Қоғамның даму саясатының басқару жүйесінің тиімділігін арттыру



Кіріспе

1 ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ САЯСАТЫНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ

1.1. Қоғамның дамуының негізгі шарттары, экономикалық даму факторлары мен типтері және оның ерекшеліктері
1.2. Экономикалық қызметтің қозғаушы факторларын жүзеге асырудағы әлеуметтік . экономикалық тенденциялардың мәні мен түрлері
1.3. ХХІ ғасырдың қарсыңындағы Қазақстан Республикасынының әлеуметтік.экономикалық саясаты

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК .ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН РЕТТЕУ ЖӘНЕ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ТАЛДАУ
2.1 2010 . 2014 жылдары даму факторлары мен жағдайлары
2.2 Елдің 2010 . 2014 жылдарға арналған экономикалық саясаты және әлеуметтік.экономикалық даму болжамы
2.3 Макроэкономикалық тәуекелдер және ден қою тетіктері
2.4 Бюджет.салық саясатының негізгі бағыттары

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ МЕН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің 2013 жылғы жолдауына шешімін табу мәселелер мен ұсыныстар
3.2 Әлеуметтік саладағы мәселелерді орындау мен дамудың негізгі бағыттары

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өткен ХХ ғасыр барысында Қазақстанның әлеуметтк – экономикалық дамуының негізгі үдерістерінің бірі кенттену болып табылады.
Елдің 2010 – 2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы (бұдан әрі – Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-IV Бюджет кодексіне сәйкес әзірленді.
Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы макроэкономикалық көрсеткіштердің және әлеуметтік параметрлердің болжамдарын, Қазақстан Республикасының бес жылдық кезеңге арналған әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері мен басымдықтарын, салық-бюджет саясатының негізгі бағыттарын, мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының, Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдарын, сондай-ақ 2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бойынша болжанатын шығыстардың көлемін құрайды.
Әлеуметтік-экономикалық даму және бюджет параметрлерінің болжамы орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың Стратегиялық жоспарларын және 2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеуге негіз болып табылады.
Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі дипломның ең алдымен болжамдық аспектісінің маңыздылығын көрсетеді.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біз зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, сондай-ақ бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мәселені зерттеудің қаншалықты пысықталғанын қарастырудан бұрын келесі өте маңызды жайтқа назар аударғымыз келеді. Қазақстанның экономикалық және демографиялық даму мәселелері, олардың қоныстау жүйесіндегі рөлінің маңыздылығы жайлы кеңес ғалымдарының көптеген жұмыстарында қарастырылған.
Кеңес Одағында кенттеуне географиялық, экономикалық, демографиялық, сәулеттік, экологиялық, социологиялық және басқа да тұрғыда зерттелді. Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуы бойынша ғалымдар да қарастырған.
Бұл мәселені Ю. Л. Пивоваров, Б. С. Хорев, Г. М. Лаполардың жалпы еңбектері орасан зор үлес қосты. Географиялық және қоныстану аспектілеріне көп көңіл бөлген олар қазіргі заман кенттену мәселелерінің көбін ғылыми тұрғыда зерттеп шыққан. Зерттеушілердің еңбектері кенттенудің мағынасы, оның үрдістері, даму факторлары, мемлекеттік, аймақтық және басқа да айырмашылықтары жөнінде толық мағлұмат береді.
Кеңес кезеңіндегі қазақстандық экономистердің республиканың әлеуметтік – экономикалық дамуы мәселелері бойынша ең ірі, әрі ең маңызды еңбектерінің бірі болып Т. А. Әшімбаевтың «Экономика Казахстана: свершение и перспективы» монографиясы танылады. Бұл жұмыста өсу серпіні құрылымдардың ілгерілеуі және Қазақстанның жалпы экономикалық және белгілі біл саларындағы өзрерістер көрініс тапқан.
1. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» - Алматы: Дәнекер 2001 ж;
2. Насырова М.Р. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме
сөздік-анықтамалық. – Алматы: 2010 ж. – 880 бет;
3. Қазақстанда аймақтық аудандарды дамытудың басым бағыттары. «Мемлекетті әлеуметтік, экономикалық, технологиялық және саяси жаңартудың өзекті мәселелері», атты халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. – Көкшетау, 2010ж;
4. Қазақстан Республикасы дамуының стратегиялық және ағымдағы мақсаттары. – 2010ж. 2011ж. 2012ж. статистика мәліметтері;
5. Нарықтық экономика жағдайында агроөндірістік типтегі аудандардың әлеуметтік – экономикалық инфрақұрылымын дамыту мәселелері. // «ХІ Шоқан тағылымы» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. – Көкшетау, 2006ж;
6. Алматы облысы аудандарының әлеуметтік – экономикалық инфрақұрылымының даму стратегиясы.// Материалы международной научно – практической конференции «Ускоренная модернизация и динамичность национальной экономики Казахстана». – Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті. – Алматы: 2012ж;
7. Состояние и перспективы экономического развития Республики Казахстан. Аль-Пари журналы, 2013 ж;
8. Алматы облысын дамытудың басым бағыттары. // «Мемлекетті әлеуметтік, экономикалық технологиялық және саяси жаңартудың өзекті мәселелері», атты халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. – Талдықорған қ. 2010 ж;

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:   
Мазмұны

Кіріспе

1 Қоғамның даму саясатының басқару жүйесінің тиімділігін арттыру

1.1. Қоғамның дамуының негізгі шарттары, экономикалық даму факторлары мен
типтері және оның ерекшеліктері
1.2. Экономикалық қызметтің қозғаушы факторларын жүзеге асырудағы
әлеуметтік – экономикалық тенденциялардың мәні мен түрлері
1.3. ХХІ ғасырдың қарсыңындағы Қазақстан Республикасынының әлеуметтік-
экономикалық саясаты

2. Қазақстан Республикасынының әлеуметтік –экономикалық көрсеткіштерін
реттеу және стратегиялық жоспарлауды талдау
2.1 2010 – 2014 жылдары даму факторлары мен жағдайлары

2.2 Елдің 2010 – 2014 жылдарға арналған экономикалық саясаты және
әлеуметтік-экономикалық даму болжамы

2.3 Макроэкономикалық тәуекелдер және ден қою тетіктері
2.4 Бюджет-салық саясатының негізгі бағыттары

3. Қазақстан Республикасынының әлеуметтік-экономикалық даму перспективасы
мен стратегиялық жоспарлау
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің 2013 жылғы жолдауына шешімін
табу мәселелер мен ұсыныстар
3.2 Әлеуметтік саладағы мәселелерді орындау мен дамудың негізгі бағыттары

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өткен ХХ ғасыр барысында Қазақстанның
әлеуметтк – экономикалық дамуының негізгі үдерістерінің бірі кенттену болып
табылады.
Елдің 2010 – 2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму
болжамы (бұдан әрі – Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы) Қазақстан
Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-IV Бюджет кодексіне сәйкес
әзірленді.
Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы макроэкономикалық
көрсеткіштердің және әлеуметтік параметрлердің болжамдарын, Қазақстан
Республикасының бес жылдық кезеңге арналған әлеуметтік-экономикалық даму
үрдістері мен басымдықтарын, салық-бюджет саясатының негізгі бағыттарын,
мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдарын,
сондай-ақ 2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері бойынша болжанатын шығыстардың көлемін құрайды.
Әлеуметтік-экономикалық даму және бюджет параметрлерінің болжамы
орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың Стратегиялық жоспарларын
және 2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық және жергілікті
бюджеттерді әзірлеуге негіз болып табылады.
Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі дипломның ең алдымен болжамдық
аспектісінің маңыздылығын көрсетеді.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біз зерттелініп
отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, сондай-ақ
бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мәселені зерттеудің қаншалықты
пысықталғанын қарастырудан бұрын келесі өте маңызды жайтқа назар аударғымыз
келеді. Қазақстанның экономикалық және демографиялық даму мәселелері,
олардың қоныстау жүйесіндегі рөлінің маңыздылығы жайлы кеңес ғалымдарының
көптеген жұмыстарында қарастырылған.
Кеңес Одағында кенттеуне географиялық, экономикалық, демографиялық,
сәулеттік, экологиялық, социологиялық және басқа да тұрғыда зерттелді.
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуы бойынша ғалымдар да
қарастырған.
Бұл мәселені Ю. Л. Пивоваров, Б. С. Хорев, Г. М. Лаполардың жалпы
еңбектері орасан зор үлес қосты. Географиялық және қоныстану аспектілеріне
көп көңіл бөлген олар қазіргі заман кенттену мәселелерінің көбін ғылыми
тұрғыда зерттеп шыққан. Зерттеушілердің еңбектері кенттенудің мағынасы,
оның үрдістері, даму факторлары, мемлекеттік, аймақтық және басқа да
айырмашылықтары жөнінде толық мағлұмат береді.
Кеңес кезеңіндегі қазақстандық экономистердің республиканың
әлеуметтік – экономикалық дамуы мәселелері бойынша ең ірі, әрі ең маңызды
еңбектерінің бірі болып Т. А. Әшімбаевтың Экономика Казахстана: свершение
и перспективы монографиясы танылады. Бұл жұмыста өсу серпіні құрылымдардың
ілгерілеуі және Қазақстанның жалпы экономикалық және белгілі біл
саларындағы өзрерістер көрініс тапқан.
Қорытындылай келе, Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық және
стратегиялық жоспарлауды қазақстандық зерттеушілер кең зерттегенін айтуға
болады. Алайда бұған қатысты көп мәселелер әлі күнге дейін шынайы
зерттеулерде тұжырымдық позицияға ие болмаған. Мысалға, қазақстандық
ғылымда тек қана жанама және үзінді ретінде зерттелген.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік – экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған
әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың
негізгі даму бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау – ғылыми зерттеудің
мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер
қойылды.
• Қазақстан Республикасының дамыту үдерістерінің ерекшеліктерін,
кезеңдерін, сипаты мен мазмұнын бағалау;
• Қазақстан Республикасының экономикалық даму ерекшеліктері мен бұл
үдеріске ықпал етуші факторларды анықтау;
• Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экологиялық – экономикалық
жағдайларын сауықтырудың басты қағидаларын негіздеу;
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасы
Зерттеудің теория - әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық даму мәселелері мен
оларды дағдарыстан шығару жолдарын ұсынған отандық ғалымдардың
фундаменталды еңбектерң танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР
үкіметінің бағдарламалық құжаттары, заңдық және нормативтік актілері, ҚР
статистика Агентігі.
Методологиялық аппарат келесі зерттеу әдістерін қосқан: жүйелі –
функционалды, сарапты, экономика – статистикалық, аймақтық салыстырмалық
және жүйелік – құрылымдық, салымтырмалық – тарихи және нақты –
экономикалық.
Жұмыстың ғылыми – тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық және
практикалық маңыздылығын анықтау барысында жасалған тұжырымдамалар мен
ұсыныстар әлеуметтік – экономикалық, демографиялық, инновациялық –
техникалық дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу
кезінде қолдануға болатындығында.

І – бөлім. Қоғамның даму саясатының басқару жүйесінің тиімділігін арттыру.

1.1. Қоғамның дамуының негізгі шарттары, экономикалық даму оның
типтері мен факторлары және оның ерекшеліктері.

Адамзат цивилизациясы дамуының негізін материалдық өндіріс құрайды,
оның негізгі мақсаты адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру
болып табылады. Қажеттілік – бұл жеке адамның немесе қоғамның өз өмір
жағдайын немесе дамуын қалыпты деңгейде жүргізуге қажетті заттарға (тұтыну
заттары, еңбек заттары және еңбек құралдары) деген талабы.
Адамдар қажеттіліктері сан алуан. Олар адам өміріндегі аса маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыратын бірінші қатардағы қажеттіліктер (адамның
киімге, тағамдарға, тұрғын үйге, пәтерге деген және т.б. қажеттіліктері),
екінші қатардағы қажеттіліктер, оларға қажетті тауарларды өндіру үшін
адамдардың еңбек заттарына, еңбек құралдарына деген материалдық
қажеттіліктері жатады. Сондай–ақ, рухани қажеттіліктерді де атап өтуге
болады. Қажеттіліктердің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Олар
қоғамның даму барысында өзгеріп, жаңарып отырады. Қажеттіліктердің жаңа
түрлері пайда өзгеріп отырады. Қажеттіліктің өсу заңына сәйкес,
қажеттіліктер үнемі тұрақты түрде өзгеріп, өсіп отырады. Экономикалық
жүйенің негізгі міндеті адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыру болып табылады. Қандай қоғам болмасын, тіпті бай болса да,
адамдардың барлық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды, себебі,
адамның материалдық игіліктерге деген қажеттіліктері шексіз болады.
Адамдардың әр түрлі шексіз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
пайдаланатын құралдарын экономикалық ресурстар деп атайды. Экономикалық
ресурстар деп қызмет көрсету және тауарлар өндіру үшін пайдаланатын өндіріс
факторларын айтамыз. Олар келесі түрлерге бөлінеді:
• Материалдық ресурстар (жер, табиғи байлықтар және капитал);
• Еңбек және адамның кәсіпкерлікке деген қабілеттілігі.
Енді, осы ресурстар түрлерін жеке-жеке қарастырайық.
Жер және табиғат байлықтары - өндіріс процесінде пайдаланатын
табиғаттың жаратылыс факторлары. Оған ауыл шаруашылық жерлері, орман, қазба
байлықтар, су ресурстары және т.б. ресурстар жатады.
Капитал немесе инвестициялық ресурстарға қызметтер мен тауарларды
өндіруде қолданылатын адамдардың жасап шығарған өндіріс құрал-жабдықтары
және өндіріс факторларын сатып алуға арналған ақша жинақтары жатады. Еңбек
– бұл адамның дене, интеллектуалдық және рухани күш-куатын жұмсау процессі,
яғни жұмыс күшін тұтыну процессі.
Адамның кәсіпкерлікке деген қабілеттілігі – бұл адамның өзгерістерге деген
жауапкершілігі бар, тәуекелділікке бара алатын, істі дұрыс ұйымдастыра
алатын, қабылдаған шешімдерге жауапкершілікпен қарай алатын қабілеттілігі.
Сонымен, экономикалық ресурстарға табиғат, адам және адам өндірген
ресурстар кіреді. Бұлардың бәріне жалпы бір қасиет тән: олар сирек
кездеседі немесе шектеулі болады.сөйтіп, қоғамдық өндіріс, қоғамның
тауарларға деген сұранысын толық қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, қоғам
қандай тауарларды және қай мөлшерде бірінші кезекте өндіру керектігін
тауарлардың қайсысын өндіруден бас тарту мәселелерін шешуге мәжбүр болады.
Демек, қоғам әр кезде өзінің өндірістік мүмкіндіктеріне қарай тауарлардың
белгілі бір мөлшерін өндіре алады. Сондықтан, қоғам бір өнімді өндіруді
көбейту үшін екінші өнімді өндіруді кеміту есебінен жүзеге асырады.
Экономиканың дамуы көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру
қабілеті болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық
мәселелелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теория
экономикалық даму категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан
ерекше мән береді.
Экономикалық даму ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі:
бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің сандық әрі сапалық артуы және олар екі
топтан: өндіріс құралдары мен тұтыну құралдарынан тұрады. Жыл сайынғы
қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типіне
немесе ұлғаймалыұдайы өндірістің интенсивті типі негізінде дамиды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типінде өнім шығаруды екі
есеге арттыру үшін, жұмыскер саны және өндірістік қорлары екі есе ұлғаюы
қажет.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс
күшін және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Практикада бұл ұлғаймалы өндірістің типтерін белгілі арақатынаста
немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз. Қазіргі жағдайда,
ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының негізінде барлық дамыған
елдерде экономикалық өсудің жаңа сапасы қалыптасты: ал техникалық
жарақтандыру мен еңбек өнімділігінің өсуі, ресурстарды қамтамасыз ету,
қаржы қайтарымының көтерілуі негізінде жүзеге асады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қайнар көзі қосымша құн болып табылады,
осы мақсатқа ол күрделі қаржы ретінде жұмсалады. Алайда рыноктық
механизмнің сұранымы мен ұсынымы жағдайында мұның өзі жеткіліксіз.
Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің экстенсивті типін
алатын болсақ, мұнда ерекше қиындық туа қоймайды. Экономиканың жеткілікті
қарқынды дамуы сол кезге дейін жүзеге асуы мүмкін: қоғам қай уақытта
экстенсивті өсудің шектеулі кедергілерімен жолыққанша. Ондай кедергілерге
табиғи ресурстардың қосымша жетіспеушілігін жатқызамыз.
Әдетте, бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылық айналымына
жекелеген, қомайлы емес пайдалы қазбаларды қосу есебінен жабылады және бұл
ресурстарды қымбаттатады. Өнделген кезінде ресурстар құнның бірлігі
нәтижесінде түпкі өнімнің өсуін өте аз береді. Оның тиімділігінің
төмендегенінде экономикадағы пропорциольдылық өзгереді және экономикалық
өсу қарқыны төмендей бастайды. Сұранымның өсу жағдайында табиғи ресурстар
мүмкіндігі мәселесі одан әрі қиындай түседі, сондықтан экономикалық өсу
бірқатар факторларға байланысты:
• табиғат ресурстарының саны мен сапасына;
• еңбек ресурстарының саны мен сапасынан;
• капитал ресурстарына;
• қолда бар технологияға.
Бір сөзбен айтатын болсақ, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық
шектеулері бар. Мұндай жағдайға тап болған қоғам өзінің бағыт-бағдарын
өзгертуге тырысады. Экстенсивті дамудың қайнар көзінің жойылуы қоғамды
интенсивті өсу мүмкіндіктерін қарастыруға итермелейді. Демек техникалық
процестің ресурсты сақтау түрлеріне бағыт-бағдар жасау: оларға – материалды
сақтау, энергияны сақтау және қорды сақтау жатады. Барлық қоғам
масштабындағы экономикалық өсу тауар мен қызмет көрсетудің жылдық көлемінің
ұлғаюымен байқалады. Сондықтан экономикалық өсуді өлшеудің көрсеткіші:
жалпы ішкі (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) немесе ұлттық табыс (ҰТ)
болып табылады. Экономикалық өсу абсолюттік және салыстырмалы мөлшерде
(алдағы кезендегі мөлшерге пайыз ретінде) өлшенеді. Мысалы, осы жылы реалды
ЖҰӨ 210 млн№ теңге құраса, ал аддыңғы да – 200 млн№ теңге болған, онда
абсолюттік тұрғыдағы өсімі 10 млн№ теңге, ал салыстырмалы тұрғыда – 5%
құрайды.
Адамдар қажеттіліктері сан алуан. Олар адам өміріндегі аса маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыратын бірінші қатардағы қажеттіліктер (адамның
киімге, тағамдарға, тұрғын үйге, пәтерге деген және т.б. қажеттіліктері),
екінші қатардағы қажеттіліктер, оларға қажетті тауарларды өндіру үшін
адамдардың еңбек заттарына, еңбек құралдарына деген материалдық
қажеттіліктері жатады. Сондай–ақ, рухани қажеттіліктерді де атап өтуге
болады. Қажеттіліктердің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Олар
қоғамның даму барысында өзгеріп, жаңарып отырады. Қажеттіліктердің жаңа
түрлері пайда өзгеріп отырады. Қажеттіліктің өсу заңына сәйкес,
қажеттіліктер үнемі тұрақты түрде өзгеріп, өсіп отырады. Экономикалық
жүйенің негізгі міндеті адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыру болып табылады. Қандай қоғам болмасын, тіпті бай болса да,
адамдардың барлық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды, себебі,
адамның материалдық игіліктерге деген қажеттіліктері шексіз болады.
Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен
анықталады.
Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты оң қозғалысын және оның
әлеуметтік – экономикалық прогресін көрсетеді. Мұндай прогрестің жалпы
критериі өндіргіш күштердің даму деңгейі болып табылады. Экономикалық
прогрестің қозғаушы күші қайшылық болады. Өндіріс пен тұтыныс арасындағы
қайшылық жалпы негізгі және қозғаушы күш болып табылады. Тұтыныстар
өндірісті ынталандырады, екінші жағынан өндірістің өзі жаңа тұтыныстарды
қалыптастырады – сөйтіп осылай қайталана береді. Бұл қайшылық – оның
қоғамдық түріне тәуелсіз ең жалпылама және өндіріс дамуының табиғи негізі.
Кез – келген қоғамда тұтынысты дәріптеу экономикалық заңы бар. Жыл сайын
тұрғындардың өседі және олардың тұтысыныстары да өсіп отырады. Олардың
тұтыныстарын қанағаттандыру үшін экономика материалдық және рухани
игіліктерді қамтамасыз етуі қажет. Осыдан байқалатындығы, экономикалық жүйе
осы мәселені қандай дәрежеде шеше алатын мүмкінділігіне қарай оның
өмірщеңдігі анықталады. Ескеретін жай, қоғам ресурстары шексіз емес,
сондықтан экономикалық өсудің интенсивті типі қолайлылау. Себебі,
материалдық игіліктер мен қызмет көрсетудің артуы ғылыми-техникалық
жетістіктердің негізінде, еңбек өнімділігінің өсуі есебінен қол
жеткізіледі. Әрине, бұл барлық өндіріс факторларын тиімді қолданудың
нәтижесінде ғана жүзеге асады.
Экономикалық өсудің қазіргі типінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның артта
қалуы ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдары басталған ғылыми-техникалық революция
дамуының сәйкестігімен байланыстырылады. Экономикалық өсу сапалық жаңа
дәрежеге көтерілді және ол ҒТР жағдайында өндірістің интенсификациялау
негізінде жүзеге асады.
ҒТР-ның қазіргі дәуірі технологиялық революция айдарымен жүзеге асып
(70-80 жылдары басталды), ол мынаны байқатады:
• еңбекті сақтандыратын технологияны кеңінен қолдану, яғни
робототехниканы кеңінен қолданатын жұмыскерсіз технология, сондай-ақ
машинасыз технологияны қолдану-өнімді машинаны қолданбай-ақ дайындау (
мұндай технологияларға мынаны жатқызамыз: плазмалық, электронды-сәулелік,
радиациялық, биологиялық және басқа технология түрлері);
• ресурсты сақтау технологиясы, шикізат пен материалды кешенді өңдеу
арқылы аз қалдықты және қалдықсыз технологияны қолдану, шикізат
элементтерін атмосфераға жіберуді, ағынды суға және қоқыс, үйінді тасталуын
жою, яғни қоршаған ортаны ыластамау.
Жаңа жағдайда өндіріс нәтижесіне баға беру өзгереді: бірінші орынға
сандық мәселе емес, шығарылған өнімнің сапасы көтеріледі.
Экономикалық өсудің жаңа сапалық белгісі - өндірістің прогрессивті
құрылымының құрылуымен, ғылымды қажет ететін салалардың үлес салмағының
артуымен түсіндіріледі. Олар ҒТР нәтижелерін ендіруді және қамтамасыз етуді
жүзеге асырады.
Қазіргі жағдайда ғылым ролінің өзгеруімен экономикалық өсу жаңа
сапалық дәрежеге көтерілді. Ғылым қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналуы
аяқталып келеді. Жоғарыдағы аталған барлық жағдайлар экономика қозғалысына,
экономикалық дамуына жаңа сапалық сыйпат береді.
Экономика өсуінің қайнар көзі – экономикалық ресурстар, экономикалық
мүдделер мен ынталандыру жатады. Олар атқаратын қызметтің көлемін ұлғайтуға
және сапасын раттыруға белгілі уақыт кезеңінде барынша мүмкіндік жасайды.
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш күштердің
өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатарларында да
терең өзгерістер туғызады. Бұл процестің белгілері Ресей ғалымдарын
мынандай қорытындыға итермеледі: Мүмкін соғыстан кейінгі тарихқа тән жалпы
азаматтық құрылымының интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа түріне өтудің
куәсі болар... Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені ізгіліктен
қосуға бағытталған. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі өзгерісті
мәнді мойындау бар.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс
түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана модификация емес,
басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі
өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы
капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін
қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастардың қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысын – аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс – аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс
қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономика
қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық
өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық
қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Экономика жүйелерінің осы замандағы түрлерінің бірі – аралас экономика
жүйесі.
1. Аралас экономика жүйесінің басты ерекшелігіне келсек, мұндай
экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтері нарықты экономиканың
элементтерімен қатар қалыптасады және қандай да болмасын әлеуметтік-
экономикалық даму негізін салады. Аралас экономика жүйесінің басты негізі –
жартылай мемлекеттік, жартылай жекеменшік жүйесі болып келеді. Мысалы,
Швецияда, жалпы Скандинавия елдерінде аралас экономика жүйесі өткен
ғасырлар бойы дамып келеді. Соның негізінде осы елдерде аса жоғары деңгейде
әлеуметтік-экономикалық даму қамтамасыз етіліп, нақтылы өмір жүзінде
көрсетіліп отыр.
Аралас экономика жүйесінің нұсқасы, механизмі негізінде – тұрақты
капиталдың, онда ең бірінші инвестициялық процесс арқылы, немесе өндіргіш
күштерді толық пайдалану арқылы халық шаруашылығын өркендетуде, жалпы
экономиканы өрлеу деңгейінде тұрақты өсіруде, күрделі қаржыны экономикалық
тұрғыдан тиімді пайдаланып, барлық халық шаруашылығының потенциалын,
әлеуметтік сапасының салаларын құрып, іске қосып жұмыс істету - өндіріс пен
экономиканы өркендету. Осындай негізде, осы кездегі нақтылы өмір жүзінде
орын алып, ондағы жалпы өнім көлемінің өсімі ең жоғары деңгейге жетті.
2. Салыстырмалы қосымша құн өндіру әдісін қолдану ең маңызды шара.
Оның негіздері:
а) жұмысшының еңбек өнімін арттыру арқылы қажетті уақытын кемітіп,
қосымша уақытын көбейту;
ә) өндірілген тауардың құнын, тауардың қоғамдық құнынан әр түрлі
жолдармен кеміту нәтижесінде алынатын құнды арттыру;
б) жұмысшының жұмыс күнін ұзарту арқылы өндірілген қосымша құн.
Аралас экономика жүйесінің сипаттамасының қатарында басты мәселе –
экономикалық нұсқаны құрудағы кезеңнің мазмұны болып келеді. Жоғарыда
қаралған аралас экономика жүйесінің басты ерекшеліктері – осы экономикалық
жүйеде жоспарлы экономикалық элементтер, үлгі механизмдер, нарықтық
экономиканың методологиялық негіздері қалыптасады. Ол жүйеде бұл қатынас,
әсіресе меншік үлесі, дәл, нақты үйлестіріліп, сол деңгейде олардың
әлеуметтік-экономикалық даму, атап айтсақ, мысалы жүз жыл бойы Скандинавия
елдері, оның ішінде Швеция мемлекеті осындай аралас экономика жүйесінің
негізінде дамып, әлемдік деңгейде өркендеу, даму тәжірибесін іс жүзінде
көрсетіп келеді. Осы кезеңде аралас экономика жүйесінің элементтерін
пайдалануда социалистік елдер де кездесіп отыр. Бұл жерде Қытай Халық
Республикасын айтуымызға болады. Қазіргі жағдайдағы тәжірибеге сүйенсек, ол
аса ірі әлем елдерінің біріне айналды. Экономикалық дамуы осындай жүйе
механизмін қолданған осы және басқа елдерде жалпы дамуы аса жоғары дәрежеде
болып келе жатқаны мәлім. Аталған жүйелердің ішінде ең жоғары деңгейдегі
даму – аралас экономикалық жүйесі, яғни жартылай мемлекеттік және жартылай
жекеменшік жүйесі болып келеді.
Қандай да болмасын экономикалық нұсқаны құрғаннан кейін, оның шынайы
күнделікті өмірде экономикалық даму деңгейін салыстырмалы түрде айналуы,
жалпы экономикада кіріс пен шығыстың деңгейін шығару, теңестіру болып
келеді. Ондай теңестіру осы көрсеткіштердің жалпы техника экономикалық
көрсеткіштердің экономикалық дамудағы барлық ресурстарды толық пайдалану
негізінде жасалады. Экономикалық есептеу – талдауда экономикалық нұсқаны
құрып, іске асыруда тұрақты әрбір кезеңде модульдерді қайта есептеп,
түзетіп, жаңартып, өмір ағымымен байланыстырып отыру керек. Әсіресе,
мынадай мәселелерге жауап беруге тиісті: қабылданған шешім бойынша;
экономикалық нұсқа бойынша; өндірістік шаруашылық мекемелерде, ондағы еңбек
өнімділігі жалпы табыс-кіріс, шығын, қорыта келгенде, жалпы пайда, таза
пайда қаралады. Осындай мәселелерді шешу үшін және экономикалық нұсқаларды
тұрақты экономикалық талдау – есептеу, тұжырымдау және шешім қабылдау қажет
болады.
Мұндай экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтерін нарық
экономикасы жүйесімен қатар қалыптастыратын нақты негізде, олардың аралас
жүйесі қалыптасып, қандай да болмасын елде даму негізін салады. Мұндай
елдер жайлы жоғарыда айтып кеткен болатынбыз.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдеріндегі экономикалық дамудың
негізгі мақсатына халықтың өмір сүру деңгейі және сапасын арттыру болып
табылады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлеуметтік
–экономикалық жағдайын дамытудың негізгі мақсаттарына халықтың ақшалай
табыстарын арттыру,білім сапасын жақсарту, азық – түлікпен қамтамасыз ету,
денсаулық саласы, кедейшілікпен күрес жүргізу, айналадағы табиғи ортаны
жақсарту, халықтардың тең мүмкіндіктерін қалыптастыру және аймақ
экономикасын тиімді басқару жүйесін жүзеге асыру жатады.
Аталған мақсаттардың ішіндегі- Қазақстан Республикасының экономиканы
тиімді басқару жүйесі бүгінгі таңда аса көңіл бөлетін бағыттардың бірі.
Елімізде аймақтық экономиканы тиімді басқару сол аймақтың территориялық,
климаттық, экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты
қалыптасып, арнайы мемлекеттік билік органдары (мемлекеттік
орталықтандырылған және жергілікті билік) арқылы реттеліп, жүзеге
асырылады.
Жаңа заманда әлем елдеріндегі жүйелерді экономикалық теория тұрғысынан
қарағанда, макроэкономика, оның жалпы ел экономикасы деңгейінде
болатындығын және методологиялық негіз және сол деңгейде экономикалық
көрсеткіштер жүйесі болады. Теория бойынша саясаттың экономикаға тікелей
әсерінен саяси экономика – объективтік ғылым болып табылады. Ал, аралас
экономиканың нұсқалары макроэкономикалық теориясыз, ғылымға айналған
теориясыз еркін бағалау негізінсіз нұсқалар құрып даму мүмкін емес.
Макроэкономика үш бөлімнен тұрады:
1. Қарапайым және фундаментальды, макроэкономиканың функционалдық
нұсқасы;
2. Нарықты нұсқа жоспарлы және аралас нұсқасымен салыстырмалы түрде
алғанда;
3. Әртүрлі нарықтарды экономикалық талдау, яғни микроэкономикалық
теория.
Егер де аралас экономикалы жүйелерді алсақ, оның қарамағында
конъюктуралық саясат, оны мемлекеттік сектормен қаржыландыру және
макротеория негізінде макроэкономикалық талдау жасау. Қандай да
экономикалық жүйе болмасын оны құруда, өндірістік қатынастар мәселесі,
экономикалық теорияның негізін қамтамасыз ету қажет. Онда:
а) қоғамдағы өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда
– адамдардың санасы мен еркінен тыс пайда болып, олардың арқасында
қалыптасатын экономикалық қатынастар жиынтығы;
ә) қоғамда өндіріс процесінде өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынуда –
адамдардың санасы мен еркіне байланысты пайда болатын, оларда реттелетін
экономикалық қатынастар.
Осы аталған өндірістік қатынас ең бірінші, өзгермелі капиталды
пайдаланумен тікелей байланысты, оның басты нақты дәлелдері, біріншіден,
бұл жұмыс күшін сатып алуға жұмсалатын, әр өндіріс процесінде өсіп ұлғаятын
капитал. Сонымен қатар, ол айналымы капитал ретінде өз құнымен дамып,
өнімге біртіндеп өткізетін заттар болуы және өндіріс құрал-жабдықтары
түрінде болатын, өндіріс процесінде өз құнын өзгертетін бөлігі, жұмыс күші
– тауардың тұтынуын қамтамасыз ететін негізі болады. Өзгермелі немесе
айналмалы капитал, өзі жұмыс күші құнынан артық жасаған, еңбек ақы
төленбеген еңбегі арқылы жасалатын құн негізінде болуы. Осыған байланысты
жұмысшының және оның жанұя мүшелерінің өмір сүруі үшін қажетті тіршілік
заттарының құны. Өндірісте өінм өндіруде аталған капитал, еңбек процесінде
жұмысшының өзінің жұмыс күші құны мөлшерінен артық қосымша құн өндіру
қабілеті ретінде туындайды.

1.2. Экономикалық қызметтің қозғаушы факторларын жүзеге асырудағы
әлеуметтік – экономикалық тенденциялардың мәні мен түрлері.

Грек тілінен аударғанда экономика үй шаруашылығын басқару
өнері деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі кезде экономика мағынасы кең көлемді қамтиды:
- өндірістің тарихи белгілі әдісі өндірістің қатынастар жиынтығы;
- мемлекеттің халық шаруашылығы;
- экономикалық қатынастардың функциональды немесе салалы аспектілерін
оқытатын, ғылым саласы.
Экономика – нақты базис,оның саяси қондырғысының құрылуы, олардың
өздеріне тән қоғамдық сананың формалары болады.
Саясат (мемлекеттік іс – грек) – бұл қызмет өрісі,
мемлекеттік
билікті қолданудың ошағы болып табылады, әлеуметтік топтар, ұлттар,
таптар қатынастарымен байланысты.
Саясат экономикалық қозғалыстың нақты факторы және қоғамның
экономикалық базисы құрылымы ретінде қалыптасады.
Экономика және саясаттың қарым – қатынасының мінезі, классикалық
формула ретінде нақты айқындалған:
- саясат экономиканың шоғырланған көрінісі;
- саясат экономикадан басым болады.
Саясат ішкі және сыртқы болып бөледі. Саяси басқарудың құрылымын
келесі кезеңдермен сәйкестендіруге болады.
1) стратегиялық және тактикалық мақсаттардың қойылуы.
2) алға қойған мақсаттарға жетудің қызметтің формаларын,
құралдарын, әдістерін жасау.
3) белгіленген мақсатты орындауға кадрлар топтау және орналастыру.
Экономикалық саясат – жалпы саясаттың құрамдас бөлігі: Экономикалық
шараларының жүйесі, әлеуіметтік билік етуші
қабаттардың мүддесін, экономикалық шаралар жүйесі арқылы мемлекеттің
жүзеге асыруы. Оның пайда болуы мемлекеттің пайда болуына
байланысты экономикалық саясат, ұзақ мерзімге есептелген және ірі
масштабты экономикалық және әлеуметтік есептерді шешуге экономикалық
стратегияға және экономикалық тактикаға бөлінеді.
Экономикалық саясатты іске асыруда мемлекеттің экономикалық
қызметтің маңызы өте зор.
Өтпелі экономикадан кейінгі экономика, постранзиттік экономика
терминдері экономикалық теорияда өтпелі экономикадан кейінгі жаңа
экономиканы білдіреді. (post латын тілінен аударғанда кейінгі соңғы
деген ұғымды блдіреді).
Әңгіме жоспарлы - әкімшілік экономикадан өту кезеңінің аяқталғандығы
және құрылған нарықтық қоғамның әрі қарай дамуының стратегиялық
міндеттемелерін шешуге қоғамның крісетіндігі туралы болып отыр.
Осылайша шешім қабылдауға нарықтық қатынастарға көшкен елдердің соңғы
жылдарындағы тұрақты экономикалық өсуі негіз болды. Мәселен, 2000 – 2002
жылдары ТМД-ның жекелеген елдерінде жалпы ішкі өнімнің өсімі орта есеппен
6%-ды құрады. Экономикалық өсу қарыны бойынша Қазақстан соңғы жылдары тек
ТМД елдерін ғана емес, сонымен қатар нарықтық қатынастарға көшкен бір қатар
еуропалық елдерді де басып озып отыр.
Тұрақты экономикалық өсу тұсында төмендегідей тенденциялар
қалыптасуда:
• дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру, әлемдік нарыққа өңдеуші өнеркәсіп
өнімдерімен шығу, бәсеке қабілетті салаларды құру;
• экономиканы шикіхаттық бағыттан өңдеуші бағытқа диверсификацияландыру;
• ТМД елдерінің біртұтас экономикалық кеңстік саясатына бет бұруы;
• Экономиканы көп ұлттық эконоимкаға бетбұрыс;
• Жаңа инвестициялық саясатқа бағытталу;
• Индустриалдық – инновациялық саясатқа бағытталу.
Мәселен, Қазақстанда 2015 жылға дейінгі жаңа индустриалдық
инновациялық саясат және 2030 жылға қарай жаңа индустриалды мемлекет құру
бағдарламасы жасалынды.
Қазірде Азия жолбарыстары болып саналатын және бүгінде өркендеуші
индустриялық мемлекеттер болып табылатын Оңтүстік Корея, Малайзия, Бруней,
Сингапур, Тайвань елдерін жоғарыдағы бағдарламаға және осындай стратегиялық
мақсаттың шешіміне мысал ретінде келтруге болады. Ұзақ уақыт бойы
экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын сақтап келген Қытай дамудың жаңа
қарқынын көрсетіп отыр. Жалпы ішкі өнімнің орташа жылдық өсімі 7,7%-ды
құраған.
Елге шетел инвестицияларының келуі, ұтымды макроэкономикалық саясаттың
жүргізілуі, елдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруі осындай
нәтижедерге қол жеткізуде маңызды роль атқарады.
Үндістан, Бразилия және басқа да мемлекеттер күш алуда. Сингапурға
келер болсақ, ол осыдан қырық жылдан астам уақыт бұрын тәуелсіздік алғаннан
кейін жан басына шаққанда 200 доллардан төмен жылдық табысы бар дүние
жүзіндегі өте кедей мемлекет болды. Бүгінде Сингапурдың жан басына
шаққандағы жылдық табысы 20 мың доллардан асады. Малайзия 20 жылдың ішінде
өмір сүру деңгейінің он есе артуына қол жеткізді.
Мемлекеттік әлеуметтік – экономикалық дамуының алдағы отыз жылға
арналған бағдарламасында болашақтағы Қазақстан дамуының стратегиясы
көрсетілген. Онда 2030 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының экономикалық
саясатының негізгі жеті басылымдықтары анықталған.
Қазақстан Республикасының бұл бағдарламасының басты стратегиялық
мақсаты – жоғары индустриалды дамуға қол жеткізу және Қазақстанның дамушы
елдерінің қатарынан дамыған индустриалдық елдердің қатарына көшуін
қамтамасыз ету.
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке құқық
тек қана мемлекетте болды. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызмет үшін тек
қана мемлекетке ғана емес, сонымен қатар әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке
адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық экоонмиксының тұтынушылар
қажеттіліктері мен ҒТП – ке жедел түрде қарауын қамтамассыз етеді.
Кәсіпкерлік қызмет құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында тұрған
басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым, халықты
барынша жұмыспен қамтамасыыз етуге және халықтың өмір деңгейін көтеруге
Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін
қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамассыз етуге қабілетті.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына
түрде бөлуе болады:
- масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктің субъектілері бойнша.
Кәсіпкерлік субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары
– жеке тұлғалар, келісім – шарт міндеттемелірімен, біріккен адамдар тобы
яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік
қоғамдар, холдингтер осыған тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейдегі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік – экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Атақты неміс ғалымы, экономист Йозеф Аиза Шумппеиердің (1883 – 1950
жылдар) пікірі бойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті жасауға немесе осы немесе
басқа игіліктің жаңа сапасын жасауға өндірістің жаңа әдісін ендіруге, жаңа
өткізу нарығын игеруге, шикізат немесе жартылай фабрикаттардың жаңа
көздерін табуға сәйкес келетін қайта құруды жүргізуге бағытталған.
Кәсіпкерлік бұл щаруашылық жргізудің әдісі және тәуелсіздікке өз
бетінше жұмыс істеуге негізделгеннен экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Еркін кәсіпкерлік – бұл деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен
ынталандыру қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі
күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік – экономикалық
прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа индустриалды мемлекетті
қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып
табылады.
Атақты ағылшын ғалымы, экономисі Альфред Маршалл атап көрсеткендей,
нарық экономикасының негізгі қасиеті – Кәсіпкерлік пен өндірістің
еркіндігі. А.Маршаллдың бойынша – кәсіпкер – экономикалық процесстерді
жеделдетуші.
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, біпақ барлық
мәселелерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономиканы реттеуге
мемлекеттің араласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің
күшеюінен көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы
инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі – мемлекет пен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әр түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі – мемлекеттік меншік. Айталық, жеке
сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында,
атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі
өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана
қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз
кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.

Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар қатынастарында жаңа лептің,
ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің
көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың
негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас
экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы
реттеу. Олардың қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарда
жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады.
Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары
Жапониядағы индустриалды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау
принципі негізінде тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда
құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолдануы.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: бүкіл
экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл
құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен
анықталады. Жапонияның, мысалы индустриалдық дамуы жоғары және
постиндустриялық жағдайына көшуі аныңырақ болған сайын экономикада
жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады.
Адамдар қажеттіліктері сан алуан. Олар адам өміріндегі аса маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыратын бірінші қатардағы қажеттіліктер (адамның
киімге, тағамдарға, тұрғын үйге, пәтерге деген және т.б. қажеттіліктері),
екінші қатардағы қажеттіліктер, оларға қажетті тауарларды өндіру үшін
адамдардың еңбек заттарына, еңбек құралдарына деген материалдық
қажеттіліктері жатады. Сондай–ақ, рухани қажеттіліктерді де атап өтуге
болады. Қажеттіліктердің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Олар
қоғамның даму барысында өзгеріп, жаңарып отырады. Қажеттіліктердің жаңа
түрлері пайда өзгеріп отырады. Қажеттіліктің өсу заңына сәйкес,
қажеттіліктер үнемі тұрақты түрде өзгеріп, өсіп отырады. Экономикалық
жүйенің негізгі міндеті адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыру болып табылады. Қандай қоғам болмасын, тіпті бай болса да,
адамдардың барлық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды, себебі,
адамның материалдық игіліктерге деген қажеттіліктері шексіз болады.
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты – микро-мақро деңгейіндегі
экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы.
Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес,
алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған
аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекелеген кәсіпорындардың
трест, концернге, диверсификацияланған фирмаларға ауысуы. Олар микро
деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі
кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және
ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы – бәрі баға белгілеуге,
сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың берекетсіздігін жоюға жағдай
жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып тек қана, ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерді қамтуынан айқын білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының
дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделуінен, элементтерінің жаңа
түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып
табылады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болады. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болады, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістің
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орны табылмаған
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализмде де емес десек, онда
ол информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Аталған бағыттармен қоса тағы да ескере кететін жайт, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық жағдайын дамытуды ең алдымен
тиімді басқару жүйесі арқылы қол жеткізуге болады. Себебі осы тиімді
басқару жүйесін жүзеге асыра отырып. Ал бұл көрсеткіш өз кезегінде
Қазақстан Республикасының әлеуметтік –экономикалық дамуының мүмкіндіктерін
айқын көрсетеді.
Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты оң қозғалысын және оның
әлеуметтік – экономикалық прогресін көрсетеді. Мұндай прогрестің жалпы
критериі өндіргіш күштердің даму деңгейі болып табылады. Экономикалық
прогрестің қозғаушы күші қайшылық болады. Өндіріс пен тұтыныс арасындағы
қайшылық жалпы негізгі және қозғаушы күш болып табылады. Тұтыныстар
өндірісті ынталандырады, екінші жағынан өндірістің өзі жаңа тұтыныстарды
қалыптастырады – сөйтіп осылай қайталана береді. Бұл қайшылық – оның
қоғамдық түріне тәуелсіз ең жалпылама және өндіріс дамуының табиғи негізі.
Кез – келген қоғамда тұтынысты дәріптеу экономикалық заңы бар. Жыл сайын
тұрғындардың өседі және олардың тұтысыныстары да өсіп отырады. Олардың
тұтыныстарын қанағаттандыру үшін экономика материалдық және рухани
игіліктерді қамтамасыз етуі қажет. Осыдан байқалатындығы, экономикалық жүйе
осы мәселені қандай дәрежеде шеше алатын мүмкінділігіне қарай оның
өмірщеңдігі анықталады. Ескеретін жай, қоғам ресурстары шексіз емес,
сондықтан экономикалық өсудің интенсивті типі қолайлылау. Себебі,
материалдық игіліктер мен қызмет көрсетудің артуы ғылыми-техникалық
жетістіктердің негізінде, еңбек өнімділігінің өсуі есебінен қол
жеткізіледі. Әрине, бұл барлық өндіріс факторларын тиімді қолданудың
нәтижесінде ғана жүзеге асады.
Экономикалық өсудің қазіргі типінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның артта
қалуы ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдары басталған ғылыми-техникалық революция
дамуының сәйкестігімен байланыстырылады. Экономикалық өсу сапалық жаңа
дәрежеге көтерілді және ол ҒТР жағдайында өндірістің интенсификациялау
негізінде жүзеге асады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құбылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті.
Сөйтіп экономистер ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономика шын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар
арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамның өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері
жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен өзгеріп
жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп
жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес.
Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға
болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және
адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні
қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап
өту керек: жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық өндіріс
түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі – аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға
болады, бірақ АҚШ-ң немесе ГФР-ң экономикасын өтпелі деп айтуға келмейді.
АҚШ-ң, ГФР-ң экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық қатынастардың
заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан қоғамдық-экономикалық
құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ-ң немесе ГФР-ң
қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа экономикалық
жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен дамитын ерекше
эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес,
өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігі бойынша айқындады.
Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің немесе индустриалды
қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде
көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтады және ұжымдық
өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды
сипаттайды. Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың құн заңы мен
жоспарлылық заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж. Гелбрейт Нарықтық
қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып отыру тиіс деп жазды.
Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч.Макмиллан жақтап Линбломның мына
сөздерін келтіреді:
Дәстүрлі экономикалық теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі –
бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық
экономикадағы өндірісті дамытудағы бірден-бір мүдде – сатып алу мен сату
қатынастары. Мұнда күмәнді ірге тасты өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды,
оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді енгізу керек. Жоспарлылық пен құнның
модификацияланған түрлері әлі де болса ұжымдық өндірістің экономикада
классикалық тауар өндірісінің жоқтығын білдіреді.

1.3. ХХІ ғасырдың қарсыңындағы Қазақстан Республикасынының әлеуметтік-
экономикалық саясаты.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған
қызметі ел Президентінің 1997 жылғы 10 қазандағы Қазақстан халқына
Жолдауында баяндалған Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іс
жүзінде іске асыруға бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі бағдарламасының басым бағыттары ел
Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында (Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы) және 2007 жылғы 28 ақпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауларының,
Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу
тұжырымдамасының негізінде қалыптастырылды.
Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерiсiне дейiнгi
кезеңде көшпелi мал ш-на негiзделдi. Мал жыл бойы өрiсте бағылады. Жер
көшпелi қауымның ортақ меншiгi болып саналып, қазақ шаруалары оны
қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншiкте болды. Шын мәнiнде малдың иесi
жайылымға да иелiк еттi. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттiлiгi
жойылған кезеңнен бастап, әсiресе, 1891 ж. Дала ережесi өмiрге
енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi ш-тың сипаты өзгердi. Тауар-ақша
қатынастарының дамуы көшпелiлердiң едәуiр бөлiгiн жерсiз қалдырды, ал
шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы
едәуiр қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары
өзгердi. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен
ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастады.
Мемлекет – қоғам өмірін ұйымдастырудың саяси нысаны, жария
билік қызметі мен пайда болуы нәтижесінде қалыптасқан. Негізгі
мемлекеттік белгілер – келесілер.
1) Ерекше мекемелер мен органдарының жүйесі, нәтижесінде
мемлекеттік механизм жиынтығы ерекше күштеу аппаратының
қалыптасуы.
2) Құқық, мемлекеттік механизм қызметінің тәртібін және
құрылымын анықтайтын, яғни мемлекет белгілеген және
мақұлданған міндетті тәртіп сақтау ережесі.
3) Нақты территориясының болуы.
Мемлекет биліктің жоғары болуы, ол мынадан көрінеді:
- биліктің әмбебаттылығы;
- биліктің прерогативтілігі,
- монополия, сот, суверенитетілігі.
Мемлекет – бұл қоғамдық дамудың нәтижесі, саяси және әлеуметтік
қоғам ұйымының бір уақытта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайы мен ондағы кездесетін мәселелерді талдау
Қазақстан Республикасының қаржы саясаты және оның нарықтық экономиканы дамытудағы ролі
Қаржы механизмінің жүйесі
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикадағы қаржы саясаты және қаржы жүйесін реттейтін құралдар
Қаржы саясатын құқықтық ресімдеу
Мемлекеттік басқару жүйесіндегі кадрлық саясат және оны жүзеге асыру механизмі
Аймақтардың қаржы саясаты саласындағы әлемдік тәжірибе
Қаржы механизмінің айрықша элементтері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫ МЕН ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ
Қаржы саясаты
Пәндер