Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Қазақ тілінің әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 «Мемлекеттік тіл» ұғымы және оның анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1 Қазақ тілін мемлекеттік мәртебесінде дамыту . “Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заңының" негізгі қағидасы ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Тілге байланысты Елбасы бағдарламары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Тілді дамытудағы терминдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Қазақ тілінің әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 «Мемлекеттік тіл» ұғымы және оның анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1 Қазақ тілін мемлекеттік мәртебесінде дамыту . “Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заңының" негізгі қағидасы ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Тілге байланысты Елбасы бағдарламары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Тілді дамытудағы терминдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Орталықтандырылған КСРО мемлекеті ыдырап, ұлттық қажеттілікке қарай, демократиялық негізде тәуелсіз мемлекеттер құрылды. Бұл орныққан жаңа әлуметтік- саяси ақуал қоғамның да, оның азаматтарының да санасына айтарлықтай сілкініс туғызды. Дүниеге халықпен оның тарихына деген көзқараста түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шын мәнінде тәуелсіз елдің тіліде тәуелсіз дамуы тиіс. Сондықтан тәуелсіздік алған көптеген елдер бұрынғы кіріптарлықтан, ұлттық кемушіліктен құтылу үшін өз ұлтының тіліне мемлекеттік мәртебе беріп, сол арқылы ұлттық сананы , өзіндік мемлекеттік сәйкестікті қалаыптастыруға ұмтылуда. Дегенмен бұл көпұлтты болып Республикаларда біркулер үшін қуаныш сезімін тудырса, енді біреулері үшін салмақты қауіп-қатер әкелетіндей көрініп тілдік өмірді шиеленістіреді. Бұл алдымен мемлекеттік тіл ретінде жарияланған байырғы тілінің өз мәртебесіне лайық қызмет атқаруына айтарлықтай кедергілер жасауда. Мұның себебі біріншіден, "мемлекеттік тіл" ұғымының дағдылы түрде қалыптаспағанына байланысты болса, екіншіден, оның өз мәнінде ұғындырмалуынан, үшіншіден, оны жариялаған Конституция Тіл туралы заңдарының құжаттарға сәйкестенбеушілігінен болып отыр.
Еліміздегі мемлекеттік тілдің әлеуметтік қызметі, жалпы алғанда баршаға аян. Оның қызметі Қазақстанның әр түкпірінде әр түрлі екені тағы да белгілі. Алайда мемлекеттік тілдің қай жерде қай салада қандай дәрежеде екені ешкімге аян емес. Кейбір басқару органдары мамандарына белгілі болуы мүмкін, бірақ оны тілдік жоспарлауда жергілікті тіл ерекшеліктеріннақты ескере бермейді. Республика бойынша сол белгіленген шаралар нақты фактілерге негізделмей жалпылама сөзге құрылады, ал бұл тілдердің жер-жерде тиісті дәрежеде дамуын қамтамасыз етпейді.
Қазақстандағы тілдердің, әсіресе, мемлекеттік тілдің дамуының бір себебі осы. Міне осы жағдайда не істеу керек? Тіл саясатының жергілікті жердегі жүзеге асуы жайы зерттелуі шарт, сосон сол бойы нақты іс-шара белгіленіп, онгы өмірге енгізу қажет және оның орындалуын бақылау қажет.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялаумен іс бітпейді. Тіл дамыту аса күрделі іс. Алғашқы сөз тілге мемлекеттік мәртебе беруу себебінен басталуы тиіс. Негізінен әлуметтік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда беріледі. Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның мәселесін шешіп, екіншісі – басым тілдің артықшылығын сақтау үшін беріледі. Қазақ тіліне келетін болсақ оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан шығу үшін берілді. Алайда тіл туралы заң қабылданғалы он жеті жылдан астам уақыт өтті. Сол кездегі туған бала бүгінде қыз-келіншекке қырындайтынжағдайға жетіп, мұрты тебендеген балаға айналды. Сол жылы шаңырақ көтергендер үш-төрт сәбилі болып, балаларының алды мектеп бітірді. Сол жылы жігіттің жасы жиырма бестер шамасында болса, ендігі қырықтың қырқасынан асып, бір отбасының ұй тқысы, ақылшысына,тірегіне айналып отыр. Ал қазақ тілі ше? Байлардың құлындай мемлекеттік кеңселердің есігінен сығалау бақыты ғана бұйырып тұр. Отбасы, ошақ қасынан басқалардың ешқайсысы қазақ тілін менсінбейді. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса маңызды қоғамдық – саяси құбылысқа апйналып отыр.
Еліміздегі мемлекеттік тілдің әлеуметтік қызметі, жалпы алғанда баршаға аян. Оның қызметі Қазақстанның әр түкпірінде әр түрлі екені тағы да белгілі. Алайда мемлекеттік тілдің қай жерде қай салада қандай дәрежеде екені ешкімге аян емес. Кейбір басқару органдары мамандарына белгілі болуы мүмкін, бірақ оны тілдік жоспарлауда жергілікті тіл ерекшеліктеріннақты ескере бермейді. Республика бойынша сол белгіленген шаралар нақты фактілерге негізделмей жалпылама сөзге құрылады, ал бұл тілдердің жер-жерде тиісті дәрежеде дамуын қамтамасыз етпейді.
Қазақстандағы тілдердің, әсіресе, мемлекеттік тілдің дамуының бір себебі осы. Міне осы жағдайда не істеу керек? Тіл саясатының жергілікті жердегі жүзеге асуы жайы зерттелуі шарт, сосон сол бойы нақты іс-шара белгіленіп, онгы өмірге енгізу қажет және оның орындалуын бақылау қажет.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялаумен іс бітпейді. Тіл дамыту аса күрделі іс. Алғашқы сөз тілге мемлекеттік мәртебе беруу себебінен басталуы тиіс. Негізінен әлуметтік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда беріледі. Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның мәселесін шешіп, екіншісі – басым тілдің артықшылығын сақтау үшін беріледі. Қазақ тіліне келетін болсақ оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан шығу үшін берілді. Алайда тіл туралы заң қабылданғалы он жеті жылдан астам уақыт өтті. Сол кездегі туған бала бүгінде қыз-келіншекке қырындайтынжағдайға жетіп, мұрты тебендеген балаға айналды. Сол жылы шаңырақ көтергендер үш-төрт сәбилі болып, балаларының алды мектеп бітірді. Сол жылы жігіттің жасы жиырма бестер шамасында болса, ендігі қырықтың қырқасынан асып, бір отбасының ұй тқысы, ақылшысына,тірегіне айналып отыр. Ал қазақ тілі ше? Байлардың құлындай мемлекеттік кеңселердің есігінен сығалау бақыты ғана бұйырып тұр. Отбасы, ошақ қасынан басқалардың ешқайсысы қазақ тілін менсінбейді. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса маңызды қоғамдық – саяси құбылысқа апйналып отыр.
1. Сыздықова С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
2. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, Санат, 1993 ж.
3. Абасилов А.М. Мемлекеттік тілді Қазақстанның солтүстік аумағында жүргізу тетіктері.
4. Большая советская энциклопедия. – Москва, 1999. – 485 б.
5. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. Алматы, Жазушы, 1992, – 196 б.
6. Мырзахметқызы Р. Әрі-сәрі / / Ана тілі, 1994ж,. 7 шілде.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Қазақстан, 1995ж – 96.
8. «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан Республикасының заңы, / / Егемен Қазақстан, 1997 ж,15 шілде.
9. Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы. Алматы, қазақстан, 1996, –24 б.
10. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Халықаралық конференция жинағы, Алматы, 2003 ж.
11. Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы, Астана, 2001 ж
12. Мемлекеттік тіл: терминология іс-қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Алматы, 1999ж, –464 б.
13. Бәмішұлы Б. Монғолия қазағының тілі: әлеуметтік лингвистикалық қыры. Автореферат. Алматы, 2006 ж.
14. Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту мәселелері. Жинақ. Көкшетау, 2001 ж., 86 б.
15. Байтұрсынов А. Ақ жол, Алматы Жалын1991ж, 464б.
16. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, Мектеп, 1995,– 169 б.
17. Досмұхаметұлы Х, Таңдалмалы. Алматы, Ана тілі 1998 ж,. 384 б
18. Мемлекеттік тіл: Бүгіні мен болашағы. Жинақ, Астана. Елорда, 1998 ж, 248 б
19. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің Актіліер жинағы. Астана, 2001ж.
20. Айтбаев Ө.А. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы, «Ғылым» 1998 ж., 207 б.
21. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі, Алматы, Рауан, 1997, –240 б.
22. Тіл білімі сөздігі. Алматы, Ғылым 1998, – 544 б.
23. Заңдық құжат жеткілікті / / Егемен Қазақстан, 2006ж, – 14 наурыз.
24. Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 1998 жыл, 5-қазан.
25. Тілдер туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі туралы. 1999 жыл, 8-қаңтар.
26. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра.– Алматы, «Жазушы» 1992. – 272 б.
27. Қазақ терминологиясы және бұқаралық ақпарат құралдары. ҚР министрлігі тілдерді дамыту департаменті. Астана, 2003 ж.
28. Сәрсенбайұлы А. Мақалалар. Сұхбаттар. Алматы, 2003ж
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Сулейменова Э.Д. Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. Алматы, «Қазақ университеті» 2005 г.
2. Қайдаров Ә. Ғылым тілі және әдеби тіл статусы. //Терминдер және олардың аудармалары. Алматы, «Ғылым» 1990 ж.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Ғылым , 581 б 28-37
4. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы, 1973ж
5. Мұсабаев Қ. Қазақ тілі тарихынан Алматы, Мектеп, 1988 ж
6. Болғанбайұлы Ә. Баба тілі – өлмес мұра. / / Егемен Қазақстан1996ж, 18 мамыр.
7. Назарбаев Н.Ә. Жадымызда жатталсын, татулық мәңгі сақталсын / / Егемен Қазақстан 1998ж, 16 қаңтар.
8. Піржанова Н. Қазақ тіліне жан ашыр кім? //Лениншіл жас. 1989 ж. 2 желтоқсан.
9. Қордабаев. Әдеби тілімізді қай кезеңнен бастаймыз? //Қазақстан мұғалімі, 1978 жыл, 1-желтоқсан.
10. Өміралиев. Тереңге тартқан тамырлар. Қазақ әдебиеті, 1981 жыл, 17-шілде.
11. Қайдаров Ә. Жаңалыққа жатсынбай жасампаздыққа жармаспай. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 3 наурыз.
12. Әбдірәсілов Е.Қ. Лингвистикалық терминдердің семантикалық қатынастары. Алматы, 1999 ж.
13. Егемен қазақстан / / Тіл білмесең жағдайың қиын. 1994ж, шілде.
14. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы алматы, Ана тілі 1992ж – 448 б
15. Егемен Қазақстан / / Ата заң қазақ тілінің алдында ұялады. 2006ж, 28 сәуір.
2. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, Санат, 1993 ж.
3. Абасилов А.М. Мемлекеттік тілді Қазақстанның солтүстік аумағында жүргізу тетіктері.
4. Большая советская энциклопедия. – Москва, 1999. – 485 б.
5. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. Алматы, Жазушы, 1992, – 196 б.
6. Мырзахметқызы Р. Әрі-сәрі / / Ана тілі, 1994ж,. 7 шілде.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Қазақстан, 1995ж – 96.
8. «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан Республикасының заңы, / / Егемен Қазақстан, 1997 ж,15 шілде.
9. Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы. Алматы, қазақстан, 1996, –24 б.
10. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Халықаралық конференция жинағы, Алматы, 2003 ж.
11. Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы, Астана, 2001 ж
12. Мемлекеттік тіл: терминология іс-қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Алматы, 1999ж, –464 б.
13. Бәмішұлы Б. Монғолия қазағының тілі: әлеуметтік лингвистикалық қыры. Автореферат. Алматы, 2006 ж.
14. Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту мәселелері. Жинақ. Көкшетау, 2001 ж., 86 б.
15. Байтұрсынов А. Ақ жол, Алматы Жалын1991ж, 464б.
16. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, Мектеп, 1995,– 169 б.
17. Досмұхаметұлы Х, Таңдалмалы. Алматы, Ана тілі 1998 ж,. 384 б
18. Мемлекеттік тіл: Бүгіні мен болашағы. Жинақ, Астана. Елорда, 1998 ж, 248 б
19. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің Актіліер жинағы. Астана, 2001ж.
20. Айтбаев Ө.А. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы, «Ғылым» 1998 ж., 207 б.
21. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі, Алматы, Рауан, 1997, –240 б.
22. Тіл білімі сөздігі. Алматы, Ғылым 1998, – 544 б.
23. Заңдық құжат жеткілікті / / Егемен Қазақстан, 2006ж, – 14 наурыз.
24. Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 1998 жыл, 5-қазан.
25. Тілдер туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі туралы. 1999 жыл, 8-қаңтар.
26. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра.– Алматы, «Жазушы» 1992. – 272 б.
27. Қазақ терминологиясы және бұқаралық ақпарат құралдары. ҚР министрлігі тілдерді дамыту департаменті. Астана, 2003 ж.
28. Сәрсенбайұлы А. Мақалалар. Сұхбаттар. Алматы, 2003ж
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Сулейменова Э.Д. Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. Алматы, «Қазақ университеті» 2005 г.
2. Қайдаров Ә. Ғылым тілі және әдеби тіл статусы. //Терминдер және олардың аудармалары. Алматы, «Ғылым» 1990 ж.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Ғылым , 581 б 28-37
4. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы, 1973ж
5. Мұсабаев Қ. Қазақ тілі тарихынан Алматы, Мектеп, 1988 ж
6. Болғанбайұлы Ә. Баба тілі – өлмес мұра. / / Егемен Қазақстан1996ж, 18 мамыр.
7. Назарбаев Н.Ә. Жадымызда жатталсын, татулық мәңгі сақталсын / / Егемен Қазақстан 1998ж, 16 қаңтар.
8. Піржанова Н. Қазақ тіліне жан ашыр кім? //Лениншіл жас. 1989 ж. 2 желтоқсан.
9. Қордабаев. Әдеби тілімізді қай кезеңнен бастаймыз? //Қазақстан мұғалімі, 1978 жыл, 1-желтоқсан.
10. Өміралиев. Тереңге тартқан тамырлар. Қазақ әдебиеті, 1981 жыл, 17-шілде.
11. Қайдаров Ә. Жаңалыққа жатсынбай жасампаздыққа жармаспай. //Егемен Қазақстан, 1992 ж., 3 наурыз.
12. Әбдірәсілов Е.Қ. Лингвистикалық терминдердің семантикалық қатынастары. Алматы, 1999 ж.
13. Егемен қазақстан / / Тіл білмесең жағдайың қиын. 1994ж, шілде.
14. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы алматы, Ана тілі 1992ж – 448 б
15. Егемен Қазақстан / / Ата заң қазақ тілінің алдында ұялады. 2006ж, 28 сәуір.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері
Орындаған:
5 курс студенті
Н.Ә. Қуандықова
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Е.Қ. Әбдірәсілов
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент
Ә.Ж. Әміров
Қорғауға жіберілді:
_______________2006 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д.,профессор
Б.Қ.Момынова
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ ТЕТІКТЕРІ
Жұмыстың көлемі: 51 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: Конституция, мелекеттік тіл, ана тілі, заң, бағдарлама, іс-
қағаздары,
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, Қазақ тілінің қоғамдық
кезеңдегі сипаты және Мемлекекттік тілді жүргізу тетеіктері атты екі
негізгі бөлімнен, қортынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты –
тәуелсіз еліміздегі мемлекеттік тіл қызмет етуін социолингвистикалық
тұрғыдан зерттей отырып, оның проблемаларын шешуді нақтылы жоспарлауға
ұсыну.
Жұмыс белгіленген мақсаттарға жету үшін мынандай міндеттерді шешуді
көздейді:
– “Мемлекеттік тіл” ұғымын әлемдік тілдік тәжірибедегі елдің
көрінісін сипаттау, оны орнықтыру мен дамытудың халықаралық
нормаларға сәйкестігін анықтау.
– Тілді дамытуды нақты жоспарлау, оның ғылыми негіздемесі мен
қағидаларын белгілеу.
– Қазақ тілін ана тілі ретінде, республиканың мемлекеттік тіл
мәртебесінде дамытудың тетіктері мен кезеңдерін белгілеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Мемлекеттік тіл қоғамдық қызметі мен оның
шынайы бет-бейнесіне, тілдік және әлеуметтік тілдік мәселелеріне талдау
жасай отырып, оның қоғамдағы рөлі мен қолданыс аясын кеңітудің
мүмкіндіктерін ұсыну.
Жұмыста қолданылған әдістер: жұмыста мемлекеттік тілдің қазіргі
жайы мен даму үрдісін анықтау үшін әлеуметтік – лингвистикалық
әдістер, тарихи құжаттарды талдау, топтау, салыстыру, синтездеу әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Пайдалынылған дерек көздер: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
мемлекеттік тіл жайында жарияланған монографиялар, зерттеу мақалалар,
жергілікті газет – журналдар материалдары. Сонымен қоса Б. Хасанұлының
еңбектері т.б.пайдаланылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Қазақ тілінің әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Мемлекеттік тіл ұғымы және оның
анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақ тілін мемлекеттік мәртебесінде дамыту – “Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңының" негізгі
қағидасы ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Тілге байланысты Елбасы бағдарламары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Тілді дамытудағы терминдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...48
КІРІСПЕ
Орталықтандырылған КСРО мемлекеті ыдырап, ұлттық қажеттілікке қарай,
демократиялық негізде тәуелсіз мемлекеттер құрылды. Бұл орныққан жаңа
әлуметтік- саяси ақуал қоғамның да, оның азаматтарының да санасына
айтарлықтай сілкініс туғызды. Дүниеге халықпен оның тарихына деген
көзқараста түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шын мәнінде тәуелсіз елдің тіліде
тәуелсіз дамуы тиіс. Сондықтан тәуелсіздік алған көптеген елдер бұрынғы
кіріптарлықтан, ұлттық кемушіліктен құтылу үшін өз ұлтының тіліне
мемлекеттік мәртебе беріп, сол арқылы ұлттық сананы , өзіндік мемлекеттік
сәйкестікті қалаыптастыруға ұмтылуда. Дегенмен бұл көпұлтты болып
Республикаларда біркулер үшін қуаныш сезімін тудырса, енді біреулері үшін
салмақты қауіп-қатер әкелетіндей көрініп тілдік өмірді шиеленістіреді. Бұл
алдымен мемлекеттік тіл ретінде жарияланған байырғы тілінің өз мәртебесіне
лайық қызмет атқаруына айтарлықтай кедергілер жасауда. Мұның себебі
біріншіден, "мемлекеттік тіл" ұғымының дағдылы түрде қалыптаспағанына
байланысты болса, екіншіден, оның өз мәнінде ұғындырмалуынан, үшіншіден,
оны жариялаған Конституция Тіл туралы заңдарының құжаттарға
сәйкестенбеушілігінен болып отыр.
Еліміздегі мемлекеттік тілдің әлеуметтік қызметі, жалпы алғанда баршаға
аян. Оның қызметі Қазақстанның әр түкпірінде әр түрлі екені тағы да
белгілі. Алайда мемлекеттік тілдің қай жерде қай салада қандай дәрежеде
екені ешкімге аян емес. Кейбір басқару органдары мамандарына белгілі болуы
мүмкін, бірақ оны тілдік жоспарлауда жергілікті тіл ерекшеліктеріннақты
ескере бермейді. Республика бойынша сол белгіленген шаралар нақты
фактілерге негізделмей жалпылама сөзге құрылады, ал бұл тілдердің жер-жерде
тиісті дәрежеде дамуын қамтамасыз етпейді.
Қазақстандағы тілдердің, әсіресе, мемлекеттік тілдің дамуының бір
себебі осы. Міне осы жағдайда не істеу керек? Тіл саясатының жергілікті
жердегі жүзеге асуы жайы зерттелуі шарт, сосон сол бойы нақты іс-шара
белгіленіп, онгы өмірге енгізу қажет және оның орындалуын бақылау қажет.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялаумен іс бітпейді. Тіл дамыту аса
күрделі іс. Алғашқы сөз тілге мемлекеттік мәртебе беруу себебінен басталуы
тиіс. Негізінен әлуметтік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда
беріледі. Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның
мәселесін шешіп, екіншісі – басым тілдің артықшылығын сақтау үшін
беріледі. Қазақ тіліне келетін болсақ оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан
шығу үшін берілді. Алайда тіл туралы заң қабылданғалы он жеті жылдан астам
уақыт өтті. Сол кездегі туған бала бүгінде қыз-келіншекке
қырындайтынжағдайға жетіп, мұрты тебендеген балаға айналды. Сол жылы
шаңырақ көтергендер үш-төрт сәбилі болып, балаларының алды мектеп бітірді.
Сол жылы жігіттің жасы жиырма бестер шамасында болса, ендігі қырықтың
қырқасынан асып, бір отбасының ұй тқысы, ақылшысына,тірегіне айналып отыр.
Ал қазақ тілі ше? Байлардың құлындай мемлекеттік кеңселердің есігінен
сығалау бақыты ғана бұйырып тұр. Отбасы, ошақ қасынан басқалардың ешқайсысы
қазақ тілін менсінбейді. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса
маңызды қоғамдық – саяси құбылысқа апйналып отыр.
Сондықтан қазақ тілін республиканың мемлекеттік тіл мәртебесінде қоғам
өміріне орнықтыру және ары қарай дамыту – мемлекеттік стратегия.
Тілдің мемлекеттік мәртебесі нақты жүзеге асцы үшін үкімет тарапынан
билікті басқару қажет, басқару билікті білу үшін жергілікті тілдің жағдайын
білмей болмайды. Бұл әсіресе жер аумағының көлемі бойынша әлемде алғашқы
ондыққа енетін санатындағы Қазақстан үшін социолингвистикалық зерттеу
жүргізілуі шарт, ал тіл құрылысы тізгінін отырған басшылар ондай
социлингвистикалық ұсыныстарға зәру. Демек, қазақ тілінің елімізде
мемлекеттік мәртбеге лайық қызмет атаруы үшін алдымен оның қоғамдағы нақты
жағдайын анықтап, сол жағдайды жөндейтін жолдарды іздестіру қажет.
Әлемдік тәжірибеде белгілі болғандай, тілдік қоғамның қызметін
дамытудың дұрыс жолын анықтайтын – әлеуметтанушы (социолингвист), ал
қолданатын – үкімет. Бітіру жұмысының өзектілігі міне, осындай әлеуметтік
қажеттілікте.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде тұтастай республика көлемінде
жүзеге асыру қажет. Ал, осындай мақсатқа жету үшін, жергілікті тілдік
жағдайға өзара әсер ететін түрлі факторлар ескерілетін аймақтық іс –
шаралар жүргізу қажет.
Міне осындай мәселелерге байланысты бітіру жұмысы мақсатты түрде тілді
мемлекеттік мәртебеге жеткізу, "мемлекеттік тілдің" ұғымдық мәніне, қоғам
өмірінде маңызы мен қажеттілік шарттарына тоқтала келіп, қазақ тілінің өз
мәртебесіне сай дамуына және қызмет атқаруына нақтылы жоспарлармен
реттеудің жолдары ұсынылады.
Бітіру жұмысы екі тараудан және тарауларға байланысты тақырыпшалардан
және қорытынды бөлімнен тұрады. Соңында қосымша материалдар мен пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Жұмыс бүтіндей алғанда мемлекеттік тілді дамыту жолдарын
іздестіруге, қоғамдық қызметінің ауқымын кеңейтудің әлуметтік проблемаларын
шешудің тетігін табуға бағытталған.
Зерттеудің нысанасы: Бітіру жұмысы еліміздегі мемлекеттік тілдің орнын
айқындау, оны дамыту теориялары және практикалық мәселелерін зерттеуге
арналған.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ.
1.1 Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет аясы
Тіл – қоғамдық құбылыс. Сондықтан да оның тарихы мен дамуы қоғамның
тарихы мен дамуына байланысты болады. Осыдан тілді және оның даму жллдарын
сол иеленушілердің тарихымен тығыз байланысында қарастыру міндеті келіп
туады.
Адам баласы қоғамы пайда болғаннан бері тіл қоғамға қатынас құралы
ретінде қызмет етіп, оның дамуымен бірге дамып келеді. Ал енді өзіміздің
бүгінгі тәуелсіз еліміздегі мемлекеттік тіл қазақ тілінің арғы тарихына
баратын болсақ, ол түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын түркі тілдес
тіл. Бұл классификация Тіл білімінде кеңінен қарастырылған.
Тіл тарихындағы жеке кезеңдер ешқашан тұтқиылдан, тақыр жерден паййда
болған жоқ. Оның бастауы, қайнар көздері бар. Жалпы қазақ тілінің қалыптасу
даму кезеңдерін айқындау негізінен түркі тілдерінің даму жодарымен тікелей
байланысты.
Қазақ тілінің тарихы әріден басталады және ол осы тілде сөйлейтін
халықты құраған ру-тайпалардың тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық
болып топтасу процесімен, оның әрі қарай ұлт ретінде ұйымдасуымен
байланысады. Осы тұрғыдан келгенде, жалпы қазақ тілінің дәуірлерін
төмендегідей дәуірлеуге болады. Бірінші кезең – XIV-XV ғасырларға дейінгі
дәуірі, бұл кезеңде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі
болды; екінші кезең – XV – XIX ғасырдың II жартысына дейін, бұл уақытта
қазақ халқы ұлт болып шоғырланды деп тануға болады; үшінші кезең – XIX
ғасырдың II жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы өз
алдына жеке ұлт болып қалыптасты. 1;13-14б.
Алғашқы кезеңге тоқталатын болсақ онда үш кезеңді жеке бөліп алуға
болады. Көне түркі дәуірінен, оның ішінде V-X ғасырлардан, бізге мынадай
жәдікерліктер жеткені мәлім:
1. V ғасырға жататын руна жазулы талас-енисей ескеркіштері:құлпытастағы
эпитафиялар, олар 1-2 сөйлемнен 5-6 көлемінде айтылған тарих;
2. VIII ғасырға жататын руна жазулы орхон ескерткіштері: құлпытасқа
қашалып сызылған түркі тайпаларының сол дәуірдегі атақты қағандары
мен батырлары; Білге қаған, Күлтегін, Тонықұқтар туралы тарихи
шежірелер;
3. VIII-X ғасырлардағы ұйғыр жазулы жору, аян айту, діни аңыз түріндегі
ескерткіштер.1;20-21б.
Зерттеушілердің көбі қазақ халқының өзге түркі халықтарымен ортақ
тарихының басы VI-IX ғасырларда өмір сүрген Түрік қағанаты дәуірінен, яғни
VI ғасырдың ортасында гун державасының қираған жұртында қалған ру-
тайпалардың дербес мемлекет құрған кезеңінен басталады деп санайды. Ал
түрік қағанатында, жоғарыда көрсетілгендей, жазба әдебиет поэтикалық сөз
үлгісі болған, яғни әдеби тілі болған, ал әдеби тіл болған жерде сол ұоттың
тілі міндетті түрде болады. Зерттеуші Қ. Өмірәлиев түркілердің V-VIII
ғасырлардағы көркем сөз үлгісі – түркі поэзиясының, әдеби тілінің туу басы
емес, тарихи белгілі кезеңнін ғана басы деп айтып өткен. Демек, басын VII-
VIII ғасырлардан көп бұрын алған сына жазулы орхон-енисей-талас
жәдігерліктерінің тілі V-VIII ғасырларда Жетісу, Алтай, Орталық Азияда өмір
сүрген оғыз,қыпшақ, қарлұқ тайпаларының ортақ жазба тілі болды. Қайткен
күнде де орхон және енисей жазбалары – әдеби тілдік дүниелер, өйткені
бұлардың тілінде белгілі бір нормалар, дәстүрлі үрдістер бар. Көне түркі
жазбалары тіліндегі қазіргі тілдерге ұқсастық , іліктестік белгілерін қазақ
тіліне қатыстыра сөз етсек мыналарды айтуға болады: Дауысты дыбыстардың
жуан-жіңішке болып, төрт жұп құруы: а-э, ы-и, о-е, ұ-ү және олардың
позициялық орындары қазақ тілімен бірдей болып келеді. Қазақ тілінде өзге
түркі тілдеріндегі ш-мен келетін сөздер, с-мен келетін болса, көне түркі
тілінде екеуіде қатар келгенін көремі: іш-іс, кіші-кісі, йаш-жас тағы сол
сияқты. Міне осындай ұқсастықтарды морфология саласындада кездестіруге
болады. Онда негізінен тәуелдік категорияларға байланысты ұқсастықтарды
атап өтуге болады. Ал, лексика саласында тілдің өте құбылмалы ерекшеліктері
анық байқалады ұқсастықтарыда бар әрине. Солардың бір-екеуін атап
көрсететін болсақ, адамдарға және туыстық қатынастарға байланысты сөздер
кездеседі. Олар: ата, қатун, қыз, оғул(ұл) тағы сол сияқты. Енді бір қатары
әлеуметтік қатынастарға байланысты сөздер: йер, тағ, йыл(жыл), суб(су).
Міне осы сияқты өмірдің әр саласында қолданылаты сөздер тобы қазақ тіліне
тән екендігін атап өтуге болады. Түркі халықтарының тіршілігі мен
мәдениетінің көне дәуірінен кейінгі ортағасырлық кезеңінде, X-XII
ғасырларда қараханидтер өмір сүрді. Бұл кезеңдерде Орта Азия мен Қазақстан
жеріндегі халықтардың ана тілі мен әдебиеті өркендеді. Бұл кезеңде қыпшақ,
оғыз, қарлұқ, және ұйғыр халықтарының тілдері негізінде араб графикасындағы
түркі жазуы қалыптастығ, ескерткіштер дүниеге келді. Олар: Құдатғу біліг,
Махмкт Қашқаридың Дивани луғат ит түрк, Оғызнаме тағы сол сияқты
көптеген еңбектерді атап өтуге болады. Бұл аталған еңбектер өз дәуірінде
және бүгінгі күнде де өте құнды еңбекетер болып саналады. Олай дейтініз сол
шығармалар арқылы біз сол дәуірлердің тарихымен, өнерімен, сал-дәстүрімен,
мәдениетімен танысамыз және ең басты бүгінгі тіліміздің аталған дәуірде
қандай қолданыста болғанын біле аламыз. Ол кезеңдегі қазіргі бүкіл түркі
халықтарына ортақ М.Қашқаридың “Диуани лұғат ат түрк” сөздігі неге тұрады.
Онда бірнеше жер-сулардың атаулары, адам аттары, мақал-мәтелдер берілген.
Тіптен кей мақалдары, қанатты сөздері күні бүгінгі дейін қолданыста жүр.
Бұл мысалға алынып отырған біреуі ғана. Олардың қатары өте көп. Енді
сатылай келіп XV-XVII ғасырлардағы қазақ халқының мәдени рухани өмірінде
жаңа құрылы бастаған халықтың сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-
тайпалардың әріден келе жатқан поэзиясы тілінің негізінде ауызша дамыған
әдеби тіл қызмет етті.Ол негізінен поэзия түріндегі көркем әдебиет пен
ауызша жүргізілетін дау-билік саласында қызмет етті. Сонымен қатар хан
жарлықтары, өзге елдермен арадағы қарым-қатынас қағаздары, тарихи шежірелер
сияқты жазба дүниелердің қажетін ортаазиялық түркі әдеби дәстүріне
негізделген қазақтың ескі жазба тілі өтеп отырды. Барлық жұмыс осы тілдерде
жүргізілді. Бұл кезеңде әлі қазақ тілі дамымай тұрған кезең, себебі қазақ
тілі өз бастауын XVIII ғасырдан бастады. Ал жаңағы дәуірде ол түркі тілі
немесе “шағатай тілі” деп аталынып жүрді. Ал енді сол XVIII ғасырымызға
келетін болсақ бұл кезеңдерде тіл негізінен қалыптасу үрдісін бастан
кешіргендігін нақты лингвистикалық аспект тұрғысынан болжамдауға болады.
Өйткені, жыраулар мен ақындар тілінің өзінде өзбек, парсы, араб
лексикасының іздері болғандығы және өзіне дейінгі өмір сүрген шағатай
диалектілерінің ерекшеліктері өмір сүргендігі анық. Дегенмен, тілдің
мемлекетке тән сипаты қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда кең шеңберде
қолданылды.
ХІХ ғасыр орыстанудың белсенді қарқынына ұмтылған қоғамдық
ерекшеліктермен, саяси құрылымдармен, құрылымдық өзгерістермен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер мен өзгерістер барысы ХХ ғасырдың басында,
ортасында ХХ ғасырда үстін-үстін өзгерістерге толы болғандығы, оның саяси
ұстанымдар мен идеологияларға тап болғандығы публицистикалық мақалалар мен
ғылыми еңбектерде жан-жақты түсіндіріліп, кеңінен сөз болған мәселенің
қатарына жататындығы анық. Алайда, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде
қолданылу ауқымының дағдарыстарға ұшырауы, әсіресе, ХХ ғасырмен тығыз
байланысты екендігі даусыз.
Жинақтай келгенде, қазақ тілі өзінің қалыптасу барысында мемлекеттік
тіл ретінде жұмсалудың, өмір сүрудің әр түрлі кезеңдерін бастан өткерді.
Қазіргі мемлекеттік тіл ретінде қызмет атқаруы да күрделі кезеңмен ұштасып,
оның айналасындағы мәселелер өзектілігімен сипатталады.
1.2 Қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің дамуы.
Қазақтар, Қазақстан Республикасын ертеден мекендеп келе жатқан халық,
осы мемлекетті мекендейтін басқа да ұлт өкілдері арасында қазіргі уақытта
Республика халқының 7, 985, 039 құрайды. Республикада қазақ тілін ана тілім
деп санайтындар- 4199749 адам, олардың ішінде 4186058-і қазақтар, ал 13691-
і басқа ұлт өкілдері. Сонымен қатар республикадағы 100033 тұрғын қазақ
тілін екінші тілі ретінде санайды. Олардың- 55118 орыстар, 8790-і татарлар,
8305-і ұйғырлар, 5497 өзбектер, 4502 украйіндер, 3931-і азербайжандар, 1474
курттар, 766 дүнгендер, 830-ы қырғыздар. Сонда Қазақстан халқының үштен бір
бөлігі қазақ тілін ана тілі ретінде немесе екінші тілі ретінде
санайды.5,49-50б. Октябрь революциясына дейін қазақ тілінің қолданылу
аясы сол кездегі экономикалық және саясат жағдайына байланысты өте тар
болды. Тұрмыстық жағдайда болмаса, жазба түрінде қолданылмады. Араб
алфавитіне сүйенген жазба тіл көбінесе татар, араб, шағатай тіліне
бұрмаланып, сол тілдермен қатар аралас қолданылды да, қазақ халқының ауызша
дамыған поэтикалық шығармалары жалпы халықтық дәрежеге көтеріле алмады.
Қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің дамуын келесі кезеңдерге бөліп
қарастыруға болады:
I кезең 1918-192324 ж ;
II кезең 1924-192728 ж ;
III кезең 1929-194041 ж ;
IV кезең 1941-1945 ж ;
V кезең 1946-1990 ж ;
VI кезең 1991- осы жылға дейінгі кезең.
Бірінші кезең әлеуметтік қоғамда халықтық тілді қалыптастыру
практикалық түрде өту кезеңіне дәл келеді, яғни республиканың жалпы
демократиялық және әлеуметтік жаңару кезеңі. 1921 ж В. И. Лениннің тікелей
басқаруымен Совет одағының Коммунистік партиясының Х – съезінде ұлттық
тілдердің қолданылу аясын кеңейту туралы қаулы қабылданады. Партияның
міндеттері осы қаулыда көрсетіледі. Мұнда:
а) Осы тілдерді қолданатын халықтардың ұлттық, тұрмыстық
жағдайларымен қатар, совет мемлекетін дамыту мен қалыптастыру.
б) Өз жерлерінің психологиясы мен тұрмыс-тіршілігін білетін, өз
тілдерінде жұмыс жасайтын администрация, шаруашылық ұйымдарды, басқару
мекемелерін т.б. дамыту мен қалыптастыру.
в) Өз ана тілдерінде Бұқаралық ақпарат құралдарын, мектептер,
театрлар мен клубтарды, жалпы мәдени-ағартушылық ұйымдарды жетілдіру.
г) Жалпы ағартушылық және кең көлемде өз тілдерінде мектептер мен
курстарды ашып дамыту.
Осы кезеңде келесі мәселелер қаралады.
Совет өкіметінің тілді дамыту барысында жасаған алғашқы қадамы-
жергілікті тұрғындарды мемлекеттік басқаруға тартумен байланысты болды.
Сондықтан 1918 жылдың көктемінен бастап, партиялық клубтар, үгіттеушілер
мен ұйымдастырушыларды дайындайтын қысқа мерзімде курстар ашыла бастады.
Маңызды қадам болып, ана тілінің негізінде халықағартушылықтың жаңа жүйесі
құрылды.
Қазақ тілі үгіттеуші құрал ретінде кеңінен пайдаланылды. Осыған Қызыл
Армияның, мұсылман секцияларының, облыстық, губерниялық және уездік
комитеттердің, қазақ-татар сексияларының тигізген ықпалы зор болды. Олар ең
алғаш рет Қызыл жұлдыз (1000 экз. таралыммен) газетін жергілікті тілдерде
шығарды, үгіттеуші қазақтарды дайындау үшін арнайы мектептер ашты. Қазақ
тілінің дамуына зор әлеуметтік жағдайды араб графикасы туғызды. Бірақ онда
көптеген кемшіліктер болды, сондықтан да көпшіліктің игеруі қиын болды. Осы
қарастырылып отырған кезең В.И. Ленин айтқандай шаруашылық, әлеуметтік,
саясаттық көптеген қиыншылықтармен ерекшелінеді. Сондай-ақ бір жағынан
шовинизммен (ұлттың артықшылңғын, нәсілшілдікті насихаттайтын буржуазияшыл
реакцияшыл саясат), екінші жағынан буржуазияшыл ұлтшылдықпен де
ерекшелінеді. Осы барлық экстра лингвистикалық факторлар республикада
қазақ тілінің, сонымен қатар орыс тілінің қызметіне әсерін тигізді.
Екінші кезең: (1924-192728) қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің
қоғамда қолдану аясының жедел түрде кеңейтуімен, яғни қазақ халқының
әлеуметтік өмірінің түбегейлі өзгеруімен байланысты. Бұл жылдары
Қазақстанның мемлекеттік байырғы территориясы қайта қалыптасты, қазақ
халқының байырғы тарихи қазақ деген этнонимі қайта жанданды. Бұл
кезеңдегі қазақ тілінің әлеуметік қызметінің дамуына негізгі фактор болып,
араб алфавитінің мемлекеттік мәнге ие латын алфавитіне көшу болды. Мұнда
1922 жылы 22-шілдеде құрылған түркілік жаңа алфавит комитетінің ролі зор
болды5,55-56 б.. Осы кезеңде РКП(б)-ң ХII съезінде еңбек етуші
жергілікті тұрғындарды советтік құрылысқа, мемлекетті басқаруға, іс
жүргізуді қазақ тіліне аударуға байланысты бірнеше іс шаралар жүргізілді.
Орталық комитет пен КАЗССР Ұлттық Комиссарлар кеңесінің шешімі
бойынша 1923 жылы 22-қазанда республикада іс жүргізу қазақ тіліне
ауыстырылды. Комиссия қазақ тілін үйренудің мерзімін белгілейтін болды.
Белгіленген мерзім аяқталысымен, қазақ тілін білмейтін азаматтар, өздерінің
орындарын қазақ тілін білетін жұмыскерлерге босатып беру керек болды.
Қоғамның барлық саласында жұмыс істейтін мамандардың қазақ тілін үйренуге
құштарлығын арттыру үшін, олардың негізгі жалақысына өзі жұмыс істеп
отырған мекеменің немесе ұйымның т.б. қазынасынан сыйақы төленетін болған.
1923 ж. желтоқсанынан бастап, әлеуметтік курстар, қоғамдық үйірмелер, қазақ
тілін оқытуға арналған кітаптар, оқулықтар шыға бастады. Мысалы 1927 ж.
Қазақ тілін үйренушілерге арналған сегіз оқулық шықты. Бұл жылдары қазақтың
мәдени өмірінде қазақ тілінің қоғамдық аясын кеңейтетін маңызды оқиғалар
болды. Олар біріншіден, Кир Цикомның сауатсыздықты жою туралы жоспарды
қабылдады. Екіншіден, қазақтардың бірінші ғылыми съезі өтті (1924 ж.
маусым). Бұл съездің күнтізбесінде : терминология, алфавит, бастауыш мектеп
программасы, дұрыс жазу, оқулықтар мен ғылыми кітаптарды көбейту
проблемалары сияқты мәселелер қаралды 5, 60-61бб .
Осы кезеңде, дәлірек айтсақ 1926 жылы қазақ тілі ең алғаш рет
европалықтар білім алатын екінші дәрежелі мектептің бағдарламасына
енгізілді. Егер 1924-1925 жылдарға дейін қазақ тілі тек бастауыш білім
беретін тіл ретінде қызмет етсе, осы кезден бастап , ол орта және арнайы
оқу орындарында қызмет істей бастады. Қазақ тілінде кітаптардың шығарылуы
күрт көбейді. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің аясының кеңеюіне совет
өкіметінің заңдарының қазақ тілінде шығуы да өз үлесін тигізді. Сонымен
екінші кезеңде, совет өкіметінің жаулап алушылық идеясын жүзеге асыру үшін
қазақ тілі қарқынды дамыды. Ол мәдениетте, әдебиетте, орта оқу орындарында
кеңінен қолданылады. Сондықтан қазақ тілінің экономикалық, саяси қоғамдық
және мәдени өмірінде қолданылу қызметінң аясы жедел дамыды 26, 82 б.
Үшінші кезеңде, қазіргі қазақ тілінің қоғамдық қызметінің кеңейуіне
себеп 30 жылдар болды. Үшінші кезең қазақ тілінің барлық сала бойынша
қызметінің кеңейюімен ерекшеленеді. Бұл жылдар қазақ тілі Бұқаралық Ақпарат
Құралдарының тіліне айналып, кең өрістеді. Мысалы 1932 жылы қазақ тілінде
шығатын 62 газет және 8 журнал болды 26, 99-100 бб. 30 жылы қазақ тілі
жоғарғы оқу орындарындағы тіл қызметін атқара бастады. Осы жылдары
республикада 13 педогогикалық және мұғалімдік институттар ашылды. Онда 15
мамандық бойынша қазақ тілі бөлімі жұмыс істеді. Оларда 5 мың студент
қазақ тілінде білім алды. 1932 жылы Алматыда ғылыми-педогогикалық кабинет
ашылды. Бір жылдан кейін ол ғылыми –зерттеу институты болып өзгертілді.
1934 жылы қазақ тілінің білім берудегі аясы тұрақталды. Сондай-ақ қазақ
тілінің дамуына 30 жылдары радионың мол үлесі болды 26, 5 б.
Төртінші кезеңде , қазақ тілінің дамуы Ұлы Отан Соғысы жылдарына дәл
келеді. Бұл жылдардың ерекшелігі болып, орыс тілінің графикасына негізделіп
жазылған көптеген шығармалардың қазақ тіліне аударылуы болып табылады. Ұлы
Отан Соғысы жылдары білім саласындағы қазақ тілінің қызметі тарылып, оның
орнына майдан мен тыл баспасындағы қызметі күшейді. Бұл жылдары қазақ
тілінде 10 майдандық, 3 дивизиялық, 1 округтық және Үгітші блакноты атты
журнал шығарылды. Бұл жылдары қазақ тілінің қызметінің кеңейюіне келесі
қазақстандық газеттердің маңызы зор болды. Олар 105-ші атты дивизияның
Қызыл семсер, Отан үшін, Қызыл Армия, Қызыл әскер ақиқаты, Жауға
қарсы аттан, Суворовшы, Совет жауынгері, Отан үшін ұрысқа!,
Дабыл, Сталин туы, Отан үшін алға, Майдан правдасы т.б. 26, 89
б.
Бұл жылдары, әрине арнайы орысша-қазақша әскери сөздіктер шыға
бастады 26, 3 б.
Бесінші кезең, соғыстан кейінгі кезең. Бұл кезеңде қазақ халқының
әдеби тілі кең қанат жайды. Қазақ тілінің дамуы мен байюына осы жылдары
классиктердің орыс, әлемдік және советтік әдебиеттерді қазақ тіліне аударуы
зор әсерін тигізді. Бұл жылдары баспа ісі одан әрі қарқынды дамыды. Қазақ
тілінің өнер саласында қызметінің кеңейюіне театрлардың Қазақфильм
студиясының, Қазақфилормониясының, Қазақконцерттің, радио,
телевиденияның ролі зор болды. Қазақ тілінің дамуы соғыстан кейінгі жылдары
ағарту ісінде де, одан ары қарай жалғасын тапты. Мысалы соғыс жылдарында
орта мектептерде 380 түлек болса, соғыстан кейінгі жылдары олардың саны
4500-ге жетті. 1957жылы 3197 қазақ мектептері жұмыс істеді, онда 445мың
жуық қазақтар білім алды. Республикада 18 педогогикалық училищелерде 2151
қазақ, ал 13 педогогикалық жоғарғы оқу орындарында 4830 қазақ білім алды.
Қазіргі кезде республикада қазақ тілі орыс мектептерінде де оқытылады.
1.3 Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі
Тіл және саясат. Бұлар егіз ұғым емес, әрине. Бірақ саясат пен тілдің
арасындағы байланыстың тереңдігін де ешкім жоққа шығара алмасы хақ. Тіл мае
саясаттың байланысы, ең адымен, тілдің құдіретті қызметі – қарым қатынас
құралы болуымен байланысты. Қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас құралы
болатын тіл арқылы мемлекет өзінің негізгі саяси бағытын халыққа жеткізуі
қажет. Осыған байланысты кез кедген басқарушы ел өзінің тілдік саясатын
ашық немесе жасырын түрде анықтап, қоғамдағы мемлекеттік тіл мәселелерін
шешудегі қолданылатын ұстанымдары мен істелетін іс-шараларының жиынтығын
белгілейді. Тіл саясаты – ұлт саясатының бір бөлігі.
Біз әңгіме еткелі отырған кеңес заманындағы тіл саясатының өзіндік
ерекшелігі болды. Бұл туралы мәселе өте күрделі әрі қиын. Оны бір жақты
айтуға болмайды.
Қазақ ғылым-білімі үшін 20 ғасырдың бергені мол. Бір ғасыр ішіндегі
қазақ ғылымының өркендеу дәрежесін салыстырудың өзі қиын. Заманында
далалықтар өз мәдениетінің ерекше белгісін өрнектеп, жазу үлгісімен, көркем
ауыз әдебиеті жырларымен ұлттық мәдениеттің ұлттық болмысын жасағаны
белгілі. Дегенмен уақыт ағысына орай әлемдік өркениеттен артта қалып,
баққан малы бір жұттық болып, темір жол салдырып, қала орнатып, ғылым-
білімін дамытып тағы сол сияқты жетістіктерін айтпай өтпеуге болмайды.
Әрине қай уақытты болсада таяқтың екі ұшы бар. Саяси үстемдік ғылым
аспанында қаншама әңгір таяқ орнатты, дегемен, оның оң тұстары бар екенін,
яғни мәдениет пен өркениет көкжиегін елімізге жақын әкеліп қазіргі
білімнің, ғылымның есігін ашып бергенін де айту орынды.
20 ғасырдағы кеңес өкіметінің қазақ жұртына әкелген ұлы жаңалықтары
да болды, елге әкелген ауыр қиыншылықтары да болды. Осы екі ұдайылық рухани
өмірімізден, өнер мен ғылымнан, мәдениеттен де өз көрінісін тапты. Ең
алдымен қазақ жерінде жатқан саф алтындай таза, кіршіксіз ақ жүректерден
жалындап шығатын өнер иелерінің жарқырай көрінуіне ықпал етті. Екінші
жағынан олардың еркіндігіне тұсау салынды. Көркем шығарманы, ғылыми еңбекті
қалай жазу керектігіне үлгі болып қана қоймай, оның бағыт-бағдарына
үстемдік жасап отырды. Бұл бақылаудан шет қалған, оның құрлығына ілінбеген
көркем сз шебері немесе ғалым болды десек те артық айтпаған болар едік.
Тағыда қайталап айтамын, қазақ КСР-нің Тіл туралы заңы – жекелеген
ғалым, ақын- жазушы, жорналшы я болмаса, қоғам қайраткерлерінің ойдан
шығарған дүниесі емес, тіл саясатындағы келеңсіз жағдайлармен ұзақ күрес
үстінде пайда болған, замананың төл жемісі.
Қазақстандағы тіл құрылысының кеңес дәуіріндегі даму тарихын байппен
бағдарласақ, ұлт тілдерін сақтауға, дамытуға, әсіресе мемлекеттік тілге
деген көзқараспен жүргізілген нақты іс-шараларға қарағанда, бір-бірінен
біршама дараланатын төрт түрлі кезеңді байқау қиын емес.
Бірінші кезең – В.И. Ленин бастаған ревалюционерлердің әлемде тұңғыш
рет тілдердің тең құқұлығын уағыздаған әрі жариялаған, бір тілдің (орыс
тілі) мемлекеттік тіл болуына қарсы күрес жүргізген кезі. Қазан төңкерісі
алдында пайдда болған бұл сипатты тіл саясаты біздің Қазақстанда 1921 жылға
дейін үстем болды.
Қазақ КСР – нің бүгінгі тіл заңы сонау 1919 жылғы шілденің 10-дағы
Бүкілресейлік Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің декреті
негізінде қабылданған Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік
Республикасын құру туралы декретінің заңы жалғасы. Екінші кезеңнің алдағы
кезеңнен айырмасы сол – 1921 жылдан бастап республикада мемлекеттік
дәрежеге екі тіл ие болды. Бұған дәлел ретінде мына құжаттарды көрсетуге
болады: Оның бірі – 1921 жылғы ақпанның екісінде Қазақ АССР Халық
Комиссарлар Советі қабылдаған Қазақ, орыс тілдерін мемлекеттік мекемелерде
қолдану жөніндегі декреті, екіншісі –1923 жылғы қарашаның 22-сінде
қабылданған, қазақ, орыс тілдерін Қазақ КСР-інде мемлекеттік тілдер деп
тану жөніндегі Қазақ тілінде іс жүргізу туралы деп аталатын Қазақ КСР
Орталық Атқару комитетінің декреті. Ал, үшіншісі – 1924 жылғы ақпанның 18-
інде қабылданған Қазақстанның біріншісі конституциясы. Оның 13 бабында
қазақ, орыс тілдері мемлекеттік тіл болып танылған.
20-жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сай,
жергілікті ұлт тілдерінің дамуы әлеуметтік қажеттілік болды, сондықтан да
бұл қажетіліктер қанағаттандырылуы тиіс еді. Көпұлттылық жағдайында бұл тіл
республикадағы саны жағынан ең көп ұлттың тілі болғанын, мысалы, қазақтар
20-сыншы жылдардың екінші жартсында республика халқының 60 процентке жуығын
қамтығанын ескерсек, оның мемлекеттік тіл болып жариялануы әбден орынды
еді. Ал орыс тілі ол кезде ұлтаралық қатынас құралы деңгейінге көтеріле
қоймағанды. Бірақ оның бүкілодақтық тілмәштық қызметін атқара бастағанын
байқаймыз.
Осы орайда, Қазақ ҚСР-і заңының күшіне енуі кезінде, қазақ тілінің
тек Қазақстанның ғана мемлекеттік тілідерінің санатырда болғанын айта кету
артық болмас. Түркістан Орталық Атқару Комитеті 1918 жылғы тамыз айының 21-
де Түркістан өлкесіндегі мемлекеттік тілдер жөніндегі декрет қабылдады. Бұл
декрет бойынша Республикадағы заң шығарушы саласы мен жергілікті халықтың
ресми қарым-қатынасында тұрғылықты халықтың баса көпшілігі сөйлейтін түркі
тілдіері, соның ішінде қазақ тілі де, орыс тілімен тең қолданылатын
мемлекеттік тіл болып қабылданды. Ал Түркістан Компартиясының 1-ші съезі
өзі мұсылман пролитариаты арасындағы партиялық жұмыс жөніндегі қарарында,
ресми басылымдарда орыс тілімен қатар жергілікті халық тілін мойындауға
шақырды. Ал Тұркістан Компартиясы 5-ші съезінің қаулысы бойынша, барлық
орыс тіллі мектептерде жергілікті тілдерді оқыту міндетті болсын, ал
жергілікті халық тіліндегі мектептерде орыс тілін үйрену қамтамасыз
етілсін деп атап көрсетілді.
РКП (б) 12 съезің орталық комитетінің ұлт мәселесі жөніндегі 4-ші
кеңесінің нұсқауына орай, Түркістан Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесі 1923 жылғы тамыздың 29- ында советтердегі іс жүргізуді
жергілікті тілдерге көшірудің шұғыл шаралар туралы қаулы қабылдады.
Үшінші кезеңде, мемлекеттік тіл ұғымы республика жұртшылығының
өмірінде заң жүзінде жарияланбаған тіл теңдігі мен ұлт тілдерін дамыту
мәселесі іс жүзінде тежеуге ұшыраған кез ретінде сипаттау ләзім. Ал бұл
кезеңдерді кей ғалымдарымыз бен журналистеріміз өз шығармашылықтарында тіл
саласындағы тоқырау кезеңі деп айтып жүр. Егер байыбына баратын болсақ,
әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулерге сүйенетін болсақ бұл кезең өзі іштей
үш кезеңге бөлінеді: бірінші кезең – 1938 жылдан бастап Ұлы Отан соғысы
жылдары аралығын, екіншісі – 1946-1957 жылдар, үшіншісі – 1957-1987 жылдар
арлықтарын қамтиды. өйткені бұл кезең арасында ұлт тілінің қолдану аясы бір
кеңіп, бір тарылып, құбылып отырды. Бұл кезеңдерде ұлт тілдерінің қоғамдық
қызметінің даму дәрежесі талапқа сай болмай, тоқыраудан гөрі, тізгіндеуге
көп ұшырады. Сонда ұлт тілдерінің, мысалы қазақ тілінің дамуы қалайша
тежелді? Біріншіден, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі іс жүзінде заң
жолымен жойылды. Бұл тікелей тежеу. Екіншіден заңдастырылмаған мемлекеттік
дәрежесі болмаса да, орыс тілі іс жүзінде бұл мәртебеге ие болды. Орыс тілі
заң жүзінде мемлекеттік тіл болғанымен оны үйренуді міндеттеген арнаулы
қаулылар 1948, 1961, 1978, 1983 жылдарда қабылданып, іс жүзінде асырылды.
Ал өзге ұлт тілдері мұндай қаптаған қаулылар назарына іліккен емес.
Республикада орыс тілі – орыс ұлтының тілі, өзге ұлттың екінші тілі
яғни ұлтаралық қатынас құралы ретінде ерекше қарқынмен даму жолына түсті.
Көптеген ұлт пен ұлыс өкілдері өз ана тілінің болашағына күмән тудырып,
орыс тіліне көшті. Респуликаның тіл жағдайын жақсарту мақсатында үкімет пен
партия өз тарапынан кейінгі жылдарда қаулы мен Тіл Заңның қабылдауға мәжбүр
болды. Тарих тағылымына сүйене отырып, республикада бір тілді – қазақ тілін
мемлекеттік тіл деп жариялады. Қалыптасқан дәстүрді ескере отырып, халық
орыс тілін ресми тіл боллуын ұқыптады. Сөйтіп, тежеу тетігі дөңгелегінің
табанына тапталған жергілікті халық тілдері заң жүзінде санға қосылып
санатқа ие болды. Міне осылай Қазақстандағы тіл құрылысы өз дамуында, тіл
саясатында жаңа – төртінші кезеңге аяқ басты.
Әділі керек, заң қабылдаған жылдың өзінде-ақ өмірдің кейбір саласында
мемлекеттік тіл елеулі қоғамдық қызмет атқара бастады. Ал біріспыра тілдер
әлеуметтік қолданысқа қадам басқандай. Қазақ тілі, мысалы, бұқаралық
құралдар – радио, телевизия мен мерзімді баспасөзде, ғылым мен халық ағарту
салаларында жандана түсті.
Қазақстанның қазақ тұрмайтын жері жоқ, қазақ жұмыс жасамайтын саласы
жоқ. Сөйте тұра қазақ тілі мемлекеттік тіл санатына ие болғаннан кейін де
көптеген қазағы аз мекеме, ұйым, кәсіпорын салаларында мемлекеттік тіл
қолданылмайды, кейбіреуінде оны қолдану шаралары да белгіленбеген. Қазақ
КСР Жоғары Кеңесі республика Минстрлер Кабинетіне Қазақ КСР-інде қазақ
тілі және басқа ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған
мемлекеттік бағдарламасын әзірлеп, оны 1990 жылғы бірінші шілдеге дейін
қабылдау тапсырған болса, бағдарлама тым кеш қабылданды.
Заң іске қосылса ғана – заң. Демек, оны өмірге енгізу мәселесінің
пайда болуы да заңды. Тіл туралы заңды өмірдің барлық саласында қалай,
қайтіп жүзеге асыруға болтынын анықтамастан, ендігі жерде қазақ тілінің
беделінің түскендігін оның қолданылу аясының тарылған қайталй бергеннен
ештеме өнбейді. Тіл заңы үшін, әрине, мемлекеттік мәселесінің ұсақ-түйегі
болмайды, бәрін ескеру қажет. Бірақ олардың басын біріктіріп, ірі-ірі
топқа бөле отырып, солардың негізгі жолдарын белгілемесек, ұсақ мәселелер
бойынша ауа жайылып кетіп, негізгі мақсатқа жету қалуымыз мүмкін. Сондықтан
да Тіл заңын өмірге енгізу және жүзеге асырудың тетігі жасалуы тиіс. Міне
осындай қиыншылықтарды кеңес дәуірі кезінде басынан кешірген қазақ тілі әлі
өз мақсатына жете алмай келеді.
1.4 "Мемлекеттік тіл" ұғымы және оның анықтамасы
"Мемлекеттік тіл" ұғымы жарты ғасырдан астам уақыт бойында кеңестік
республикалардың не конституцияларында, не заң ғылымдарында, не
лингвистикалық әдебиеттерінде жете зерттелмегені былай тұрсын, ол өз
мәнінде де қарастырылмады. Қарастырылғанның өзінде де ол бүгінгі күн
тұрғысынан қарағанда қарама-қайшы мағынада түсіндірілді.
Мемлекеттік тіл идеясыеың өзі кеңестік идеологияға жат, қанау,
кіріптар ету немесе күштеп ассимиляциялаудың басты айыпкері ретінде
ұғындырылып, оны шет елдерге тән адамды алдымен қанауы, бір ұлттың екінші
ұлтқа билік жүргізу құралы деп түсіндірілді. Мысалы, Үлкен кеңестік
энциклопедияда оған: "Государственный язык, эксплуоторских
многонациональных государствах язык, признанный в законадательным порядке
обязательным в данной стране для ведение делопроизводство в учереждения,
преподавания в школах, державной нации устанавливает в принудительном
порядке свой национальный язык, всяческий стесняя и ограничивая языки
других народов",– деп анықтама береді.
Міне осылайша біртіндеп мұндай анықтамалар "мемлекеттік тіл" терминін
кеңестік өмір саясатына сыйыспайтындай етіп көрсетуі өрши түсті. Бұл сөз
жүзінде тілдер теңдігін мойындаған, ал іс жүзінде орыс тілінің үстемдігін
жүргізуге бағыттылған кертартпа тіл саясатының бүркеншігі еді. Сондықтан
мемлекеттік тіл проблемасын қозғауға батылы жетпеушілік немесе бұл ұғымның
осындай түсініктемелеріне үнсіз бас изеушілік түрлі саладағы мамандардың
(социолингвистер, тарихшылар, құқұқтанушылар т.б. ) еріксіз оны аса маңызды
қызметтік мәнін назардан шығарып салды. Сол себептіде Кеңес үкіметі
жылдарындағы заң құжаттарында "мемлекеттік тіл" термині кездеспейді.
Төкерістен кейінгі бірінші бесжылдықта Одаққа қараған республикаларда
мемлекеттік іс-қағаздары заңды түрде оларды мемлекеттік тіл деп арнайы
жарияламай-ақ, орыс немесе республиканың байырғы халқының тілінде
жүргізіліп отырды. Бұл кезеңдерде тілдердің еркін қолданылуы мен дамуына
біршама жақсы жағдайлар жасалды. Мысалы, бұған Қазақстан көлемінде
қабылданған мынадай заңды құжаттарды атауға болады:
1. 1919 жылғы шілденің 10-да Бүкілресейлік Атқару комитеті (ВЦИК) мен
Халық Комиссарлары кеңесінің (СНК) декреті негізінде қабылданған "Қырғыз
(қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы" (1920,
6- тамыз) декреті; 2. Қазақ КСР- і кеңестерінің 1-ші құрылтай съезі
қабылдаған ҚАЗССР еңбекшілер правосының декларациясы (1920ж,6- қазан); 3.
1921 жылы ақпан айының 2-сінде Қазақ АССР Халық комиссарлар Советі
қабылдаған "Қазақ, орыс тілдерінің мемлекеттік мекемелердеқолдану
жөніндегі" декреті; 4. 1923 жылы қарашаның 22- сінде қабылданған "Қазақ
тілінде іс-жүргізу туралы" деп аталатын Қазақ КСР Орталық атқару
комитетінің декреті; 5. 1924- жылы ақпанның 18-нде қабылданған Қазақ
АССінің Орталық Атқару комитеті қабылдаған Қазақстанның 1-ші Конституциясы.
Мұнан кейінгі жылдарда да, яғни 1924 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы
қабылданып, онда тілдердің мәртебелері айқындалды, бірақ мұнда "мемлекеттік
тіл" емес одақта республикаларда жалпы қолданылатын тіл туралы айтылады, ал
оның қандай мағына беретіндігі, қолдану аясы түсіндірлмейді.
Соңғы жарты ғасырлық уақыт (1938-1987) аралығында "мемлекеттік тіл"
ұғымы республика жұртшылығының өмірінде заң жүзінде көрініс бермейді. Бұл
тіл теңдігі мен ұлт тілінің дамыту мәселесі сөз жүзінде сақталған, ал іс
жүзінде саналы түрде тежеуге бағытталған саясаттың күш салған тұсы болды.
Осы кезеңде заңды түрде мемлекеттік тіл ретінде жарияланбай-ақ, орыс тілі
КСРО аумағында барлық өмір салаларында жеке дара "ұлы" тіл болып шыға
келді. Бұған белгілі дәрежеле түрткі болған 1938 жылдың 13 наурызындағы
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі мен БК(Б)П Орталық комитетінің "Ұлттық
Республикалар мен облыстардағы мектептерде орыс тілін міндетті түрде оқыту"
жөніндегі қаулы болды. Қаулының текісін көріп отырғанымыздай не жергілікті
тілдерге қысымшылық көрсету жөнінде, не орыс тілінің нақтылы мәртебесі
туралы ештеме айтылмаған. Алайда оның күнделікті өмірде, білім беру
саласында өзге тілдердің қызметінің жарты ғасырға тежелуіне және онымен
байланысты қалған өмір саларында да күйзеліске түсуіне әкелді. Осының
ізімен дәл осндай, яғни орыс тілді үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылыр
1948, 1961, 1978, 1983 жылдары қабылданып, іс жүзінде іске асырылды. Бұл
ұлттық тілдердің өз сөйлеушілері үшін тастанды тілге айналуына, тіпті
кейбірулерінің мүлдем тіл ретінде жойылуына әкеп соқтырды. Мысалы, Кеңес
үкіметі орнаған кезде РСФСР- да тұратын халықтар 193 тілде сөйлесе, 1937
жылғы көрсеткен көрсеткіш- 90. Ал 1998 жылғы дерек бойынша КСРО-да оқу
процесі небәрі 39 тілде жүргізіліпті. Сонда арадағы 51 жылда 51тіл
жойылыпты.
Осындай қатты күйзеліске түскен тілдердің– қазақ тілі. Қазақ тілі
бұрынғы Одақтағы өзге тілдер сияқты өзінің қызметін көптеген өмір
салаларында қысқартылды, өз сөйлеушілерінің екінші тіліне айналып,
тұрмыстық жанұялық қатынасқа дейін ысырылды. Оған тағы бір себеп, бір
сөзбен айтқанда, Кеңес үкіметі мен Компартия жүргізген зорлап ұйыдастыру
саясаты кезіндегі халықтың аштан қырылуы мен жөн-жоқысыз өзге ұлт
өкілдерінің Қазақстанға жаппай қоныстандырылуы еді. Соның кесіріне қазақ
тілі өз этникалық Отанында көпұлттылық жағдайға душар болды. Ұлтаралық
қатынас құралы ретінде қазақтардың ықтиярынсыз икемделген орыс тілі өз
өктемдігін жұргізді. Ақырында қазақ тілінің табиғи ортасы бұзылды. Қазақ
жерінің солтүстігі мен орталығында, күллі қалаларда қазақтың азайуы желеу
етіліп, ана тілі шет қақпай көрді. Мысалы, 1938-1985 жылдар аралығында
қазақ мектептерінің саны 4391-ден 2400-ге дейін азайған, басқаша айтқанда
елу жылға толар-толмас уақытта 1901 мектеп жабылған екен.бұл қазақ халқының
тілдік мүддесі тіпті де ескерілмегенін көрсетеді.
Қазақ халқы есін жиып, 1986-1987 жылдардан бастап азаттық үшін ашық
күреске шықты., ол тілден басталды десек болғандай. Орталықтың тегеурінінде
әкімшілдігіне төтеп беріп, ана тілін дамыту мәселесі күн тәртібіне қойылды.
Осыған орй қазақ халқының зиялыларының талап етіуі бойынша 1987 жылы
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССр Министрлер Советінің
"қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы" қаулысы қабылданды. Мұнан
кейінгі жылдарда КСРО-ның ыдырауы мен бұрынғы Одаққа қараған
республикалардың негізгі тілі мемлекеттік тілі болып жарияланды. Кейбір
республикаларда өз тіліммен қоса орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас құрал
тілі ретінде жариялады. Мысалы, Қазақстанның 1989 жылғы Тіл заңында: "Қазақ
ССР-інде орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады",–деп
көрсетілсе, сол заңның екінші бабында: "Қазақ ССР-і орыс тілінің
мемлекеттік тілмен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз етеді",– деп
жазылды. Бірақ қабылданған Конституцияларда да, шыққан заңдарда да
"мемлекеттік тіл" ұғымының түсініктемесі берілмеді. Айталық, сол тұстағы,
яғни 1989 жылы өз тілдері мен орыс тілін қатар мемлекеттік тілдер ретінде
жариялаған Прибалтика, Тәжікстан, Украина, Қырғыз, Өзбек, Қазақстан
республикаларының Тіл туралы заңдарынан мемлекеттік тілдің анықтамасын
табу қиын. Дегенмен олардың әрқайсысынан көмескі түрде болса да,
мемлекеттік тілдің анықтамасын табуға болады. Мысалы, Молдавия
Конституциясының 70-бабына сәйкес қабылданған. Тіл заңында Молдавия
мемлекеттік тілі – молдаван тілі деп жазылғаннан кейін оның түсініктемесі
ретінде мынандай сипаттама берілген: "Государственный язык действует
политической,экономической, социальной и культорный жизни и функционирует
на основе латинской графики",– делінген.
Орыс тілінің осы ресми тіл мәртебесі болу кейінгі кезеңдерге дейін
егемен мемлекеттердің заң құжаттарында әлі күнге дейін қолданыстан қалмай
келеді. Бұл қазіргі таңда өз тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған
республикаларда көпшілік жағдайда "мемлекеттік тіл" және "ресми тіл"
дегендердің бір мағына беретіндігі ескерілмей, ара жігінің алшақтанып, бір-
бірінің қайшы қойылуына себеп болып отыр. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Конституциясында "Қазақстан Республикасының мемлекеттілік тілі– қазақ
тілі",– деп анық көрсетілген. Ал орыс тілі жөнінде: "мемлекеттік
ұйымдардажәне жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми
түрде қазақ тілімен тең қолданылады",– делінген.
Жалпы әлемдегі тілдік процеске назар аударсақ, онда "мемлекеттік тіл"
және "ресми тіл" дегендер өзара синоним сөздер. әрине "ресми тіл"
терминінің "мемлекеттік тіл" терминінен бөлек кездесетін сәттерде болады.
Мұндайда ол бір мемлекеттен тысқары елдер, мемлекеттер арасындағы
келісілген тіл қызметінде қолданылуы мүмкін. Мысалы, БҰҰ жұмыс тілі деген
сияқты реттерде.
Мемлекеттік тіл– көптілді қоғам айналып өте алмайтын, ас қажетті
құбылыс. Дегенмен, ол мемлекеттің саяси құрылымына өзіндік ұстаған ішкі,
сыртқы саясибағыттарына байланысты әр қалай сиппатталуы мүмкін. Мәселен,
Франция, Испания, Пакистьан, Қытай сияқты елдерде мемлекеттік тіл– соны
жариялаған ел азаматтарының барлығы бірдей білуге тиіс болса, Индонезия,
Филиппинда мемлекеттік тіл– көпұлтты елдің түрлі халқын саяси-мәдени
бірлікке ұйымдастырудың тиісті құралы болып табылады. Сондай-ақ кей елдерде
мемлекеттік тіл қарсы шығуға болмайтын тіл болып есептеледі, тілге қарсы
шығу мемлекетке қарсышығу болып табылады (Пакистан).
Сонымен жоғарыдағыларды негізге алар болсақ "мемлекеттік тіл"
ұғымынының мәнін былай түсіндіруге болады:
– Қандайда тіл болмасын, егер мемлекеттік тіл болып жариияланса, ол–
сол елдің негізгі тілі. Сондықтан да, ол тіл әкімшілік-басқару
органдарының қызмет бабында қолданылатын тіл. Сондай-ақ сан алуан
өмір салаларында алдымен пайдалануға тиісті.
– Мемлекеттік тіл – оны жариялаған ел азаматтарының барлығы міндетті
түрде білуге тиісті тіл.
– Мемлекеттік тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері
Орындаған:
5 курс студенті
Н.Ә. Қуандықова
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Е.Қ. Әбдірәсілов
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент
Ә.Ж. Әміров
Қорғауға жіберілді:
_______________2006 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д.,профессор
Б.Қ.Момынова
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ ТЕТІКТЕРІ
Жұмыстың көлемі: 51 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: Конституция, мелекеттік тіл, ана тілі, заң, бағдарлама, іс-
қағаздары,
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, Қазақ тілінің қоғамдық
кезеңдегі сипаты және Мемлекекттік тілді жүргізу тетеіктері атты екі
негізгі бөлімнен, қортынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты –
тәуелсіз еліміздегі мемлекеттік тіл қызмет етуін социолингвистикалық
тұрғыдан зерттей отырып, оның проблемаларын шешуді нақтылы жоспарлауға
ұсыну.
Жұмыс белгіленген мақсаттарға жету үшін мынандай міндеттерді шешуді
көздейді:
– “Мемлекеттік тіл” ұғымын әлемдік тілдік тәжірибедегі елдің
көрінісін сипаттау, оны орнықтыру мен дамытудың халықаралық
нормаларға сәйкестігін анықтау.
– Тілді дамытуды нақты жоспарлау, оның ғылыми негіздемесі мен
қағидаларын белгілеу.
– Қазақ тілін ана тілі ретінде, республиканың мемлекеттік тіл
мәртебесінде дамытудың тетіктері мен кезеңдерін белгілеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Мемлекеттік тіл қоғамдық қызметі мен оның
шынайы бет-бейнесіне, тілдік және әлеуметтік тілдік мәселелеріне талдау
жасай отырып, оның қоғамдағы рөлі мен қолданыс аясын кеңітудің
мүмкіндіктерін ұсыну.
Жұмыста қолданылған әдістер: жұмыста мемлекеттік тілдің қазіргі
жайы мен даму үрдісін анықтау үшін әлеуметтік – лингвистикалық
әдістер, тарихи құжаттарды талдау, топтау, салыстыру, синтездеу әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Пайдалынылған дерек көздер: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
мемлекеттік тіл жайында жарияланған монографиялар, зерттеу мақалалар,
жергілікті газет – журналдар материалдары. Сонымен қоса Б. Хасанұлының
еңбектері т.б.пайдаланылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Қазақ тілінің әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Мемлекеттік тіл ұғымы және оның
анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖҮРГІЗУ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақ тілін мемлекеттік мәртебесінде дамыту – “Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңының" негізгі
қағидасы ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Мемлекеттік тілді жүргізу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Тілге байланысты Елбасы бағдарламары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Тілді дамытудағы терминдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...48
КІРІСПЕ
Орталықтандырылған КСРО мемлекеті ыдырап, ұлттық қажеттілікке қарай,
демократиялық негізде тәуелсіз мемлекеттер құрылды. Бұл орныққан жаңа
әлуметтік- саяси ақуал қоғамның да, оның азаматтарының да санасына
айтарлықтай сілкініс туғызды. Дүниеге халықпен оның тарихына деген
көзқараста түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шын мәнінде тәуелсіз елдің тіліде
тәуелсіз дамуы тиіс. Сондықтан тәуелсіздік алған көптеген елдер бұрынғы
кіріптарлықтан, ұлттық кемушіліктен құтылу үшін өз ұлтының тіліне
мемлекеттік мәртебе беріп, сол арқылы ұлттық сананы , өзіндік мемлекеттік
сәйкестікті қалаыптастыруға ұмтылуда. Дегенмен бұл көпұлтты болып
Республикаларда біркулер үшін қуаныш сезімін тудырса, енді біреулері үшін
салмақты қауіп-қатер әкелетіндей көрініп тілдік өмірді шиеленістіреді. Бұл
алдымен мемлекеттік тіл ретінде жарияланған байырғы тілінің өз мәртебесіне
лайық қызмет атқаруына айтарлықтай кедергілер жасауда. Мұның себебі
біріншіден, "мемлекеттік тіл" ұғымының дағдылы түрде қалыптаспағанына
байланысты болса, екіншіден, оның өз мәнінде ұғындырмалуынан, үшіншіден,
оны жариялаған Конституция Тіл туралы заңдарының құжаттарға
сәйкестенбеушілігінен болып отыр.
Еліміздегі мемлекеттік тілдің әлеуметтік қызметі, жалпы алғанда баршаға
аян. Оның қызметі Қазақстанның әр түкпірінде әр түрлі екені тағы да
белгілі. Алайда мемлекеттік тілдің қай жерде қай салада қандай дәрежеде
екені ешкімге аян емес. Кейбір басқару органдары мамандарына белгілі болуы
мүмкін, бірақ оны тілдік жоспарлауда жергілікті тіл ерекшеліктеріннақты
ескере бермейді. Республика бойынша сол белгіленген шаралар нақты
фактілерге негізделмей жалпылама сөзге құрылады, ал бұл тілдердің жер-жерде
тиісті дәрежеде дамуын қамтамасыз етпейді.
Қазақстандағы тілдердің, әсіресе, мемлекеттік тілдің дамуының бір
себебі осы. Міне осы жағдайда не істеу керек? Тіл саясатының жергілікті
жердегі жүзеге асуы жайы зерттелуі шарт, сосон сол бойы нақты іс-шара
белгіленіп, онгы өмірге енгізу қажет және оның орындалуын бақылау қажет.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялаумен іс бітпейді. Тіл дамыту аса
күрделі іс. Алғашқы сөз тілге мемлекеттік мәртебе беруу себебінен басталуы
тиіс. Негізінен әлуметтік тәжірибеде тілге мемлекеттік мәртебе екі жағдайда
беріледі. Біріншіден, тілдің қоғамдық қызметі шектеулі болғанда, оның
мәселесін шешіп, екіншісі – басым тілдің артықшылығын сақтау үшін
беріледі. Қазақ тіліне келетін болсақ оған мемлекеттік мәртебе дағдарыстан
шығу үшін берілді. Алайда тіл туралы заң қабылданғалы он жеті жылдан астам
уақыт өтті. Сол кездегі туған бала бүгінде қыз-келіншекке
қырындайтынжағдайға жетіп, мұрты тебендеген балаға айналды. Сол жылы
шаңырақ көтергендер үш-төрт сәбилі болып, балаларының алды мектеп бітірді.
Сол жылы жігіттің жасы жиырма бестер шамасында болса, ендігі қырықтың
қырқасынан асып, бір отбасының ұй тқысы, ақылшысына,тірегіне айналып отыр.
Ал қазақ тілі ше? Байлардың құлындай мемлекеттік кеңселердің есігінен
сығалау бақыты ғана бұйырып тұр. Отбасы, ошақ қасынан басқалардың ешқайсысы
қазақ тілін менсінбейді. Сондықтан қазір тіл тағдырына алаңдаушылық аса
маңызды қоғамдық – саяси құбылысқа апйналып отыр.
Сондықтан қазақ тілін республиканың мемлекеттік тіл мәртебесінде қоғам
өміріне орнықтыру және ары қарай дамыту – мемлекеттік стратегия.
Тілдің мемлекеттік мәртебесі нақты жүзеге асцы үшін үкімет тарапынан
билікті басқару қажет, басқару билікті білу үшін жергілікті тілдің жағдайын
білмей болмайды. Бұл әсіресе жер аумағының көлемі бойынша әлемде алғашқы
ондыққа енетін санатындағы Қазақстан үшін социолингвистикалық зерттеу
жүргізілуі шарт, ал тіл құрылысы тізгінін отырған басшылар ондай
социлингвистикалық ұсыныстарға зәру. Демек, қазақ тілінің елімізде
мемлекеттік мәртбеге лайық қызмет атаруы үшін алдымен оның қоғамдағы нақты
жағдайын анықтап, сол жағдайды жөндейтін жолдарды іздестіру қажет.
Әлемдік тәжірибеде белгілі болғандай, тілдік қоғамның қызметін
дамытудың дұрыс жолын анықтайтын – әлеуметтанушы (социолингвист), ал
қолданатын – үкімет. Бітіру жұмысының өзектілігі міне, осындай әлеуметтік
қажеттілікте.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде тұтастай республика көлемінде
жүзеге асыру қажет. Ал, осындай мақсатқа жету үшін, жергілікті тілдік
жағдайға өзара әсер ететін түрлі факторлар ескерілетін аймақтық іс –
шаралар жүргізу қажет.
Міне осындай мәселелерге байланысты бітіру жұмысы мақсатты түрде тілді
мемлекеттік мәртебеге жеткізу, "мемлекеттік тілдің" ұғымдық мәніне, қоғам
өмірінде маңызы мен қажеттілік шарттарына тоқтала келіп, қазақ тілінің өз
мәртебесіне сай дамуына және қызмет атқаруына нақтылы жоспарлармен
реттеудің жолдары ұсынылады.
Бітіру жұмысы екі тараудан және тарауларға байланысты тақырыпшалардан
және қорытынды бөлімнен тұрады. Соңында қосымша материалдар мен пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Жұмыс бүтіндей алғанда мемлекеттік тілді дамыту жолдарын
іздестіруге, қоғамдық қызметінің ауқымын кеңейтудің әлуметтік проблемаларын
шешудің тетігін табуға бағытталған.
Зерттеудің нысанасы: Бітіру жұмысы еліміздегі мемлекеттік тілдің орнын
айқындау, оны дамыту теориялары және практикалық мәселелерін зерттеуге
арналған.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОҒАМДЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ СИПАТЫ.
1.1 Қазақ тілінің тарихи кезендердегі қызмет аясы
Тіл – қоғамдық құбылыс. Сондықтан да оның тарихы мен дамуы қоғамның
тарихы мен дамуына байланысты болады. Осыдан тілді және оның даму жллдарын
сол иеленушілердің тарихымен тығыз байланысында қарастыру міндеті келіп
туады.
Адам баласы қоғамы пайда болғаннан бері тіл қоғамға қатынас құралы
ретінде қызмет етіп, оның дамуымен бірге дамып келеді. Ал енді өзіміздің
бүгінгі тәуелсіз еліміздегі мемлекеттік тіл қазақ тілінің арғы тарихына
баратын болсақ, ол түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын түркі тілдес
тіл. Бұл классификация Тіл білімінде кеңінен қарастырылған.
Тіл тарихындағы жеке кезеңдер ешқашан тұтқиылдан, тақыр жерден паййда
болған жоқ. Оның бастауы, қайнар көздері бар. Жалпы қазақ тілінің қалыптасу
даму кезеңдерін айқындау негізінен түркі тілдерінің даму жодарымен тікелей
байланысты.
Қазақ тілінің тарихы әріден басталады және ол осы тілде сөйлейтін
халықты құраған ру-тайпалардың тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық
болып топтасу процесімен, оның әрі қарай ұлт ретінде ұйымдасуымен
байланысады. Осы тұрғыдан келгенде, жалпы қазақ тілінің дәуірлерін
төмендегідей дәуірлеуге болады. Бірінші кезең – XIV-XV ғасырларға дейінгі
дәуірі, бұл кезеңде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі
болды; екінші кезең – XV – XIX ғасырдың II жартысына дейін, бұл уақытта
қазақ халқы ұлт болып шоғырланды деп тануға болады; үшінші кезең – XIX
ғасырдың II жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы өз
алдына жеке ұлт болып қалыптасты. 1;13-14б.
Алғашқы кезеңге тоқталатын болсақ онда үш кезеңді жеке бөліп алуға
болады. Көне түркі дәуірінен, оның ішінде V-X ғасырлардан, бізге мынадай
жәдікерліктер жеткені мәлім:
1. V ғасырға жататын руна жазулы талас-енисей ескеркіштері:құлпытастағы
эпитафиялар, олар 1-2 сөйлемнен 5-6 көлемінде айтылған тарих;
2. VIII ғасырға жататын руна жазулы орхон ескерткіштері: құлпытасқа
қашалып сызылған түркі тайпаларының сол дәуірдегі атақты қағандары
мен батырлары; Білге қаған, Күлтегін, Тонықұқтар туралы тарихи
шежірелер;
3. VIII-X ғасырлардағы ұйғыр жазулы жору, аян айту, діни аңыз түріндегі
ескерткіштер.1;20-21б.
Зерттеушілердің көбі қазақ халқының өзге түркі халықтарымен ортақ
тарихының басы VI-IX ғасырларда өмір сүрген Түрік қағанаты дәуірінен, яғни
VI ғасырдың ортасында гун державасының қираған жұртында қалған ру-
тайпалардың дербес мемлекет құрған кезеңінен басталады деп санайды. Ал
түрік қағанатында, жоғарыда көрсетілгендей, жазба әдебиет поэтикалық сөз
үлгісі болған, яғни әдеби тілі болған, ал әдеби тіл болған жерде сол ұоттың
тілі міндетті түрде болады. Зерттеуші Қ. Өмірәлиев түркілердің V-VIII
ғасырлардағы көркем сөз үлгісі – түркі поэзиясының, әдеби тілінің туу басы
емес, тарихи белгілі кезеңнін ғана басы деп айтып өткен. Демек, басын VII-
VIII ғасырлардан көп бұрын алған сына жазулы орхон-енисей-талас
жәдігерліктерінің тілі V-VIII ғасырларда Жетісу, Алтай, Орталық Азияда өмір
сүрген оғыз,қыпшақ, қарлұқ тайпаларының ортақ жазба тілі болды. Қайткен
күнде де орхон және енисей жазбалары – әдеби тілдік дүниелер, өйткені
бұлардың тілінде белгілі бір нормалар, дәстүрлі үрдістер бар. Көне түркі
жазбалары тіліндегі қазіргі тілдерге ұқсастық , іліктестік белгілерін қазақ
тіліне қатыстыра сөз етсек мыналарды айтуға болады: Дауысты дыбыстардың
жуан-жіңішке болып, төрт жұп құруы: а-э, ы-и, о-е, ұ-ү және олардың
позициялық орындары қазақ тілімен бірдей болып келеді. Қазақ тілінде өзге
түркі тілдеріндегі ш-мен келетін сөздер, с-мен келетін болса, көне түркі
тілінде екеуіде қатар келгенін көремі: іш-іс, кіші-кісі, йаш-жас тағы сол
сияқты. Міне осындай ұқсастықтарды морфология саласындада кездестіруге
болады. Онда негізінен тәуелдік категорияларға байланысты ұқсастықтарды
атап өтуге болады. Ал, лексика саласында тілдің өте құбылмалы ерекшеліктері
анық байқалады ұқсастықтарыда бар әрине. Солардың бір-екеуін атап
көрсететін болсақ, адамдарға және туыстық қатынастарға байланысты сөздер
кездеседі. Олар: ата, қатун, қыз, оғул(ұл) тағы сол сияқты. Енді бір қатары
әлеуметтік қатынастарға байланысты сөздер: йер, тағ, йыл(жыл), суб(су).
Міне осы сияқты өмірдің әр саласында қолданылаты сөздер тобы қазақ тіліне
тән екендігін атап өтуге болады. Түркі халықтарының тіршілігі мен
мәдениетінің көне дәуірінен кейінгі ортағасырлық кезеңінде, X-XII
ғасырларда қараханидтер өмір сүрді. Бұл кезеңдерде Орта Азия мен Қазақстан
жеріндегі халықтардың ана тілі мен әдебиеті өркендеді. Бұл кезеңде қыпшақ,
оғыз, қарлұқ, және ұйғыр халықтарының тілдері негізінде араб графикасындағы
түркі жазуы қалыптастығ, ескерткіштер дүниеге келді. Олар: Құдатғу біліг,
Махмкт Қашқаридың Дивани луғат ит түрк, Оғызнаме тағы сол сияқты
көптеген еңбектерді атап өтуге болады. Бұл аталған еңбектер өз дәуірінде
және бүгінгі күнде де өте құнды еңбекетер болып саналады. Олай дейтініз сол
шығармалар арқылы біз сол дәуірлердің тарихымен, өнерімен, сал-дәстүрімен,
мәдениетімен танысамыз және ең басты бүгінгі тіліміздің аталған дәуірде
қандай қолданыста болғанын біле аламыз. Ол кезеңдегі қазіргі бүкіл түркі
халықтарына ортақ М.Қашқаридың “Диуани лұғат ат түрк” сөздігі неге тұрады.
Онда бірнеше жер-сулардың атаулары, адам аттары, мақал-мәтелдер берілген.
Тіптен кей мақалдары, қанатты сөздері күні бүгінгі дейін қолданыста жүр.
Бұл мысалға алынып отырған біреуі ғана. Олардың қатары өте көп. Енді
сатылай келіп XV-XVII ғасырлардағы қазақ халқының мәдени рухани өмірінде
жаңа құрылы бастаған халықтың сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-
тайпалардың әріден келе жатқан поэзиясы тілінің негізінде ауызша дамыған
әдеби тіл қызмет етті.Ол негізінен поэзия түріндегі көркем әдебиет пен
ауызша жүргізілетін дау-билік саласында қызмет етті. Сонымен қатар хан
жарлықтары, өзге елдермен арадағы қарым-қатынас қағаздары, тарихи шежірелер
сияқты жазба дүниелердің қажетін ортаазиялық түркі әдеби дәстүріне
негізделген қазақтың ескі жазба тілі өтеп отырды. Барлық жұмыс осы тілдерде
жүргізілді. Бұл кезеңде әлі қазақ тілі дамымай тұрған кезең, себебі қазақ
тілі өз бастауын XVIII ғасырдан бастады. Ал жаңағы дәуірде ол түркі тілі
немесе “шағатай тілі” деп аталынып жүрді. Ал енді сол XVIII ғасырымызға
келетін болсақ бұл кезеңдерде тіл негізінен қалыптасу үрдісін бастан
кешіргендігін нақты лингвистикалық аспект тұрғысынан болжамдауға болады.
Өйткені, жыраулар мен ақындар тілінің өзінде өзбек, парсы, араб
лексикасының іздері болғандығы және өзіне дейінгі өмір сүрген шағатай
диалектілерінің ерекшеліктері өмір сүргендігі анық. Дегенмен, тілдің
мемлекетке тән сипаты қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда кең шеңберде
қолданылды.
ХІХ ғасыр орыстанудың белсенді қарқынына ұмтылған қоғамдық
ерекшеліктермен, саяси құрылымдармен, құрылымдық өзгерістермен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер мен өзгерістер барысы ХХ ғасырдың басында,
ортасында ХХ ғасырда үстін-үстін өзгерістерге толы болғандығы, оның саяси
ұстанымдар мен идеологияларға тап болғандығы публицистикалық мақалалар мен
ғылыми еңбектерде жан-жақты түсіндіріліп, кеңінен сөз болған мәселенің
қатарына жататындығы анық. Алайда, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде
қолданылу ауқымының дағдарыстарға ұшырауы, әсіресе, ХХ ғасырмен тығыз
байланысты екендігі даусыз.
Жинақтай келгенде, қазақ тілі өзінің қалыптасу барысында мемлекеттік
тіл ретінде жұмсалудың, өмір сүрудің әр түрлі кезеңдерін бастан өткерді.
Қазіргі мемлекеттік тіл ретінде қызмет атқаруы да күрделі кезеңмен ұштасып,
оның айналасындағы мәселелер өзектілігімен сипатталады.
1.2 Қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің дамуы.
Қазақтар, Қазақстан Республикасын ертеден мекендеп келе жатқан халық,
осы мемлекетті мекендейтін басқа да ұлт өкілдері арасында қазіргі уақытта
Республика халқының 7, 985, 039 құрайды. Республикада қазақ тілін ана тілім
деп санайтындар- 4199749 адам, олардың ішінде 4186058-і қазақтар, ал 13691-
і басқа ұлт өкілдері. Сонымен қатар республикадағы 100033 тұрғын қазақ
тілін екінші тілі ретінде санайды. Олардың- 55118 орыстар, 8790-і татарлар,
8305-і ұйғырлар, 5497 өзбектер, 4502 украйіндер, 3931-і азербайжандар, 1474
курттар, 766 дүнгендер, 830-ы қырғыздар. Сонда Қазақстан халқының үштен бір
бөлігі қазақ тілін ана тілі ретінде немесе екінші тілі ретінде
санайды.5,49-50б. Октябрь революциясына дейін қазақ тілінің қолданылу
аясы сол кездегі экономикалық және саясат жағдайына байланысты өте тар
болды. Тұрмыстық жағдайда болмаса, жазба түрінде қолданылмады. Араб
алфавитіне сүйенген жазба тіл көбінесе татар, араб, шағатай тіліне
бұрмаланып, сол тілдермен қатар аралас қолданылды да, қазақ халқының ауызша
дамыған поэтикалық шығармалары жалпы халықтық дәрежеге көтеріле алмады.
Қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің дамуын келесі кезеңдерге бөліп
қарастыруға болады:
I кезең 1918-192324 ж ;
II кезең 1924-192728 ж ;
III кезең 1929-194041 ж ;
IV кезең 1941-1945 ж ;
V кезең 1946-1990 ж ;
VI кезең 1991- осы жылға дейінгі кезең.
Бірінші кезең әлеуметтік қоғамда халықтық тілді қалыптастыру
практикалық түрде өту кезеңіне дәл келеді, яғни республиканың жалпы
демократиялық және әлеуметтік жаңару кезеңі. 1921 ж В. И. Лениннің тікелей
басқаруымен Совет одағының Коммунистік партиясының Х – съезінде ұлттық
тілдердің қолданылу аясын кеңейту туралы қаулы қабылданады. Партияның
міндеттері осы қаулыда көрсетіледі. Мұнда:
а) Осы тілдерді қолданатын халықтардың ұлттық, тұрмыстық
жағдайларымен қатар, совет мемлекетін дамыту мен қалыптастыру.
б) Өз жерлерінің психологиясы мен тұрмыс-тіршілігін білетін, өз
тілдерінде жұмыс жасайтын администрация, шаруашылық ұйымдарды, басқару
мекемелерін т.б. дамыту мен қалыптастыру.
в) Өз ана тілдерінде Бұқаралық ақпарат құралдарын, мектептер,
театрлар мен клубтарды, жалпы мәдени-ағартушылық ұйымдарды жетілдіру.
г) Жалпы ағартушылық және кең көлемде өз тілдерінде мектептер мен
курстарды ашып дамыту.
Осы кезеңде келесі мәселелер қаралады.
Совет өкіметінің тілді дамыту барысында жасаған алғашқы қадамы-
жергілікті тұрғындарды мемлекеттік басқаруға тартумен байланысты болды.
Сондықтан 1918 жылдың көктемінен бастап, партиялық клубтар, үгіттеушілер
мен ұйымдастырушыларды дайындайтын қысқа мерзімде курстар ашыла бастады.
Маңызды қадам болып, ана тілінің негізінде халықағартушылықтың жаңа жүйесі
құрылды.
Қазақ тілі үгіттеуші құрал ретінде кеңінен пайдаланылды. Осыған Қызыл
Армияның, мұсылман секцияларының, облыстық, губерниялық және уездік
комитеттердің, қазақ-татар сексияларының тигізген ықпалы зор болды. Олар ең
алғаш рет Қызыл жұлдыз (1000 экз. таралыммен) газетін жергілікті тілдерде
шығарды, үгіттеуші қазақтарды дайындау үшін арнайы мектептер ашты. Қазақ
тілінің дамуына зор әлеуметтік жағдайды араб графикасы туғызды. Бірақ онда
көптеген кемшіліктер болды, сондықтан да көпшіліктің игеруі қиын болды. Осы
қарастырылып отырған кезең В.И. Ленин айтқандай шаруашылық, әлеуметтік,
саясаттық көптеген қиыншылықтармен ерекшелінеді. Сондай-ақ бір жағынан
шовинизммен (ұлттың артықшылңғын, нәсілшілдікті насихаттайтын буржуазияшыл
реакцияшыл саясат), екінші жағынан буржуазияшыл ұлтшылдықпен де
ерекшелінеді. Осы барлық экстра лингвистикалық факторлар республикада
қазақ тілінің, сонымен қатар орыс тілінің қызметіне әсерін тигізді.
Екінші кезең: (1924-192728) қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің
қоғамда қолдану аясының жедел түрде кеңейтуімен, яғни қазақ халқының
әлеуметтік өмірінің түбегейлі өзгеруімен байланысты. Бұл жылдары
Қазақстанның мемлекеттік байырғы территориясы қайта қалыптасты, қазақ
халқының байырғы тарихи қазақ деген этнонимі қайта жанданды. Бұл
кезеңдегі қазақ тілінің әлеуметік қызметінің дамуына негізгі фактор болып,
араб алфавитінің мемлекеттік мәнге ие латын алфавитіне көшу болды. Мұнда
1922 жылы 22-шілдеде құрылған түркілік жаңа алфавит комитетінің ролі зор
болды5,55-56 б.. Осы кезеңде РКП(б)-ң ХII съезінде еңбек етуші
жергілікті тұрғындарды советтік құрылысқа, мемлекетті басқаруға, іс
жүргізуді қазақ тіліне аударуға байланысты бірнеше іс шаралар жүргізілді.
Орталық комитет пен КАЗССР Ұлттық Комиссарлар кеңесінің шешімі
бойынша 1923 жылы 22-қазанда республикада іс жүргізу қазақ тіліне
ауыстырылды. Комиссия қазақ тілін үйренудің мерзімін белгілейтін болды.
Белгіленген мерзім аяқталысымен, қазақ тілін білмейтін азаматтар, өздерінің
орындарын қазақ тілін білетін жұмыскерлерге босатып беру керек болды.
Қоғамның барлық саласында жұмыс істейтін мамандардың қазақ тілін үйренуге
құштарлығын арттыру үшін, олардың негізгі жалақысына өзі жұмыс істеп
отырған мекеменің немесе ұйымның т.б. қазынасынан сыйақы төленетін болған.
1923 ж. желтоқсанынан бастап, әлеуметтік курстар, қоғамдық үйірмелер, қазақ
тілін оқытуға арналған кітаптар, оқулықтар шыға бастады. Мысалы 1927 ж.
Қазақ тілін үйренушілерге арналған сегіз оқулық шықты. Бұл жылдары қазақтың
мәдени өмірінде қазақ тілінің қоғамдық аясын кеңейтетін маңызды оқиғалар
болды. Олар біріншіден, Кир Цикомның сауатсыздықты жою туралы жоспарды
қабылдады. Екіншіден, қазақтардың бірінші ғылыми съезі өтті (1924 ж.
маусым). Бұл съездің күнтізбесінде : терминология, алфавит, бастауыш мектеп
программасы, дұрыс жазу, оқулықтар мен ғылыми кітаптарды көбейту
проблемалары сияқты мәселелер қаралды 5, 60-61бб .
Осы кезеңде, дәлірек айтсақ 1926 жылы қазақ тілі ең алғаш рет
европалықтар білім алатын екінші дәрежелі мектептің бағдарламасына
енгізілді. Егер 1924-1925 жылдарға дейін қазақ тілі тек бастауыш білім
беретін тіл ретінде қызмет етсе, осы кезден бастап , ол орта және арнайы
оқу орындарында қызмет істей бастады. Қазақ тілінде кітаптардың шығарылуы
күрт көбейді. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің аясының кеңеюіне совет
өкіметінің заңдарының қазақ тілінде шығуы да өз үлесін тигізді. Сонымен
екінші кезеңде, совет өкіметінің жаулап алушылық идеясын жүзеге асыру үшін
қазақ тілі қарқынды дамыды. Ол мәдениетте, әдебиетте, орта оқу орындарында
кеңінен қолданылады. Сондықтан қазақ тілінің экономикалық, саяси қоғамдық
және мәдени өмірінде қолданылу қызметінң аясы жедел дамыды 26, 82 б.
Үшінші кезеңде, қазіргі қазақ тілінің қоғамдық қызметінің кеңейуіне
себеп 30 жылдар болды. Үшінші кезең қазақ тілінің барлық сала бойынша
қызметінің кеңейюімен ерекшеленеді. Бұл жылдар қазақ тілі Бұқаралық Ақпарат
Құралдарының тіліне айналып, кең өрістеді. Мысалы 1932 жылы қазақ тілінде
шығатын 62 газет және 8 журнал болды 26, 99-100 бб. 30 жылы қазақ тілі
жоғарғы оқу орындарындағы тіл қызметін атқара бастады. Осы жылдары
республикада 13 педогогикалық және мұғалімдік институттар ашылды. Онда 15
мамандық бойынша қазақ тілі бөлімі жұмыс істеді. Оларда 5 мың студент
қазақ тілінде білім алды. 1932 жылы Алматыда ғылыми-педогогикалық кабинет
ашылды. Бір жылдан кейін ол ғылыми –зерттеу институты болып өзгертілді.
1934 жылы қазақ тілінің білім берудегі аясы тұрақталды. Сондай-ақ қазақ
тілінің дамуына 30 жылдары радионың мол үлесі болды 26, 5 б.
Төртінші кезеңде , қазақ тілінің дамуы Ұлы Отан Соғысы жылдарына дәл
келеді. Бұл жылдардың ерекшелігі болып, орыс тілінің графикасына негізделіп
жазылған көптеген шығармалардың қазақ тіліне аударылуы болып табылады. Ұлы
Отан Соғысы жылдары білім саласындағы қазақ тілінің қызметі тарылып, оның
орнына майдан мен тыл баспасындағы қызметі күшейді. Бұл жылдары қазақ
тілінде 10 майдандық, 3 дивизиялық, 1 округтық және Үгітші блакноты атты
журнал шығарылды. Бұл жылдары қазақ тілінің қызметінің кеңейюіне келесі
қазақстандық газеттердің маңызы зор болды. Олар 105-ші атты дивизияның
Қызыл семсер, Отан үшін, Қызыл Армия, Қызыл әскер ақиқаты, Жауға
қарсы аттан, Суворовшы, Совет жауынгері, Отан үшін ұрысқа!,
Дабыл, Сталин туы, Отан үшін алға, Майдан правдасы т.б. 26, 89
б.
Бұл жылдары, әрине арнайы орысша-қазақша әскери сөздіктер шыға
бастады 26, 3 б.
Бесінші кезең, соғыстан кейінгі кезең. Бұл кезеңде қазақ халқының
әдеби тілі кең қанат жайды. Қазақ тілінің дамуы мен байюына осы жылдары
классиктердің орыс, әлемдік және советтік әдебиеттерді қазақ тіліне аударуы
зор әсерін тигізді. Бұл жылдары баспа ісі одан әрі қарқынды дамыды. Қазақ
тілінің өнер саласында қызметінің кеңейюіне театрлардың Қазақфильм
студиясының, Қазақфилормониясының, Қазақконцерттің, радио,
телевиденияның ролі зор болды. Қазақ тілінің дамуы соғыстан кейінгі жылдары
ағарту ісінде де, одан ары қарай жалғасын тапты. Мысалы соғыс жылдарында
орта мектептерде 380 түлек болса, соғыстан кейінгі жылдары олардың саны
4500-ге жетті. 1957жылы 3197 қазақ мектептері жұмыс істеді, онда 445мың
жуық қазақтар білім алды. Республикада 18 педогогикалық училищелерде 2151
қазақ, ал 13 педогогикалық жоғарғы оқу орындарында 4830 қазақ білім алды.
Қазіргі кезде республикада қазақ тілі орыс мектептерінде де оқытылады.
1.3 Кеңес дәуіріндегі қазақ тілі
Тіл және саясат. Бұлар егіз ұғым емес, әрине. Бірақ саясат пен тілдің
арасындағы байланыстың тереңдігін де ешкім жоққа шығара алмасы хақ. Тіл мае
саясаттың байланысы, ең адымен, тілдің құдіретті қызметі – қарым қатынас
құралы болуымен байланысты. Қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас құралы
болатын тіл арқылы мемлекет өзінің негізгі саяси бағытын халыққа жеткізуі
қажет. Осыған байланысты кез кедген басқарушы ел өзінің тілдік саясатын
ашық немесе жасырын түрде анықтап, қоғамдағы мемлекеттік тіл мәселелерін
шешудегі қолданылатын ұстанымдары мен істелетін іс-шараларының жиынтығын
белгілейді. Тіл саясаты – ұлт саясатының бір бөлігі.
Біз әңгіме еткелі отырған кеңес заманындағы тіл саясатының өзіндік
ерекшелігі болды. Бұл туралы мәселе өте күрделі әрі қиын. Оны бір жақты
айтуға болмайды.
Қазақ ғылым-білімі үшін 20 ғасырдың бергені мол. Бір ғасыр ішіндегі
қазақ ғылымының өркендеу дәрежесін салыстырудың өзі қиын. Заманында
далалықтар өз мәдениетінің ерекше белгісін өрнектеп, жазу үлгісімен, көркем
ауыз әдебиеті жырларымен ұлттық мәдениеттің ұлттық болмысын жасағаны
белгілі. Дегенмен уақыт ағысына орай әлемдік өркениеттен артта қалып,
баққан малы бір жұттық болып, темір жол салдырып, қала орнатып, ғылым-
білімін дамытып тағы сол сияқты жетістіктерін айтпай өтпеуге болмайды.
Әрине қай уақытты болсада таяқтың екі ұшы бар. Саяси үстемдік ғылым
аспанында қаншама әңгір таяқ орнатты, дегемен, оның оң тұстары бар екенін,
яғни мәдениет пен өркениет көкжиегін елімізге жақын әкеліп қазіргі
білімнің, ғылымның есігін ашып бергенін де айту орынды.
20 ғасырдағы кеңес өкіметінің қазақ жұртына әкелген ұлы жаңалықтары
да болды, елге әкелген ауыр қиыншылықтары да болды. Осы екі ұдайылық рухани
өмірімізден, өнер мен ғылымнан, мәдениеттен де өз көрінісін тапты. Ең
алдымен қазақ жерінде жатқан саф алтындай таза, кіршіксіз ақ жүректерден
жалындап шығатын өнер иелерінің жарқырай көрінуіне ықпал етті. Екінші
жағынан олардың еркіндігіне тұсау салынды. Көркем шығарманы, ғылыми еңбекті
қалай жазу керектігіне үлгі болып қана қоймай, оның бағыт-бағдарына
үстемдік жасап отырды. Бұл бақылаудан шет қалған, оның құрлығына ілінбеген
көркем сз шебері немесе ғалым болды десек те артық айтпаған болар едік.
Тағыда қайталап айтамын, қазақ КСР-нің Тіл туралы заңы – жекелеген
ғалым, ақын- жазушы, жорналшы я болмаса, қоғам қайраткерлерінің ойдан
шығарған дүниесі емес, тіл саясатындағы келеңсіз жағдайлармен ұзақ күрес
үстінде пайда болған, замананың төл жемісі.
Қазақстандағы тіл құрылысының кеңес дәуіріндегі даму тарихын байппен
бағдарласақ, ұлт тілдерін сақтауға, дамытуға, әсіресе мемлекеттік тілге
деген көзқараспен жүргізілген нақты іс-шараларға қарағанда, бір-бірінен
біршама дараланатын төрт түрлі кезеңді байқау қиын емес.
Бірінші кезең – В.И. Ленин бастаған ревалюционерлердің әлемде тұңғыш
рет тілдердің тең құқұлығын уағыздаған әрі жариялаған, бір тілдің (орыс
тілі) мемлекеттік тіл болуына қарсы күрес жүргізген кезі. Қазан төңкерісі
алдында пайдда болған бұл сипатты тіл саясаты біздің Қазақстанда 1921 жылға
дейін үстем болды.
Қазақ КСР – нің бүгінгі тіл заңы сонау 1919 жылғы шілденің 10-дағы
Бүкілресейлік Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің декреті
негізінде қабылданған Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік
Республикасын құру туралы декретінің заңы жалғасы. Екінші кезеңнің алдағы
кезеңнен айырмасы сол – 1921 жылдан бастап республикада мемлекеттік
дәрежеге екі тіл ие болды. Бұған дәлел ретінде мына құжаттарды көрсетуге
болады: Оның бірі – 1921 жылғы ақпанның екісінде Қазақ АССР Халық
Комиссарлар Советі қабылдаған Қазақ, орыс тілдерін мемлекеттік мекемелерде
қолдану жөніндегі декреті, екіншісі –1923 жылғы қарашаның 22-сінде
қабылданған, қазақ, орыс тілдерін Қазақ КСР-інде мемлекеттік тілдер деп
тану жөніндегі Қазақ тілінде іс жүргізу туралы деп аталатын Қазақ КСР
Орталық Атқару комитетінің декреті. Ал, үшіншісі – 1924 жылғы ақпанның 18-
інде қабылданған Қазақстанның біріншісі конституциясы. Оның 13 бабында
қазақ, орыс тілдері мемлекеттік тіл болып танылған.
20-жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сай,
жергілікті ұлт тілдерінің дамуы әлеуметтік қажеттілік болды, сондықтан да
бұл қажетіліктер қанағаттандырылуы тиіс еді. Көпұлттылық жағдайында бұл тіл
республикадағы саны жағынан ең көп ұлттың тілі болғанын, мысалы, қазақтар
20-сыншы жылдардың екінші жартсында республика халқының 60 процентке жуығын
қамтығанын ескерсек, оның мемлекеттік тіл болып жариялануы әбден орынды
еді. Ал орыс тілі ол кезде ұлтаралық қатынас құралы деңгейінге көтеріле
қоймағанды. Бірақ оның бүкілодақтық тілмәштық қызметін атқара бастағанын
байқаймыз.
Осы орайда, Қазақ ҚСР-і заңының күшіне енуі кезінде, қазақ тілінің
тек Қазақстанның ғана мемлекеттік тілідерінің санатырда болғанын айта кету
артық болмас. Түркістан Орталық Атқару Комитеті 1918 жылғы тамыз айының 21-
де Түркістан өлкесіндегі мемлекеттік тілдер жөніндегі декрет қабылдады. Бұл
декрет бойынша Республикадағы заң шығарушы саласы мен жергілікті халықтың
ресми қарым-қатынасында тұрғылықты халықтың баса көпшілігі сөйлейтін түркі
тілдіері, соның ішінде қазақ тілі де, орыс тілімен тең қолданылатын
мемлекеттік тіл болып қабылданды. Ал Түркістан Компартиясының 1-ші съезі
өзі мұсылман пролитариаты арасындағы партиялық жұмыс жөніндегі қарарында,
ресми басылымдарда орыс тілімен қатар жергілікті халық тілін мойындауға
шақырды. Ал Тұркістан Компартиясы 5-ші съезінің қаулысы бойынша, барлық
орыс тіллі мектептерде жергілікті тілдерді оқыту міндетті болсын, ал
жергілікті халық тіліндегі мектептерде орыс тілін үйрену қамтамасыз
етілсін деп атап көрсетілді.
РКП (б) 12 съезің орталық комитетінің ұлт мәселесі жөніндегі 4-ші
кеңесінің нұсқауына орай, Түркістан Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесі 1923 жылғы тамыздың 29- ында советтердегі іс жүргізуді
жергілікті тілдерге көшірудің шұғыл шаралар туралы қаулы қабылдады.
Үшінші кезеңде, мемлекеттік тіл ұғымы республика жұртшылығының
өмірінде заң жүзінде жарияланбаған тіл теңдігі мен ұлт тілдерін дамыту
мәселесі іс жүзінде тежеуге ұшыраған кез ретінде сипаттау ләзім. Ал бұл
кезеңдерді кей ғалымдарымыз бен журналистеріміз өз шығармашылықтарында тіл
саласындағы тоқырау кезеңі деп айтып жүр. Егер байыбына баратын болсақ,
әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулерге сүйенетін болсақ бұл кезең өзі іштей
үш кезеңге бөлінеді: бірінші кезең – 1938 жылдан бастап Ұлы Отан соғысы
жылдары аралығын, екіншісі – 1946-1957 жылдар, үшіншісі – 1957-1987 жылдар
арлықтарын қамтиды. өйткені бұл кезең арасында ұлт тілінің қолдану аясы бір
кеңіп, бір тарылып, құбылып отырды. Бұл кезеңдерде ұлт тілдерінің қоғамдық
қызметінің даму дәрежесі талапқа сай болмай, тоқыраудан гөрі, тізгіндеуге
көп ұшырады. Сонда ұлт тілдерінің, мысалы қазақ тілінің дамуы қалайша
тежелді? Біріншіден, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі іс жүзінде заң
жолымен жойылды. Бұл тікелей тежеу. Екіншіден заңдастырылмаған мемлекеттік
дәрежесі болмаса да, орыс тілі іс жүзінде бұл мәртебеге ие болды. Орыс тілі
заң жүзінде мемлекеттік тіл болғанымен оны үйренуді міндеттеген арнаулы
қаулылар 1948, 1961, 1978, 1983 жылдарда қабылданып, іс жүзінде асырылды.
Ал өзге ұлт тілдері мұндай қаптаған қаулылар назарына іліккен емес.
Республикада орыс тілі – орыс ұлтының тілі, өзге ұлттың екінші тілі
яғни ұлтаралық қатынас құралы ретінде ерекше қарқынмен даму жолына түсті.
Көптеген ұлт пен ұлыс өкілдері өз ана тілінің болашағына күмән тудырып,
орыс тіліне көшті. Респуликаның тіл жағдайын жақсарту мақсатында үкімет пен
партия өз тарапынан кейінгі жылдарда қаулы мен Тіл Заңның қабылдауға мәжбүр
болды. Тарих тағылымына сүйене отырып, республикада бір тілді – қазақ тілін
мемлекеттік тіл деп жариялады. Қалыптасқан дәстүрді ескере отырып, халық
орыс тілін ресми тіл боллуын ұқыптады. Сөйтіп, тежеу тетігі дөңгелегінің
табанына тапталған жергілікті халық тілдері заң жүзінде санға қосылып
санатқа ие болды. Міне осылай Қазақстандағы тіл құрылысы өз дамуында, тіл
саясатында жаңа – төртінші кезеңге аяқ басты.
Әділі керек, заң қабылдаған жылдың өзінде-ақ өмірдің кейбір саласында
мемлекеттік тіл елеулі қоғамдық қызмет атқара бастады. Ал біріспыра тілдер
әлеуметтік қолданысқа қадам басқандай. Қазақ тілі, мысалы, бұқаралық
құралдар – радио, телевизия мен мерзімді баспасөзде, ғылым мен халық ағарту
салаларында жандана түсті.
Қазақстанның қазақ тұрмайтын жері жоқ, қазақ жұмыс жасамайтын саласы
жоқ. Сөйте тұра қазақ тілі мемлекеттік тіл санатына ие болғаннан кейін де
көптеген қазағы аз мекеме, ұйым, кәсіпорын салаларында мемлекеттік тіл
қолданылмайды, кейбіреуінде оны қолдану шаралары да белгіленбеген. Қазақ
КСР Жоғары Кеңесі республика Минстрлер Кабинетіне Қазақ КСР-інде қазақ
тілі және басқа ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған
мемлекеттік бағдарламасын әзірлеп, оны 1990 жылғы бірінші шілдеге дейін
қабылдау тапсырған болса, бағдарлама тым кеш қабылданды.
Заң іске қосылса ғана – заң. Демек, оны өмірге енгізу мәселесінің
пайда болуы да заңды. Тіл туралы заңды өмірдің барлық саласында қалай,
қайтіп жүзеге асыруға болтынын анықтамастан, ендігі жерде қазақ тілінің
беделінің түскендігін оның қолданылу аясының тарылған қайталй бергеннен
ештеме өнбейді. Тіл заңы үшін, әрине, мемлекеттік мәселесінің ұсақ-түйегі
болмайды, бәрін ескеру қажет. Бірақ олардың басын біріктіріп, ірі-ірі
топқа бөле отырып, солардың негізгі жолдарын белгілемесек, ұсақ мәселелер
бойынша ауа жайылып кетіп, негізгі мақсатқа жету қалуымыз мүмкін. Сондықтан
да Тіл заңын өмірге енгізу және жүзеге асырудың тетігі жасалуы тиіс. Міне
осындай қиыншылықтарды кеңес дәуірі кезінде басынан кешірген қазақ тілі әлі
өз мақсатына жете алмай келеді.
1.4 "Мемлекеттік тіл" ұғымы және оның анықтамасы
"Мемлекеттік тіл" ұғымы жарты ғасырдан астам уақыт бойында кеңестік
республикалардың не конституцияларында, не заң ғылымдарында, не
лингвистикалық әдебиеттерінде жете зерттелмегені былай тұрсын, ол өз
мәнінде де қарастырылмады. Қарастырылғанның өзінде де ол бүгінгі күн
тұрғысынан қарағанда қарама-қайшы мағынада түсіндірілді.
Мемлекеттік тіл идеясыеың өзі кеңестік идеологияға жат, қанау,
кіріптар ету немесе күштеп ассимиляциялаудың басты айыпкері ретінде
ұғындырылып, оны шет елдерге тән адамды алдымен қанауы, бір ұлттың екінші
ұлтқа билік жүргізу құралы деп түсіндірілді. Мысалы, Үлкен кеңестік
энциклопедияда оған: "Государственный язык, эксплуоторских
многонациональных государствах язык, признанный в законадательным порядке
обязательным в данной стране для ведение делопроизводство в учереждения,
преподавания в школах, державной нации устанавливает в принудительном
порядке свой национальный язык, всяческий стесняя и ограничивая языки
других народов",– деп анықтама береді.
Міне осылайша біртіндеп мұндай анықтамалар "мемлекеттік тіл" терминін
кеңестік өмір саясатына сыйыспайтындай етіп көрсетуі өрши түсті. Бұл сөз
жүзінде тілдер теңдігін мойындаған, ал іс жүзінде орыс тілінің үстемдігін
жүргізуге бағыттылған кертартпа тіл саясатының бүркеншігі еді. Сондықтан
мемлекеттік тіл проблемасын қозғауға батылы жетпеушілік немесе бұл ұғымның
осындай түсініктемелеріне үнсіз бас изеушілік түрлі саладағы мамандардың
(социолингвистер, тарихшылар, құқұқтанушылар т.б. ) еріксіз оны аса маңызды
қызметтік мәнін назардан шығарып салды. Сол себептіде Кеңес үкіметі
жылдарындағы заң құжаттарында "мемлекеттік тіл" термині кездеспейді.
Төкерістен кейінгі бірінші бесжылдықта Одаққа қараған республикаларда
мемлекеттік іс-қағаздары заңды түрде оларды мемлекеттік тіл деп арнайы
жарияламай-ақ, орыс немесе республиканың байырғы халқының тілінде
жүргізіліп отырды. Бұл кезеңдерде тілдердің еркін қолданылуы мен дамуына
біршама жақсы жағдайлар жасалды. Мысалы, бұған Қазақстан көлемінде
қабылданған мынадай заңды құжаттарды атауға болады:
1. 1919 жылғы шілденің 10-да Бүкілресейлік Атқару комитеті (ВЦИК) мен
Халық Комиссарлары кеңесінің (СНК) декреті негізінде қабылданған "Қырғыз
(қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы" (1920,
6- тамыз) декреті; 2. Қазақ КСР- і кеңестерінің 1-ші құрылтай съезі
қабылдаған ҚАЗССР еңбекшілер правосының декларациясы (1920ж,6- қазан); 3.
1921 жылы ақпан айының 2-сінде Қазақ АССР Халық комиссарлар Советі
қабылдаған "Қазақ, орыс тілдерінің мемлекеттік мекемелердеқолдану
жөніндегі" декреті; 4. 1923 жылы қарашаның 22- сінде қабылданған "Қазақ
тілінде іс-жүргізу туралы" деп аталатын Қазақ КСР Орталық атқару
комитетінің декреті; 5. 1924- жылы ақпанның 18-нде қабылданған Қазақ
АССінің Орталық Атқару комитеті қабылдаған Қазақстанның 1-ші Конституциясы.
Мұнан кейінгі жылдарда да, яғни 1924 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы
қабылданып, онда тілдердің мәртебелері айқындалды, бірақ мұнда "мемлекеттік
тіл" емес одақта республикаларда жалпы қолданылатын тіл туралы айтылады, ал
оның қандай мағына беретіндігі, қолдану аясы түсіндірлмейді.
Соңғы жарты ғасырлық уақыт (1938-1987) аралығында "мемлекеттік тіл"
ұғымы республика жұртшылығының өмірінде заң жүзінде көрініс бермейді. Бұл
тіл теңдігі мен ұлт тілінің дамыту мәселесі сөз жүзінде сақталған, ал іс
жүзінде саналы түрде тежеуге бағытталған саясаттың күш салған тұсы болды.
Осы кезеңде заңды түрде мемлекеттік тіл ретінде жарияланбай-ақ, орыс тілі
КСРО аумағында барлық өмір салаларында жеке дара "ұлы" тіл болып шыға
келді. Бұған белгілі дәрежеле түрткі болған 1938 жылдың 13 наурызындағы
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі мен БК(Б)П Орталық комитетінің "Ұлттық
Республикалар мен облыстардағы мектептерде орыс тілін міндетті түрде оқыту"
жөніндегі қаулы болды. Қаулының текісін көріп отырғанымыздай не жергілікті
тілдерге қысымшылық көрсету жөнінде, не орыс тілінің нақтылы мәртебесі
туралы ештеме айтылмаған. Алайда оның күнделікті өмірде, білім беру
саласында өзге тілдердің қызметінің жарты ғасырға тежелуіне және онымен
байланысты қалған өмір саларында да күйзеліске түсуіне әкелді. Осының
ізімен дәл осндай, яғни орыс тілді үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылыр
1948, 1961, 1978, 1983 жылдары қабылданып, іс жүзінде іске асырылды. Бұл
ұлттық тілдердің өз сөйлеушілері үшін тастанды тілге айналуына, тіпті
кейбірулерінің мүлдем тіл ретінде жойылуына әкеп соқтырды. Мысалы, Кеңес
үкіметі орнаған кезде РСФСР- да тұратын халықтар 193 тілде сөйлесе, 1937
жылғы көрсеткен көрсеткіш- 90. Ал 1998 жылғы дерек бойынша КСРО-да оқу
процесі небәрі 39 тілде жүргізіліпті. Сонда арадағы 51 жылда 51тіл
жойылыпты.
Осындай қатты күйзеліске түскен тілдердің– қазақ тілі. Қазақ тілі
бұрынғы Одақтағы өзге тілдер сияқты өзінің қызметін көптеген өмір
салаларында қысқартылды, өз сөйлеушілерінің екінші тіліне айналып,
тұрмыстық жанұялық қатынасқа дейін ысырылды. Оған тағы бір себеп, бір
сөзбен айтқанда, Кеңес үкіметі мен Компартия жүргізген зорлап ұйыдастыру
саясаты кезіндегі халықтың аштан қырылуы мен жөн-жоқысыз өзге ұлт
өкілдерінің Қазақстанға жаппай қоныстандырылуы еді. Соның кесіріне қазақ
тілі өз этникалық Отанында көпұлттылық жағдайға душар болды. Ұлтаралық
қатынас құралы ретінде қазақтардың ықтиярынсыз икемделген орыс тілі өз
өктемдігін жұргізді. Ақырында қазақ тілінің табиғи ортасы бұзылды. Қазақ
жерінің солтүстігі мен орталығында, күллі қалаларда қазақтың азайуы желеу
етіліп, ана тілі шет қақпай көрді. Мысалы, 1938-1985 жылдар аралығында
қазақ мектептерінің саны 4391-ден 2400-ге дейін азайған, басқаша айтқанда
елу жылға толар-толмас уақытта 1901 мектеп жабылған екен.бұл қазақ халқының
тілдік мүддесі тіпті де ескерілмегенін көрсетеді.
Қазақ халқы есін жиып, 1986-1987 жылдардан бастап азаттық үшін ашық
күреске шықты., ол тілден басталды десек болғандай. Орталықтың тегеурінінде
әкімшілдігіне төтеп беріп, ана тілін дамыту мәселесі күн тәртібіне қойылды.
Осыған орй қазақ халқының зиялыларының талап етіуі бойынша 1987 жылы
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССр Министрлер Советінің
"қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы" қаулысы қабылданды. Мұнан
кейінгі жылдарда КСРО-ның ыдырауы мен бұрынғы Одаққа қараған
республикалардың негізгі тілі мемлекеттік тілі болып жарияланды. Кейбір
республикаларда өз тіліммен қоса орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас құрал
тілі ретінде жариялады. Мысалы, Қазақстанның 1989 жылғы Тіл заңында: "Қазақ
ССР-інде орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады",–деп
көрсетілсе, сол заңның екінші бабында: "Қазақ ССР-і орыс тілінің
мемлекеттік тілмен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз етеді",– деп
жазылды. Бірақ қабылданған Конституцияларда да, шыққан заңдарда да
"мемлекеттік тіл" ұғымының түсініктемесі берілмеді. Айталық, сол тұстағы,
яғни 1989 жылы өз тілдері мен орыс тілін қатар мемлекеттік тілдер ретінде
жариялаған Прибалтика, Тәжікстан, Украина, Қырғыз, Өзбек, Қазақстан
республикаларының Тіл туралы заңдарынан мемлекеттік тілдің анықтамасын
табу қиын. Дегенмен олардың әрқайсысынан көмескі түрде болса да,
мемлекеттік тілдің анықтамасын табуға болады. Мысалы, Молдавия
Конституциясының 70-бабына сәйкес қабылданған. Тіл заңында Молдавия
мемлекеттік тілі – молдаван тілі деп жазылғаннан кейін оның түсініктемесі
ретінде мынандай сипаттама берілген: "Государственный язык действует
политической,экономической, социальной и культорный жизни и функционирует
на основе латинской графики",– делінген.
Орыс тілінің осы ресми тіл мәртебесі болу кейінгі кезеңдерге дейін
егемен мемлекеттердің заң құжаттарында әлі күнге дейін қолданыстан қалмай
келеді. Бұл қазіргі таңда өз тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған
республикаларда көпшілік жағдайда "мемлекеттік тіл" және "ресми тіл"
дегендердің бір мағына беретіндігі ескерілмей, ара жігінің алшақтанып, бір-
бірінің қайшы қойылуына себеп болып отыр. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Конституциясында "Қазақстан Республикасының мемлекеттілік тілі– қазақ
тілі",– деп анық көрсетілген. Ал орыс тілі жөнінде: "мемлекеттік
ұйымдардажәне жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми
түрде қазақ тілімен тең қолданылады",– делінген.
Жалпы әлемдегі тілдік процеске назар аударсақ, онда "мемлекеттік тіл"
және "ресми тіл" дегендер өзара синоним сөздер. әрине "ресми тіл"
терминінің "мемлекеттік тіл" терминінен бөлек кездесетін сәттерде болады.
Мұндайда ол бір мемлекеттен тысқары елдер, мемлекеттер арасындағы
келісілген тіл қызметінде қолданылуы мүмкін. Мысалы, БҰҰ жұмыс тілі деген
сияқты реттерде.
Мемлекеттік тіл– көптілді қоғам айналып өте алмайтын, ас қажетті
құбылыс. Дегенмен, ол мемлекеттің саяси құрылымына өзіндік ұстаған ішкі,
сыртқы саясибағыттарына байланысты әр қалай сиппатталуы мүмкін. Мәселен,
Франция, Испания, Пакистьан, Қытай сияқты елдерде мемлекеттік тіл– соны
жариялаған ел азаматтарының барлығы бірдей білуге тиіс болса, Индонезия,
Филиппинда мемлекеттік тіл– көпұлтты елдің түрлі халқын саяси-мәдени
бірлікке ұйымдастырудың тиісті құралы болып табылады. Сондай-ақ кей елдерде
мемлекеттік тіл қарсы шығуға болмайтын тіл болып есептеледі, тілге қарсы
шығу мемлекетке қарсышығу болып табылады (Пакистан).
Сонымен жоғарыдағыларды негізге алар болсақ "мемлекеттік тіл"
ұғымынының мәнін былай түсіндіруге болады:
– Қандайда тіл болмасын, егер мемлекеттік тіл болып жариияланса, ол–
сол елдің негізгі тілі. Сондықтан да, ол тіл әкімшілік-басқару
органдарының қызмет бабында қолданылатын тіл. Сондай-ақ сан алуан
өмір салаларында алдымен пайдалануға тиісті.
– Мемлекеттік тіл – оны жариялаған ел азаматтарының барлығы міндетті
түрде білуге тиісті тіл.
– Мемлекеттік тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz