Жеткіншек шақта өзіндік бағалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың психологиялық мәселелері
1.1 Өзіндік бағалаудың теориялық мазмұны
1.2 Жеке тұлға дамуына өзіндік бағаның маңыздылығы ... ...
1.3 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ..
2 Жеткіншек шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың
алғышарттарын эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу деңгейін
анықтау ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің өзіндік бағалауын жетілдіру жолдары
2.2 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӨЗ күшіңе сенудің өзі күш береді Л.Воверанг
1 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың психологиялық мәселелері
1.1 Өзіндік бағалаудың теориялық мазмұны
1.2 Жеке тұлға дамуына өзіндік бағаның маңыздылығы ... ...
1.3 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ..
2 Жеткіншек шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың
алғышарттарын эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу деңгейін
анықтау ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің өзіндік бағалауын жетілдіру жолдары
2.2 Зерттеу нәтижесін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӨЗ күшіңе сенудің өзі күш береді Л.Воверанг
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағыты жан-жақты дамыған, саналы азамат қалыптастыру мәселесін жүктеп отыр. Білім беру жүйесінде болып жатқан елеулі өзгерістер осы мәселеден туындайды. Қазіргі заман талабына сәйкес білім дегеніміз – жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен өз деңгейінің өсуіне қол жеткізуге болатын мүмкіндіктері мен тәртібін жетілдіру процесі және нәтижесі болып саналады. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескеру. Қазақстан өз дамуында жаңа серпіліс жасау қарсаңында Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет» деп ерекше атап өтті.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс, үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін, кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді. Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі дағдарыстардың өзінің «Мен» қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс, үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін, кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді. Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі дағдарыстардың өзінің «Мен» қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
1. Алдамұратов Ә. Ж. «Жалпы психология»- Алматы. Білім;.1996.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы – Рауан., 1995
3. Бердібаева С. Творчестволық іс - әрекеттің этнопсихологиясы. А-2006.
4. Битянова М.Р, Азарова Т.В, Е.И. Афанасьев, Н.Л. Васильева. Работа психолога в начальной школе. Москва Совершенство, 1998.
5. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002 г.
6. Гоноболин Ф.Н. «Психология». 1973
7. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика-Минск ;2001
8. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.
-Алматы, 2004.
9. Дружинин В.Н. Психология – Питер; 2002.
10. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности.-Алма-ата,
КазГУ. -1982 г.
11. Дубровина И.В. Рабочая книга школьного психолога.
М.: Просвещение,1991г.
12. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
13. Жұмабаев М. Пидагогика. Алматы – Рауан. 1996.
14. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері Алматы 2002.
15. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения. - П., 2000
16. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва., 1997.
17. Кон И.С. Психология ранней юности. Москва – Просвещение, 1989.
18. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – А.-2002.
19. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – Пресс.; 2002
20. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашняе воспитание –
Академия, 1989 г.
21. Леонтьев А.Н «Общее понятие о деятельностей» - В сб. Основы
теории речевой деятельности. Под.ред. А.А.Леонтьева М., 1974
22. Люблинская А.А. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, Мектеп., 1991.
23. Лесли Рай. Развитие навыков тренинга.- Питер, 2001 г.
24. Мергалиева М.А., В.Т. Тихомирова. Когнитивный тренинг: психологический практикум для подростков. Алматы, 1998.
25. Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология-Алматы;1981.
26. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан» Астана, 2007 жыл 28 ақпан.
27. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы»
Астана, 2006 жыл 1 наурыз.
28. Немов Р.С. «Психология». М., 1-ІІ-ІІІ том. 1998,
29. Намазбаева Ж. Санғылбаев О. Психологиялық сөздік. А.2005 ж.
30. Наурызбаева С.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание –
Академия, 1999 г.
31. Овчарова В.Практическая психология образования.-М.,2003
32. Оллпорт У. “Личность в психологии” М. 2005ж
33. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы- Алматы; 1987.
34. Павлов И.П. Полн. Собр. Соч. М-Л., Изд-во АН СССР, 1991, 3 том,
35. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.- эксимо-пресс, 2001 г.
36. Рубинштейн Р.П. «Основы общей психологий», Москва 1989 ж. 2 том.
37. Роббер И.Р. «Психологический словарь» Москва 2000 ж. 1 том
38. Рогов И.С. . Настольная книга практического психолога. Москва-Владос, 2000
39. Рубинштейн Л.С. . Основы общей психологии. Санкт-Петербург-Питер., 2000.
40. Роббер М.А., Тильман Ф. Психология индивида и группы – М.:Прогресс, 1988.
41. Сеченов И.М. Ибр. произв. І-1, М., Издательство АН СССР, 1992,
42. Спиваковская А.С. Психотерапия: семья, ребенок, -М., 1999
43. Тәжібаев Т . Жалпы психология. Алматы – Қазақ университеті, 2003.
44. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001 г.
45. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері., 1996.
46. Ухтомский А.А. Сбор. Соч. 1 том, Изд-во ЛГУ, 1985.
47. Франкл А. Человек в поисках смысла М.:Прогресс,1990.
2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы – Рауан., 1995
3. Бердібаева С. Творчестволық іс - әрекеттің этнопсихологиясы. А-2006.
4. Битянова М.Р, Азарова Т.В, Е.И. Афанасьев, Н.Л. Васильева. Работа психолога в начальной школе. Москва Совершенство, 1998.
5. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002 г.
6. Гоноболин Ф.Н. «Психология». 1973
7. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика-Минск ;2001
8. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.
-Алматы, 2004.
9. Дружинин В.Н. Психология – Питер; 2002.
10. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности.-Алма-ата,
КазГУ. -1982 г.
11. Дубровина И.В. Рабочая книга школьного психолога.
М.: Просвещение,1991г.
12. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология – М, 1997
13. Жұмабаев М. Пидагогика. Алматы – Рауан. 1996.
14. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері Алматы 2002.
15. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения. - П., 2000
16. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Москва., 1997.
17. Кон И.С. Психология ранней юности. Москва – Просвещение, 1989.
18. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – А.-2002.
19. Коралева З. Психологиическая тесты для всех – Пресс.; 2002
20. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашняе воспитание –
Академия, 1989 г.
21. Леонтьев А.Н «Общее понятие о деятельностей» - В сб. Основы
теории речевой деятельности. Под.ред. А.А.Леонтьева М., 1974
22. Люблинская А.А. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, Мектеп., 1991.
23. Лесли Рай. Развитие навыков тренинга.- Питер, 2001 г.
24. Мергалиева М.А., В.Т. Тихомирова. Когнитивный тренинг: психологический практикум для подростков. Алматы, 1998.
25. Мұқанов А. Жас және педагогикалық психология-Алматы;1981.
26. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан» Астана, 2007 жыл 28 ақпан.
27. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы»
Астана, 2006 жыл 1 наурыз.
28. Немов Р.С. «Психология». М., 1-ІІ-ІІІ том. 1998,
29. Намазбаева Ж. Санғылбаев О. Психологиялық сөздік. А.2005 ж.
30. Наурызбаева С.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание –
Академия, 1999 г.
31. Овчарова В.Практическая психология образования.-М.,2003
32. Оллпорт У. “Личность в психологии” М. 2005ж
33. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы- Алматы; 1987.
34. Павлов И.П. Полн. Собр. Соч. М-Л., Изд-во АН СССР, 1991, 3 том,
35. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.- эксимо-пресс, 2001 г.
36. Рубинштейн Р.П. «Основы общей психологий», Москва 1989 ж. 2 том.
37. Роббер И.Р. «Психологический словарь» Москва 2000 ж. 1 том
38. Рогов И.С. . Настольная книга практического психолога. Москва-Владос, 2000
39. Рубинштейн Л.С. . Основы общей психологии. Санкт-Петербург-Питер., 2000.
40. Роббер М.А., Тильман Ф. Психология индивида и группы – М.:Прогресс, 1988.
41. Сеченов И.М. Ибр. произв. І-1, М., Издательство АН СССР, 1992,
42. Спиваковская А.С. Психотерапия: семья, ребенок, -М., 1999
43. Тәжібаев Т . Жалпы психология. Алматы – Қазақ университеті, 2003.
44. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001 г.
45. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері., 1996.
46. Ухтомский А.А. Сбор. Соч. 1 том, Изд-во ЛГУ, 1985.
47. Франкл А. Человек в поисках смысла М.:Прогресс,1990.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың психологиялық мәселелері
1.1 Өзіндік бағалаудың теориялық мазмұны
1.2 Жеке тұлға дамуына өзіндік бағаның маңыздылығы ... ...
1.3 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ..
2 Жеткіншек шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың
алғышарттарын эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу деңгейін
анықтау ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің өзіндік бағалауын жетілдіру жолдары
2.2 Зерттеу нәтижесін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӨЗ күшіңе сенудің өзі күш береді Л.Воверанг
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағыты жан-жақты дамыған, саналы
азамат қалыптастыру мәселесін жүктеп отыр. Білім беру жүйесінде болып
жатқан елеулі өзгерістер осы мәселеден туындайды. Қазіргі заман талабына
сәйкес білім дегеніміз – жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен өз
деңгейінің өсуіне қол жеткізуге болатын мүмкіндіктері мен тәртібін
жетілдіру процесі және нәтижесі болып саналады. Әрбір балаға жеке тұлға
ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын
ортасы бар екенін ескеру. Қазақстан өз дамуында жаңа серпіліс жасау
қарсаңында Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру реформасы –
Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет
деп ерекше атап өтті.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең
маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның
топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның
бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары
үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы
К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі
дағдарыстардың өзінің Мен қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
Оқушылардың өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және
ұжымның психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму
өрісінің құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның
психологиялық ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың
психологиялық мәселелерін анықтауға көмектеседі. Жеткіншек жас туралы
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович, Д.И.Фельдштейн, И.С.Кон,
Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготскидің және тб. еңбектерінен көреміз.
Л.И.Божович жеткіншек шақтағы дағдарысты, өзіндік сананың жаңа
деңгейінің пайда болуы, оның өзін тұлға ретінде тануға және өзінің
қажеттілігін ажырата алу мүмкіндігінің бар екендігін тұжырымдаған. Мұндай
қасиеттер баланың өзіндік реттелуге, құнды деп санаған сапаларын жеткізуге
және өзін-өзі тәрбиелеуге көмектесетінін ерекше атаған. Жеткіншек шақта
өзіндік бағалаудың жағымсыз жиынтығы оның сыныппен ұжымдық қарым – қатынасы
және оқу әрекетінен туындайтын мәселелер көбіне осы топтағы өзара статустың
сай келмеуі.
Барлық жағдайларда адамдар анықталынған қызметтерді орындайды және
нақты коммуникативті қажеттілікті қанағаттандырады. Жеткіншектің
әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге,
үлкендермен , құрбыларымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Балалардың
күнделікті дамуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас
жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Қазіргі таңда
жеткіншек шақта өзіндік бағалауы оның болашақ жемісті іс - әрекеті. Әрбір
тұлға өзінің жетістіктеріне төмен деңгейде қарауы оның болашаққа деген
қорқынышы мен сенімсіздігінен екендігін көрсетеді. Сондықтан осы мәселенің
маңыздылығын аша отырып біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жеткіншек
шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың алғышарттары деп алдық.
Зерттеу мақсаты – жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың
психологиялық ерекшеліктерін теориялық негізде қарастырып, алғышарттарын
тәжірибе арқылы қалыптастыру.
Зерттеу нысаны – жеткішектердің өзіндік бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - жеткіншек шақта өзіндік бағаудың дамуы
және оны қалыптастыру алғышарттары.
Зерттеу болжамы – жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу
алғышарттарын психодиагностика жасау арқылы анықтап, жетілдіру жолдары
арқылы мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады, егер де:
1) жеке тұлғалық құндылықтар сақталынып, сәйкестендірілсе;
2) мінез-құлық ерекшелігі, іс - әрекеті мен қабілеті бағаланса;
3) қолданылатын әдістемелер оның қызығушылығына әсер етсе.
Зерттеу міндеттері:
1. Психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Психологиялық мәселе ретінде жеткіншек шақта өзіндік бағаның
қалыптасуын саралау және әрекеттік ықпал жолдарын қарастыру.
2. Жеткіншектердің өзіндік бағалау деңгейін жетілдірудің тиімді
жолдарын тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - тұлғаның өзіндік бағалауы
туралы қарастырған К.Роджерс, К.Хорни, В.С.Мерлин, И.В.Дубровина,
Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, Г. У. Оллпорт,
А.А.Бодалев, К.Левин және жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың маңыздылығын
А.Г.Ковалев, В.Штерн, Э.Шпрангер, Р.Бенедикттің зерттеулеріндегі теориялық
тұжырымдамалары мен тәжірибелік еңбектері.
Зерттеу нәтижесінің дәйектілігі мен сенімділігі – зерттеудің
ғылыми әдістері жүйесін мақсатты түрде қолдану мен теориялық тұрғыда
негіздеу арқылы жүзеге асырылды. Тәжірибе жүргізу барысында алынған
деректер сандық және сапалық жағынан талданып өңделді, ұсыныстар
енгізілді.
Зерттеу әдістері –
1. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге теориялық талдау.
2. Эксперименттер – анықтау, қалыпқа келтіру, бақылау.
3. Психокоррекциялық жаттығулар.
4. Тест.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеуде қолданылған әдіс –
тәсілдер жеткіншектік шақта өзіндік бағауды қалыптастыру алғышарттарының
психологиялық маңыздылығын жетілдіру.
Зерттеу базасы - №44 Ш.Смаханұлы атындағы қазақ орта мектебі,
7 ә, г сынып оқушылары.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен
нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде жеткіншектердің өзіндік бағалау деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді. Жеткіншектердің өзіндік
бағалау деңгейін арттыру мақсатында ұсыныстар енгізілді.
1 Жеткіншектік шақта өзіндік бағалаудың психологиялық
мазмұны
1. Өзіндік бағаның теориялық мәселелері
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі
негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін
белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады.
Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын
алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік
ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып
қоймай, сондай – ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті
шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге
сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің
мұрат – мүдделерін, адамгершілік бет – бейнелерін де саналы түрде түсінуге
шақырады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды
факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы
оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның
мінез – құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның
жас өспірім шақтағы қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз
талаптарына жауап бере алуына да байланысты.
К.Левиннің және оның шәкірттерінің еңбектерінде тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейі зерттеу нәтижесінде алынған
деректер бойынша өзіне баға беру тұлғаның берілген тапсырманы орындау
жетістіктері немесе кемшіліктеріне, топтағы мәртебесіне тәуелді екендігі
көрсетіледі.
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір
іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі,
белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі,
қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай,
сондай – ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзіндік бағалау К.Роджерс пікірінше, қоршаған әлеуметтік ортада
бейімделуге, оның ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайларының
үйлесіміне әсер етеді және өзіне баға беруге икемділік бұрынғы
құндылықтарды жаңадан бағалауға мүмкіндік береді. Тұлғаның дамуы мен
қалыптасуы мен өзіне баға берудің маңыздылығы американ психологы К.Роджерс
еңбектерінде айтылған. Ол тұлға құрылымында өзін өзі тану мен өзін бағалау
маңызды екенін зерттеген. Бірақ Роджерс тұлғаның қоршаған ортаны, өзара
қатынастарымен қатты байланыстырып жіберген, осы қатынастарды нақты Мен
және идеалды Мен арасындағы қатынастық жалғыз факторы ретінде көрсеткен.
Адамның бойында қолдау тапқан өзін өзі бағалау тек сол тұлғаға ғана
тең және сол адамның дара психологиялық жағдайы, ішкі дүниесі. Осындай
пікір, өзін - өзі бағалауды зерттеп білуге, оқып – тануға болады, себебі
адамның іс -әрекетінен өзіне берген бағасы көрініп тұрады. Баланың бойында
қоғамнан аластатылған, ешкімге керек емеспін, еш нәрсемен ісім жоқ деген
ойлар болады. И.Куперсмит Өзін өзі бағалау шарттары деген кітабында өзін
- өзі бағалаудың психологиялық сипатын көрсетті. Куперсмиттің ойынша өзіне
баға беру – жеке тұлғаның өз бағасын білу сезімінде, ал өзгелерге тұлғаның
кейбір әрекеттерінен білінеді.
Розенбург өзіне өзі баға беруді зерттеп, жеке тұлғаның идеалы мен
нақты жетістіктерінің қатынасы өзіндік танудың мәне болып табылатындығын
айтқан. Бұл пікір У.Джемстің зерттеуімен қатарлас келеді. Өзіне өзі баға
беру жетістіктерге тура пропорционал жеке тұлғаның алдына қойған мақсатына
жететін жетістіктеріне кері пропорционал. К.Гроув баланың өзіне баға
беруіне үш түрлі фактор әсер ететіндігін анықтап берді. Олар: жазалау,
қадағалау және психологиялық қолдау. Оның ойынша, өзін - өзі бағалау көбіне
әкесіне қарағанда , анасының іс - әрекетіне қатысты. Ата – аналардың мінез
– құлқы қыз балаға қарағанда ұл балаға қатты ықпал ететіндігінде. Бұл
зерттеуге анна баланың өзіне баға беруі арасында байланыс бар екендігі
тіркелген. Анна балаға қамқор болып, қолдау көрсетіп отырса және кінасы
үшін қатаң жазаламаса, баланың бойында өзіне - өзі бағалауға жағдай
жасалады. Егер бала анасының қамқорлығын сезінсе, ол өзіне де сондай баға
береді.
К.Хорнидің тұлғаның бойындағы қиын ішкі дағдарыстар өзіне артық
баға беруден, өзімшілдіктен туындайтындығын сипаттап, Мен деген
өзімшілдіктің нақты Мен қақтығысы болатындығын тұжырымдаған. Г.Салливен
өзіне баға беру адамның мінезіне бақылау жасайды деп көрсетеді.
Өзіне баға берудің атқаратын қызметі адамды ішкі толғаныстардан
сақтау. Өзін бағалау қоршаған ортаға ыңғайлану, қоршаған ортамен қатынасқа
түсу арқылы біржақты баға беріледі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
зерттеулерінен өзін өзі бағалау қоршаған ортаның қатынастарынан, оның
әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның сыртқы талаптарының сыртқы жағдаймен
үйлесуі екендігін көреміз.
Кеңестік кезеңдегі зерттеулер өзіндік бағалауды тұлғаның өзін
тануының, оның қалыптасуының өмірдегі іс -әрекетінің нәтижесі деп
түсіндірді. Өзіне баға берудің қоғамдық сипаты бар және әлеуметтік
құбылыстардың өзгеруіне байланысты қалыптасатындығын Б.Г.Божович,
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн еңбектерінен көреміз. Өзін өзі бағалау
еңбектің, қарым – қатынастың қиын өнімі, мінезді үйлестіру және қоршаған
ортаға қатынас әрекетінен туындайды.
Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне баға берудің алғы шарты
екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін өзгелермен салыстырып,
басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп, кемшілігін түзетуге
ұмтылыады. Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және
оның негізі мен тіреуі болып табылады.Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді
қайталап, өзіне алуға тырысады.
Осындай көзқарастардың ішінде Б.Г. Ананьев адамның өзі туралы пікір
қалыптасуға ұжымдық өмір, жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі
маңызды орын алатындығын айтқан.
Өзін өзі бағалауды В.С.Мерлиннің пайымдауынша, өз әрекетіңді бағалауда
ұжымның берген бағасы, әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие
болатындығын ерекше атаған. Әлеуметтік баға толық және жан – жақты болған
сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға қалыптасуына үлкен әсерін
береді.
Адамды адамның тану ерекшеліктерін А.А.Бодалев жас және жеке дара
ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың қабілеті,
танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке
көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады.
Адамның өзіндік сипат белгілері – оның еңбектену әрекеті нәтижесінде
материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы
тәжірибе алмасатындығы .
Жеке тұлға обьектіге түрлі мақсатты көздеп қызығады. Өмір сүретін
ортасына қоғамдық (экономикалық идеологиялық) тікелей әсер етуінен
қалыптасып отырады. Бұл жеке тұлға сөзімен “Мен концепциясы” деп атайды.
Роджерс көзқарасы бойынша жеке тұлға сыртқы обьектілерді өзінің ішкі
әлемінде қабылдайды.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Қазіргі кезде психологтар жеке
тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі мүмкін дейді, олардың біреуі –
жақсы, екіншілері - нашар, үшіншілері-жеке тұлғаның қазіргі шағы,
төртіншілері - болашақ мүмкін болатын Мен концепциясы. Іс - әрекеттің
белсенді болуы жағдайында өзінің әрекетін бағалау психологияда әр алуан
көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі – австрия ғалымы З.Фрейдтің
пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі биологиялық
құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм, К.Хорни т.б. көзқарастары
адамның дамуындағы өзін өзі бағалауда іс-әрекетке жан – жақты сипаттама
жасаған. Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан – жақты тәрбиелеу мен
дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі төмендегі мінез-құлық
пен жеке қасиеттерге:
• асқан сабырлылық;
• сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
• іс - әрекетті жан – жақты ойластыру;
• батылдық;
• санасыз уақыт өткізбеу;
• өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
• әуестік пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
• күнделікті өз істері туралы есеп беру;
• жалаң сөз емес, іс - әрекет нәтижесін көрсету;
• болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау.
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс – қимылы нәтижесінде олардың
автоматталған әрекеті – дағдылары, іс - әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық және психикалық жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді. Оның рухани өмірінің мазмұнын байытады. әсіресе өзінің іс -
әрекетін қадағалап, жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік алады. Өзін өзі
бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет,
әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары. Жеке адам санасы мен
ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі, еңбектену әрекеті қоғамдық
жағдайда, бір – бірімен қарым – қатынаста қарастырылады. Іс - әрекеттің
жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу,
еңбек, ойын – адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі
негізгі әрекет түрлері. Сол әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да
өзіндік іс -әрекетті бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы
орындалатын әрекеттің мақсаты мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызығу мен
жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын
арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал
ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында
көрсетеді. Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу
әлеуметтік өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай,
оған зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет
болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал
етуі мүмкін. Іс - әрекетті баланың дамуы мен оның қалыптасуына жағымды әсер
ететіндей жоспарланады.
Адамдар өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі
үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей. Бұл
мәселенің өзектілігі қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекетінің ұжымдық
ерекшелігінің артуымен байланысты, тәжірибенің талаптарымен байланысты және
адамдарды ұйымдастырудың, басқарудың тиімділігінің өзекті мәселелерімен,
олардың араларындағы қарым-қатынастың күшеюін реттеу, тәрбиелік және
психотерапиялық әсерлерді қолдану мәселеріне байланысты. Сондықтан, баланың
іс - әрекетін ұйымдастыру арқылы оның неге қабілетті екенін анықтаумен
қатар болашақта жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік туғызады. Ол баламен
оған бағыт беруші ата-ана, педагог немесе үлкендердің ықпалымен іске асады.
Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық
мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы іс
-әрекет тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен
бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады.
Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі
туындайды. Топтық іс-әрекетті орындау барысында жеке бағалау мен топтық
бағалау қасиеттері қалыптасады.
Өзін өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
- Өзіндік бағалаудың дамуы – жағдайға байланысты іс - әрекет. Бұл деңгейде
адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты арасында байланыс тудырмайды. Ол
өзіндік менді іс - әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған
байланысты бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы
қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны тұрақсыз етеді.
- Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз қылықтары мен
әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті толық көрінеді. Адамның
мінез – құлқы мен дара қасиеттері арасында байланыс туындайды. Адам өзінің
бойындағы жақсы қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын
байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі дамытуда жағдайға
байланысты қарасытрылады.
- Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен қасиеттері
арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті нақты қылыққа
байланысты оның танымына обьективті шындық түрде бейнеленеді. Нақты іс -
әрекет тұлғаның қасиетін толық көрсетпейтінін таныған тұлғаның ішік таным
дүниесі оның іс әрекетінен бөлінеді. Өзін - өзі бағалау толық емес болады,
жеке қылықтар арқылы жетістікке жету. Өзін - өзі қалыптастыру деген сенімі
азаяды. Өзін - өзі тәрбиелеп дамытуға күш салмайды.
- Сапалы динамикалық. Тұлға қасиетімен қылығы арасындағы күрделі байланыс
барлығымен сипатталады. Ішкі дүниенің қылықтан алшақтығы кедергіні жояды.
Өзін - өзі бағалау обьективті адамның ішік танымының өзгеруіне сәйкес
тұлғаның қасиеті қалыпты өсу деңгейінде. Өзіндік бағалау өзін - өзі
тәрбиелеу қатынасымен есептеледі.
Өзін - өзі тану мен өзін - өзі бағалаудың пайда болуы тұлғаның
белсенді әрекетіне, қоғам мен табиғатына, өзін танудың мақсатына
байланысты. Өзін - өзі тану тұлғаның іс - әрекетіні танудың бір бөлігі
ғана. Тану мен бағалау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін білуге тұлға
қоғамдық әрекет нәтижесінде, ішкі мүмкіндіктерін сезіну нәтижесінде болады.
Өзіндік бағалау іс -әрекет нәтижесі мен жетістіктеріне, кемшіліктеріне баға
беру.
У.Джеймс өзін - өзі құрметтеуді жетістіктің талапқа қатынасы ретінде
көрсетеді. Адам өзін құрметтей түсетініне себеп – оның жетістіктерінің көп
болуына байланысты. Өзін - өзі құрметтеу мен өзін -өзі бағалаудың
қалыптасуына жеке тұлғаға тән психологиялық сипаттама үлкен маңызға ие.
Олар адамның жетістіктері мен талаптары. Талап пен жетістік бір – бірімен
тәуелді байланыста. Талап көбейген сайын жетістік те көбейеді. Әдетте
адамның талабы оның жеткен жетістіктерінің нәтижесімен тексеріледі, ал
өзін өзі бағалау талап пен жетістіктің қатынасымен анықталады.
Адамның өзіндік бағалауының қалыптасуына отбасының да орны ерекше.
Ата – ана мен бала қарым – қатынасының ерекшеліктерін үйлесімді ұйымдастыру
балаға жағымды әсер етеді. Ол өзін отбасы мүшесі ретінде сезініп, өз ойын
ортаға салуға, ата – анасымен санасуға, әр іс -әрекетінде үлкендерге
еліктеп өсуге үйренеді.
Сондықтан отбасында баланы жан-жақты дамытуда өзін өзі бағалауды
қалыптастырудың тиімді ережелері:
• баланы сүю, құрметтеу, табиғи қабілетін ескеру;
• балалаға әсер ететін құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын
көңілден шыққандығы мәнді;
• баламен қарым-қатынаста оның жас ерекшелігімен, шамасымен шар
болуы қажет. Сонда ғана үлкендер мен кішілер арасында қақтығыс
жағымды шешіледі;
• баланың пікірін соңына дейін тыңдау, не айтқысы келгендігін
түсіну, асығыс қорытынды жасаудан алдын алу;
• жазалауды баланың дамуына әсер етпейтіндей етіп жасау (бала
жаман емес, оның іс-әрекеті дұрыс емес);
• балаға үйрететінді ең бірініші ата-ананың өзі толық меңгеруі
қажет;
Өзін- өзі бағалау – адамға өз басын жетілдіру үшін, сондай-ақ өмір
және еңбек жоспарларына сәйкес өз іс-әрекетін жолға қойып отыру қажет.
Өзін өзі тәрбиелеу адам дамуының мүмкіндіктеріне жол ашады. ӨЗін
жетілдірумен айналыса бастаған адам тәрбиелеудің обьектісі ғана емес,
сонымен бірге субьектісіне де айналады, яғни оны тек қоғам ғана тәрбиелеп
қоймайды, ол өзі күш жұмсап та тәрбиеленеді. Осы орайда отбасының балаға
ықпалы маңызды орында. Отбасының балаларға тигізер әсері олардың өмірінің
әр кезеңінде үнемі бірдей болмақ емес. Өкінішке орай, ересек адамдардың
барлығы бірдей (әсіресе жас ата-аналар) жас балалрға тигізетін жанұя
әсерінің мәнін онша аңғара бермейді. Ал бұл әсер өзінің маңыздылығы
жағынан таңғажайып. Соңғы жылдары физиологтар, дәрігерлер және психологтар
үш жасқа дейінгі балалардың әсіресе жанұя әсеріне, ең алдымен ана әсеріне
берілгіштігін дәлелдеген. Эмоциялық жақтан қорғана алушылық немесе
қорғансыздық сезімінен туындайтын өмірге деген бастапқы сенімділік немесе
сенімсіздік негіздері, атап айтқанда, бала өмірінің алғашқы күндері мен
айларында қаланады.
2. Жеке тұлғаны қалыптастыруда өзіндік бағаның
маңыздылығы
Бүгінгі таңда тұлға – психологиядағы ең өзекті мәселелердің бірі
болып саналады. өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді,
жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғары талап қояды. Л.С.Выготский пікірі
бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің
нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық – тарихи дамудың өнімі. Тұлғаның
қалыптасуы әлеуметтік және биологиялық факторларға байланысты.
Өз іс-әрекеті мен мінез-құлқын талдау арқылы адам өзіне баға береді.
Өзін жанама тану іс-әрекетінің нәтижелерін талдау жолымен жүзеге асырылады.
Белгілі бір саладағы жетістіктерін талдай және бағалай отырып, жұмысқа
жұмсалған уақыт пен күшті есептей отырып, өз қабілеттерінің деңгейін
анықтауға болады. Қоғамдағы өз мінез-құлқын бағалау арқылы адам өз басының
адамгершілік және психологиялық ерекшеліктерін танып біледі. Жанама танымда
өзін-өзі зерттеп жүрген жеке адамға айналасындағылардың өзі жайындағы
көзқарасын талдаудың да маңызы зор. Жақын адамдардың, қызметтес
жолдастарының өбьективті бағасы өзіңді тереңірек танып білуімізге
көмектеседі.
Өз басының қасиеттеріне берген бағасы мен басқа жұрттың бағасын
салыстыру да маңызды. Ол өз танымының өзгелердің ойымен шығу – шықпауын,
өзін-өзі не артық, не кем бағалап жүргенін айқындауға мүмкіндік береді. Осы
арқылы басқа дамадармен неғұрлым кең қарым-қатынаста болу өз басыңның
жағымды және жағымсыз жақтарын жан-жақты салыстыруға, оны бағалауға, танып
білуге көмектеседі.
Адам белгілі бір қоғам мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың
жиынтығы оны “жеке тұлға”етеді. Жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігі дүние
танымынан, сенімінен, талғам-мұратынан, бағытынан қабілет қызығуынан және
өзіндік бағалау деңгейінен жақсы байқалады. Жеке тұлға тарихи-әлеуметтік
жағдайдң жемісі.
Гордон Уиллард Оллпорт (1897-1967) жеке тұлға мәселесін кеңінен
зерттеуші ғалымдардың бірі. Ол жеке тұлғаның өзін-өзі игеру, өзін-өзі
бағалау, өзін-өзі басқару сияқты даму мәселелеріне ерекше тоқталған. Ол
“жеке тұлға үнемі дамып отыратын динамикалық жүйе ”деді.
“Жеке тұлға” және “өзін - өзі бағалау” терминдері көп жағдайда
синоним ретінде қолданылады. Г. У. Оллпорт осы ұғымдарды бөліп қарастырды.
Ол мінез- құлық жеке тұлға іс-әрекетін бағалау үшін қолданылатын этикалық
түсінік деді. Осыдан ол мынадай афоризм жасады: “Мінез-құлық бағаланған
жеке тұлға, ал жеке тұлға бағаланбаса мінез-құлық”. Г. У. Оллпорт
көзқарасынша темперамент, интеллект мінез-құлық жеке тұлғаның қайталанбас
ерекшелігі. Бұл ерекшеліктер әрбір жеке тұлғаның өзіне ғана тән тұрақты
ерекшеліктер.
Тікелей өзін-өзі тану, өзін-өзі байқау формасында көрінеді. Қабылдау,
елестету, ойлау үрдістерінде адам белгілі бір сәтке зейінін психикалық іс-
әрекет обьектісінен жеке басының жағдайына аударады және оны бағалайды.
Өзін-өзі бақылау осыған негізделген. Адамның өзін-өзі байқауы үшін
байсалды, қалыпты жағдай неғұрлым қолайлы болады. ПСихикалық іс-әрекеттің
сылбырлығы немесе оның шамадан тыс шйыршық атуы өзін-өзі танып бағалауына
ие болуының мүмкіндігін кемітеді. Көп ретте, өзін-өзі бағалауға есте
қалғандар бойынша өзіне-өзі есеп беруді, есте сақталған іздерді немесе есте
қалған бейнелерді талдауды жатқызады. Адам есінде қалған оқиғаның барлық
мән-жайын: сыртқы жағдайды, өз көңіл-күйін, қылықтарын қаз қалпында
елестетуге тырысады.
Әрбір жеке тұлға белгілі бір қоғамдық ортаға жататындығы белгілі.
Жеке тұлғаны дамытушы қоғамдық факторлардың жеке тұлға өмірінде алатын
орнын барлық ғылым саласы зерттейді. Бұл пікірімізді Б. Г. Ананьев
зерттеулері жек тұлғаның өзін өзі тану, бағалау арқылы қалыптасуына
сипаттама бере отырып “Жеке тұлғаның қоғамдық даму мәселелері барлық ғылым
салаларына маңызды мәселе, әлеуметтік құрылым әлеуметтік өмірдің жалпы
көрінісі” – деп дәлеледеген..
Қазіргі кезде адамның қоғамдық тарихи қалыптасу мәселелеріне қатысты
көптеген еңбектер жарияланған. Мәселен, белгілі философ, антрополог Б. Ф.
Поршневтің “Адамның қалыптасу тарихы”, “Әлеуметтік психология тарихы”деген
еңбектерінде осы мәселе кеңінен талқыланған.
Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол
біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің
ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының
болуына байланысты болады. Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі,
дағдыларды тез меңшеруге жағдай туғызатын, өзін - өзі бағалауға
бағыттайтын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен
санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп,
отбасы зер салуын керек етеді.
Бүгінгі уақыт талабы, саннан сапаға көшу, жеке тұлға өз бетінше тез
шешімге келу, өз стратегиялық қалыптасуын анықтай білу қажеттілігін
меңгеруден тұрады. Тек ақыл – ой қабілетін арттыру арқылы ғана, адам ойды
өзіне бағыттай отырып, өзіндік заңдылықты түсінуге әкеледі, білімді
меңгереді, қорытынды ой жасай алады. А.Н. Леонтьев тұлға теориясына мынадай
сипаттама берген: ...бұл қоғамдық қатынастар жүйесінде өзіндік орны, өз іс
-әрекетін нақты саналы реттей білетін адам....
А.Н.Леонтьев өзінің Іс-әрекет. Сана. Тұлға еңбегінде тұлға
психологиясы аясында жүргізген зерттеулерінде тұлғаның қалыптасуында
өзінің іс-әрекеттік көзқарасының бастапқы бағыттарын нұсқай отырып, іс-
әрекетіне баға беретін, адамның өзімен-өзі күресуінсіз қажетті мінез-
құлықты қамтамасыз ететін жақтарын меңгеруі қажеттігін ерекше атап өтті.
Жеке адамның психологиялық бейнесін немесе тұлғаның психологиялық
құрылымын зерттеп білуде өзіне маңызды басты 3 мәселені құрайды:
• Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты,
ол нәрсеге талпынады?
• Оның қолынан не істеу келеді?
• Мұның өзі кім, ол қандай адам?
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын өзіндік
бағаның екі түрлі ерекшелігі бар. Оның бірі - әрбір адамның құрылымы мен
жеке басындағы даралық сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттары мен
байланысты теориялық мәселе. Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке
басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы
психологиялық айрықша маңызды биология мен әлеуметтік факторларға негізделе
отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа беріліп,
Табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор –
адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім - тәрбие
істерінің әсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі
толықтырып отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде өзін - өзі
бағалауда ерекше орын алатын іс-әрекет түрі – оның белсенділігі.
Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар – мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз
байланысты. Іс-әрекеттің белсенді болуы жайында психологияда әр алуан
көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі Австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі.
Ол адамның белсенділігі инстнктті әрекеттеріне, соның ішінде жыныстық
еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Белсенділік
әрекет адамның қажеттіліктерінен туындап, оны қанағаттандыру,
мұқтаждықтарын өтеу әрекеттерімен ұштасады. Қажеттілік – адам
белсенділігінің негізгі себебі және іс-әрекетке итермелеуші күш. Қажеттілік
қоғамдық тәлім-тәрбие ықпалымен қалыптасып, адамның материялдық рухани,
қоғамдық мұқтаждықтарын қанағаттандырады.
• бала дамуының тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға
болады:
• оқыту процесінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;
• игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;
• жеке адамның жалпы қасиеттерінің (бағыттылығы, іс-әрекет, сана және
ойлаудың психологиялық құрылымы) дамуы.
Тұлғаның қалптасуын Л.И.Божович жеке адамның ерікке ие болуы
ретінде, оны өз өмірінің субьектісіне айналуы ретінде қарастырады: Бала
тұлғасының қалыптасуының жолы – оның тікелей ықпал етуші ортадан ақырындап
бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке тұлғасын да
белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады. Л.И.Божович
тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар екендігінің ұстанымдық
маңызы зор. Баланың мотивациялық қажеттілік сферасындағы армандарының, өзін-
өзі бағалауының, талаптану деңгейінің орны мен қызметін эксперимент
тұрғысында зерттеумен байланысты мәселелерінің қарастырылуы тұлға
психологиясындағы өте мәнді кезеңдердің бірі. Тұлғаның дамуында әрбір жас
шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала
дамуының осы кезеңдегі оны жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы
дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық
кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы алатын орнымен және дамудың
жалпы заңдарының одан әр кең өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас
сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар
пайда болады және даму барысында қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайларың жиынтығымен анықталады.
Бұл - әрі балаға оның өмірінің осы кезенде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен
іс-әрекеттер типі.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері. Кез-келген адамның бойында ішкі түрткі, қызығу сезімдері
болады. Соның негізінде өзіндік бағалау пайда болады. Бұл “ Мен-
концепциясы” негізінде орындалады. Мен-концепциясы әлеуметтік байланыс
салдары. Оның құрамына:
• физикалық Мен –дене тізбегі;
• шынайы Мен – дәл қазіргі уақыттағы өзіндік мен;
• динамикалық Мен – субьектінің болашақта өзгеруі;
• әлеуметтік Мен - әлеуметтік интеграция сферасымен байланыс;
• экзистенциялды Мен - өмір мен өлімді бағалау;
• ерекше Мен – субьектінің өз пікірі бойынша қалай болуы, не істеуі
керек, әлеуметтік нормаларды бейнелеу;
• қиялдық Мен- субьектінің егер мүмкін болса өзгергісі келуі;
Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын тәрбиелеудегі басты нысана-адамның
адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу. Ол ең алдымен адам өзінің іс -
әрекетін бағалаудан басталады. Демек, жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен,
әрбір жеке адамның дамуы үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу,
сонымен қатар барлық интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида
болуы тиіс. Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-
қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін
тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын адамгершілік адами қасиеттердің құндылықтарын бағалаудың қоғамдық-
мәдени ортаның ролі ерекше.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі
ертеден-ақ дәлелденген. Бұл туралы Л.С.Выготский өзінің зерттеулерінде
ерекше мән берген. Ол адам әлеуметтік ортаның негізгі құрамды бөлігі деп
есептейді. Өз тарапынан орта мүлде өзгермейтін, қатып қалған. Ешнәрсе әсер
етпейтін дүние емес, ол үнемі адамдық ойлы қарым-қатынаста болатындығын
айта келіп, орта, сайып келгенде адам үшін әлеуметтік орта болып есептеледі
де, адамға әлеуметтік тәжірибесі мен табиғи ықпал жасайды деген пікірді
ұсынады. Л.С.Выготский әлеуметтік ортаны шартты түрде адамдар қарым-
қатынасының жиынтығы деп есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше өзгермелі
жаңа мазмұны, түрлері тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола алатындығын
дәлелдейді.
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі
ерекшелік бар. Оның бірі-әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық мәселе.
Екіншісі-сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты азаматтық
ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологиядағы айрықша маңызды деп
саналатын биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделе отырып
қарастырылады.
Биологиялық фактор-адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және
физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор-адамның дамып жетілуіне
тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім-тәрбие істерінің әсері. Осы екі фактор
адамның психикалық дамуында бірін-бірі толықтырып отырады. Адамның өзіндік
психологиялық сипатын зерттеуде ерекше орын алатын іс-әрекет түрі-оның
белсенділігі. Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар мақсатымен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланысты. Іс-әрекеттің белсенді болуы жайында
психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі-Австрия
ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адамның белсенділігі инстинкті ерекшелгіне,
соның ішінде жыныстың еліктеуі мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты
дейді. Адам мұндай инстинктерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш
қуатын сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдениқажеттіліктерін өтеуге
жұмсайды.
Тұлғаның саналы жетілуі қоғамның қажеттіліктері мен іс-әрекеттің
қоғамдық қарым-қатынастары нақты шарттарға тәуелді болады. Іс-әрекет
жағдайында ең кең тараған түрі – бұл төрт компонентті тұлға моделі. Бұл
модельде ең басты орында қабілеттілік, мінез ұстамдылық және өзін өзі
бақылау негізге алынады.
Бағыттылық – бұл ең тұрақты тұлғаның өзіне қажетті идеалдар мен өз
қалауларынан және тұлғаның ең басты жүріс-тұрыс тенденциясынан тұрады.
Қабілеттілік – тұлғаның индивидуалды психологиялық қасиеті.
Қабілеттілік бұл әрбір басты істің сәтті аяқ алуына әкеліп соғады.
Мінез тұлғаның басқа адамға көзқарасы, жауапкершілігі және
қарапйымдылығымен ерекшеленеді. Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез-
құлқының ерекшелігі.
Өзін-өзі бақылау мен бағалау – тұлғаның өзінің іс-әрекетін тексеріп
бақылауы. Бұл тармақ басқа да тұлға қасиеттеріне бастау болып отырады.
Мұның барлық тармақтары бір-бірімен өте тығыз байланысты.
Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға
икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтер жиынтығы жеке адамның бағыт бағдары
деп аталады. Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан
бірінен-бірі жоғары бірнеше формалар кіреді; құмарлық, ниет, ұмтылыс,
қызығу, бейімділік, наным, көзқарас тб. Аталған формалардың қысқаша мәні:
• Құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
• Ниет - саналы қажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
• Ұмтылыс – ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
• Қызығу – бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
• Көзқарас – қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
• Наным – адамды өз танымы, принципі, көзқарастарына орай әрекетке
ықпалдаушы мотивтер жүйесі, бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы.
И.Кант Сезім күйінің әрқилы болуымен бірге адами өз іс-
әрекетінің белсенділік деңгейі арасындағы қатынастарға тәуелді деген пікір
айтқан. Адам бағыт-бағдардың басым болуынан саналы мотивтер туындайды.
Қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-бағдарының беогілі бір бөлігін ғана
сипаттап, оның басты түйіні, іргетасы ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде
адамның өмірлік мақсаты қаланады. Адамның кез келген әрекетінің үш тараптар
және үш компоненті болады: орындау, қадағалау және реттеу функцияларын
атқаратын – моторлық, сенсорлық, орталық. Жеке тұлғаның психикалық
әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің
жиынтығы темперамент. Адамның жеке динамикалық бітістері оның сырттай
әрекет-қылығында, қозғалысында ғана емес, барша ақыл-ой тапшылауынан,
ниеттері мен қызмет бабынан көрінеді. Темпераментіне қарай адамдар
соңғы нәтиже емес, сол нәтижеге жету жолдарын таңдауымен ажыратылады.
Темпераменттің тума ерекшеліктері тәжірибе, әлеуметтік ортаға және өз басын
билей алуға байланысты психикалық процестерде көрініс береді.
Ф.М.Грановская Жағдайға орай жауап-әрекет, бір жағынан жүйке жүйесінің
сипатына, екінші тараптан-оқу тәрбие мен кәсіби тәжірибеге тәуелді деген.
Жеке тұлғаның дара қасиеттерінің жиынтығын айқындайтын темперамент
жайындағы бұл пікірлерден басқа неміс анатомы Гейне мен орыс педагогі
П.Ф.Лесгафттың көзқарастарын атап өткен жөн. Гейне Темпераменттің түрліше
болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты-десе, орыстың антрополог ғалымы
Зеланд темпераменттің әртүрлілігі ми қабықшасындағы жүйнің қозғалыстың
жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты-дейді. Ал П.Ф.Лесгафт
темпераменттер қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланыстылығын
айтқан.
Жеке тұлғаның өзіне тән қылық-әрекетінде, тіл қатынасында тұрақты
қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы мінез. Мінез нақты, тұлғаның
шыншыл, адал, аққкөіңлділігіне орай сипатталмайды, аталған сапалар-әр түрлі
жағдайларда көрініс беретін жеке тұлға қасиеттері. Мінез адамның
негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын
сипаттайтын сапалы өзгешелік.
И.П.Павлов адамның мінез бітістерін жоғары нерв қызметінің тума
типтерімен өмір сүру барысында қалыптасатын уақытша нерв байланыстарының
өзіндік құйындысы деп түсіндіреді. Бұл жөнінде ол былай деп жазды ...
адамның мінез-құлқының бейнесі нерв жүйесінің туа біткен қасиеттеріне ғана
байланысты болып қоймайды, сонымен бірге организмнің жеке өмір сүру
барысында болатын ықпалдарға да байланысты, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету
жұмыстарына да байланысты болады.
Адам мінезіне тән қасиеттердің бірі құмарлық болып саналады.
Құмарлық күшті, ауқымды күйреткіш немесе әлсіз болып келеді. Әдетте бала
жаны құпияны білуге құмартып тұрады. Жалпы, адам баласына тән құмарлық,
білмегенді білуге, табиғи жасырын сырдың құпиясын ашуға деген ынталылық
адам физиологиясының ішкі сырына тән қасиет. Адамның құмарлығы
дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық сырларды ашуға кілт болып
табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға, іс-әрекетке итермелейтін
ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ,
сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі
сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы, біреу
өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ соны тәптіштеп сұрап білуге
құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған өліп-тіріліп ерекше назар
аудармайды.
Адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығын қандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті
шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге
тырысатын жан иесі. Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы
жаратылыс құпиясын білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды.
Біріншіден – ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік
иесі басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі
нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет
салу, кесте немесе өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт
пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі
қызмет атқару арқылы іске араласады.
Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға
ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады. Мысалы, шебер
ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған алаша,
кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады. Адам
өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны
адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі
дейміз.
Екіншіден – адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам
өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам
сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға
тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар
арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға
талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру арқылы
іске асыру.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-
қатынас арқылы іске асыратын болса , ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-
өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып , бас иеді. Ол тілдік
шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер
ғалымдарға табыну, ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге
түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан
өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып
келеді. Жастардың мектепте оқып жүргенде атақты батырлардың немесе
актерлердің, суретші, футболшылардың өнерін көгілдір экраннан көріп, олар
жайында кітаптарды оқып, сондай болуды армандауы осы идеал тұтудың,
табынудың нәтижесі. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың психологиялық мәселелері
1.1 Өзіндік бағалаудың теориялық мазмұны
1.2 Жеке тұлға дамуына өзіндік бағаның маңыздылығы ... ...
1.3 Жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ..
2 Жеткіншек шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың
алғышарттарын эксперимент арқылы зерттеу.
2.1 Жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу деңгейін
анықтау ... ... ...
2.2 Жеткіншектердің өзіндік бағалауын жетілдіру жолдары
2.2 Зерттеу нәтижесін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӨЗ күшіңе сенудің өзі күш береді Л.Воверанг
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағыты жан-жақты дамыған, саналы
азамат қалыптастыру мәселесін жүктеп отыр. Білім беру жүйесінде болып
жатқан елеулі өзгерістер осы мәселеден туындайды. Қазіргі заман талабына
сәйкес білім дегеніміз – жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен өз
деңгейінің өсуіне қол жеткізуге болатын мүмкіндіктері мен тәртібін
жетілдіру процесі және нәтижесі болып саналады. Әрбір балаға жеке тұлға
ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын
ортасы бар екенін ескеру. Қазақстан өз дамуында жаңа серпіліс жасау
қарсаңында Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру реформасы –
Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық
жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет
деп ерекше атап өтті.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері мен іс - әрекетінің бағалануы. Кез-келген адамның бойында
ішкі түрткі, қызығу нсезімдері болады. Бұл “ Мен - концепциясы” негізінде
орындалады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің
маңызды факторларының бірі. Тұлғаның өзін - өзі бағалауы оның дұрыс,
үйлесімді қалыптасуы негізінде болады. Өзін - өзі бағалау – адамның өзінің
психологиялық сапалары мен қылықтарын, жетістіктері мен сәтсіздіктерін,
кемшіліктері мен артықшылықтарын бағалауы.
Өзіндік бағалау - тұлғаның адамдар арасындағы орны, өзіндік
мүмкіндігі және қарым – қатынас сапасы. Өзіндік баға тұлға қалыптасуының
барлық кезеңдеріне және іс - әрекетінің нәтижелілігіне ықпалын тигізеді.
Сондықтан адамның өзіне деген қатынасы оның тұлғалық дамуындағы ең
маңызды қасиеттерінің бірі болып саналады. К.Левин тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейінің өзіне баға беруі оның
топтағы мәртебесіне тәуелді екендігін көрсетсе, әлеуметтік орта тұлғаның
бейімделуіне, ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайлары
үйлесімінің ықпалының өзіне баға берудегі маңыздылығын американ психологы
К.Роджерс еңбектерінде айтылған.Ал, К.Хорни тұлға бойындағы қиын ішкі
дағдарыстардың өзінің Мен қасиеттеріне ықпал болатындығын тұжырымдаған.
Оқушылардың өзіндік бағалауы мектеп психологының жеке балалардың және
ұжымның психологиялық жас ерекшелігі мене білім деңгейінің сәйкес даму
өрісінің құнды көрсеткіші. Осыған қоса, өзіндік бағалау ұжымның
психологиялық ахуалын, оқушылардың қарым – қатынасын және жеке оқушылардың
психологиялық мәселелерін анықтауға көмектеседі. Жеткіншек жас туралы
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович, Д.И.Фельдштейн, И.С.Кон,
Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготскидің және тб. еңбектерінен көреміз.
Л.И.Божович жеткіншек шақтағы дағдарысты, өзіндік сананың жаңа
деңгейінің пайда болуы, оның өзін тұлға ретінде тануға және өзінің
қажеттілігін ажырата алу мүмкіндігінің бар екендігін тұжырымдаған. Мұндай
қасиеттер баланың өзіндік реттелуге, құнды деп санаған сапаларын жеткізуге
және өзін-өзі тәрбиелеуге көмектесетінін ерекше атаған. Жеткіншек шақта
өзіндік бағалаудың жағымсыз жиынтығы оның сыныппен ұжымдық қарым – қатынасы
және оқу әрекетінен туындайтын мәселелер көбіне осы топтағы өзара статустың
сай келмеуі.
Барлық жағдайларда адамдар анықталынған қызметтерді орындайды және
нақты коммуникативті қажеттілікті қанағаттандырады. Жеткіншектің
әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге,
үлкендермен , құрбыларымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Балалардың
күнделікті дамуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас
жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Қазіргі таңда
жеткіншек шақта өзіндік бағалауы оның болашақ жемісті іс - әрекеті. Әрбір
тұлға өзінің жетістіктеріне төмен деңгейде қарауы оның болашаққа деген
қорқынышы мен сенімсіздігінен екендігін көрсетеді. Сондықтан осы мәселенің
маңыздылығын аша отырып біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жеткіншек
шақта өзіндік бағалауды қалыптастырудың алғышарттары деп алдық.
Зерттеу мақсаты – жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың
психологиялық ерекшеліктерін теориялық негізде қарастырып, алғышарттарын
тәжірибе арқылы қалыптастыру.
Зерттеу нысаны – жеткішектердің өзіндік бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - жеткіншек шақта өзіндік бағаудың дамуы
және оны қалыптастыру алғышарттары.
Зерттеу болжамы – жеткіншек шақта өзіндік бағаның қалыптасу
алғышарттарын психодиагностика жасау арқылы анықтап, жетілдіру жолдары
арқылы мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады, егер де:
1) жеке тұлғалық құндылықтар сақталынып, сәйкестендірілсе;
2) мінез-құлық ерекшелігі, іс - әрекеті мен қабілеті бағаланса;
3) қолданылатын әдістемелер оның қызығушылығына әсер етсе.
Зерттеу міндеттері:
1. Психологиялық әдебиеттерге талдау жасау
1. Психологиялық мәселе ретінде жеткіншек шақта өзіндік бағаның
қалыптасуын саралау және әрекеттік ықпал жолдарын қарастыру.
2. Жеткіншектердің өзіндік бағалау деңгейін жетілдірудің тиімді
жолдарын тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - тұлғаның өзіндік бағалауы
туралы қарастырған К.Роджерс, К.Хорни, В.С.Мерлин, И.В.Дубровина,
Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, Г. У. Оллпорт,
А.А.Бодалев, К.Левин және жеткіншек шақта өзіндік бағалаудың маңыздылығын
А.Г.Ковалев, В.Штерн, Э.Шпрангер, Р.Бенедикттің зерттеулеріндегі теориялық
тұжырымдамалары мен тәжірибелік еңбектері.
Зерттеу нәтижесінің дәйектілігі мен сенімділігі – зерттеудің
ғылыми әдістері жүйесін мақсатты түрде қолдану мен теориялық тұрғыда
негіздеу арқылы жүзеге асырылды. Тәжірибе жүргізу барысында алынған
деректер сандық және сапалық жағынан талданып өңделді, ұсыныстар
енгізілді.
Зерттеу әдістері –
1. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге теориялық талдау.
2. Эксперименттер – анықтау, қалыпқа келтіру, бақылау.
3. Психокоррекциялық жаттығулар.
4. Тест.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – зерттеуде қолданылған әдіс –
тәсілдер жеткіншектік шақта өзіндік бағауды қалыптастыру алғышарттарының
психологиялық маңыздылығын жетілдіру.
Зерттеу базасы - №44 Ш.Смаханұлы атындағы қазақ орта мектебі,
7 ә, г сынып оқушылары.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі , қорытынды және қосымшадан тұрады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен
нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары
анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде жеткіншектердің өзіндік бағалау деңгейі
анықталынып, түзету – дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді. Жеткіншектердің өзіндік
бағалау деңгейін арттыру мақсатында ұсыныстар енгізілді.
1 Жеткіншектік шақта өзіндік бағалаудың психологиялық
мазмұны
1. Өзіндік бағаның теориялық мәселелері
Өзіндік баға тұлғалық білім беру мен оның өзіндік дамуының күрделі
негізі. Мұнда адамның басқалардан өзі туралы біледі, өзінің әрекетін
белсенділігінің неге бағытталғанын және жеке тұлғалық сапаларын ұғынады.
Бірақ, осыған қарамастан тұлғаның дамуында өзіндік бағалау ерекше орын
алады.
Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік сөйлеу, өзіндік бағалау, өзіндік
ұғыну арқылы өзін - өзі таниды. Адам өзінің сыртқы дүниесін ғана танып
қоймай, сондай – ақ сол арқылы әрекет жасауға тырысады. Адам обьективті
шындықты бейнелендіре отырып, сол процестерді ғана емес, сонымен бірге
сезіне алатын және ойлай білетін тіршілік иесі ретінде өзін - өзі, өзінің
мұрат – мүдделерін, адамгершілік бет – бейнелерін де саналы түрде түсінуге
шақырады. Өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіндік дамуы мен жетілуінің маңызды
факторларының бірі болып табылады. Тұлғаның тұрақты өзін - өзі бағалауы
оның дұрыс, үйлесімді қалыптасу негізінде жатыр. Өзін - өзі бағалау адамның
мінез – құлқы ғана емес, оның тұлғалық сипатына да әсер етеді. Тұлғаның
жас өспірім шақтағы қалыптасуы тек ол өскен орта ғана емес оқушының өз
талаптарына жауап бере алуына да байланысты.
К.Левиннің және оның шәкірттерінің еңбектерінде тұлғаның
қажеттіліктері, оларды қызықтырушылар деңгейі зерттеу нәтижесінде алынған
деректер бойынша өзіне баға беру тұлғаның берілген тапсырманы орындау
жетістіктері немесе кемшіліктеріне, топтағы мәртебесіне тәуелді екендігі
көрсетіледі.
Жеке тұлға алдымен белгілі қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір
іспен айналысатын, азды-көпті тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі,
белгілі дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары мінезі,
қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін тізгіндей
алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну
арқылы өзін - өзі таниды. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай,
сондай – ақ өзін де танып білуді талап етеді.
Өзіндік бағалау К.Роджерс пікірінше, қоршаған әлеуметтік ортада
бейімделуге, оның ішкі талаптары мен сыртқы психологиялық жағдайларының
үйлесіміне әсер етеді және өзіне баға беруге икемділік бұрынғы
құндылықтарды жаңадан бағалауға мүмкіндік береді. Тұлғаның дамуы мен
қалыптасуы мен өзіне баға берудің маңыздылығы американ психологы К.Роджерс
еңбектерінде айтылған. Ол тұлға құрылымында өзін өзі тану мен өзін бағалау
маңызды екенін зерттеген. Бірақ Роджерс тұлғаның қоршаған ортаны, өзара
қатынастарымен қатты байланыстырып жіберген, осы қатынастарды нақты Мен
және идеалды Мен арасындағы қатынастық жалғыз факторы ретінде көрсеткен.
Адамның бойында қолдау тапқан өзін өзі бағалау тек сол тұлғаға ғана
тең және сол адамның дара психологиялық жағдайы, ішкі дүниесі. Осындай
пікір, өзін - өзі бағалауды зерттеп білуге, оқып – тануға болады, себебі
адамның іс -әрекетінен өзіне берген бағасы көрініп тұрады. Баланың бойында
қоғамнан аластатылған, ешкімге керек емеспін, еш нәрсемен ісім жоқ деген
ойлар болады. И.Куперсмит Өзін өзі бағалау шарттары деген кітабында өзін
- өзі бағалаудың психологиялық сипатын көрсетті. Куперсмиттің ойынша өзіне
баға беру – жеке тұлғаның өз бағасын білу сезімінде, ал өзгелерге тұлғаның
кейбір әрекеттерінен білінеді.
Розенбург өзіне өзі баға беруді зерттеп, жеке тұлғаның идеалы мен
нақты жетістіктерінің қатынасы өзіндік танудың мәне болып табылатындығын
айтқан. Бұл пікір У.Джемстің зерттеуімен қатарлас келеді. Өзіне өзі баға
беру жетістіктерге тура пропорционал жеке тұлғаның алдына қойған мақсатына
жететін жетістіктеріне кері пропорционал. К.Гроув баланың өзіне баға
беруіне үш түрлі фактор әсер ететіндігін анықтап берді. Олар: жазалау,
қадағалау және психологиялық қолдау. Оның ойынша, өзін - өзі бағалау көбіне
әкесіне қарағанда , анасының іс - әрекетіне қатысты. Ата – аналардың мінез
– құлқы қыз балаға қарағанда ұл балаға қатты ықпал ететіндігінде. Бұл
зерттеуге анна баланың өзіне баға беруі арасында байланыс бар екендігі
тіркелген. Анна балаға қамқор болып, қолдау көрсетіп отырса және кінасы
үшін қатаң жазаламаса, баланың бойында өзіне - өзі бағалауға жағдай
жасалады. Егер бала анасының қамқорлығын сезінсе, ол өзіне де сондай баға
береді.
К.Хорнидің тұлғаның бойындағы қиын ішкі дағдарыстар өзіне артық
баға беруден, өзімшілдіктен туындайтындығын сипаттап, Мен деген
өзімшілдіктің нақты Мен қақтығысы болатындығын тұжырымдаған. Г.Салливен
өзіне баға беру адамның мінезіне бақылау жасайды деп көрсетеді.
Өзіне баға берудің атқаратын қызметі адамды ішкі толғаныстардан
сақтау. Өзін бағалау қоршаған ортаға ыңғайлану, қоршаған ортамен қатынасқа
түсу арқылы біржақты баға беріледі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
зерттеулерінен өзін өзі бағалау қоршаған ортаның қатынастарынан, оның
әлеуметтік ортаға бейімделуі, оның сыртқы талаптарының сыртқы жағдаймен
үйлесуі екендігін көреміз.
Кеңестік кезеңдегі зерттеулер өзіндік бағалауды тұлғаның өзін
тануының, оның қалыптасуының өмірдегі іс -әрекетінің нәтижесі деп
түсіндірді. Өзіне баға берудің қоғамдық сипаты бар және әлеуметтік
құбылыстардың өзгеруіне байланысты қалыптасатындығын Б.Г.Божович,
Л.И.Ананьев, С.Л.Рубинштейн еңбектерінен көреміз. Өзін өзі бағалау
еңбектің, қарым – қатынастың қиын өнімі, мінезді үйлестіру және қоршаған
ортаға қатынас әрекетінен туындайды.
Өзіңді басқалармен салыстыру, теңеу өзіне баға берудің алғы шарты
екендігін тұжырымдаған. Адам өз әрекетінде өзін өзгелермен салыстырып,
басқалардан байқаған қылықтарды өз бойынан іздеп, кемшілігін түзетуге
ұмтылыады. Л.И.Божовичтің өзгені тану өзіңді танудан бұрын қалыптасады және
оның негізі мен тіреуі болып табылады.Тұлғаға тән кейбір қасиеттерді
қайталап, өзіне алуға тырысады.
Осындай көзқарастардың ішінде Б.Г. Ананьев адамның өзі туралы пікір
қалыптасуға ұжымдық өмір, жағдайлар мен әрекеттерге дұрыс баға беру шешімі
маңызды орын алатындығын айтқан.
Өзін өзі бағалауды В.С.Мерлиннің пайымдауынша, өз әрекетіңді бағалауда
ұжымның берген бағасы, әлеуметтік бағалау маңызды қызметке ие
болатындығын ерекше атаған. Әлеуметтік баға толық және жан – жақты болған
сайын, бала оны терең таниды және бұл тұлға қалыптасуына үлкен әсерін
береді.
Адамды адамның тану ерекшеліктерін А.А.Бодалев жас және жеке дара
ерекшеліктеріне бөле отырып, неғұрлым жасы үлкейген сайын олардың қабілеті,
танымы мен сенімі туралы пікірлері өзгере түседі, олардың еңбекке
көзқарасын, адамның еркі мен өзіне тән ерекшеліктерді жақсы ажыратады.
Адамның өзіндік сипат белгілері – оның еңбектену әрекеті нәтижесінде
материалдық игіліктерді өндіретіндегі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы
тәжірибе алмасатындығы .
Жеке тұлға обьектіге түрлі мақсатты көздеп қызығады. Өмір сүретін
ортасына қоғамдық (экономикалық идеологиялық) тікелей әсер етуінен
қалыптасып отырады. Бұл жеке тұлға сөзімен “Мен концепциясы” деп атайды.
Роджерс көзқарасы бойынша жеке тұлға сыртқы обьектілерді өзінің ішкі
әлемінде қабылдайды.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай әрекеттеріне сәйкес жеке адамның тұлғалық
сипаттары, қадір қасиеттері , іс-әрекет жасау қабілеттері қалыптасады.
Тұлғаның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі
белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Қазіргі кезде психологтар жеке
тұлға бірнеше Мен-концепциясын иемденуі мүмкін дейді, олардың біреуі –
жақсы, екіншілері - нашар, үшіншілері-жеке тұлғаның қазіргі шағы,
төртіншілері - болашақ мүмкін болатын Мен концепциясы. Іс - әрекеттің
белсенді болуы жағдайында өзінің әрекетін бағалау психологияда әр алуан
көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі – австрия ғалымы З.Фрейдтің
пікірі. Ол адам бойындағы белсенділік әрекеттің табиғи әрі биологиялық
құбылыс екенін дәлелдеді. А.Кординер, Е.Фромм, К.Хорни т.б. көзқарастары
адамның дамуындағы өзін өзі бағалауда іс-әрекетке жан – жақты сипаттама
жасаған. Өзін - өзі қалыптастыру адамның тұлғасын жан – жақты тәрбиелеу мен
дамытуға ықпал етеді. Өзін - өзі қалыптастыру ережесі төмендегі мінез-құлық
пен жеке қасиеттерге:
• асқан сабырлылық;
• сөзбен іс - әрекетте жауапкершілік;
• іс - әрекетті жан – жақты ойластыру;
• батылдық;
• санасыз уақыт өткізбеу;
• өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау;
• әуестік пен құмарлыққа емес, қажеттілік және жетістікке ұмтылу;
• күнделікті өз істері туралы есеп беру;
• жалаң сөз емес, іс - әрекет нәтижесін көрсету;
• болғанды, болатынды мақсатсыз мақтанып айтпау.
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс – қимылы нәтижесінде олардың
автоматталған әрекеті – дағдылары, іс - әрекет түрлерін орындауға
бейімділігі мен ептілігі, тіршілікке қажетті әдеттері қалыптасып, адамның
анатомиялық, физиологиялық және психикалық жағынан дамып жетілуіне әсер
етеді. Оның рухани өмірінің мазмұнын байытады. әсіресе өзінің іс -
әрекетін қадағалап, жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік алады. Өзін өзі
бағалау арқылы іс -әрекетінің нәтижесін қадағалайды. Дағды, ептілік, ниет,
әдет адамның өзіндік бағалауының алғы шарттары. Жеке адам санасы мен
ақылы арқылы дараланады. Оның дыбысты анық тілі, еңбектену әрекеті қоғамдық
жағдайда, бір – бірімен қарым – қатынаста қарастырылады. Іс - әрекеттің
жеке тұлға дамуындағы ерекшеліктері әрекетінің нәтижесінен көрінеді. Оқу,
еңбек, ойын – адамның дамып жетілуіндегі және қажеттіліктерін өтеудегі
негізгі әрекет түрлері. Сол әрекеттердің жас ерекшелігіне сай орындалуы да
өзіндік іс -әрекетті бағалаудың нәтижесі. Өзін өзі бағалау арқылы
орындалатын әрекеттің мақсаты мен міндетіне байланысты.
Адамының іс - әрекетін тиімді ұйымдастыру оның өз ісіне қызығу мен
жауапкершілік сезімін оятады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын
арқылы көрсетсе, мектеп оқушысы оқу әрекетінің нәтижесімен бағалаланды. Ал
ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында
көрсетеді. Осындай мәселенің байыбын барлап оның тиімді жолын табу
әлеуметтік өмірде адамның жеке басының қалыпты дамуын қамтамасыз ете алмай,
оған зиянды әсер етері даусыз. Мақсатсыз ұйымдастырылған іс - әрекет
болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез-құлықтардың туындауына ықпал
етуі мүмкін. Іс - әрекетті баланың дамуы мен оның қалыптасуына жағымды әсер
ететіндей жоспарланады.
Адамдар өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі
үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей. Бұл
мәселенің өзектілігі қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекетінің ұжымдық
ерекшелігінің артуымен байланысты, тәжірибенің талаптарымен байланысты және
адамдарды ұйымдастырудың, басқарудың тиімділігінің өзекті мәселелерімен,
олардың араларындағы қарым-қатынастың күшеюін реттеу, тәрбиелік және
психотерапиялық әсерлерді қолдану мәселеріне байланысты. Сондықтан, баланың
іс - әрекетін ұйымдастыру арқылы оның неге қабілетті екенін анықтаумен
қатар болашақта жағымды жетістікке жетуге мүмкіндік туғызады. Ол баламен
оған бағыт беруші ата-ана, педагог немесе үлкендердің ықпалымен іске асады.
Біріккен іс-әрекеттің тиімділігі, көбіне жеке тұлғалық және топтық
мүмкіндіктердің қолайлы жүзеге асуына байланысты болады. Топтағы қолайлы іс
-әрекет тек оның нәтижелерінің өнімділігіне ғана әсер етпейді, сонымен
бірге адамды қайта қалыптастырады, оның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашады.
Осыған байланысты өзара әркеттесудің стилін үйлесімді ету қажеттілігі
туындайды. Топтық іс-әрекетті орындау барысында жеке бағалау мен топтық
бағалау қасиеттері қалыптасады.
Өзін өзі бағалаудың психологиялық сипаты төмендегі деңгейде болады:
- Өзіндік бағалаудың дамуы – жағдайға байланысты іс - әрекет. Бұл деңгейде
адам өзінің қылықтары мен тұлғалық сипаты арасында байланыс тудырмайды. Ол
өзіндік менді іс - әрекеттің сыртқы нәтижесіне қарай бағалайды. Осыған
байланысты бұл нәтижелер адам мүмкіндіктеріне сәйкес байланысты болуы
қажет. Сыртқы жағдайлардың бірден болуы өзіндік бағаны тұрақсыз етеді.
- Жағдайға байланысты сапалы бағалау. Бұл деңгейде адам өз қылықтары мен
әрекетіне есеп береді. Тұлғаның қадір қасиеті толық көрінеді. Адамның
мінез – құлқы мен дара қасиеттері арасында байланыс туындайды. Адам өзінің
бойындағы жақсы қасиеттерін саралап, өзін өзі тәрбиелеудің маңыздылығын
байқайды. Өзін өзі бағалаудың тербелісте болуы өзін - өзі дамытуда жағдайға
байланысты қарасытрылады.
- Сапалы консервантты деп аталады. Мұнда тұлғаның қылықтары мен қасиеттері
арасындағы тура байланыс бұзылады. Тұлғаның қасиеті нақты қылыққа
байланысты оның танымына обьективті шындық түрде бейнеленеді. Нақты іс -
әрекет тұлғаның қасиетін толық көрсетпейтінін таныған тұлғаның ішік таным
дүниесі оның іс әрекетінен бөлінеді. Өзін - өзі бағалау толық емес болады,
жеке қылықтар арқылы жетістікке жету. Өзін - өзі қалыптастыру деген сенімі
азаяды. Өзін - өзі тәрбиелеп дамытуға күш салмайды.
- Сапалы динамикалық. Тұлға қасиетімен қылығы арасындағы күрделі байланыс
барлығымен сипатталады. Ішкі дүниенің қылықтан алшақтығы кедергіні жояды.
Өзін - өзі бағалау обьективті адамның ішік танымының өзгеруіне сәйкес
тұлғаның қасиеті қалыпты өсу деңгейінде. Өзіндік бағалау өзін - өзі
тәрбиелеу қатынасымен есептеледі.
Өзін - өзі тану мен өзін - өзі бағалаудың пайда болуы тұлғаның
белсенді әрекетіне, қоғам мен табиғатына, өзін танудың мақсатына
байланысты. Өзін - өзі тану тұлғаның іс - әрекетіні танудың бір бөлігі
ғана. Тану мен бағалау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін білуге тұлға
қоғамдық әрекет нәтижесінде, ішкі мүмкіндіктерін сезіну нәтижесінде болады.
Өзіндік бағалау іс -әрекет нәтижесі мен жетістіктеріне, кемшіліктеріне баға
беру.
У.Джеймс өзін - өзі құрметтеуді жетістіктің талапқа қатынасы ретінде
көрсетеді. Адам өзін құрметтей түсетініне себеп – оның жетістіктерінің көп
болуына байланысты. Өзін - өзі құрметтеу мен өзін -өзі бағалаудың
қалыптасуына жеке тұлғаға тән психологиялық сипаттама үлкен маңызға ие.
Олар адамның жетістіктері мен талаптары. Талап пен жетістік бір – бірімен
тәуелді байланыста. Талап көбейген сайын жетістік те көбейеді. Әдетте
адамның талабы оның жеткен жетістіктерінің нәтижесімен тексеріледі, ал
өзін өзі бағалау талап пен жетістіктің қатынасымен анықталады.
Адамның өзіндік бағалауының қалыптасуына отбасының да орны ерекше.
Ата – ана мен бала қарым – қатынасының ерекшеліктерін үйлесімді ұйымдастыру
балаға жағымды әсер етеді. Ол өзін отбасы мүшесі ретінде сезініп, өз ойын
ортаға салуға, ата – анасымен санасуға, әр іс -әрекетінде үлкендерге
еліктеп өсуге үйренеді.
Сондықтан отбасында баланы жан-жақты дамытуда өзін өзі бағалауды
қалыптастырудың тиімді ережелері:
• баланы сүю, құрметтеу, табиғи қабілетін ескеру;
• балалаға әсер ететін құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын
көңілден шыққандығы мәнді;
• баламен қарым-қатынаста оның жас ерекшелігімен, шамасымен шар
болуы қажет. Сонда ғана үлкендер мен кішілер арасында қақтығыс
жағымды шешіледі;
• баланың пікірін соңына дейін тыңдау, не айтқысы келгендігін
түсіну, асығыс қорытынды жасаудан алдын алу;
• жазалауды баланың дамуына әсер етпейтіндей етіп жасау (бала
жаман емес, оның іс-әрекеті дұрыс емес);
• балаға үйрететінді ең бірініші ата-ананың өзі толық меңгеруі
қажет;
Өзін- өзі бағалау – адамға өз басын жетілдіру үшін, сондай-ақ өмір
және еңбек жоспарларына сәйкес өз іс-әрекетін жолға қойып отыру қажет.
Өзін өзі тәрбиелеу адам дамуының мүмкіндіктеріне жол ашады. ӨЗін
жетілдірумен айналыса бастаған адам тәрбиелеудің обьектісі ғана емес,
сонымен бірге субьектісіне де айналады, яғни оны тек қоғам ғана тәрбиелеп
қоймайды, ол өзі күш жұмсап та тәрбиеленеді. Осы орайда отбасының балаға
ықпалы маңызды орында. Отбасының балаларға тигізер әсері олардың өмірінің
әр кезеңінде үнемі бірдей болмақ емес. Өкінішке орай, ересек адамдардың
барлығы бірдей (әсіресе жас ата-аналар) жас балалрға тигізетін жанұя
әсерінің мәнін онша аңғара бермейді. Ал бұл әсер өзінің маңыздылығы
жағынан таңғажайып. Соңғы жылдары физиологтар, дәрігерлер және психологтар
үш жасқа дейінгі балалардың әсіресе жанұя әсеріне, ең алдымен ана әсеріне
берілгіштігін дәлелдеген. Эмоциялық жақтан қорғана алушылық немесе
қорғансыздық сезімінен туындайтын өмірге деген бастапқы сенімділік немесе
сенімсіздік негіздері, атап айтқанда, бала өмірінің алғашқы күндері мен
айларында қаланады.
2. Жеке тұлғаны қалыптастыруда өзіндік бағаның
маңыздылығы
Бүгінгі таңда тұлға – психологиядағы ең өзекті мәселелердің бірі
болып саналады. өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді,
жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғары талап қояды. Л.С.Выготский пікірі
бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің
нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық – тарихи дамудың өнімі. Тұлғаның
қалыптасуы әлеуметтік және биологиялық факторларға байланысты.
Өз іс-әрекеті мен мінез-құлқын талдау арқылы адам өзіне баға береді.
Өзін жанама тану іс-әрекетінің нәтижелерін талдау жолымен жүзеге асырылады.
Белгілі бір саладағы жетістіктерін талдай және бағалай отырып, жұмысқа
жұмсалған уақыт пен күшті есептей отырып, өз қабілеттерінің деңгейін
анықтауға болады. Қоғамдағы өз мінез-құлқын бағалау арқылы адам өз басының
адамгершілік және психологиялық ерекшеліктерін танып біледі. Жанама танымда
өзін-өзі зерттеп жүрген жеке адамға айналасындағылардың өзі жайындағы
көзқарасын талдаудың да маңызы зор. Жақын адамдардың, қызметтес
жолдастарының өбьективті бағасы өзіңді тереңірек танып білуімізге
көмектеседі.
Өз басының қасиеттеріне берген бағасы мен басқа жұрттың бағасын
салыстыру да маңызды. Ол өз танымының өзгелердің ойымен шығу – шықпауын,
өзін-өзі не артық, не кем бағалап жүргенін айқындауға мүмкіндік береді. Осы
арқылы басқа дамадармен неғұрлым кең қарым-қатынаста болу өз басыңның
жағымды және жағымсыз жақтарын жан-жақты салыстыруға, оны бағалауға, танып
білуге көмектеседі.
Адам белгілі бір қоғам мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың
жиынтығы оны “жеке тұлға”етеді. Жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігі дүние
танымынан, сенімінен, талғам-мұратынан, бағытынан қабілет қызығуынан және
өзіндік бағалау деңгейінен жақсы байқалады. Жеке тұлға тарихи-әлеуметтік
жағдайдң жемісі.
Гордон Уиллард Оллпорт (1897-1967) жеке тұлға мәселесін кеңінен
зерттеуші ғалымдардың бірі. Ол жеке тұлғаның өзін-өзі игеру, өзін-өзі
бағалау, өзін-өзі басқару сияқты даму мәселелеріне ерекше тоқталған. Ол
“жеке тұлға үнемі дамып отыратын динамикалық жүйе ”деді.
“Жеке тұлға” және “өзін - өзі бағалау” терминдері көп жағдайда
синоним ретінде қолданылады. Г. У. Оллпорт осы ұғымдарды бөліп қарастырды.
Ол мінез- құлық жеке тұлға іс-әрекетін бағалау үшін қолданылатын этикалық
түсінік деді. Осыдан ол мынадай афоризм жасады: “Мінез-құлық бағаланған
жеке тұлға, ал жеке тұлға бағаланбаса мінез-құлық”. Г. У. Оллпорт
көзқарасынша темперамент, интеллект мінез-құлық жеке тұлғаның қайталанбас
ерекшелігі. Бұл ерекшеліктер әрбір жеке тұлғаның өзіне ғана тән тұрақты
ерекшеліктер.
Тікелей өзін-өзі тану, өзін-өзі байқау формасында көрінеді. Қабылдау,
елестету, ойлау үрдістерінде адам белгілі бір сәтке зейінін психикалық іс-
әрекет обьектісінен жеке басының жағдайына аударады және оны бағалайды.
Өзін-өзі бақылау осыған негізделген. Адамның өзін-өзі байқауы үшін
байсалды, қалыпты жағдай неғұрлым қолайлы болады. ПСихикалық іс-әрекеттің
сылбырлығы немесе оның шамадан тыс шйыршық атуы өзін-өзі танып бағалауына
ие болуының мүмкіндігін кемітеді. Көп ретте, өзін-өзі бағалауға есте
қалғандар бойынша өзіне-өзі есеп беруді, есте сақталған іздерді немесе есте
қалған бейнелерді талдауды жатқызады. Адам есінде қалған оқиғаның барлық
мән-жайын: сыртқы жағдайды, өз көңіл-күйін, қылықтарын қаз қалпында
елестетуге тырысады.
Әрбір жеке тұлға белгілі бір қоғамдық ортаға жататындығы белгілі.
Жеке тұлғаны дамытушы қоғамдық факторлардың жеке тұлға өмірінде алатын
орнын барлық ғылым саласы зерттейді. Бұл пікірімізді Б. Г. Ананьев
зерттеулері жек тұлғаның өзін өзі тану, бағалау арқылы қалыптасуына
сипаттама бере отырып “Жеке тұлғаның қоғамдық даму мәселелері барлық ғылым
салаларына маңызды мәселе, әлеуметтік құрылым әлеуметтік өмірдің жалпы
көрінісі” – деп дәлеледеген..
Қазіргі кезде адамның қоғамдық тарихи қалыптасу мәселелеріне қатысты
көптеген еңбектер жарияланған. Мәселен, белгілі философ, антрополог Б. Ф.
Поршневтің “Адамның қалыптасу тарихы”, “Әлеуметтік психология тарихы”деген
еңбектерінде осы мәселе кеңінен талқыланған.
Қандай да болмасын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол
біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың қабілет саласында тең емес екендігін дәлелдейді. Қабілеттің
ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының
болуына байланысты болады. Адамның қабілеттілігі білімі мен икемділігі,
дағдыларды тез меңшеруге жағдай туғызатын, өзін - өзі бағалауға
бағыттайтын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып, онымен
санасып отырудың қажеттілігіне оны тәрбиелеуші орта - балабақша, мектеп,
отбасы зер салуын керек етеді.
Бүгінгі уақыт талабы, саннан сапаға көшу, жеке тұлға өз бетінше тез
шешімге келу, өз стратегиялық қалыптасуын анықтай білу қажеттілігін
меңгеруден тұрады. Тек ақыл – ой қабілетін арттыру арқылы ғана, адам ойды
өзіне бағыттай отырып, өзіндік заңдылықты түсінуге әкеледі, білімді
меңгереді, қорытынды ой жасай алады. А.Н. Леонтьев тұлға теориясына мынадай
сипаттама берген: ...бұл қоғамдық қатынастар жүйесінде өзіндік орны, өз іс
-әрекетін нақты саналы реттей білетін адам....
А.Н.Леонтьев өзінің Іс-әрекет. Сана. Тұлға еңбегінде тұлға
психологиясы аясында жүргізген зерттеулерінде тұлғаның қалыптасуында
өзінің іс-әрекеттік көзқарасының бастапқы бағыттарын нұсқай отырып, іс-
әрекетіне баға беретін, адамның өзімен-өзі күресуінсіз қажетті мінез-
құлықты қамтамасыз ететін жақтарын меңгеруі қажеттігін ерекше атап өтті.
Жеке адамның психологиялық бейнесін немесе тұлғаның психологиялық
құрылымын зерттеп білуде өзіне маңызды басты 3 мәселені құрайды:
• Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты,
ол нәрсеге талпынады?
• Оның қолынан не істеу келеді?
• Мұның өзі кім, ол қандай адам?
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын өзіндік
бағаның екі түрлі ерекшелігі бар. Оның бірі - әрбір адамның құрылымы мен
жеке басындағы даралық сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттары мен
байланысты теориялық мәселе. Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке
басқа бағынышты азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы
психологиялық айрықша маңызды биология мен әлеуметтік факторларға негізделе
отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа беріліп,
Табиғи анатомиялық және физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор –
адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім - тәрбие
істерінің әсері. Осы екі фактор адамның психикалық дамуында бірін-бірі
толықтырып отырады.
Адамның өзіндік психологиялық сипатын зерттеуде өзін - өзі
бағалауда ерекше орын алатын іс-әрекет түрі – оның белсенділігі.
Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар – мақсатымен, өмір-тіршілігімен тығыз
байланысты. Іс-әрекеттің белсенді болуы жайында психологияда әр алуан
көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі Австрия ғалымы З.Фрейдтің пікірі.
Ол адамның белсенділігі инстнктті әрекеттеріне, соның ішінде жыныстық
еліктеу мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты дейді. Белсенділік
әрекет адамның қажеттіліктерінен туындап, оны қанағаттандыру,
мұқтаждықтарын өтеу әрекеттерімен ұштасады. Қажеттілік – адам
белсенділігінің негізгі себебі және іс-әрекетке итермелеуші күш. Қажеттілік
қоғамдық тәлім-тәрбие ықпалымен қалыптасып, адамның материялдық рухани,
қоғамдық мұқтаждықтарын қанағаттандырады.
• бала дамуының тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға
болады:
• оқыту процесінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;
• игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;
• жеке адамның жалпы қасиеттерінің (бағыттылығы, іс-әрекет, сана және
ойлаудың психологиялық құрылымы) дамуы.
Тұлғаның қалптасуын Л.И.Божович жеке адамның ерікке ие болуы
ретінде, оны өз өмірінің субьектісіне айналуы ретінде қарастырады: Бала
тұлғасының қалыптасуының жолы – оның тікелей ықпал етуші ортадан ақырындап
бостандыққа шығуынан және оның осы ортаны да, өзінің жеке тұлғасын да
белсенді түрлендіре алатын адамға айналуынан тұрады. Л.И.Божович
тіркеген саналы сипаттағы амалда талаптардың бар екендігінің ұстанымдық
маңызы зор. Баланың мотивациялық қажеттілік сферасындағы армандарының, өзін-
өзі бағалауының, талаптану деңгейінің орны мен қызметін эксперимент
тұрғысында зерттеумен байланысты мәселелерінің қарастырылуы тұлға
психологиясындағы өте мәнді кезеңдердің бірі. Тұлғаның дамуында әрбір жас
шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала
дамуының осы кезеңдегі оны жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы
дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық
кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы алатын орнымен және дамудың
жалпы заңдарының одан әр кең өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас
сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар
пайда болады және даму барысында қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайларың жиынтығымен анықталады.
Бұл - әрі балаға оның өмірінің осы кезенде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен
іс-әрекеттер типі.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік
туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның
қажеттіліктері. Кез-келген адамның бойында ішкі түрткі, қызығу сезімдері
болады. Соның негізінде өзіндік бағалау пайда болады. Бұл “ Мен-
концепциясы” негізінде орындалады. Мен-концепциясы әлеуметтік байланыс
салдары. Оның құрамына:
• физикалық Мен –дене тізбегі;
• шынайы Мен – дәл қазіргі уақыттағы өзіндік мен;
• динамикалық Мен – субьектінің болашақта өзгеруі;
• әлеуметтік Мен - әлеуметтік интеграция сферасымен байланыс;
• экзистенциялды Мен - өмір мен өлімді бағалау;
• ерекше Мен – субьектінің өз пікірі бойынша қалай болуы, не істеуі
керек, әлеуметтік нормаларды бейнелеу;
• қиялдық Мен- субьектінің егер мүмкін болса өзгергісі келуі;
Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын тәрбиелеудегі басты нысана-адамның
адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу. Ол ең алдымен адам өзінің іс -
әрекетін бағалаудан басталады. Демек, жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен,
әрбір жеке адамның дамуы үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу,
сонымен қатар барлық интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида
болуы тиіс. Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-
қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін
тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын адамгершілік адами қасиеттердің құндылықтарын бағалаудың қоғамдық-
мәдени ортаның ролі ерекше.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі
ертеден-ақ дәлелденген. Бұл туралы Л.С.Выготский өзінің зерттеулерінде
ерекше мән берген. Ол адам әлеуметтік ортаның негізгі құрамды бөлігі деп
есептейді. Өз тарапынан орта мүлде өзгермейтін, қатып қалған. Ешнәрсе әсер
етпейтін дүние емес, ол үнемі адамдық ойлы қарым-қатынаста болатындығын
айта келіп, орта, сайып келгенде адам үшін әлеуметтік орта болып есептеледі
де, адамға әлеуметтік тәжірибесі мен табиғи ықпал жасайды деген пікірді
ұсынады. Л.С.Выготский әлеуметтік ортаны шартты түрде адамдар қарым-
қатынасының жиынтығы деп есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше өзгермелі
жаңа мазмұны, түрлері тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола алатындығын
дәлелдейді.
Жеке адамның тұлғалық сипаттарында ерекше байқалатын екі түрлі
ерекшелік бар. Оның бірі-әрбір адамның құрылымы мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық мәселе.
Екіншісі-сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты азаматтық
ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологиядағы айрықша маңызды деп
саналатын биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделе отырып
қарастырылады.
Биологиялық фактор-адамға туа берілетін табиғи анатомиялық және
физиологиялық қасиеттер, ал әлеуметтік фактор-адамның дамып жетілуіне
тіршілік ортасының, қоғамның, тәлім-тәрбие істерінің әсері. Осы екі фактор
адамның психикалық дамуында бірін-бірі толықтырып отырады. Адамның өзіндік
психологиялық сипатын зерттеуде ерекше орын алатын іс-әрекет түрі-оның
белсенділігі. Белсенділік іс-әрекетпен, оның бағдар мақсатымен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланысты. Іс-әрекеттің белсенді болуы жайында
психологияда әр алуан көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі-Австрия
ғалымы З.Фрейдтің пікірі. Ол адамның белсенділігі инстинкті ерекшелгіне,
соның ішінде жыныстың еліктеуі мен өзін-өзі сақтау инстинктіне байланысты
дейді. Адам мұндай инстинктерге шек қойып, оларды тежейді, өз бойындағы күш
қуатын сақтап, оны басқа мақсаттарға, мәдениқажеттіліктерін өтеуге
жұмсайды.
Тұлғаның саналы жетілуі қоғамның қажеттіліктері мен іс-әрекеттің
қоғамдық қарым-қатынастары нақты шарттарға тәуелді болады. Іс-әрекет
жағдайында ең кең тараған түрі – бұл төрт компонентті тұлға моделі. Бұл
модельде ең басты орында қабілеттілік, мінез ұстамдылық және өзін өзі
бақылау негізге алынады.
Бағыттылық – бұл ең тұрақты тұлғаның өзіне қажетті идеалдар мен өз
қалауларынан және тұлғаның ең басты жүріс-тұрыс тенденциясынан тұрады.
Қабілеттілік – тұлғаның индивидуалды психологиялық қасиеті.
Қабілеттілік бұл әрбір басты істің сәтті аяқ алуына әкеліп соғады.
Мінез тұлғаның басқа адамға көзқарасы, жауапкершілігі және
қарапйымдылығымен ерекшеленеді. Мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез-
құлқының ерекшелігі.
Өзін-өзі бақылау мен бағалау – тұлғаның өзінің іс-әрекетін тексеріп
бақылауы. Бұл тармақ басқа да тұлға қасиеттеріне бастау болып отырады.
Мұның барлық тармақтары бір-бірімен өте тығыз байланысты.
Адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға
икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтер жиынтығы жеке адамның бағыт бағдары
деп аталады. Бағыт-бағдар құрамына өзара байланысты, деңгейі жағынан
бірінен-бірі жоғары бірнеше формалар кіреді; құмарлық, ниет, ұмтылыс,
қызығу, бейімділік, наным, көзқарас тб. Аталған формалардың қысқаша мәні:
• Құмарлық - бағыт-бағдардың ең қарапайым биологиялық формасы;
• Ниет - саналы қажетсіну, толық белгілі затқа құмарлық;
• Ұмтылыс – ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болады;
• Қызығу – бағыт-бағдардың қандай да затқа ауысуындағы танымдық форма;
• Көзқарас – қоршаған дүние болмысын философиялық, эстетикалық,
этикалық, жаратылыстану және басқа ғылымдар жүйесінде тану;
• Наным – адамды өз танымы, принципі, көзқарастарына орай әрекетке
ықпалдаушы мотивтер жүйесі, бағыт-бағдардың ең жоғарғы формасы.
И.Кант Сезім күйінің әрқилы болуымен бірге адами өз іс-
әрекетінің белсенділік деңгейі арасындағы қатынастарға тәуелді деген пікір
айтқан. Адам бағыт-бағдардың басым болуынан саналы мотивтер туындайды.
Қажетсінулер мен мотивтер адам бағыт-бағдарының беогілі бір бөлігін ғана
сипаттап, оның басты түйіні, іргетасы ғана іспеттес. Осы іргетас негізінде
адамның өмірлік мақсаты қаланады. Адамның кез келген әрекетінің үш тараптар
және үш компоненті болады: орындау, қадағалау және реттеу функцияларын
атқаратын – моторлық, сенсорлық, орталық. Жеке тұлғаның психикалық
әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің
жиынтығы темперамент. Адамның жеке динамикалық бітістері оның сырттай
әрекет-қылығында, қозғалысында ғана емес, барша ақыл-ой тапшылауынан,
ниеттері мен қызмет бабынан көрінеді. Темпераментіне қарай адамдар
соңғы нәтиже емес, сол нәтижеге жету жолдарын таңдауымен ажыратылады.
Темпераменттің тума ерекшеліктері тәжірибе, әлеуметтік ортаға және өз басын
билей алуға байланысты психикалық процестерде көрініс береді.
Ф.М.Грановская Жағдайға орай жауап-әрекет, бір жағынан жүйке жүйесінің
сипатына, екінші тараптан-оқу тәрбие мен кәсіби тәжірибеге тәуелді деген.
Жеке тұлғаның дара қасиеттерінің жиынтығын айқындайтын темперамент
жайындағы бұл пікірлерден басқа неміс анатомы Гейне мен орыс педагогі
П.Ф.Лесгафттың көзқарастарын атап өткен жөн. Гейне Темпераменттің түрліше
болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты-десе, орыстың антрополог ғалымы
Зеланд темпераменттің әртүрлілігі ми қабықшасындағы жүйнің қозғалыстың
жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты-дейді. Ал П.Ф.Лесгафт
темпераменттер қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланыстылығын
айтқан.
Жеке тұлғаның өзіне тән қылық-әрекетінде, тіл қатынасында тұрақты
қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы мінез. Мінез нақты, тұлғаның
шыншыл, адал, аққкөіңлділігіне орай сипатталмайды, аталған сапалар-әр түрлі
жағдайларда көрініс беретін жеке тұлға қасиеттері. Мінез адамның
негізгі өмірлік беталысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын
сипаттайтын сапалы өзгешелік.
И.П.Павлов адамның мінез бітістерін жоғары нерв қызметінің тума
типтерімен өмір сүру барысында қалыптасатын уақытша нерв байланыстарының
өзіндік құйындысы деп түсіндіреді. Бұл жөнінде ол былай деп жазды ...
адамның мінез-құлқының бейнесі нерв жүйесінің туа біткен қасиеттеріне ғана
байланысты болып қоймайды, сонымен бірге организмнің жеке өмір сүру
барысында болатын ықпалдарға да байланысты, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету
жұмыстарына да байланысты болады.
Адам мінезіне тән қасиеттердің бірі құмарлық болып саналады.
Құмарлық күшті, ауқымды күйреткіш немесе әлсіз болып келеді. Әдетте бала
жаны құпияны білуге құмартып тұрады. Жалпы, адам баласына тән құмарлық,
білмегенді білуге, табиғи жасырын сырдың құпиясын ашуға деген ынталылық
адам физиологиясының ішкі сырына тән қасиет. Адамның құмарлығы
дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық сырларды ашуға кілт болып
табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға, іс-әрекетке итермелейтін
ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ,
сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі
сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы, біреу
өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ соны тәптіштеп сұрап білуге
құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған өліп-тіріліп ерекше назар
аудармайды.
Адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығын қандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті
шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге
тырысатын жан иесі. Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы
жаратылыс құпиясын білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды.
Біріншіден – ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік
иесі басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі
нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет
салу, кесте немесе өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт
пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі
қызмет атқару арқылы іске араласады.
Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға
ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады. Мысалы, шебер
ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған алаша,
кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады. Адам
өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны
адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі
дейміз.
Екіншіден – адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам
өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам
сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға
тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар
арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға
талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру арқылы
іске асыру.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-
қатынас арқылы іске асыратын болса , ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-
өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып , бас иеді. Ол тілдік
шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер
ғалымдарға табыну, ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге
түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан
өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып
келеді. Жастардың мектепте оқып жүргенде атақты батырлардың немесе
актерлердің, суретші, футболшылардың өнерін көгілдір экраннан көріп, олар
жайында кітаптарды оқып, сондай болуды армандауы осы идеал тұтудың,
табынудың нәтижесі. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz