Бүргенің жыл маусымына ит пен мысықтың жасына байланысты таралу динамикасы
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 . 4
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 . 27
3. Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28 . 33
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34 . 39
5. Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40 . 58
5.1. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40 . 43
5.2. Бүргенің жыл маусымына ит пен мысықтың жасына байланысты таралу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44 . 45
5.3. Мысықтан жиналған бүргелердің түрлерін анықтау ... ... ... ... ..46 . 50
5.4. Бүргеге қарсы карэте дәрісін сынау және қолдану нәтижесі ... ..51 . 53
5.5.Ит пен мысықтың бүргелеріне қарсы ветеринариялық
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54 . 58
6. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
7. Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
8. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61 . 63
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 . 4
2. Ғылыми әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 . 27
3. Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28 . 33
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34 . 39
5. Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40 . 58
5.1. Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40 . 43
5.2. Бүргенің жыл маусымына ит пен мысықтың жасына байланысты таралу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44 . 45
5.3. Мысықтан жиналған бүргелердің түрлерін анықтау ... ... ... ... ..46 . 50
5.4. Бүргеге қарсы карэте дәрісін сынау және қолдану нәтижесі ... ..51 . 53
5.5.Ит пен мысықтың бүргелеріне қарсы ветеринариялық
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54 . 58
6. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
7. Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
8. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61 . 63
1. Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел болу кезеңінде, әлеуметтік – экономикалық реформаны дамытуда ветеринарияның маңызы өте зор.
Әлеуметтік экономиканы қайта құру нәтижелі ұймдастыру деңгейіне байланысты. Сол себепті, қазіргі ветеринариялық даму барысында әртүрлі ауруларды емдеу мен ол аурулардан сақтандыру шараларына ерекше көңіл бөлінуде.
Ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтың қоғамымыздың болашағы мен мемлекетіміздің өркендеуі үшін «Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасын халқымызға жолдағаны белгілі. Бұл жолдауында ветеринария саласын дамыту бағыттары қарастырылып, 2003-2005 жылдарын ауыл жылдары етіп жариялауы осыған бірден – бір дәлел бола алады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев өзінің 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауында :-«Агроөнеркәсіптік кешен дамыу арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтанда біз тауарлы – сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс – көкеніс дақылдарды өндірісін ұйымдастыру ауыл шаруашылық техникаларын жинау жөніндеу өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өндеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өндеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсату маңызды сала» – деп атап көрсеткен [1].
Қазақ халқының ел – ауқатының арттырумен бірге ауыл шаруашылық, соның ішінде мал шаруашылық өнімдерін тұтыну ұдайы артып келеді. Бұл ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту қажеттігін анықтайды.
Мемлекетіміздің кез – келген аймағында кездесетін, шаруашылыққа үлкен зиян тигізетін зиянкес – жәндіктердің көбі инвазиялық және инфекциялық қауіпті ауру қоздырушыларын тасмалдаушы болып табылады. Бұл жәндіктердің шектен тыс көбейіп кетуі жануарлар мен адамдарда қауіпті аурулардың тууна әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянды жәндіктердін қорғау – шаруашылық өнімділігін сақтап және қажетті тұқымды жоғарлатуға мүмкіншілік береді.
Шаруашылықтың алға жылжуы үшін жәндіктермен күресу шаралары айтарлықтай негізгі роль атқарады. Сондықтан, қазіргі заманғы шаруашылық кәсіпорындарында қатаң түрде ветеринариялық - санитариялық ережелерді сақтай отырып, жануарлар терімен күресу шараларын жоспарлы түрде ұйымдастыруды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білімді ветеринария мамандарының міндеттері мен мақсаттары кез – келген ауыл шаруашылық саласында жұмыс атқарғанда малдәрігерлік ісін ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс жоспарлау және адамдар мен жануарларға ортақ қауіпті аурулардан сақтандырып, алдын алу шараларын жүргізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болу кезеңінде, әлеуметтік – экономикалық реформаны дамытуда ветеринарияның маңызы өте зор.
Әлеуметтік экономиканы қайта құру нәтижелі ұймдастыру деңгейіне байланысты. Сол себепті, қазіргі ветеринариялық даму барысында әртүрлі ауруларды емдеу мен ол аурулардан сақтандыру шараларына ерекше көңіл бөлінуде.
Ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтың қоғамымыздың болашағы мен мемлекетіміздің өркендеуі үшін «Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасын халқымызға жолдағаны белгілі. Бұл жолдауында ветеринария саласын дамыту бағыттары қарастырылып, 2003-2005 жылдарын ауыл жылдары етіп жариялауы осыған бірден – бір дәлел бола алады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев өзінің 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауында :-«Агроөнеркәсіптік кешен дамыу арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтанда біз тауарлы – сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс – көкеніс дақылдарды өндірісін ұйымдастыру ауыл шаруашылық техникаларын жинау жөніндеу өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өндеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өндеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсату маңызды сала» – деп атап көрсеткен [1].
Қазақ халқының ел – ауқатының арттырумен бірге ауыл шаруашылық, соның ішінде мал шаруашылық өнімдерін тұтыну ұдайы артып келеді. Бұл ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту қажеттігін анықтайды.
Мемлекетіміздің кез – келген аймағында кездесетін, шаруашылыққа үлкен зиян тигізетін зиянкес – жәндіктердің көбі инвазиялық және инфекциялық қауіпті ауру қоздырушыларын тасмалдаушы болып табылады. Бұл жәндіктердің шектен тыс көбейіп кетуі жануарлар мен адамдарда қауіпті аурулардың тууна әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянды жәндіктердін қорғау – шаруашылық өнімділігін сақтап және қажетті тұқымды жоғарлатуға мүмкіншілік береді.
Шаруашылықтың алға жылжуы үшін жәндіктермен күресу шаралары айтарлықтай негізгі роль атқарады. Сондықтан, қазіргі заманғы шаруашылық кәсіпорындарында қатаң түрде ветеринариялық - санитариялық ережелерді сақтай отырып, жануарлар терімен күресу шараларын жоспарлы түрде ұйымдастыруды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білімді ветеринария мамандарының міндеттері мен мақсаттары кез – келген ауыл шаруашылық саласында жұмыс атқарғанда малдәрігерлік ісін ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс жоспарлау және адамдар мен жануарларға ортақ қауіпті аурулардан сақтандырып, алдын алу шараларын жүргізу болып табылады.
6. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Нзарбаевтың Хлыққа жолдауы.Егемен Қазақстан N9-91.06.03.2009.
2. Н.И. Агринский «Насекомые и клещи вредящие сельскохозяиственным животным». Москва – 1962.
3. М.С Сабанишев және басқалары «Паразитология және жануарлардың инвазиялық аурулары» Алматы, «Агроуниверситет» - 2003.
4. Н.Т. Кадыров және басқалары «Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяисьвенных животных» Астана – 2000.
5. К.И. Абуладзе және басқалары «Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяиственных животных» Москва ВО «Агропромиздат» -1990.
6. Ж.М. Есімбеков және басқалары « Жануарлардың инвазиялық ауруларын анықтау практикумы» Алматы – 2000.
7. В.А. Поляков и др. «Ветеринарная энтомология и арахнология» Справочник – М., Агропромиздат, 1990.
8. Н.Н. Богданов- Катьков «Руководство к практическим занятиям по общей энтомологии» М.-Л., Огиз-Сельхозгиз, 1947.
9. С .Д. Родин « Защита животных от клещей и насекомых» Москва «Россельхозиздат» - 1981.
10. Р.Д. Худадов Радиографический метод обнаружения насекомых и клещей, меченых радиоактивными изотопами. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1959.
11. Р.Б. Косминский и Н.Т. Соловьева. Доступный способ мечения блох. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №2, 1959.
12. Ж.М. Есімбеков «Арахноэнтамология» Новосибирск – 2002.
13. И.Г. Иофф и О.И. Скалон « Определитель блох Восточной Сибири, Дальнего Востока и прилежащих районов» Мелгиз, М., 1954.
14. Е.Н. Павловский «Наставление к собиранию блох» Издательство АН СССР, 1927П.П Ламанов « Случай массового нападения кошачьих блох на человека и эффективность обработки аэрозолен» ДДТ. « Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1958.
15. А.А. Рахтер «Наставление по сбору насекомых» Изд. АН СССР., М.-Л., 1950.
16. П.И. Ширанович, Н.П. Миронов и А.С. Фомичева «Методы сбора бескрылых паразитов из нор грызунов» Изд. АН СССР, 1950.
17. М.М. Акопян, В.И. Шапавалов и И.П. Фирсов. Сбор блох фланелевым сачком с поверхности степи. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1953.
18. С.О. Высоцкая. «Методы сбора обитателей гнезда грызунов» Изд. АН СССР, М.-Л., 1953.
19. К.И. Скрябин «Блохи человека и домашних животных и их санитарно – эпидемиологическое значение» Архив ветеринарных наук, №12, 1959
20. С.О. Высоцкая «Краткий определитель блох, имеющих эпидемиологическое значение» М.-Л., Изд. АН СССР, 1956.
21. Р.И.Куничкин « Наекомые возбудители и переносчики болезней сельскохозяиственных животных» лматы, Кайнар, 1989.
22. Н.Н. Плавиьщиков «Определитель насекомых» Учпедгиз, М., 1950.
23. Интернет
http: // www bostonterrier. Ru / fotos / eterinary / 30 jpg
http: // www bostonterrier. Ru / fotos / eterinary / 34 jpg
http: // www bostonterrier. Ru /
www. Reid. Ru.
24. К.П. Андреев «Ветеринарная энтомология и дезинсекция» М., «Колос», 1966.
25. А.А. Непоклонов «Химические средства защиты животных» М., Россельхозиздат, 1971.
26. В.С. Ярных, М.А. Симецкий «Ветеринарные препараты в аэрозольных баллонах» М., «Колос», 1979.
27. В.И. Курчатов, Д.К. Нечиненный, Ф.А. Петунин, В.М. Романов «Применение гексахлорана и ДДТ в борьбе с наружными паразитами сельскохозяйственных животных» Труды ВИЭВ, т.ХІХ, 1952.
28. Ғ. Ахметов, Т. Ахметова «Еңбек құқығы» Алматы – 2006.
29. Қазақстан Республикасының заңы « Еңбек қорғау туралы» Алматы – 1993.
30. Н.Қ. Мамыров және басқалары «Табиғатты пайдалану экономикасы» Алматы «Экономика» - 2005.
31. «Қоршаған ортаны қорғау» Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы «Юрист» - 2005.
32. М.С. Панин «Экология Казахстана» Семипалатинск – 2005.
33. А.Ж. Ақбасов, Г.А. Сагимбаев «Экология» Алматы – 2003
34. Ю.С.Балашов « Паразито-хозяинные отношения членистоногих с наземными позвоночными – Л.: Наука, 1982.
35. В.А. «Звероводство» Санкт-Петербург, 2002.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Нзарбаевтың Хлыққа жолдауы.Егемен Қазақстан N9-91.06.03.2009.
2. Н.И. Агринский «Насекомые и клещи вредящие сельскохозяиственным животным». Москва – 1962.
3. М.С Сабанишев және басқалары «Паразитология және жануарлардың инвазиялық аурулары» Алматы, «Агроуниверситет» - 2003.
4. Н.Т. Кадыров және басқалары «Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяисьвенных животных» Астана – 2000.
5. К.И. Абуладзе және басқалары «Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяиственных животных» Москва ВО «Агропромиздат» -1990.
6. Ж.М. Есімбеков және басқалары « Жануарлардың инвазиялық ауруларын анықтау практикумы» Алматы – 2000.
7. В.А. Поляков и др. «Ветеринарная энтомология и арахнология» Справочник – М., Агропромиздат, 1990.
8. Н.Н. Богданов- Катьков «Руководство к практическим занятиям по общей энтомологии» М.-Л., Огиз-Сельхозгиз, 1947.
9. С .Д. Родин « Защита животных от клещей и насекомых» Москва «Россельхозиздат» - 1981.
10. Р.Д. Худадов Радиографический метод обнаружения насекомых и клещей, меченых радиоактивными изотопами. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1959.
11. Р.Б. Косминский и Н.Т. Соловьева. Доступный способ мечения блох. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №2, 1959.
12. Ж.М. Есімбеков «Арахноэнтамология» Новосибирск – 2002.
13. И.Г. Иофф и О.И. Скалон « Определитель блох Восточной Сибири, Дальнего Востока и прилежащих районов» Мелгиз, М., 1954.
14. Е.Н. Павловский «Наставление к собиранию блох» Издательство АН СССР, 1927П.П Ламанов « Случай массового нападения кошачьих блох на человека и эффективность обработки аэрозолен» ДДТ. « Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1958.
15. А.А. Рахтер «Наставление по сбору насекомых» Изд. АН СССР., М.-Л., 1950.
16. П.И. Ширанович, Н.П. Миронов и А.С. Фомичева «Методы сбора бескрылых паразитов из нор грызунов» Изд. АН СССР, 1950.
17. М.М. Акопян, В.И. Шапавалов и И.П. Фирсов. Сбор блох фланелевым сачком с поверхности степи. «Медицинская паразитология и паразитарные болезни» №1, 1953.
18. С.О. Высоцкая. «Методы сбора обитателей гнезда грызунов» Изд. АН СССР, М.-Л., 1953.
19. К.И. Скрябин «Блохи человека и домашних животных и их санитарно – эпидемиологическое значение» Архив ветеринарных наук, №12, 1959
20. С.О. Высоцкая «Краткий определитель блох, имеющих эпидемиологическое значение» М.-Л., Изд. АН СССР, 1956.
21. Р.И.Куничкин « Наекомые возбудители и переносчики болезней сельскохозяиственных животных» лматы, Кайнар, 1989.
22. Н.Н. Плавиьщиков «Определитель насекомых» Учпедгиз, М., 1950.
23. Интернет
http: // www bostonterrier. Ru / fotos / eterinary / 30 jpg
http: // www bostonterrier. Ru / fotos / eterinary / 34 jpg
http: // www bostonterrier. Ru /
www. Reid. Ru.
24. К.П. Андреев «Ветеринарная энтомология и дезинсекция» М., «Колос», 1966.
25. А.А. Непоклонов «Химические средства защиты животных» М., Россельхозиздат, 1971.
26. В.С. Ярных, М.А. Симецкий «Ветеринарные препараты в аэрозольных баллонах» М., «Колос», 1979.
27. В.И. Курчатов, Д.К. Нечиненный, Ф.А. Петунин, В.М. Романов «Применение гексахлорана и ДДТ в борьбе с наружными паразитами сельскохозяйственных животных» Труды ВИЭВ, т.ХІХ, 1952.
28. Ғ. Ахметов, Т. Ахметова «Еңбек құқығы» Алматы – 2006.
29. Қазақстан Республикасының заңы « Еңбек қорғау туралы» Алматы – 1993.
30. Н.Қ. Мамыров және басқалары «Табиғатты пайдалану экономикасы» Алматы «Экономика» - 2005.
31. «Қоршаған ортаны қорғау» Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы «Юрист» - 2005.
32. М.С. Панин «Экология Казахстана» Семипалатинск – 2005.
33. А.Ж. Ақбасов, Г.А. Сагимбаев «Экология» Алматы – 2003
34. Ю.С.Балашов « Паразито-хозяинные отношения членистоногих с наземными позвоночными – Л.: Наука, 1982.
35. В.А. «Звероводство» Санкт-Петербург, 2002.
Мазмұны
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 - 4
2. Ғылыми әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 5 – 27
3. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..28 – 33
4. Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 34 - 39
5. Өзіндік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .40 – 58
5.1. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40 – 43
5.2. Бүргенің жыл маусымына ит пен мысықтың жасына байланысты
таралу
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44 – 45
5.3. Мысықтан жиналған бүргелердің түрлерін
анықтау ... ... ... ... ..46 – 50
5.4. Бүргеге қарсы карэте дәрісін сынау және қолдану нәтижесі ... ..51
– 53
5.5.Ит пен мысықтың бүргелеріне қарсы ветеринариялық
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54 – 58
6. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..59
7.
Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
8. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...61
– 63
1. Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел болу кезеңінде, әлеуметтік –
экономикалық реформаны дамытуда ветеринарияның маңызы өте зор.
Әлеуметтік экономиканы қайта құру нәтижелі ұймдастыру деңгейіне
байланысты. Сол себепті, қазіргі ветеринариялық даму барысында әртүрлі
ауруларды емдеу мен ол аурулардан сақтандыру шараларына ерекше көңіл
бөлінуде.
Ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтың қоғамымыздың болашағы мен мемлекетіміздің
өркендеуі үшін Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасын халқымызға
жолдағаны белгілі. Бұл жолдауында ветеринария саласын дамыту бағыттары
қарастырылып, 2003-2005 жылдарын ауыл жылдары етіп жариялауы осыған бірден
– бір дәлел бола алады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев өзінің 2009 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында :-Агроөнеркәсіптік кешен дамыу арқасында біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық – түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтанда біз
тауарлы – сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын
ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс – көкеніс
дақылдарды өндірісін ұйымдастыру ауыл шаруашылық техникаларын жинау
жөніндеу өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өндеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта
өндеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Ауыл
шаруашылығы өнімдерін ұқсату маңызды сала – деп атап көрсеткен [1].
Қазақ халқының ел – ауқатының арттырумен бірге ауыл шаруашылық, соның
ішінде мал шаруашылық өнімдерін тұтыну ұдайы артып келеді. Бұл ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту қажеттігін анықтайды.
Мемлекетіміздің кез – келген аймағында кездесетін, шаруашылыққа үлкен
зиян тигізетін зиянкес – жәндіктердің көбі инвазиялық және инфекциялық
қауіпті ауру қоздырушыларын тасмалдаушы болып табылады. Бұл жәндіктердің
шектен тыс көбейіп кетуі жануарлар мен адамдарда қауіпті аурулардың тууна
әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянды жәндіктердін қорғау –
шаруашылық өнімділігін сақтап және қажетті тұқымды жоғарлатуға мүмкіншілік
береді.
Шаруашылықтың алға жылжуы үшін жәндіктермен күресу шаралары
айтарлықтай негізгі роль атқарады. Сондықтан, қазіргі заманғы шаруашылық
кәсіпорындарында қатаң түрде ветеринариялық - санитариялық ережелерді
сақтай отырып, жануарлар терімен күресу шараларын жоспарлы түрде
ұйымдастыруды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білімді ветеринария мамандарының
міндеттері мен мақсаттары кез – келген ауыл шаруашылық саласында жұмыс
атқарғанда малдәрігерлік ісін ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс жоспарлау және
адамдар мен жануарларға ортақ қауіпті аурулардан сақтандырып, алдын алу
шараларын жүргізу болып табылады.
2. Ғылыми әдебиетке шолу.
Буынаяқтылар – жер шарында кең тараған, құрлық пен суда өмір сүретін
организмдер. Жануарлар әлемінде олар омыртқасыздар арасында түрлерінің
көптігімен басымдығын айқын байқатады. Қазіргі кезде буынаяқтылар типіне
1,5 миллионнан астам омыртқасыздар түрінің жататыны анықталған. Олардың 90%-
ға тақауы жәндіктер. Бұлардың көптеген түрлері табиғатта пайдалы болса,
бірталайы адам мен жануарларға аса зияндылығымен ертеден белгілі.
Кейбір жәндіктер малға және ауылшаруашылығына үлкен зиян тигізеді
және олар жер шарының кез-келген аймақтарында кездеседі. Олардың көбі
инвазиялық және инфекциялық қауіпті ауру қоздырғыштарын таратушы болып
табылады. Бұл жәндіктердің өзінің көптеп көбеюі жануарларда қауіпті
аурулардың тапралуына әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянкес
жәндіктерден қорғау шаруашылық өнімділігін сақтау және қажетті тұқымды
жоғарлатудың негізгі бір шарты болып табылады.
Шаруашылықтың алға жылжыуы үшін жәндіктермен күресу де айтарлықтай
негізгі роль атқарады. Ірі фермалар мен комплекстерде көп көлемді
жануарлардың бір түрі болады. Бұл паразиттік жәндіктердің тездеп дамуымен
таралу қауіпін жоғарлатады. Қазіргі заманғы шаруашылық кәсіпорындарында
жұмыстың алға қарай жылжуы қатаң түрде ветеринариялық – санитариялық
ережені сақтауға байланысты, сондай-ақ жануарлар паразиттерімен күрес
шараларын дұрыс және жан-жақты жүзеге асыруға тікелей байланысты [2].
Зиянкес жәндіктері паразитологияның энтомология бөлімі қарастырады.
Энтомология – (гректің entomon – жәндік, logos – ілім) жәндіктер дүниесін
зерттейтін ғылым саласы. Энтомологияның маңызды салалары медициналық және
мал дәрігерлік энтомологиясы.
Малдәрігерлік энтомология – малға зиянды жәндіктерді зерттеп, оларға
қарсы күрес шараларын қарастырады. Жәндіктер жануарларға тек тоғышар
ретінде ғана зиян келтіріп ғана қоймай, олар аса қауіпті аурулар
қоздырушыларын тасымалдайды. Кейбір жәндіктер ішқұрттардың дамуында аралық
ие, ал басқа біреулері мал өнімдерін бүлдіреді. Жәндіктердің көптеген
түрлері энтомоз ауруларының қоздырушылары. Сонымен олардың тіршілігі
жануарлармен тығыз байланысты. Олардың мал шараушылығына келтіретін зияны
орасан зор.
Жәндіктер денесі үш бөліктен құралған: бас, кеуде және құрсақ. Басы
алты сегіменттер қосындысынан құралған және кеудемен қозғалмалы жалғасқан.
Бастың сырт пішіні әр түрлі. Қатты хитинді қабыршықпен қапталған. Бастың
алдыңғы жағында жеке бунақтардан құралған мұртшалары мен қос қармауыштары
бар.
Ауыз аппараты жәндіктің басының алдыңғы, кейбіреулерінің – астыңғы
жағында орналасқан. Ол жұтқыншақ асты, үш жұп жақтан, жоғарғы еріннен
құралған. Қоректену ерекшелігіне сәйкес ауыз аппататтары: кеміруші, сорушы,
тесіп – сорушы түрлеріне бөлінеді.
Бастың екі жағында көптеген жеке көздерден (фасетка) құралған күрделі
көздері орналасқан. Кейбір жәндіктерде бастың төбесінде бір – үш қарапайым
көздері болады.
Кеудесі үш бөліктен тұрады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Әр қайсының
астыңғы жағында бір жұп аяқтары бар, ал ортаңғы және артқы кеудеде бір жұп
қанаттары бекіген.
Аяқтарында бір-бірімен жалғасқан, жамбас, ұршық, сан, сирақ және 1 – 5
буыннан тұратын табан, қос тұяқ бунақтары бар.
Жәндіктер құрсағы 5 –тен 11-ге дейін жеке бунақтардан құралған. Әр
бунақ екі жарты сақиналардан, тергиттен (жоғарғы) және стерниттен (төменгі)
тұрады. Көптеген түрлердің кейбір құрсақ бунақтары жартылай өзгеріп жыныс
мүшесінің бөліктеріне айналған. Жәндіктердің 8 және 9 бунақтары
аталықтарында сыртқы жыныс мүшелері гипопигийге, ал аналықтарында –
жұмыртқа салғыш түтікшеге айналған.
Жәндіктердің бұлшық ет жүйесі дене және іш құрылысы бұлшық еттерінен
құралған. Олар жәндік склетімен ішкі мүшелеріне бекіген. Бұлшық еттері
жақсы жетілгендіктен жәндіктер өте күшті және шапшаң қимылдайды.
Іш құрылыс бірінің астына бірі орналасқан екі жұқа қабыршақпен үшке
бөлінген. Әр бөлімдерде жәндіктің нақтылы ішкі мүшелері орналасақан:
жоғарғысында қан айналысы; ортаңғысында – ас қорту, зәр шығару, жыныс
мүшелері мен май қоры; төменгісінде – құрсақ – жүйке тізбегі.
Барлық дене мүшелерін қамтыған, тармақталған тыныс түтікшелері, кеуде
және құрсақ буындарының екі жағында тыныс алу тесігімен жалғасады.
Май қоры бүкіл іш қуысын алып жатқан борпылдақ ұлпа, жәндіктің негізгі
азық қоры.
Ас қорту жүйесі – алдыңғы және артқы ішек түтікшелерінен құралған.
Ортаңғы ішек асқазан қызметін атқарады. Өйткені оның кілегей қабаты безді
эпителиден тұрады. Ас қорту жүйесінің алдыңғы және артқы бөліктері хитинді
ұлпамен қапталған.
Зәр шығару жүйесі – мальпигий түтікшелері артқы ішекпен жалғасқан.
Гемолимфадан зат алмасу заттары мальпигий түтікшелерінен өтіп, шайылады.
Қан жүйесі ашық, бір ғана түтікшеден (жүрек) тұрады. Ол қан жолы
тетігімен камераларға бөлініп, кеуде аортаға, дененің алдыңғы жағында ашық
түтікшеге айналады. Қан мөлдір, сарғыш, жасыл, қызыл түсті.
Жүйке жүйесі жақсы жетілген және үш бөліктен: орталық, шеткі және
симпатикалық жүйке жүйесінен құралған.
Сезім мүшелері: көз, иіс, бағдарлау, есту, дәм ажырату. Бұлар өте
жақсы жетілген. Сезгіш мұртшалар және қармалауыш бунақтарында, дене мен
аяқтарында көптеген ойыс, бұдыр төмпешіктер, қылшықтар мен түктер түрінде
орналасқан.
Жәндіктер – дара жынысты. Аталық жәндіктердің жыныс мүшелері қос ұрық
безі, ұрық жолдары мен ұрық шашатын түтікше, қосымша жыныс бездері мен
қосалқы жыныс мүшелерінен құралған. Аналықтардың жыныс мүшелері қос аналық
жыныс безі мен жұмыртқа өткізгіш, қосымша жыныс безі мен ұрық қабылдағыш
және жұмыртқа салғыш түтікшеден тұрады.
Қазіргі уақытта жәндіктердің 1 миллионға жуық түрлері белгілі, бірақ,
шындығында олардың саны одан едәуір көп, себебі ғалымдар жылына 7 – 8 мың
жаңа түр ашады.
Осының ішінде бүргілерге келетін болсақ, бүргілер – сүт қоректілер мен
құс денесінде өмір сүретін, ұсақ қанатсыз қан сорғыш жәндіктер. Бүргелер
табиғатта кең таралған жәндіктер. Оларды жазық, шөлді жерлерден бастап,
Тамир, Үлкен Алтай, Тянь – Шань, Алтай тауы сілемдерінің көгалдар алқабында
кездестіруге болады. ТМД – елдерінде бүргелердің 500-ден аса түрі бар.
Олардың 100-дей түрі Қазақстанда таралған. Табиғатты шаруашылыққа кеңінен
пайдаланудың нәтижесінде, Орта Азия мен Қазақстанда эпидемиологиялық және
эпизоотологиялық тұрғыдан өте қауіпті, бүргілердің антропогендік
фаунистикалық топтарының құрылуына мүмкіндік беретін, жаңадан қалыптасқан
экосистемалар пайда болған. Сондықтан бүргілердің, әсіресе экологиялық
тиімділігі зор, эврибионтты оба қоздырушысының негізгі таратушысы Pulex
irritans қауіпі күшейеді. Бұл бүрге ет қоректілер мен адамның тоғышарлары.
Негізінде ит пен мысықтың тоғышары Ctenocephalides felis пен C.canis,
барлық кемірушілер мен адамның қанын сорады. Қой – ешкі, ірі қара, қодас
пен жылқыда Vermipsylla alacurt пен V. Ioffi тоғышарлық етеді. Құстарда
Ehidnophada gallinacае кездеседі.
Бүргілердің қан сорғыштар ретінде сондай-ақ індет және инвазиялық
аурулардың қоздырғыштарын тасымалдаушы ретінде зияндылығы мол.
Бұл салада жүргізілген көптеген зерттеулердің ішінде
Д. Вержебицкийдің (1903), адамдарда оба ауруы
қоздырушысын бүргенің тасымалдайтынын дәлелдеуі үлкен жетістіктердің бірі
болды.
Батыc және оңтүстік Қазақстанның шөлді аймақтарында обаның табиғи
ошағында қоздырушыны тасымалдаушылар ретінде Xenopsylla minax, X.
Conformis, X. Hirtipes, Paradopsylla terafifrons, Ceratophyllus laeviceps
белгілі болса, Тияь – Шань тау сілемінде оба қоздырғышын Rhadinopsylla
liventricosa, Oropsylla silantiewi, Ceratophyllus lebedewi таратады.
Табиғатта қалыптасқан бүргілердің фаунистикалық тобымен, олардың иелері –
кемірушілердің көптеген түрлерінің адам мекендеген жерге жақын ауысып,
орналасуының нәтижесінде бүргілердің эпидемиялогиялық және эпизоотологиялық
қауіпі арта түсуде.
Бүргілерді жіктейтін болсақ, бүргілер Arthropoda – буынаяқтылар
типіне, Incecta – жәндіктер класына, Siphanoptera – бүргелер отрядына
жатады. Оның үш тұқымдасы бар:
6. Pulicidae тұқымдасы,
туыстары: Pulex
Xenopsylla
Ctenocephalides
7. Vermipsylidae тұқымдасы,
туысы: Chaetopsylla
8. Ceratophyllides тұқымдасы,
туысы: Ceratophyllus
1. Pulex irritans – барша жерде таралған адам бүргесі, олар
етқоректілерде де болады.
2. Ctenocephalides felis және C. Canis – мысық пен ит бүргілері.
Етқоректілерде, кеміргіштерде және адамда да кездеседі.
3. Vermipsyla alacurt және V. (Dorcocdia) ioffi – қой, ірі қара,
қодас, жылқы және ешкіде кездеседі.
4. Echidnophada dallinacae – құс бүргесі.
5. Ceratohyllus gallinae – еуропалық тауық бүргесі.
6. Sarcopsylla penetrans – құм бүргесі, тропикалық жерлерде адамды,
итті және шошқаны талайды.
Морфологиясы мен биоэкологиясына келер болсақ бүргелер қанатсыз, басы
және денесі бүйір жағынан қысыңқы, ал үсті сарғыш және қошқыл қоңыр түсті
жұқа қабықпен қапталған. Оның үстінде жыпырлаған тікеншелер және иректері
бар. Соңғылар бүрегінің басында және кеуде бөлігінде ұштары арт жаққа
қараған тәж түзейді (ктенидиялар). Олар бүргенің отырғанында және қан
сорғанда жануарлар денесіне мықтап бекуіне мүмкіндіктер береді.
Бүргенің ұзындығы 0,5 – 16 мм. Бүргенің ұрғашылары еркек бүргелерден
ірірек. Кейбір түрлерінің қанға тойынған ұрғашылар 16 мм-ге дейін үлкейеді.
Басы дөңгелек, қозғалмайды. Екі қарапайым нүкте тәрізді көздері бар,
мұртшалары қысқа, ауызы тікенді – сорғыш түрлі. Кеудесі созылыңқы, үш
буылтықтан құралған, бұған үш жұп аяқтары бекіген. Олардың әр табанында,
жануарларға мықтап бекінуге арналған, күшті дамыған тырнақшалары бар. Артқы
аяқтары басқаларына қарағанда ұзынырақ және секіруге бейімделген. Құрсақ
бөлігі он буылтықтан құралған, оның арқа жағында сегізінші буылтық үстінде
күрделі сезім мүшесі пигидием орналасқан. ІХ және Х буындары жыныс
жүшелеріне өзгерген. Ұрғашыларының артқы жағы домалақ, шығыңқы, церкилары
байқалады, еркектерінің аналь сегменті екі жағынан қосылып, біраз
көтерілген, жыныс мүшелері шығыңқы.
Жұмыртқасы жылтыр, ақшыл түсті, сопақтау, ұзындығы 0,5 мм. Личинкалары
құрт тәрізді. Ұзындығы 3 – 10 мм, ақ, сұрғылт, сары, қоңыр. Қуыршағы жібек
тәрізді пілләмен қапталған.
Бүргелер толық өзгеріспен дамиды. Бүргелердің еркегі мен ұрғашысы сүт
қоректілер мен құстарда бірнеше рет қоректенеді. Иесінің денесінен қоршаған
ортаға түскен бүргелер көп айлық аштыққа төзімді. Ұрықтанған ұрғашылары
жұмыртқаларын аңдар, кемірушілердің іні мен құстардың ұясына, еден
саңлауына, топыраққа салады. Бір салғанда 3-6 сирек жағдайда 8-15 жұмыртқа
салады. Бір тәулікте 1-14 рет жұмыртқалайды, ал тіршілігінде барлығы 500
ден 2500-ге дейін жұмыртқа салады. Температура мен ылғалдылыққа байланысты
5-60 күннен кейін ақ түсті ұзындығы 3-5 мм, аяқсыз балаң сатысы шығады да
органикалық қалдықтармен, қан қалдықтары бар имагонның нәжісімен
қоректенеді. Бүргенің личинкасын еденнің қуыстарынан, иттердің
төсеніштерінен, т.б. табуға болады. Балаң бүрге үш рет түлеп сыртында
пілләсі бар қуыршаққа айналады. Олардың ішінен ересек бүргелер шығады.
Бүргелердің мал дәрігерлік маңызына келер болсақ, бүрге ең алдымен
жануардың балалары шыдамсыз келеді. Бүрге шағуынан жануар мазасызданып,
ауырсынады. Жануардың жалпы жағдайы төмендейді, денесі қатты қышып, жүні
ұйпаланып қалады. Ауру жануар бүрге шаққанда бірден жауап береді, өзін
тістелеп, орнында тұрмай жүгіре жөнеледі, нәтижесінде жүні түсіп, шаққан
жері бөртіп, қотырланып, жарақаттанады. Бұлай жалғасатын болса потологиялық
процестерге айналуы мүмкін. Бүргелер етқоректілердің тамақ асты, мойыны мен
қарнына жабысып қан сорады; қойдың мойын асты, кеуде мен арқасында
топталады; құстардың басы мен мойынына жабысады.
Бүргелермен зақымдалған ит пен мысықта және шошқада дерматит дамиды,
олар арықтайды. Өте қатты зақымдалған ұрғашылары мазасызданып, күшіктеріне
қарамай қояды, күшіктері де мазасызданып, салмағын жоғалтады, өсіп – өнуі
кешеуілдейді және әр түрлі ауруларға шалдыққыш келеді.
Жаздың жылы ауа райы бүргенің дамуына қолайлы кез. Жануарлардың қатты
зақымдалуы (әсіресе күшіктер) қан аздыққа (анамия) әкеледі.
Тұяқтылар мен құс бүргелері ұзақ уақыт қан сорып, жануарларды бірқатар
қансыздандырады. Мысалы, ала құрттың ұрғашысы тәулігіне 100 мг-дай қан
сорады, ал олар әр малға 700-ден 7000-ға дейін жабысуы мүмкін. Олар өте
ауыр, кейде өлім – жітімге ұшырататын вермепсиллез ауруын қоздырады.
Бүргелермен зақымдалған қой қанындағы гемоглобин мөлшері 20%-дай
төмендейді, мал арықтайды, тістерімен терінің қышыған жерлерін қасиды, 40%-
ға дейін жүні түсіп қалады.
Тауықтардың жұмыртқа салғыштығы 5 – 50% төмендейді. Балапандардың өсіп
– жетілуі баяулайды.
Ит пен мысық және адам бүргелері дипилидоз ауруының, ет қоректілерде
қияр цепенінің аралық иесі.
Сондай-ақ бүргелердің денесінде оба, бруцеллез, пастереллез, топалаң,
псевдотуберкуллез, листериоз, үй қояндарының миксоматозы, сіреспе және т.б.
жануарлардың қауіпті ауруларының қоздырғыштары сақталып, оларды басқа
жануарларға тасымалдайды.
Бүргемен зақымдалған жануарларды анықтау қиынға соқпайды. Жоғарыда
айтып өткен клиникалық белгілерге, жануар түгі мен мал қораларын қарап,
оларда бүргенің бар – жоғын анықтайды. Бүргелер әдетте қой жотасында,
кеудесінде және мойнында, етқоректілердің – мойнында, қарын жағында және
алқымында, құстың басы мен мойнында шоғырланады [3,4,5,6].
Бүргенің қоныс аударуын (миграциясын) анықтау әдісі. Бүргенің қоныс
аударуын анықтау үшін маркілеу әдісін қолданады. Алдымен бүргелерді
флюоресцина ұнтағымен сеуіп шығады (Деревянченко қызметкерлермен, 1957)
кутикулаға жақсы сіңіріп, ауада тез кебетін 10 – 15%-ды этил спиртіндегі
канифол ерітіндісімен (канифолды лак) маркілейді. Маркілемес бұрын бұл
ерітіндіге алюминь ұнтағын, брилант көбігін, метилвиолет, сафранин қосып
ақ, жасыл және қызыл бояу алынады. Содан жұмсақ пинцетпен бүргені басынан
немесе құрсағының артқы жағынан қысып алып, өте жіңішке қыл қаламмен
бүргенің арқасына бояумен нүкте қылып белгі салып шығады. Бояу кебу үшін
бүргені бірнеше секунд ұстап тұрады. Бүргенің аяқтарына тамып кетпеуін
қадағалау керек, бұдан жәндік өліп қалады. Бүргенің денесінде бояу
лаборатория жағдайында бір, сирек екі ай сақталады, ал кемірушілердің
інінде бояу бүргеде 3 ай көлемінде сақталған (қадағалау мерзімі) (Р. Б.
Косминский және Н.Т. Соловьева 1959).
Белгі салынған бүргелерді анықталған орындарға жібереді, содан
шығарған нүктеден алысырақ әр жерлерден эксперимент аймағында әдістемеде
алдын ала қаралған календарь мерзімінде бүргелерді аулайды. Ауланған
бүргелерді өлтіріп, фильтрлі қағазға салып, спирт тамшысымен
ылғалдандырады. Бүргенің денесіндегі бояу езіліп фильтрлі қағазды бояйды.
Осылай эспериментальды бүргелерді анықтайды. Канифолды лакпен боялып,
маркіленген бүргелерді жай көзбен және лупамен қарап ажыратады.
Кейінгі жылдары жәндіктерді радиоактивті изотоппен (радиоактивті
фосформен – Р32 және радиоактивті көміртегімен – С14) белгі салу әдісі
қарастырлыған. Яғни белгі салынған ересек жәндіктерді радометриялық
аппаратура көмегімен немесе радиоавтография әдісімен табады. Бірақ бұл әдіс
бояу әдісімен салыстырғанда қыйындау болып келеді [7,8,9,10,11].
Кесте 1- Бүргенің кейбір түрлерінің таралуы (Е.Н. Павловск бойынша)
Түрі Географиялық таралуы
Барлық жерде таралған. Кәдімгі адам бүргесі, үйдің және
Pulex irritans үй жануарларының бұдан басқа етқоректілерде – қасқыр,
түлкі т.б. жиі кездеседі.
Ec. Бұл түр Орта Азия, Кавказда, Төменгі Павольжеде
Idnophaga таралған. Үй құстары мен үй сүтқоректілерінде кейде
gallinaсae адамда болады. Сондай-ақ кірпі мен жабайы жануарларда
жиі кездеседі
Xenopsylla G Бұл түрдің көптеген өкілдері бар (X. gerbilli, X.
conformis X. skrjabini, X. hirtipes және т.б).
Қазақстанда, Орта Азияда, Кавказда кеміргіштерде
кездеседі. Көптеген қалаларда (Батуми, Одесса, Махач –
Кала, Ворошиловск, Ростов, Киев, Калинин, Ленинград
т.б.) обаны тасымалдайды. Бүрге егеуқұйырықта кездеседі
Xenopsylla cheopis.
Spilopsyllus Батыс Европада қояндардың паразиті
cuniculi
Ctenocephalides. Барлық жерде таралған. Өкілдері – Ct. Cаnis және Ct.
S. Felis иттер мен мысықтарда кездеседі, адамдарда да
Ctenocephalus. K. болады.
Ceratophyllus Тауық бүргесі, сондай-ақ көптеген басқа да құстардың
gallinae ұясында болады.
Бүгелердің өмір сүруіне байланысты 2 топқа бөлінеді: ұя бүргесі және
жүн бүргесі. Осыған байланысты бүргені өзінің иесімен, сондай-ақ ақырғы
мекен ететін жерінен жинауға болады (иттер мен басқа жануарлардың төсеніші,
құс ұясы, кеміргіштердің іні т.б.)
Тірі жануарлардан бүргені тарау арқылы жинайды. Жәндіктің жүгірісін
тоқтату үшін алдымен жануарды жылы суға керосин қосып жуындырады. Содан жиі
дүзді тарақпен тарап жинайды.
Сондай-ақ, жануарлардың жүнін гехсахлормен сүртіп жинауға болады.
Ұсақ жануарлардан (ит – мысықтың балалары, кемірушілер, ұсақ аңдар,
т.б.) бүргені керосин буымен қуып жинауға болады. Ол үшін жануарлардың
өздеріне сай келетін кастрюлдің ішін, қақпағының ішін, керосин жағып,
осының ішіне жануарларды отырғызады, қақпағын нығыздап жабады. Біраз
уақыттан кейін кастрюлдің түбі мен қабырғасына жабысқан бүргелер қыл
қаламмен оңай жиналады. Осылайша жануарлардың төсеніштерінен де жинауға
болады (Е.Н. Павловский).
Ұсталынған жәндіктерді өлтіріп, сол сәтте бензин немесе хлороформмен
дымқылданған материалға салып содан бүргелерді 700 спирттке ауыстырады.
Бүрге мекендейтін тұрғын үйлерде, су немесе сұйық май құйылған
талерканы қоюды ұсынады, сонда секіріп жүрген бүргелер осында түседі. Ал
түнде талеркаға кішкене лампалар қойылады. Ертеңінде жабысқан бүргелерді
қыл қаламмен 700 спирттке ауыстырады [12,13].
Бүргелерді кемірушілердің інінен жинау үшін лента әдісін қолданады.
Ұсынған профессор И.Г. Иофф, өңдеген П.И. Ширинович.
Ол үшін бір жағы түтікті (фланель) ақ матаның (лента) бір жақ ұшына
бытыра немесе қорғасын кесегін тігеді. Екінші ұшына жіп байланады. Дайын
болған лентаны іннің түбіне дейін енгізеді. Бірнеше секунттан кейін лентаны
сұырып алып ақ жаймаға салады, осыған бүргелер секіріп түседі. Бүргені
жұмсақ пинцетпен немесе дымқыл қыл қаламмен кәдімгі пробиркаға жинайды.
Тік және көлбеу іннен бүргені жинау үшін ақ фланель лентаның орнына
ұзындығы резина шлангымен бірдей тігілген фланельді қолданған ыңғайлы
(ұсынған В.Н. Тер – Вартанов және Н.Х. Иванов).
Бүргелерді тірідей сақтау үшін бүрге жиналған пробирканың сыртын ақ
немесе қызыл бояумен бояйды. Ал ішіндегі 13 немесе 12 бөлігіне аздап
дымқыл топырақ немесе құм себеді [14,15,16,17,18].
Зияндылығына келер болсақ бүргенің кейбір түрлері массалы түрде
тоғышарлық еткенде балапандардың өліміне әкелуі мүмкін. Бұндай бүргелерге
жататындар:
а) Cеratophyllus columbe, көгершіндерде тоғышарлық етеді.
Б) Echidnophaga gallinacae, Sarcopsyllidae тұқымдасынан, негізінде
тауықтардың қабығы мен айдарында, жиі үйректерде, кейде жылқыда, ірі
қарада, иттерде, мысықтарда және адамдарда тоғышарлық етеді.
В) Sarcopsylla penetrans – құм бүргесі, дененің алдыңғы бөлігінен
иесінің терісіне еніп күшті қабыну процесін тудырады, кейде тканьдер
некрозға ұшырайды. Шошқада, итте және адамда да тоғышарлық етеді.
Г) Vermipsylla alacurt – шұбар құрт деп аталады (өте ірі бүрге,
аналығының ұзындығы 16 мм, көлденең 7 мм-ге дейін жетеді). Бұл түр өкілдері
ұсақ және ірі қара малында, жылқыда және Орта Азияның тау түйелерінде
кездеседі.
Гребенюктың мәліметтері бойынша Қырғызстанда ала құрттың екі түрі
кездеседі. Қыста бұл бүргелер қойларға шабуыл жасап олардың арасында үлкен
шығын шығарады. Бұл екі түрдің бір – бірінен айырмашылығы бар. Vemipsylla
alacurt қойдың құйырығы мен құймышағына жабысады, тек күшті инвазия кезінде
– арқасында болады, ал V. Dorcardia – қойдың денесі мен төменгі жағында
тоғышарлық етеді. Ереже сияқты бүргенің ала құрт түрі тек жас жануарларға
және қыста ғана шабуыл жасайды.
Бүргелер пассивті түрде инфекция қоздырушыларын тасымалдаушы болуы
мүмкін, себебі иесін жиі ауыстырады. Бір түрдегі жануардан екіншісіне,
содан адамға осылайша бірінен соң біріне ауысып отырады.
Бүргелердің кейбір түрі гельминттің аралық иесі ретінде танымал. Осы
ретте ит бүргесі Ctenocephalides canis, мысық бүргесі Ctenocephalides filis
және адам бүргесі pulex irritans цестоданның - Dipilidium caninum аралық
иесі болып табылады.
Егеуқұйрық бүргесі Ceratophyllus fasciatus және Xenopsylla cheopis
егеуқұйырық цепенінің - Hymenolepis diminuta жұмыртқасын жейді.
Егеуқұйырық бүргесі C. Fasciatus және Тyplopsylla musculi егеуқұйырық –
трипанозын- Trypanosoma lewisi таратуы мүмкін ( Rabinowisch, 1899 т.б.).
Бүргелер туляремияны тасымалдайды (А.А. Вальферец және т.б. 1934).
Қазіргі уақытта бұл инфекция қоздырушысын сақтаушы және тасымалдаушы
ретінде мыналар танымал: Xenopylla cheopis, Сeratophyllus fasciаtus,
Ctenophthalmus pollex, Amphipsylla rossica, Ieptopsylla segnis және т.б.
Экспериментальды зақымдалған бүргелер иттің бартонеллозын, жалған
маңқаны, кемірушілердің (тышқандардың) пневмококты инфекциясын (Mauriac,
1990 және т.б.), қояндардың стафилакокты ауруын (Burgi, 1905) тудыруға
қабілетті.
Шоқа тілмесінің таралуына бүргенің кейбір түрлерінің қатысуы әбден
мүмкін. Бұл жайында сұр егеуқұйрықтан алынған Ceratophyllus fasciatus және
Xenopylla cheopis бүргелерден Ольсуфьев (1955) екі қоректі орта бөліп
алғанды куәләндірады. Бүргелер өмір бойы рикетсийді сақтап және белсенді
таратушы болып табылады. Егеуқұйрықтан зақымдалған бүргелер Xenopylla
cheopis, Leptopsylla musculi (П.Л. Солитерман, 1948) және Pulex irritans
(П.Ф. Здрадовский) өзіне тән егеуқұйрықтың эндемикалық сүзек (Rickettsia
mooseei) қоздырушысын жұқтырып, сондай-ақ бұл аурудың адамдар арсында
өршуіне себеп бола алады. Xenopylla cheopis, Pulex irritans және басқа
бүргелер түрінен рикетсий эндемикалық ыстық көтерілу (лихорадка) сүзегі
табылған.
Қазіргі уақытта бүргелердің көптеген түрлеі адамдарда нефроз – нефрит
вирусының немесе алыс шығыстағы геморрагиялық ыстық көтерілуді
тасымалдайтындығы көрсетілген. Сондай-ақ адамдардың нағыз шешегін
тасымалдауда бүргенің қатысуы әбден мүмкін (И.Г. Иофф).
Бүргенің эпидемиологиялық мәні сондай-ақ, адам обасының қоздырушысы –
Bacillus pestis ұзақ сақтап және тасымалдау қабілеттілігі анықталған. Бұнда
негізгі рөль атқаратын бүгенің түрлері: Xenopylla cheopis және
Ceratophyllus fasciatus (егеуқұйырық бүргелері), C. Tesguorum және
Neopsylla setosa (сарышұнақ бүргесі) және Pulex irritans (адам бүргесі).
Обаны құс бүргесі де тасымалдауы мүмкін: Frantopsylla frontalis R.
Және Ceratophyllus avicitelli joff, бірақ суыр, сарышұнақта паразиттік
тіршілік етеді, осындай жолмен табиғаттың инфекция ошағын актвиті жағдайда
сақтауға қабілетті болады.
Үй жануарларынан обамен кейбір жағдайларда түйелер, қойлар және ірі
қара малы ауыруы мүмкін.Адам обаны – зақымдалған бүрге шаққанда
(инокулация), немесе теріні сүрткенде жәндікті мыжып тастағанда және шаққан
жерді қасығанда (контоминация) жұқтырады. Бүргенің организмінде оба
қоздырушысының сақталу мерзімі кестеде көрсетілген [19,20,21].
Кесте 2-Бүрге организмінде ауру қоздырушыларының сақталу мерзімі.
Аурудың Қоздырушылардың өмір сүру Қоздырушының Автор, жыл
қоздырушысы ортасы өмір сүру
ұзақтығы
Basillus Аш бүрге организімінде, 370
pertis температурада өмір сүреді. 5 тәулік Д.А. Галов
Осында, 18-200 температурада, 90 тәулік және
Осында 0-150 температурада 386 тәулік И.Г. Мофф
жануардың денесінде 1926, 1928
зақымдалған бүргені
азықтандыру, 370 температура 27 тәулік
Осы жағдайда 270 температура 62 тәулік
Осы жағдайда14-250 температура
Аналогиялық жағдайда 0-150 240 тәулік
Экскрементті бүрге 358 тәулік
Бүргенің организмінде 2 ½ айға дейін
5 айға дейін
Bacterium Ctenophthalmus pollex В.М. Туманский
tularense организмде және Ct.orientalis 3 айдан жоғарыИ.М. Поляк
организмде де болуы мүмкін 1932
А.А. Вальферц
С.А. Каспокова
А.А.
Флегонтова
1934
24 сағат
Ct. Assimilis организімде
23-260 темпераурада
Rickettsia Leptopsylla musali және
drowazeki Ceratophyllus fasciatus 24 сағат
Бөртпе Бүргенің организмінде
сүзегінің
қоздырушысы
Rickettsia Ctenocephalides canis және Жәндіктің Бланк және
ricketsi Xenopsylla cheopis бүргесінің барлық өмір Бальтазар 1944
Таулы жкрдің организмінде ағымында
теңбілді ыстық
көтерілуі
Rickettsia Dulex irritans бүргенің Жәндіктің Бланк және
mooseri организмінде барлық өмір Бальтазар 1944
Егеуқұйрық ағысында П.Ф.
эндемикалық Осында 100 күннен Здрадовский
сүзегінің жоғары
қоздырушысы Бланк және
Құрғақ нәжісте бөлме Бальтазар 1937
температурасында 40 күн
Rickettsia Ctenocephalides canis бүргенің44 күнге дейінБланк және
conori марсельорганизімінде Бальтазар 1937
ыстық көтерілу
қоздырғышы
Бүргелер өте ұзақ өмір сүреді. Адам бүргесі (pulex irritans) орташа
алғанда 513 күн, ит бүргесі (Ctenocephalides canis) 234 күн, егеуқұйрық
бүргесі (Ceratophyllus fasciatus және Xenopsylla cheopis) -100 күн,
сарышұнақ бүргесі (Neopsylla setsa) лабораториялық жағдайда 1725 күнге
дейін өмір сүреді.
Бүргелердің сыртқы морфологиясын зерттеп, түрлерін анықтау үшін
уақытша және тұрақты микроскопиялық препараттарды қолданады.
Микроскопиялық препарат арқылы бүргені өте анық көре аламыз. Осыдан
бүргені қай тұқым мен түрге жататын және басқа бүргелерден айырмашылықтарын
ажыратуға мүмкіндік болады.
Зерттеу аяқталғаннан кейін жапқыш шынының бұрышына қатысты қашықтықта
қандай да бір материалдан (картон, балауыз) тігінен қатарластырып
орналастырады [22].
Бүргелер барлық жерде таралады. Жануарлар мен құстар былай тұрсын
олардың үйшік, ін, ұяларында, тіпті тұрғын үйлерде де таралады.
Сонда, бүргелер үй жануарларында ғана өмір сүрмейді ме? Бүргенің өмір
сүру кезеңін екі фазаға бөлуге болады:
Бірінші, жұмыртқадан балаң құрт, содан құыршақтан толық дамуға дейін –
бұл процестің барлығы жерде өтеді (шөпте). Тек ересегі ғана өзінің
асыраушы - иесінде өмір сүреді. Ұрықтану және жұмыртқа салуда осында
өтеді. Бұл процесті жәй жерде өткізуге болады, бірақ жануар денесінде де
жиі кездеседі. Жануар қышынып – қасынған кезде жан – жағына бүргені
лақтырады, осылай қоршаған ортаға таратады.
Бүргенің пәтерде пайда болуы кездейсоқ па? Өкінішке орай кездейсоқ
емес. Бүргенің тұрғын үйде таралуы эндемикалық факт болып табылады, тіпті
олар көзге көрінбегенімен де әйтеуір бір жерде бүргенің жұмыртқасы мен
балаң құртының тығылып жатқанына сенімді болыңыз.
Бүргелер жақсы күтілген таза үйде өсіп – өнуі мүмкін бе? Өкінішке орай
мойындауға тура келеді, тіпті гигиеналық жағынан жоғары дәрежеде тазалықты
сақтау абсалютті кепілдік беру мүмкін емес. Дезинфекциялық заттардың
барлығы бүрге жұмыртқасын жою жоспарында ешқандай нәтиже бермейді. Кейінгі
зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, шынымен де бұл паразиттер көбінесе тұрғын
үйлерде таралады екен.
Бүргенің тұрғын үйде таралуының қандай теріс әсерлері бар?
Паразиттердің бар болуы ең алдымен біздің төрт аяқты досымызға ыңғайсыздық
тудырады. Тіпті үнемі күтімде ұстап, жуылып, таралғанына қарамастан
бүргенің шабыуына ұшырау мүмкін.
Соңында, бүргенің мөлшері өзін қоректендіруші иесінің денесінде қаптап
кеткенде, ашыққан бүрге келесі обьект – адамға ауысады. Бұл көпшілігмен
болған жағдай, демалыстан үйіне оралғанда қаптаған бүрге аяқтарын тістеп
шабуыл жасаған.
Бүрге өзінің даму цикілін қуыршақта жетіліп, содан ересек бүргеге
айналуымен аяқтайды. Бірақ ол өмір сүру үшін оның ценсорлы аппараты уақытша
азықтандырушы табылғандығы жөнінде сигнал алмағанша өзінің қабығынан
шықпайды. Ондай жағдайда бүргенің аман қалуы, аштыққа деген ерекше
қабілеттілігі – бір жылды көрсетеді. Жазда, температура мен ылғалдылық
біршама жақсы жағдай тұғызғанда бүргенің толық даму типі айтарлықтай
тезірек өтеді. Егерде қоршаған ортада өзіне қажетті ешкім табылмаса өзінің
уақытын аш күйінде шыдамдылықпен тосады [23].
Үй жануарларының бүргесінен құтылуға бола ма? Иттер мен мысықтардың
бүргесіне қарсы күрес қайта – қайта жүйелі түрде жүргізілу қажет, бірақ бұл
жеткіліксіз: барлық бөлмелерді арнайы заттармен міндетті түрде өңдеу қажет.
Өкінішке орай, бүргеге қарсы, оларды 100% жоятын қару әлі жоқ, дегенмен
ғылыми ізденістердің нәтижесінде әр жыл сайын нәтижелігі жағынан жоғары,
уыттылық жағынан төмен жаңа химиялық заттар шығаруда. Қазіргі уақытта
қолданылатын заттар екі типке бөлінеді: бұлар, тозаңға айналдырылған
қоспасы бар баллондар, пиретроид қоспалар негізінде дайындалған (жабайы
түймедақ сорттарынан) және жәндіктердің өсуін шектейтін компоненттерден
тұратын аэрозольдар.
Дезинфекцияны қалай дұрыс жүргізу керек? Ең алдымен білуіміз керек,
дезинцекцияны жылына кемінде екі рет жүргізу қажет: жазғы маусым алдында
және аяғында. Үйдің барлық бөлмелеріне дұрыстап тиянақты дезинцфекция
жүргізеді. Бұл мақсатта приеттроид негізіндегі заттарды қолданған жөн,
баллон көмегімен барлық беткейді сенімді және тиянақты түрде жаба аламыз.
Бұндай дезинцекцияны аэразольды қолдану арқылы толықтырамыз: биологиялық
құрамы бүргенің балаң құрттарын ең көп жиналатын жерлерді құрту: клемшелер,
үй жануарлар төсеніші, диван, кресло және т.б. жылына үш рет өңдеу
жеткілікті деп саналады [24].
Жануар денесіндегі бүргені жою үшін дус, ерітінді, эмульсия, шампунь
және аэразоль түріндегі инцектициттер қолданады. Препаратты таңдауда оның
әсер ету ұзақтығын және жануардың организміне уыттылығын ескереді.
Осы мақсатта 1% хлорофос ерітіндісін қолданады, екінші тәсіл
скипидардың көмегімен жануарлардың жүнінің аздаған бөлігін сүртіп, жаңасын
біртіндеп қоса отырып сүртеді.
Мұндай процедураны ашық ауада жүргізген жөн, өйткені бүгелер иттің
жүнінен секіріп кетеді.
Сондай-ақ 0,5% карбофостың сулы эмульсиясы, трихлорметафос-3, фоксим
(себация) 0,1% неоцидолдың сулы эмульсиясы (диазинона) переметрин
(стомозан, анометрин), неостомозан (трансмикс, тетрамитрин), 0,1%
эктоминнің сулы эмульсиясы, бутокс немесе адвантейдж.
Жүйелі әсер ететін инсектициттерден тигувон – 10 препаратын қолданады.
Оны теріге жағады, осыдан ол жануардың қанына өтіп, бүргені өлтіреді.
0,05% аверсектин майын жануар жалай алмайтын жерлерді екі рет арасы 7
– 10 күн; сайфли (цитисат) препаратын иттерге аптасына екі рет төрт апта
бойы, мысықтарға аптасына бір рет төрт апта бойы қолданады.
Програм препаратын иттер мен мысықтарға айына бір рет тағайындайды.
Бүргеге қарсы өздерін жақсы көрсеткен гамма заттар Bolfo және
“Advantage”, “Bayer” фирмасынан, “ Frоnlline” , “Merial” фирмасынан,
бүргеге қарсы препарат және косметика Beaphar Bio-Groom фирмасынан.
Олардың көбі шампунь, сепкіш зат, дәрі сіңірілген мойынтұрық, бальзам
түрінде болып келеді, ал бөлмені өңдеу үшін шашыратқыш зат ұсынылған.
Препаратты таңдау кезінде мыналарды еске ұстау керек:
- шампуньдардың көбінде репелент әсері болмайды, яғни оның әсері ары
қарай жалғаспайды. Сондықтан шампуньмен өңдегеннен кейін басқа нәрсені
қолдану керек. Мысалы, дәрі сіңірілген мойынтұрық тағып қою.
- мойынтұрықтар химиялық және биологиялық (шөптің негізіне байланысты)
болады. Химиялық мойынтұрықтарды ит пен мысықтың күшіктеріне, жүкті және
күшікті емізіп жүрген аналықтарға қолданбайды.
- мойынтұрықты тек бүргеденм таза итке кигізу керек. Себебі ол
профилактика ретінде қызмет етеді.
- бүргеге қарсы шашыратқыш затпен (спрей) өңдеуді толықтай жүргізу
керек. Ескеретін жайт, егер ұзын жүнді ит болатын болса, онда оны терісімен
қосып түгелдей сулау керек.
- тамшылар негізі екі – төрт апта әсер етеді. Ол белгілі бір салмаққа
есептелінген, тубиктің ішіндегісін жануардың шоқтық аймағының терісіне жай
ғана сығып шығарылады.
- бөлмені өңдейтін спрей 4 айға дейін әсері болады.
Бүргемен күресті сәтті жүргізу үшін бүргелерге қоршаған ортаға олардың
дамуына қолайсыз жағдай тұғызу керек. Ол үшін алдымен бөлмеге күнделікті
ылғалды тазалау жүргізу керек. Еденнің тесіктерін шпаклёвка немесе арнайы
замазкамен бітейді. Жануардың жататын орнын, үйшігін, буткасын, төсенішін
үнемі тазалап, төсеніштерін жуып отыру керек. Немесе, оларды ыстықпен
парлайды, инсектитцидтермен өңдейді (аэрозольдар Акродекс, Вольфо,
Фронтлайн, Дерматозоль, Акрозоль және т.б.).
Адамдарды бүргенің шабуылынан қорғау мақсатында О.В. Смирнов, Н.Д.
Правдим, М.В. Курис және К.П. Шагин (1958) киімдер мен төсек жаймаларын 10%
ДДТ дуспен, АДВ 2% эмульсиямен өңдеуді ұсынады. ДДТ препаратымен өңделген
киімде өте сирек жағдайда бір бүрге паралич болғанша адам денесіне еніп
қанын соруы мүмкін [25,26,27].
3. Еңбекті қорғау.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес адамның және азаматтың
маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР Қазақстан
Республикасындағы Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңында бұл
заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін тандауына құқығы бар.
ҚР Еңбек туралы заңында осы заңның Қазақстан Республикасындағы
азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру
барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні көрсетілген.
Қазақстан Республикасының және ҚР Еңбек туралы заңының бұл ережелері
Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблясының 1948 жылғы 10 – желтоқсанда
бекіткен Адам құқықтары, жалпы декларациясының және еңбек саласындағы
бірқатар Халықаларық – құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл – рухани
қабілетттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл
– ой және рухани қабілеттіліктерден туындайды да, бұлардың нәтижесінде
материалдық, рухани және санаткерлік құндылықтар жасалады.
Қазақстанның және өзге де кеңестік мемлекеттердің нарықтық
қатынастарға өтуі Кенестік Одақ, 1930 жылдан 1991 жылдарға дейін білмеген
жұмыссыздықтың пайда болуына және еңбек нарығынын туындауына алып келеді.
Қазіргі заманда еңбек нарығы азаматтарды лайық жұмыспен тиімді
қамтамассыз етумен, жұмыс күшіне қатысты ұсыныстар мен сұраныстарды
қанағаттандырумен байланысты экономкалық және құқықтық қатынастардың
жиынтығын білдіреді.
Азаматтар халықты жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыру саласында
мыналарға құқылы:
- жұмыс берушіге, халықты жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органға
немесе жеке агенттікке тікелей жүгіну жалы арқылы жұмыс орынын еркін
таңдауға;
- шетелде өзі дербес жұмыс іздеуге және жұмысқа орналасуға;
- халыққа жұмысқа орналастыруға қатысты көмек көрсететін халықты
жұмыспен дамту жөніндегі уәкілетті органдардан және жеке
агенттіктерден ақпарат және кеңес алуға;
- қоғамдық жұмыстарға қатысуға;
- мемлекеттік органдардың және агенттіктердің және олардың лауазымды
тулғаларының әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) , шешімдерін орталық
атқарушы органда және сотта шағымдауға;
- мақсаты әлеуметтік көмек алуға;
- оның келісімен уәкілеттік органдардың кәсіби дайындықтан өтуге
жіберуіне.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара
байланысты түсініктер, қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс
уақыты арқылы анықталады.
ҚР Еңбек туралы заңының 45 – бабы
1. Қызметкерлер және еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін
орындауға міндетті уақыт жұмыс уақыты болып есептеледі.
ҚР Еңбек туралы заңының 48 бабы.
2. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспаун тиіс.
Жұмыс уақытының қалапты ұзақтығы – бұл адамның өмір сүруіне және
дамыуна зиян тигізбейтін, жыл, апта, күн бойлы еңбек ұзақтығы.
Қазақстан Республикасының ҚР еңбек туралы заңына сәйкес
қызметкерлердің жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы 40 сағаттан аспауы тиіс.
Жұмыс уақытының ұзақтығын шектеудің мақсаты – қызметкерлердің
денсаулығын қорғауға, олардың жұмысқа қабілеттіктерін арттыруға, оның
тұлғасының дамуына, жұмыс уақытының бос уақытты біліктілікті көтеруге және
қосымша кәсіп иеленуге және еңбек өнімділігін арттыруға жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының ҚР Еңбек туралы заңының 46 – бабы:
1.Қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін жұмыс уақытының қысқартылған
ұзақтығы:
1) он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына
24 сағаттай, он алтыдан он сегіз жасқа дейін – аптасына 36 сағаттан
аспайтын
2) ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда
істейтін қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайтын болып
белгіленеді.
2. Жұмыс істеу жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартуға құқық беретін
өндірістердің, цехтардың, кәсіптер мен қызметтердің тізімін сондай – ақ
еңбек жағдайлары зиянды (өте зиянды) және (немесе) ауыр (өте ауыр), қауыпты
(өте қауіпті) жұмыстардың тізбесін еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган белгілейді.
Еңбек туралы заңдарда демалыс уақытының келесі түрлері белгіленген:
- күнделікті жұмыс барысындағы үзілістер;
- жұмыс күндері арасындағы күн сайынғы демалыс күндері;
- апта сайынғы демалыс күндері;
- жыл сайынғы мереке күндері;
- жыл сайынғы еңбек демалысы;
Қазақстан Республикасының Конституциясы еңбек үшін қандай да бір
кемісітусіз және заңда көзделген ең төмен мөлшерден кем емес ақы алу
құқығын бекіткен.
1. Жұмыс беруші осы заңға, жеке еңбек ұжымдық шарттарға сәйкес
қызметкердің еңбегіне ақы төлеуі мүмкін.
2. Қызметкердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде және еңбекке ақы
төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектік жеке
және ұжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.
3. Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың саны мен сапасына,
күрделілігіне қарай белгіленеді.
4. Ұжымдарда еңбекті ақы төлеу жүйелі ұжымдық шарттармен және жұмыс
берушінің актілерімен белгіленеді [28].
Қазақстан Республикасының Коституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір
құрамдас бөлігі бұзысаа, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылады деп саналады.
Еңбекті қорғауда еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс. Егер жұмыс
істейтін орындарда адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса,
онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны
сөзсіз. Немесе егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну,
санитарлық – гигиеналық бөлмелар жабдықталмаса, қажетті су мөлшері болмаса,
немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса не оларды зиянды
заттардың рухсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті
қорғаудың медициналық құрамдас бөлігінің бұзылғанын білдіреді, бұл
дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылған, яғни, сол жерде жұмыс істейтін
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төнген.
Дәл осындай жағдай еңбекті қорғаудың экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни, еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арналы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбекті жағдайларын тудыратыны сөзсіз.
Өкінішке орай, мойындайтын бір жайт, ғылыммен техниканың қазіргі кезгі
даму деңгейінде өндірістің адамға қатысты зиянды әсері әлі де толығымен
жойылмаған. Сондықтан, зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары, ерекше
температуралық жағдай, ластану және тағы басқа орын алған жұмыстарда
қызметкерлерге нормаларға сәйкес арнайы киім, арнай аяқ киім және де маска,
қорғанышты көзілдіріктер, қорғау белбеулері, сабын және тағы басқа сияқты
өзіндік қорғанудың өзге де құралдары берілуі тиіс. Басшылықтың міндетіне
тек өзіндік қорғану құралдарын беру – ғана емес, сонымен қатар, оларды
сақтауды, жууды, кептіруді, тазалауды, жөндеуді және тағы басқа қамтамасыз
ету кіреді.
Зиянды еңбек жағдайларды орын алған жұмыста қызметкерлерге сүт және
белгіленген нормаларға сәйкес оған теңестірілген азық – түлік өнімдері, ал
аса зиянды еңбек жағдайында жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 - 4
2. Ғылыми әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 5 – 27
3. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..28 – 33
4. Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 34 - 39
5. Өзіндік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .40 – 58
5.1. Зерттеу материалдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40 – 43
5.2. Бүргенің жыл маусымына ит пен мысықтың жасына байланысты
таралу
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44 – 45
5.3. Мысықтан жиналған бүргелердің түрлерін
анықтау ... ... ... ... ..46 – 50
5.4. Бүргеге қарсы карэте дәрісін сынау және қолдану нәтижесі ... ..51
– 53
5.5.Ит пен мысықтың бүргелеріне қарсы ветеринариялық
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..54 – 58
6. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..59
7.
Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
8. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...61
– 63
1. Кіріспе
Қазақстан Республикасының егеменді ел болу кезеңінде, әлеуметтік –
экономикалық реформаны дамытуда ветеринарияның маңызы өте зор.
Әлеуметтік экономиканы қайта құру нәтижелі ұймдастыру деңгейіне
байланысты. Сол себепті, қазіргі ветеринариялық даму барысында әртүрлі
ауруларды емдеу мен ол аурулардан сақтандыру шараларына ерекше көңіл
бөлінуде.
Ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтың қоғамымыздың болашағы мен мемлекетіміздің
өркендеуі үшін Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасын халқымызға
жолдағаны белгілі. Бұл жолдауында ветеринария саласын дамыту бағыттары
қарастырылып, 2003-2005 жылдарын ауыл жылдары етіп жариялауы осыған бірден
– бір дәлел бола алады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев өзінің 2009 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында :-Агроөнеркәсіптік кешен дамыу арқасында біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық – түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтанда біз
тауарлы – сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын
ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс – көкеніс
дақылдарды өндірісін ұйымдастыру ауыл шаруашылық техникаларын жинау
жөніндеу өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өндеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта
өндеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Ауыл
шаруашылығы өнімдерін ұқсату маңызды сала – деп атап көрсеткен [1].
Қазақ халқының ел – ауқатының арттырумен бірге ауыл шаруашылық, соның
ішінде мал шаруашылық өнімдерін тұтыну ұдайы артып келеді. Бұл ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту қажеттігін анықтайды.
Мемлекетіміздің кез – келген аймағында кездесетін, шаруашылыққа үлкен
зиян тигізетін зиянкес – жәндіктердің көбі инвазиялық және инфекциялық
қауіпті ауру қоздырушыларын тасмалдаушы болып табылады. Бұл жәндіктердің
шектен тыс көбейіп кетуі жануарлар мен адамдарда қауіпті аурулардың тууна
әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянды жәндіктердін қорғау –
шаруашылық өнімділігін сақтап және қажетті тұқымды жоғарлатуға мүмкіншілік
береді.
Шаруашылықтың алға жылжуы үшін жәндіктермен күресу шаралары
айтарлықтай негізгі роль атқарады. Сондықтан, қазіргі заманғы шаруашылық
кәсіпорындарында қатаң түрде ветеринариялық - санитариялық ережелерді
сақтай отырып, жануарлар терімен күресу шараларын жоспарлы түрде
ұйымдастыруды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білімді ветеринария мамандарының
міндеттері мен мақсаттары кез – келген ауыл шаруашылық саласында жұмыс
атқарғанда малдәрігерлік ісін ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс жоспарлау және
адамдар мен жануарларға ортақ қауіпті аурулардан сақтандырып, алдын алу
шараларын жүргізу болып табылады.
2. Ғылыми әдебиетке шолу.
Буынаяқтылар – жер шарында кең тараған, құрлық пен суда өмір сүретін
организмдер. Жануарлар әлемінде олар омыртқасыздар арасында түрлерінің
көптігімен басымдығын айқын байқатады. Қазіргі кезде буынаяқтылар типіне
1,5 миллионнан астам омыртқасыздар түрінің жататыны анықталған. Олардың 90%-
ға тақауы жәндіктер. Бұлардың көптеген түрлері табиғатта пайдалы болса,
бірталайы адам мен жануарларға аса зияндылығымен ертеден белгілі.
Кейбір жәндіктер малға және ауылшаруашылығына үлкен зиян тигізеді
және олар жер шарының кез-келген аймақтарында кездеседі. Олардың көбі
инвазиялық және инфекциялық қауіпті ауру қоздырғыштарын таратушы болып
табылады. Бұл жәндіктердің өзінің көптеп көбеюі жануарларда қауіпті
аурулардың тапралуына әкеп соғады. Сондықтанда, жануарларды зиянкес
жәндіктерден қорғау шаруашылық өнімділігін сақтау және қажетті тұқымды
жоғарлатудың негізгі бір шарты болып табылады.
Шаруашылықтың алға жылжыуы үшін жәндіктермен күресу де айтарлықтай
негізгі роль атқарады. Ірі фермалар мен комплекстерде көп көлемді
жануарлардың бір түрі болады. Бұл паразиттік жәндіктердің тездеп дамуымен
таралу қауіпін жоғарлатады. Қазіргі заманғы шаруашылық кәсіпорындарында
жұмыстың алға қарай жылжуы қатаң түрде ветеринариялық – санитариялық
ережені сақтауға байланысты, сондай-ақ жануарлар паразиттерімен күрес
шараларын дұрыс және жан-жақты жүзеге асыруға тікелей байланысты [2].
Зиянкес жәндіктері паразитологияның энтомология бөлімі қарастырады.
Энтомология – (гректің entomon – жәндік, logos – ілім) жәндіктер дүниесін
зерттейтін ғылым саласы. Энтомологияның маңызды салалары медициналық және
мал дәрігерлік энтомологиясы.
Малдәрігерлік энтомология – малға зиянды жәндіктерді зерттеп, оларға
қарсы күрес шараларын қарастырады. Жәндіктер жануарларға тек тоғышар
ретінде ғана зиян келтіріп ғана қоймай, олар аса қауіпті аурулар
қоздырушыларын тасымалдайды. Кейбір жәндіктер ішқұрттардың дамуында аралық
ие, ал басқа біреулері мал өнімдерін бүлдіреді. Жәндіктердің көптеген
түрлері энтомоз ауруларының қоздырушылары. Сонымен олардың тіршілігі
жануарлармен тығыз байланысты. Олардың мал шараушылығына келтіретін зияны
орасан зор.
Жәндіктер денесі үш бөліктен құралған: бас, кеуде және құрсақ. Басы
алты сегіменттер қосындысынан құралған және кеудемен қозғалмалы жалғасқан.
Бастың сырт пішіні әр түрлі. Қатты хитинді қабыршықпен қапталған. Бастың
алдыңғы жағында жеке бунақтардан құралған мұртшалары мен қос қармауыштары
бар.
Ауыз аппараты жәндіктің басының алдыңғы, кейбіреулерінің – астыңғы
жағында орналасқан. Ол жұтқыншақ асты, үш жұп жақтан, жоғарғы еріннен
құралған. Қоректену ерекшелігіне сәйкес ауыз аппататтары: кеміруші, сорушы,
тесіп – сорушы түрлеріне бөлінеді.
Бастың екі жағында көптеген жеке көздерден (фасетка) құралған күрделі
көздері орналасқан. Кейбір жәндіктерде бастың төбесінде бір – үш қарапайым
көздері болады.
Кеудесі үш бөліктен тұрады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Әр қайсының
астыңғы жағында бір жұп аяқтары бар, ал ортаңғы және артқы кеудеде бір жұп
қанаттары бекіген.
Аяқтарында бір-бірімен жалғасқан, жамбас, ұршық, сан, сирақ және 1 – 5
буыннан тұратын табан, қос тұяқ бунақтары бар.
Жәндіктер құрсағы 5 –тен 11-ге дейін жеке бунақтардан құралған. Әр
бунақ екі жарты сақиналардан, тергиттен (жоғарғы) және стерниттен (төменгі)
тұрады. Көптеген түрлердің кейбір құрсақ бунақтары жартылай өзгеріп жыныс
мүшесінің бөліктеріне айналған. Жәндіктердің 8 және 9 бунақтары
аталықтарында сыртқы жыныс мүшелері гипопигийге, ал аналықтарында –
жұмыртқа салғыш түтікшеге айналған.
Жәндіктердің бұлшық ет жүйесі дене және іш құрылысы бұлшық еттерінен
құралған. Олар жәндік склетімен ішкі мүшелеріне бекіген. Бұлшық еттері
жақсы жетілгендіктен жәндіктер өте күшті және шапшаң қимылдайды.
Іш құрылыс бірінің астына бірі орналасқан екі жұқа қабыршақпен үшке
бөлінген. Әр бөлімдерде жәндіктің нақтылы ішкі мүшелері орналасақан:
жоғарғысында қан айналысы; ортаңғысында – ас қорту, зәр шығару, жыныс
мүшелері мен май қоры; төменгісінде – құрсақ – жүйке тізбегі.
Барлық дене мүшелерін қамтыған, тармақталған тыныс түтікшелері, кеуде
және құрсақ буындарының екі жағында тыныс алу тесігімен жалғасады.
Май қоры бүкіл іш қуысын алып жатқан борпылдақ ұлпа, жәндіктің негізгі
азық қоры.
Ас қорту жүйесі – алдыңғы және артқы ішек түтікшелерінен құралған.
Ортаңғы ішек асқазан қызметін атқарады. Өйткені оның кілегей қабаты безді
эпителиден тұрады. Ас қорту жүйесінің алдыңғы және артқы бөліктері хитинді
ұлпамен қапталған.
Зәр шығару жүйесі – мальпигий түтікшелері артқы ішекпен жалғасқан.
Гемолимфадан зат алмасу заттары мальпигий түтікшелерінен өтіп, шайылады.
Қан жүйесі ашық, бір ғана түтікшеден (жүрек) тұрады. Ол қан жолы
тетігімен камераларға бөлініп, кеуде аортаға, дененің алдыңғы жағында ашық
түтікшеге айналады. Қан мөлдір, сарғыш, жасыл, қызыл түсті.
Жүйке жүйесі жақсы жетілген және үш бөліктен: орталық, шеткі және
симпатикалық жүйке жүйесінен құралған.
Сезім мүшелері: көз, иіс, бағдарлау, есту, дәм ажырату. Бұлар өте
жақсы жетілген. Сезгіш мұртшалар және қармалауыш бунақтарында, дене мен
аяқтарында көптеген ойыс, бұдыр төмпешіктер, қылшықтар мен түктер түрінде
орналасқан.
Жәндіктер – дара жынысты. Аталық жәндіктердің жыныс мүшелері қос ұрық
безі, ұрық жолдары мен ұрық шашатын түтікше, қосымша жыныс бездері мен
қосалқы жыныс мүшелерінен құралған. Аналықтардың жыныс мүшелері қос аналық
жыныс безі мен жұмыртқа өткізгіш, қосымша жыныс безі мен ұрық қабылдағыш
және жұмыртқа салғыш түтікшеден тұрады.
Қазіргі уақытта жәндіктердің 1 миллионға жуық түрлері белгілі, бірақ,
шындығында олардың саны одан едәуір көп, себебі ғалымдар жылына 7 – 8 мың
жаңа түр ашады.
Осының ішінде бүргілерге келетін болсақ, бүргілер – сүт қоректілер мен
құс денесінде өмір сүретін, ұсақ қанатсыз қан сорғыш жәндіктер. Бүргелер
табиғатта кең таралған жәндіктер. Оларды жазық, шөлді жерлерден бастап,
Тамир, Үлкен Алтай, Тянь – Шань, Алтай тауы сілемдерінің көгалдар алқабында
кездестіруге болады. ТМД – елдерінде бүргелердің 500-ден аса түрі бар.
Олардың 100-дей түрі Қазақстанда таралған. Табиғатты шаруашылыққа кеңінен
пайдаланудың нәтижесінде, Орта Азия мен Қазақстанда эпидемиологиялық және
эпизоотологиялық тұрғыдан өте қауіпті, бүргілердің антропогендік
фаунистикалық топтарының құрылуына мүмкіндік беретін, жаңадан қалыптасқан
экосистемалар пайда болған. Сондықтан бүргілердің, әсіресе экологиялық
тиімділігі зор, эврибионтты оба қоздырушысының негізгі таратушысы Pulex
irritans қауіпі күшейеді. Бұл бүрге ет қоректілер мен адамның тоғышарлары.
Негізінде ит пен мысықтың тоғышары Ctenocephalides felis пен C.canis,
барлық кемірушілер мен адамның қанын сорады. Қой – ешкі, ірі қара, қодас
пен жылқыда Vermipsylla alacurt пен V. Ioffi тоғышарлық етеді. Құстарда
Ehidnophada gallinacае кездеседі.
Бүргілердің қан сорғыштар ретінде сондай-ақ індет және инвазиялық
аурулардың қоздырғыштарын тасымалдаушы ретінде зияндылығы мол.
Бұл салада жүргізілген көптеген зерттеулердің ішінде
Д. Вержебицкийдің (1903), адамдарда оба ауруы
қоздырушысын бүргенің тасымалдайтынын дәлелдеуі үлкен жетістіктердің бірі
болды.
Батыc және оңтүстік Қазақстанның шөлді аймақтарында обаның табиғи
ошағында қоздырушыны тасымалдаушылар ретінде Xenopsylla minax, X.
Conformis, X. Hirtipes, Paradopsylla terafifrons, Ceratophyllus laeviceps
белгілі болса, Тияь – Шань тау сілемінде оба қоздырғышын Rhadinopsylla
liventricosa, Oropsylla silantiewi, Ceratophyllus lebedewi таратады.
Табиғатта қалыптасқан бүргілердің фаунистикалық тобымен, олардың иелері –
кемірушілердің көптеген түрлерінің адам мекендеген жерге жақын ауысып,
орналасуының нәтижесінде бүргілердің эпидемиялогиялық және эпизоотологиялық
қауіпі арта түсуде.
Бүргілерді жіктейтін болсақ, бүргілер Arthropoda – буынаяқтылар
типіне, Incecta – жәндіктер класына, Siphanoptera – бүргелер отрядына
жатады. Оның үш тұқымдасы бар:
6. Pulicidae тұқымдасы,
туыстары: Pulex
Xenopsylla
Ctenocephalides
7. Vermipsylidae тұқымдасы,
туысы: Chaetopsylla
8. Ceratophyllides тұқымдасы,
туысы: Ceratophyllus
1. Pulex irritans – барша жерде таралған адам бүргесі, олар
етқоректілерде де болады.
2. Ctenocephalides felis және C. Canis – мысық пен ит бүргілері.
Етқоректілерде, кеміргіштерде және адамда да кездеседі.
3. Vermipsyla alacurt және V. (Dorcocdia) ioffi – қой, ірі қара,
қодас, жылқы және ешкіде кездеседі.
4. Echidnophada dallinacae – құс бүргесі.
5. Ceratohyllus gallinae – еуропалық тауық бүргесі.
6. Sarcopsylla penetrans – құм бүргесі, тропикалық жерлерде адамды,
итті және шошқаны талайды.
Морфологиясы мен биоэкологиясына келер болсақ бүргелер қанатсыз, басы
және денесі бүйір жағынан қысыңқы, ал үсті сарғыш және қошқыл қоңыр түсті
жұқа қабықпен қапталған. Оның үстінде жыпырлаған тікеншелер және иректері
бар. Соңғылар бүрегінің басында және кеуде бөлігінде ұштары арт жаққа
қараған тәж түзейді (ктенидиялар). Олар бүргенің отырғанында және қан
сорғанда жануарлар денесіне мықтап бекуіне мүмкіндіктер береді.
Бүргенің ұзындығы 0,5 – 16 мм. Бүргенің ұрғашылары еркек бүргелерден
ірірек. Кейбір түрлерінің қанға тойынған ұрғашылар 16 мм-ге дейін үлкейеді.
Басы дөңгелек, қозғалмайды. Екі қарапайым нүкте тәрізді көздері бар,
мұртшалары қысқа, ауызы тікенді – сорғыш түрлі. Кеудесі созылыңқы, үш
буылтықтан құралған, бұған үш жұп аяқтары бекіген. Олардың әр табанында,
жануарларға мықтап бекінуге арналған, күшті дамыған тырнақшалары бар. Артқы
аяқтары басқаларына қарағанда ұзынырақ және секіруге бейімделген. Құрсақ
бөлігі он буылтықтан құралған, оның арқа жағында сегізінші буылтық үстінде
күрделі сезім мүшесі пигидием орналасқан. ІХ және Х буындары жыныс
жүшелеріне өзгерген. Ұрғашыларының артқы жағы домалақ, шығыңқы, церкилары
байқалады, еркектерінің аналь сегменті екі жағынан қосылып, біраз
көтерілген, жыныс мүшелері шығыңқы.
Жұмыртқасы жылтыр, ақшыл түсті, сопақтау, ұзындығы 0,5 мм. Личинкалары
құрт тәрізді. Ұзындығы 3 – 10 мм, ақ, сұрғылт, сары, қоңыр. Қуыршағы жібек
тәрізді пілләмен қапталған.
Бүргелер толық өзгеріспен дамиды. Бүргелердің еркегі мен ұрғашысы сүт
қоректілер мен құстарда бірнеше рет қоректенеді. Иесінің денесінен қоршаған
ортаға түскен бүргелер көп айлық аштыққа төзімді. Ұрықтанған ұрғашылары
жұмыртқаларын аңдар, кемірушілердің іні мен құстардың ұясына, еден
саңлауына, топыраққа салады. Бір салғанда 3-6 сирек жағдайда 8-15 жұмыртқа
салады. Бір тәулікте 1-14 рет жұмыртқалайды, ал тіршілігінде барлығы 500
ден 2500-ге дейін жұмыртқа салады. Температура мен ылғалдылыққа байланысты
5-60 күннен кейін ақ түсті ұзындығы 3-5 мм, аяқсыз балаң сатысы шығады да
органикалық қалдықтармен, қан қалдықтары бар имагонның нәжісімен
қоректенеді. Бүргенің личинкасын еденнің қуыстарынан, иттердің
төсеніштерінен, т.б. табуға болады. Балаң бүрге үш рет түлеп сыртында
пілләсі бар қуыршаққа айналады. Олардың ішінен ересек бүргелер шығады.
Бүргелердің мал дәрігерлік маңызына келер болсақ, бүрге ең алдымен
жануардың балалары шыдамсыз келеді. Бүрге шағуынан жануар мазасызданып,
ауырсынады. Жануардың жалпы жағдайы төмендейді, денесі қатты қышып, жүні
ұйпаланып қалады. Ауру жануар бүрге шаққанда бірден жауап береді, өзін
тістелеп, орнында тұрмай жүгіре жөнеледі, нәтижесінде жүні түсіп, шаққан
жері бөртіп, қотырланып, жарақаттанады. Бұлай жалғасатын болса потологиялық
процестерге айналуы мүмкін. Бүргелер етқоректілердің тамақ асты, мойыны мен
қарнына жабысып қан сорады; қойдың мойын асты, кеуде мен арқасында
топталады; құстардың басы мен мойынына жабысады.
Бүргелермен зақымдалған ит пен мысықта және шошқада дерматит дамиды,
олар арықтайды. Өте қатты зақымдалған ұрғашылары мазасызданып, күшіктеріне
қарамай қояды, күшіктері де мазасызданып, салмағын жоғалтады, өсіп – өнуі
кешеуілдейді және әр түрлі ауруларға шалдыққыш келеді.
Жаздың жылы ауа райы бүргенің дамуына қолайлы кез. Жануарлардың қатты
зақымдалуы (әсіресе күшіктер) қан аздыққа (анамия) әкеледі.
Тұяқтылар мен құс бүргелері ұзақ уақыт қан сорып, жануарларды бірқатар
қансыздандырады. Мысалы, ала құрттың ұрғашысы тәулігіне 100 мг-дай қан
сорады, ал олар әр малға 700-ден 7000-ға дейін жабысуы мүмкін. Олар өте
ауыр, кейде өлім – жітімге ұшырататын вермепсиллез ауруын қоздырады.
Бүргелермен зақымдалған қой қанындағы гемоглобин мөлшері 20%-дай
төмендейді, мал арықтайды, тістерімен терінің қышыған жерлерін қасиды, 40%-
ға дейін жүні түсіп қалады.
Тауықтардың жұмыртқа салғыштығы 5 – 50% төмендейді. Балапандардың өсіп
– жетілуі баяулайды.
Ит пен мысық және адам бүргелері дипилидоз ауруының, ет қоректілерде
қияр цепенінің аралық иесі.
Сондай-ақ бүргелердің денесінде оба, бруцеллез, пастереллез, топалаң,
псевдотуберкуллез, листериоз, үй қояндарының миксоматозы, сіреспе және т.б.
жануарлардың қауіпті ауруларының қоздырғыштары сақталып, оларды басқа
жануарларға тасымалдайды.
Бүргемен зақымдалған жануарларды анықтау қиынға соқпайды. Жоғарыда
айтып өткен клиникалық белгілерге, жануар түгі мен мал қораларын қарап,
оларда бүргенің бар – жоғын анықтайды. Бүргелер әдетте қой жотасында,
кеудесінде және мойнында, етқоректілердің – мойнында, қарын жағында және
алқымында, құстың басы мен мойнында шоғырланады [3,4,5,6].
Бүргенің қоныс аударуын (миграциясын) анықтау әдісі. Бүргенің қоныс
аударуын анықтау үшін маркілеу әдісін қолданады. Алдымен бүргелерді
флюоресцина ұнтағымен сеуіп шығады (Деревянченко қызметкерлермен, 1957)
кутикулаға жақсы сіңіріп, ауада тез кебетін 10 – 15%-ды этил спиртіндегі
канифол ерітіндісімен (канифолды лак) маркілейді. Маркілемес бұрын бұл
ерітіндіге алюминь ұнтағын, брилант көбігін, метилвиолет, сафранин қосып
ақ, жасыл және қызыл бояу алынады. Содан жұмсақ пинцетпен бүргені басынан
немесе құрсағының артқы жағынан қысып алып, өте жіңішке қыл қаламмен
бүргенің арқасына бояумен нүкте қылып белгі салып шығады. Бояу кебу үшін
бүргені бірнеше секунд ұстап тұрады. Бүргенің аяқтарына тамып кетпеуін
қадағалау керек, бұдан жәндік өліп қалады. Бүргенің денесінде бояу
лаборатория жағдайында бір, сирек екі ай сақталады, ал кемірушілердің
інінде бояу бүргеде 3 ай көлемінде сақталған (қадағалау мерзімі) (Р. Б.
Косминский және Н.Т. Соловьева 1959).
Белгі салынған бүргелерді анықталған орындарға жібереді, содан
шығарған нүктеден алысырақ әр жерлерден эксперимент аймағында әдістемеде
алдын ала қаралған календарь мерзімінде бүргелерді аулайды. Ауланған
бүргелерді өлтіріп, фильтрлі қағазға салып, спирт тамшысымен
ылғалдандырады. Бүргенің денесіндегі бояу езіліп фильтрлі қағазды бояйды.
Осылай эспериментальды бүргелерді анықтайды. Канифолды лакпен боялып,
маркіленген бүргелерді жай көзбен және лупамен қарап ажыратады.
Кейінгі жылдары жәндіктерді радиоактивті изотоппен (радиоактивті
фосформен – Р32 және радиоактивті көміртегімен – С14) белгі салу әдісі
қарастырлыған. Яғни белгі салынған ересек жәндіктерді радометриялық
аппаратура көмегімен немесе радиоавтография әдісімен табады. Бірақ бұл әдіс
бояу әдісімен салыстырғанда қыйындау болып келеді [7,8,9,10,11].
Кесте 1- Бүргенің кейбір түрлерінің таралуы (Е.Н. Павловск бойынша)
Түрі Географиялық таралуы
Барлық жерде таралған. Кәдімгі адам бүргесі, үйдің және
Pulex irritans үй жануарларының бұдан басқа етқоректілерде – қасқыр,
түлкі т.б. жиі кездеседі.
Ec. Бұл түр Орта Азия, Кавказда, Төменгі Павольжеде
Idnophaga таралған. Үй құстары мен үй сүтқоректілерінде кейде
gallinaсae адамда болады. Сондай-ақ кірпі мен жабайы жануарларда
жиі кездеседі
Xenopsylla G Бұл түрдің көптеген өкілдері бар (X. gerbilli, X.
conformis X. skrjabini, X. hirtipes және т.б).
Қазақстанда, Орта Азияда, Кавказда кеміргіштерде
кездеседі. Көптеген қалаларда (Батуми, Одесса, Махач –
Кала, Ворошиловск, Ростов, Киев, Калинин, Ленинград
т.б.) обаны тасымалдайды. Бүрге егеуқұйырықта кездеседі
Xenopsylla cheopis.
Spilopsyllus Батыс Европада қояндардың паразиті
cuniculi
Ctenocephalides. Барлық жерде таралған. Өкілдері – Ct. Cаnis және Ct.
S. Felis иттер мен мысықтарда кездеседі, адамдарда да
Ctenocephalus. K. болады.
Ceratophyllus Тауық бүргесі, сондай-ақ көптеген басқа да құстардың
gallinae ұясында болады.
Бүгелердің өмір сүруіне байланысты 2 топқа бөлінеді: ұя бүргесі және
жүн бүргесі. Осыған байланысты бүргені өзінің иесімен, сондай-ақ ақырғы
мекен ететін жерінен жинауға болады (иттер мен басқа жануарлардың төсеніші,
құс ұясы, кеміргіштердің іні т.б.)
Тірі жануарлардан бүргені тарау арқылы жинайды. Жәндіктің жүгірісін
тоқтату үшін алдымен жануарды жылы суға керосин қосып жуындырады. Содан жиі
дүзді тарақпен тарап жинайды.
Сондай-ақ, жануарлардың жүнін гехсахлормен сүртіп жинауға болады.
Ұсақ жануарлардан (ит – мысықтың балалары, кемірушілер, ұсақ аңдар,
т.б.) бүргені керосин буымен қуып жинауға болады. Ол үшін жануарлардың
өздеріне сай келетін кастрюлдің ішін, қақпағының ішін, керосин жағып,
осының ішіне жануарларды отырғызады, қақпағын нығыздап жабады. Біраз
уақыттан кейін кастрюлдің түбі мен қабырғасына жабысқан бүргелер қыл
қаламмен оңай жиналады. Осылайша жануарлардың төсеніштерінен де жинауға
болады (Е.Н. Павловский).
Ұсталынған жәндіктерді өлтіріп, сол сәтте бензин немесе хлороформмен
дымқылданған материалға салып содан бүргелерді 700 спирттке ауыстырады.
Бүрге мекендейтін тұрғын үйлерде, су немесе сұйық май құйылған
талерканы қоюды ұсынады, сонда секіріп жүрген бүргелер осында түседі. Ал
түнде талеркаға кішкене лампалар қойылады. Ертеңінде жабысқан бүргелерді
қыл қаламмен 700 спирттке ауыстырады [12,13].
Бүргелерді кемірушілердің інінен жинау үшін лента әдісін қолданады.
Ұсынған профессор И.Г. Иофф, өңдеген П.И. Ширинович.
Ол үшін бір жағы түтікті (фланель) ақ матаның (лента) бір жақ ұшына
бытыра немесе қорғасын кесегін тігеді. Екінші ұшына жіп байланады. Дайын
болған лентаны іннің түбіне дейін енгізеді. Бірнеше секунттан кейін лентаны
сұырып алып ақ жаймаға салады, осыған бүргелер секіріп түседі. Бүргені
жұмсақ пинцетпен немесе дымқыл қыл қаламмен кәдімгі пробиркаға жинайды.
Тік және көлбеу іннен бүргені жинау үшін ақ фланель лентаның орнына
ұзындығы резина шлангымен бірдей тігілген фланельді қолданған ыңғайлы
(ұсынған В.Н. Тер – Вартанов және Н.Х. Иванов).
Бүргелерді тірідей сақтау үшін бүрге жиналған пробирканың сыртын ақ
немесе қызыл бояумен бояйды. Ал ішіндегі 13 немесе 12 бөлігіне аздап
дымқыл топырақ немесе құм себеді [14,15,16,17,18].
Зияндылығына келер болсақ бүргенің кейбір түрлері массалы түрде
тоғышарлық еткенде балапандардың өліміне әкелуі мүмкін. Бұндай бүргелерге
жататындар:
а) Cеratophyllus columbe, көгершіндерде тоғышарлық етеді.
Б) Echidnophaga gallinacae, Sarcopsyllidae тұқымдасынан, негізінде
тауықтардың қабығы мен айдарында, жиі үйректерде, кейде жылқыда, ірі
қарада, иттерде, мысықтарда және адамдарда тоғышарлық етеді.
В) Sarcopsylla penetrans – құм бүргесі, дененің алдыңғы бөлігінен
иесінің терісіне еніп күшті қабыну процесін тудырады, кейде тканьдер
некрозға ұшырайды. Шошқада, итте және адамда да тоғышарлық етеді.
Г) Vermipsylla alacurt – шұбар құрт деп аталады (өте ірі бүрге,
аналығының ұзындығы 16 мм, көлденең 7 мм-ге дейін жетеді). Бұл түр өкілдері
ұсақ және ірі қара малында, жылқыда және Орта Азияның тау түйелерінде
кездеседі.
Гребенюктың мәліметтері бойынша Қырғызстанда ала құрттың екі түрі
кездеседі. Қыста бұл бүргелер қойларға шабуыл жасап олардың арасында үлкен
шығын шығарады. Бұл екі түрдің бір – бірінен айырмашылығы бар. Vemipsylla
alacurt қойдың құйырығы мен құймышағына жабысады, тек күшті инвазия кезінде
– арқасында болады, ал V. Dorcardia – қойдың денесі мен төменгі жағында
тоғышарлық етеді. Ереже сияқты бүргенің ала құрт түрі тек жас жануарларға
және қыста ғана шабуыл жасайды.
Бүргелер пассивті түрде инфекция қоздырушыларын тасымалдаушы болуы
мүмкін, себебі иесін жиі ауыстырады. Бір түрдегі жануардан екіншісіне,
содан адамға осылайша бірінен соң біріне ауысып отырады.
Бүргелердің кейбір түрі гельминттің аралық иесі ретінде танымал. Осы
ретте ит бүргесі Ctenocephalides canis, мысық бүргесі Ctenocephalides filis
және адам бүргесі pulex irritans цестоданның - Dipilidium caninum аралық
иесі болып табылады.
Егеуқұйрық бүргесі Ceratophyllus fasciatus және Xenopsylla cheopis
егеуқұйырық цепенінің - Hymenolepis diminuta жұмыртқасын жейді.
Егеуқұйырық бүргесі C. Fasciatus және Тyplopsylla musculi егеуқұйырық –
трипанозын- Trypanosoma lewisi таратуы мүмкін ( Rabinowisch, 1899 т.б.).
Бүргелер туляремияны тасымалдайды (А.А. Вальферец және т.б. 1934).
Қазіргі уақытта бұл инфекция қоздырушысын сақтаушы және тасымалдаушы
ретінде мыналар танымал: Xenopylla cheopis, Сeratophyllus fasciаtus,
Ctenophthalmus pollex, Amphipsylla rossica, Ieptopsylla segnis және т.б.
Экспериментальды зақымдалған бүргелер иттің бартонеллозын, жалған
маңқаны, кемірушілердің (тышқандардың) пневмококты инфекциясын (Mauriac,
1990 және т.б.), қояндардың стафилакокты ауруын (Burgi, 1905) тудыруға
қабілетті.
Шоқа тілмесінің таралуына бүргенің кейбір түрлерінің қатысуы әбден
мүмкін. Бұл жайында сұр егеуқұйрықтан алынған Ceratophyllus fasciatus және
Xenopylla cheopis бүргелерден Ольсуфьев (1955) екі қоректі орта бөліп
алғанды куәләндірады. Бүргелер өмір бойы рикетсийді сақтап және белсенді
таратушы болып табылады. Егеуқұйрықтан зақымдалған бүргелер Xenopylla
cheopis, Leptopsylla musculi (П.Л. Солитерман, 1948) және Pulex irritans
(П.Ф. Здрадовский) өзіне тән егеуқұйрықтың эндемикалық сүзек (Rickettsia
mooseei) қоздырушысын жұқтырып, сондай-ақ бұл аурудың адамдар арсында
өршуіне себеп бола алады. Xenopylla cheopis, Pulex irritans және басқа
бүргелер түрінен рикетсий эндемикалық ыстық көтерілу (лихорадка) сүзегі
табылған.
Қазіргі уақытта бүргелердің көптеген түрлеі адамдарда нефроз – нефрит
вирусының немесе алыс шығыстағы геморрагиялық ыстық көтерілуді
тасымалдайтындығы көрсетілген. Сондай-ақ адамдардың нағыз шешегін
тасымалдауда бүргенің қатысуы әбден мүмкін (И.Г. Иофф).
Бүргенің эпидемиологиялық мәні сондай-ақ, адам обасының қоздырушысы –
Bacillus pestis ұзақ сақтап және тасымалдау қабілеттілігі анықталған. Бұнда
негізгі рөль атқаратын бүгенің түрлері: Xenopylla cheopis және
Ceratophyllus fasciatus (егеуқұйырық бүргелері), C. Tesguorum және
Neopsylla setosa (сарышұнақ бүргесі) және Pulex irritans (адам бүргесі).
Обаны құс бүргесі де тасымалдауы мүмкін: Frantopsylla frontalis R.
Және Ceratophyllus avicitelli joff, бірақ суыр, сарышұнақта паразиттік
тіршілік етеді, осындай жолмен табиғаттың инфекция ошағын актвиті жағдайда
сақтауға қабілетті болады.
Үй жануарларынан обамен кейбір жағдайларда түйелер, қойлар және ірі
қара малы ауыруы мүмкін.Адам обаны – зақымдалған бүрге шаққанда
(инокулация), немесе теріні сүрткенде жәндікті мыжып тастағанда және шаққан
жерді қасығанда (контоминация) жұқтырады. Бүргенің организмінде оба
қоздырушысының сақталу мерзімі кестеде көрсетілген [19,20,21].
Кесте 2-Бүрге организмінде ауру қоздырушыларының сақталу мерзімі.
Аурудың Қоздырушылардың өмір сүру Қоздырушының Автор, жыл
қоздырушысы ортасы өмір сүру
ұзақтығы
Basillus Аш бүрге организімінде, 370
pertis температурада өмір сүреді. 5 тәулік Д.А. Галов
Осында, 18-200 температурада, 90 тәулік және
Осында 0-150 температурада 386 тәулік И.Г. Мофф
жануардың денесінде 1926, 1928
зақымдалған бүргені
азықтандыру, 370 температура 27 тәулік
Осы жағдайда 270 температура 62 тәулік
Осы жағдайда14-250 температура
Аналогиялық жағдайда 0-150 240 тәулік
Экскрементті бүрге 358 тәулік
Бүргенің организмінде 2 ½ айға дейін
5 айға дейін
Bacterium Ctenophthalmus pollex В.М. Туманский
tularense организмде және Ct.orientalis 3 айдан жоғарыИ.М. Поляк
организмде де болуы мүмкін 1932
А.А. Вальферц
С.А. Каспокова
А.А.
Флегонтова
1934
24 сағат
Ct. Assimilis организімде
23-260 темпераурада
Rickettsia Leptopsylla musali және
drowazeki Ceratophyllus fasciatus 24 сағат
Бөртпе Бүргенің организмінде
сүзегінің
қоздырушысы
Rickettsia Ctenocephalides canis және Жәндіктің Бланк және
ricketsi Xenopsylla cheopis бүргесінің барлық өмір Бальтазар 1944
Таулы жкрдің организмінде ағымында
теңбілді ыстық
көтерілуі
Rickettsia Dulex irritans бүргенің Жәндіктің Бланк және
mooseri организмінде барлық өмір Бальтазар 1944
Егеуқұйрық ағысында П.Ф.
эндемикалық Осында 100 күннен Здрадовский
сүзегінің жоғары
қоздырушысы Бланк және
Құрғақ нәжісте бөлме Бальтазар 1937
температурасында 40 күн
Rickettsia Ctenocephalides canis бүргенің44 күнге дейінБланк және
conori марсельорганизімінде Бальтазар 1937
ыстық көтерілу
қоздырғышы
Бүргелер өте ұзақ өмір сүреді. Адам бүргесі (pulex irritans) орташа
алғанда 513 күн, ит бүргесі (Ctenocephalides canis) 234 күн, егеуқұйрық
бүргесі (Ceratophyllus fasciatus және Xenopsylla cheopis) -100 күн,
сарышұнақ бүргесі (Neopsylla setsa) лабораториялық жағдайда 1725 күнге
дейін өмір сүреді.
Бүргелердің сыртқы морфологиясын зерттеп, түрлерін анықтау үшін
уақытша және тұрақты микроскопиялық препараттарды қолданады.
Микроскопиялық препарат арқылы бүргені өте анық көре аламыз. Осыдан
бүргені қай тұқым мен түрге жататын және басқа бүргелерден айырмашылықтарын
ажыратуға мүмкіндік болады.
Зерттеу аяқталғаннан кейін жапқыш шынының бұрышына қатысты қашықтықта
қандай да бір материалдан (картон, балауыз) тігінен қатарластырып
орналастырады [22].
Бүргелер барлық жерде таралады. Жануарлар мен құстар былай тұрсын
олардың үйшік, ін, ұяларында, тіпті тұрғын үйлерде де таралады.
Сонда, бүргелер үй жануарларында ғана өмір сүрмейді ме? Бүргенің өмір
сүру кезеңін екі фазаға бөлуге болады:
Бірінші, жұмыртқадан балаң құрт, содан құыршақтан толық дамуға дейін –
бұл процестің барлығы жерде өтеді (шөпте). Тек ересегі ғана өзінің
асыраушы - иесінде өмір сүреді. Ұрықтану және жұмыртқа салуда осында
өтеді. Бұл процесті жәй жерде өткізуге болады, бірақ жануар денесінде де
жиі кездеседі. Жануар қышынып – қасынған кезде жан – жағына бүргені
лақтырады, осылай қоршаған ортаға таратады.
Бүргенің пәтерде пайда болуы кездейсоқ па? Өкінішке орай кездейсоқ
емес. Бүргенің тұрғын үйде таралуы эндемикалық факт болып табылады, тіпті
олар көзге көрінбегенімен де әйтеуір бір жерде бүргенің жұмыртқасы мен
балаң құртының тығылып жатқанына сенімді болыңыз.
Бүргелер жақсы күтілген таза үйде өсіп – өнуі мүмкін бе? Өкінішке орай
мойындауға тура келеді, тіпті гигиеналық жағынан жоғары дәрежеде тазалықты
сақтау абсалютті кепілдік беру мүмкін емес. Дезинфекциялық заттардың
барлығы бүрге жұмыртқасын жою жоспарында ешқандай нәтиже бермейді. Кейінгі
зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, шынымен де бұл паразиттер көбінесе тұрғын
үйлерде таралады екен.
Бүргенің тұрғын үйде таралуының қандай теріс әсерлері бар?
Паразиттердің бар болуы ең алдымен біздің төрт аяқты досымызға ыңғайсыздық
тудырады. Тіпті үнемі күтімде ұстап, жуылып, таралғанына қарамастан
бүргенің шабыуына ұшырау мүмкін.
Соңында, бүргенің мөлшері өзін қоректендіруші иесінің денесінде қаптап
кеткенде, ашыққан бүрге келесі обьект – адамға ауысады. Бұл көпшілігмен
болған жағдай, демалыстан үйіне оралғанда қаптаған бүрге аяқтарын тістеп
шабуыл жасаған.
Бүрге өзінің даму цикілін қуыршақта жетіліп, содан ересек бүргеге
айналуымен аяқтайды. Бірақ ол өмір сүру үшін оның ценсорлы аппараты уақытша
азықтандырушы табылғандығы жөнінде сигнал алмағанша өзінің қабығынан
шықпайды. Ондай жағдайда бүргенің аман қалуы, аштыққа деген ерекше
қабілеттілігі – бір жылды көрсетеді. Жазда, температура мен ылғалдылық
біршама жақсы жағдай тұғызғанда бүргенің толық даму типі айтарлықтай
тезірек өтеді. Егерде қоршаған ортада өзіне қажетті ешкім табылмаса өзінің
уақытын аш күйінде шыдамдылықпен тосады [23].
Үй жануарларының бүргесінен құтылуға бола ма? Иттер мен мысықтардың
бүргесіне қарсы күрес қайта – қайта жүйелі түрде жүргізілу қажет, бірақ бұл
жеткіліксіз: барлық бөлмелерді арнайы заттармен міндетті түрде өңдеу қажет.
Өкінішке орай, бүргеге қарсы, оларды 100% жоятын қару әлі жоқ, дегенмен
ғылыми ізденістердің нәтижесінде әр жыл сайын нәтижелігі жағынан жоғары,
уыттылық жағынан төмен жаңа химиялық заттар шығаруда. Қазіргі уақытта
қолданылатын заттар екі типке бөлінеді: бұлар, тозаңға айналдырылған
қоспасы бар баллондар, пиретроид қоспалар негізінде дайындалған (жабайы
түймедақ сорттарынан) және жәндіктердің өсуін шектейтін компоненттерден
тұратын аэрозольдар.
Дезинфекцияны қалай дұрыс жүргізу керек? Ең алдымен білуіміз керек,
дезинцекцияны жылына кемінде екі рет жүргізу қажет: жазғы маусым алдында
және аяғында. Үйдің барлық бөлмелеріне дұрыстап тиянақты дезинцфекция
жүргізеді. Бұл мақсатта приеттроид негізіндегі заттарды қолданған жөн,
баллон көмегімен барлық беткейді сенімді және тиянақты түрде жаба аламыз.
Бұндай дезинцекцияны аэразольды қолдану арқылы толықтырамыз: биологиялық
құрамы бүргенің балаң құрттарын ең көп жиналатын жерлерді құрту: клемшелер,
үй жануарлар төсеніші, диван, кресло және т.б. жылына үш рет өңдеу
жеткілікті деп саналады [24].
Жануар денесіндегі бүргені жою үшін дус, ерітінді, эмульсия, шампунь
және аэразоль түріндегі инцектициттер қолданады. Препаратты таңдауда оның
әсер ету ұзақтығын және жануардың организміне уыттылығын ескереді.
Осы мақсатта 1% хлорофос ерітіндісін қолданады, екінші тәсіл
скипидардың көмегімен жануарлардың жүнінің аздаған бөлігін сүртіп, жаңасын
біртіндеп қоса отырып сүртеді.
Мұндай процедураны ашық ауада жүргізген жөн, өйткені бүгелер иттің
жүнінен секіріп кетеді.
Сондай-ақ 0,5% карбофостың сулы эмульсиясы, трихлорметафос-3, фоксим
(себация) 0,1% неоцидолдың сулы эмульсиясы (диазинона) переметрин
(стомозан, анометрин), неостомозан (трансмикс, тетрамитрин), 0,1%
эктоминнің сулы эмульсиясы, бутокс немесе адвантейдж.
Жүйелі әсер ететін инсектициттерден тигувон – 10 препаратын қолданады.
Оны теріге жағады, осыдан ол жануардың қанына өтіп, бүргені өлтіреді.
0,05% аверсектин майын жануар жалай алмайтын жерлерді екі рет арасы 7
– 10 күн; сайфли (цитисат) препаратын иттерге аптасына екі рет төрт апта
бойы, мысықтарға аптасына бір рет төрт апта бойы қолданады.
Програм препаратын иттер мен мысықтарға айына бір рет тағайындайды.
Бүргеге қарсы өздерін жақсы көрсеткен гамма заттар Bolfo және
“Advantage”, “Bayer” фирмасынан, “ Frоnlline” , “Merial” фирмасынан,
бүргеге қарсы препарат және косметика Beaphar Bio-Groom фирмасынан.
Олардың көбі шампунь, сепкіш зат, дәрі сіңірілген мойынтұрық, бальзам
түрінде болып келеді, ал бөлмені өңдеу үшін шашыратқыш зат ұсынылған.
Препаратты таңдау кезінде мыналарды еске ұстау керек:
- шампуньдардың көбінде репелент әсері болмайды, яғни оның әсері ары
қарай жалғаспайды. Сондықтан шампуньмен өңдегеннен кейін басқа нәрсені
қолдану керек. Мысалы, дәрі сіңірілген мойынтұрық тағып қою.
- мойынтұрықтар химиялық және биологиялық (шөптің негізіне байланысты)
болады. Химиялық мойынтұрықтарды ит пен мысықтың күшіктеріне, жүкті және
күшікті емізіп жүрген аналықтарға қолданбайды.
- мойынтұрықты тек бүргеденм таза итке кигізу керек. Себебі ол
профилактика ретінде қызмет етеді.
- бүргеге қарсы шашыратқыш затпен (спрей) өңдеуді толықтай жүргізу
керек. Ескеретін жайт, егер ұзын жүнді ит болатын болса, онда оны терісімен
қосып түгелдей сулау керек.
- тамшылар негізі екі – төрт апта әсер етеді. Ол белгілі бір салмаққа
есептелінген, тубиктің ішіндегісін жануардың шоқтық аймағының терісіне жай
ғана сығып шығарылады.
- бөлмені өңдейтін спрей 4 айға дейін әсері болады.
Бүргемен күресті сәтті жүргізу үшін бүргелерге қоршаған ортаға олардың
дамуына қолайсыз жағдай тұғызу керек. Ол үшін алдымен бөлмеге күнделікті
ылғалды тазалау жүргізу керек. Еденнің тесіктерін шпаклёвка немесе арнайы
замазкамен бітейді. Жануардың жататын орнын, үйшігін, буткасын, төсенішін
үнемі тазалап, төсеніштерін жуып отыру керек. Немесе, оларды ыстықпен
парлайды, инсектитцидтермен өңдейді (аэрозольдар Акродекс, Вольфо,
Фронтлайн, Дерматозоль, Акрозоль және т.б.).
Адамдарды бүргенің шабуылынан қорғау мақсатында О.В. Смирнов, Н.Д.
Правдим, М.В. Курис және К.П. Шагин (1958) киімдер мен төсек жаймаларын 10%
ДДТ дуспен, АДВ 2% эмульсиямен өңдеуді ұсынады. ДДТ препаратымен өңделген
киімде өте сирек жағдайда бір бүрге паралич болғанша адам денесіне еніп
қанын соруы мүмкін [25,26,27].
3. Еңбекті қорғау.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес адамның және азаматтың
маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР Қазақстан
Республикасындағы Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңында бұл
заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін тандауына құқығы бар.
ҚР Еңбек туралы заңында осы заңның Қазақстан Республикасындағы
азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру
барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні көрсетілген.
Қазақстан Республикасының және ҚР Еңбек туралы заңының бұл ережелері
Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблясының 1948 жылғы 10 – желтоқсанда
бекіткен Адам құқықтары, жалпы декларациясының және еңбек саласындағы
бірқатар Халықаларық – құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл – рухани
қабілетттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл
– ой және рухани қабілеттіліктерден туындайды да, бұлардың нәтижесінде
материалдық, рухани және санаткерлік құндылықтар жасалады.
Қазақстанның және өзге де кеңестік мемлекеттердің нарықтық
қатынастарға өтуі Кенестік Одақ, 1930 жылдан 1991 жылдарға дейін білмеген
жұмыссыздықтың пайда болуына және еңбек нарығынын туындауына алып келеді.
Қазіргі заманда еңбек нарығы азаматтарды лайық жұмыспен тиімді
қамтамассыз етумен, жұмыс күшіне қатысты ұсыныстар мен сұраныстарды
қанағаттандырумен байланысты экономкалық және құқықтық қатынастардың
жиынтығын білдіреді.
Азаматтар халықты жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыру саласында
мыналарға құқылы:
- жұмыс берушіге, халықты жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органға
немесе жеке агенттікке тікелей жүгіну жалы арқылы жұмыс орынын еркін
таңдауға;
- шетелде өзі дербес жұмыс іздеуге және жұмысқа орналасуға;
- халыққа жұмысқа орналастыруға қатысты көмек көрсететін халықты
жұмыспен дамту жөніндегі уәкілетті органдардан және жеке
агенттіктерден ақпарат және кеңес алуға;
- қоғамдық жұмыстарға қатысуға;
- мемлекеттік органдардың және агенттіктердің және олардың лауазымды
тулғаларының әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) , шешімдерін орталық
атқарушы органда және сотта шағымдауға;
- мақсаты әлеуметтік көмек алуға;
- оның келісімен уәкілеттік органдардың кәсіби дайындықтан өтуге
жіберуіне.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара
байланысты түсініктер, қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс
уақыты арқылы анықталады.
ҚР Еңбек туралы заңының 45 – бабы
1. Қызметкерлер және еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін
орындауға міндетті уақыт жұмыс уақыты болып есептеледі.
ҚР Еңбек туралы заңының 48 бабы.
2. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспаун тиіс.
Жұмыс уақытының қалапты ұзақтығы – бұл адамның өмір сүруіне және
дамыуна зиян тигізбейтін, жыл, апта, күн бойлы еңбек ұзақтығы.
Қазақстан Республикасының ҚР еңбек туралы заңына сәйкес
қызметкерлердің жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы 40 сағаттан аспауы тиіс.
Жұмыс уақытының ұзақтығын шектеудің мақсаты – қызметкерлердің
денсаулығын қорғауға, олардың жұмысқа қабілеттіктерін арттыруға, оның
тұлғасының дамуына, жұмыс уақытының бос уақытты біліктілікті көтеруге және
қосымша кәсіп иеленуге және еңбек өнімділігін арттыруға жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының ҚР Еңбек туралы заңының 46 – бабы:
1.Қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін жұмыс уақытының қысқартылған
ұзақтығы:
1) он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына
24 сағаттай, он алтыдан он сегіз жасқа дейін – аптасына 36 сағаттан
аспайтын
2) ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда
істейтін қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайтын болып
белгіленеді.
2. Жұмыс істеу жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартуға құқық беретін
өндірістердің, цехтардың, кәсіптер мен қызметтердің тізімін сондай – ақ
еңбек жағдайлары зиянды (өте зиянды) және (немесе) ауыр (өте ауыр), қауыпты
(өте қауіпті) жұмыстардың тізбесін еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган белгілейді.
Еңбек туралы заңдарда демалыс уақытының келесі түрлері белгіленген:
- күнделікті жұмыс барысындағы үзілістер;
- жұмыс күндері арасындағы күн сайынғы демалыс күндері;
- апта сайынғы демалыс күндері;
- жыл сайынғы мереке күндері;
- жыл сайынғы еңбек демалысы;
Қазақстан Республикасының Конституциясы еңбек үшін қандай да бір
кемісітусіз және заңда көзделген ең төмен мөлшерден кем емес ақы алу
құқығын бекіткен.
1. Жұмыс беруші осы заңға, жеке еңбек ұжымдық шарттарға сәйкес
қызметкердің еңбегіне ақы төлеуі мүмкін.
2. Қызметкердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде және еңбекке ақы
төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектік жеке
және ұжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.
3. Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың саны мен сапасына,
күрделілігіне қарай белгіленеді.
4. Ұжымдарда еңбекті ақы төлеу жүйелі ұжымдық шарттармен және жұмыс
берушінің актілерімен белгіленеді [28].
Қазақстан Республикасының Коституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір
құрамдас бөлігі бұзысаа, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылады деп саналады.
Еңбекті қорғауда еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс. Егер жұмыс
істейтін орындарда адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса,
онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны
сөзсіз. Немесе егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну,
санитарлық – гигиеналық бөлмелар жабдықталмаса, қажетті су мөлшері болмаса,
немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса не оларды зиянды
заттардың рухсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті
қорғаудың медициналық құрамдас бөлігінің бұзылғанын білдіреді, бұл
дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылған, яғни, сол жерде жұмыс істейтін
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төнген.
Дәл осындай жағдай еңбекті қорғаудың экономикалық аспектісі бұзылған
кезде де орын алады, яғни, еңбекті қорғау қаржыландырылмаса және осының
нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арналы киіммен қамтамасыз
етілмесе, ескірген жабдықтар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбекті жағдайларын тудыратыны сөзсіз.
Өкінішке орай, мойындайтын бір жайт, ғылыммен техниканың қазіргі кезгі
даму деңгейінде өндірістің адамға қатысты зиянды әсері әлі де толығымен
жойылмаған. Сондықтан, зиянды және қауіпті еңбек жағдайлары, ерекше
температуралық жағдай, ластану және тағы басқа орын алған жұмыстарда
қызметкерлерге нормаларға сәйкес арнайы киім, арнай аяқ киім және де маска,
қорғанышты көзілдіріктер, қорғау белбеулері, сабын және тағы басқа сияқты
өзіндік қорғанудың өзге де құралдары берілуі тиіс. Басшылықтың міндетіне
тек өзіндік қорғану құралдарын беру – ғана емес, сонымен қатар, оларды
сақтауды, жууды, кептіруді, тазалауды, жөндеуді және тағы басқа қамтамасыз
ету кіреді.
Зиянды еңбек жағдайларды орын алған жұмыста қызметкерлерге сүт және
белгіленген нормаларға сәйкес оған теңестірілген азық – түлік өнімдері, ал
аса зиянды еңбек жағдайында жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz