырып, мәтінге бір азат жол қосу арқылы
дәл нысанаға тиіп, табиғатқа жан бітіреді.
— Түпнұсқада қайталанып берілетін кейбір ой қайталаулар аударма
барысында қысқартылғанымен мағыналық сәйкестік сақталынуы керек. Мәселен,
романның үшінші бөлімі Хат деп аталады. Айқыздың қалаға оқуға кеткен жары
Әлімжанға ауылдағы жаңа жер ашу турасындағы болған дауды айтып, хат жазуы
баяндалады. Автор: Азизим, қадрдоним Олимжан ака! Хозиргина хатингизни ва
хат билан суратингизни олдим. Қандай мехрибонсиз-а! Сизни жуда-жуда
соғинганимни, дийдор куришишга интизор булиб кутганимни узингиз хам билиб
тургандирсиз, жоним. Мен сизга янги планимиз райкомда қандай мухокама
қилинганини ёзмоқчиман [10,24]. Аудармасында бұл бөлім Хат деп
аталғанымен дәл осылай Айқыздың сағынышынан басталмайды. Алдына көп нүкте
жіберіледі де, бірден ...Жорабаевтың кабинетінде аудандақ партия
комитетінің бюро мәжілісі болып жатыр еді..., – деп онда болған жағдайды
хатта мәлімдейді [9,20]. Демек, бұл бөлімнің бас жағы қысқартылып қалған.
— Диалогтарды аударудағы сәйкестік. Диалогтарды аударғанда әрбір
образдың көбінесе диалогта ашылатынын ескеріп, кейіпкерлердің бір-бірімен
сөйлестіру тәсілін, дәл түпнұсқамен сәйкестендіріп беру. Келесі мысалға
назар аударайық.
Романда басты кейіпкер Айқыздың образы диалогтар арқылы да ашылады.
Мәжілістен шыққан Айқызды жастар қоршап алып, сұрақтың астына алды:
Ойкиз опа, сизни токатсизлик билан кутяпмиз.
Айқыз апай, сізді күте-күте тағатымыз таусылды ғой!
Бутон қишлоқ янги ер очиш туғрисида гапирмоқда!
Жаңа жер ашу мәселесін бүкіл қыстақ сөз етіп жүр.
Янги посёлкага нима деб ном берамиз?
Айқыз апай, жаңа посёлкенің атын не деп қоятын болдық?
Ойқиз самимий ва хушчақчақ сузлар даресигә кумилиб кетди. У хам
кизлар сингари кутаринки рух, жаранглаган овоз билан жавоб берди:
Айқыз сүйікті де қуанышты сөздердің дариясына шомып кеткендей болды.
Ол да, қыздардың өздері сияқты көтеріңкі рух, шат көңілді үнмен жауап беріп
жатыр:
— Янги ер очиш планлари қабул қилинди, қизлар. Энди ишга!
Жаңа жер ашу жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz