Электрондық оқытушы құралдар



МАЗМҰНЫ 2

КIРIСПЕ 3

I ТАРАУ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚЫТУШЫ ҚҰРАЛДАР 5
1.2. ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫҢ СИПАТТАМАСЫ 6
1.3 ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚ КIМГЕ ЖӘНЕ НЕ ҮШIН ҚАЖЕТ? 8
1.4 ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ЖАСАУДЫҢ НЕГIЗГI КЕЗЕҢДЕРI 8
1.5 ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ЖАСАУ БОЙЫНША МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУЛАР 9
1.6 ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ПАЙДАЛАНУҒА ДАЙЫНДЫҚ 11

II ТАРАУ “МӘЛIМЕТТЕР БАЗАСЫН ЖОБАЛАУ” БОЙЫНША ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚ 12
2.1 МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫН ҚҰРУ НЕГІЗДЕРІ 12
2.2 НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАМАЛАР 16
2.3 ДЕРЕКТЕР МОДЕЛЬДЕРІНІҢ ҚЫСҚАША МІНЕЗДЕМЕСІ 23
2.4 РЕЛЯЦИОНДЫҚ МӘЛIМЕТТЕР БАЗАСЫ 30
2.5 SQL КОМАНДАСЫН ҚОЛДАНУҒА МЫСАЛЫ 42
2.6 МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫН ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ 44
2.7 ИНФОЛОГИЯЛЫҚ ҮЛГІЛЕУ 58
2.8 VISUAL BASIC . VBA (MICROSOFT ACCESS МЫСАЛЫНДА) 64

III ТАРАУ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ҚҰРУ ЖОЛДАРЫ 80
3.1 JAVASCRIPT ДЕГЕНІМІЗ НЕ? 80
3.2 ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУ 80
3.3 АСCESS ОРТАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҮРУ 83

ҚОРЫТЫНДЫ 86

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 87
Кiрiспе

Бiлiм беру реформасы мультимедиалық технологиялар болып табылатын электрондық оқулық, құрал, тренажерлар түрiндегi компьютерлiк пакеттердi құру шарттарында ғана орындалуы мүмкiн.
Жоғарғы оқу орындарында студенттерге бiлiм беруде компьютердi қолдану оларды аудиториялық, яғни лекциялық және лабороториялық сабақтарда, өз бетiмен бiлiм алу сабақтарында, алыстан оқыту жағдайында пайдалану мүмкiндiгiн туғызады.
Бүгiнгi таңда оқу процесiнде арнайы оқыту жүйелерiн, оқыту процесiнде электрондық шолу ресурстарын пайдалану өзектi мәселе болып отыр.
Компьютерлiк оқыту жүйелерiнiң бiр формасы электрондық оқулық болып табылады. Электрондық оқулық деп өз бетiмен немесе оқытушының қатысуымен оқу курсын немесе оның бiр бөлiмiн компьютердiң көмегiмен меңгерудi қамтамасыз ететiн программалық - әдiстемелiк кешендi айтады.
Электрондық оқулық бiрiншi кезекте басылымдарды толықтыратын, жаңа ақпарат ұсынатын және бiлiм алушының алған бiлiмдерi мен дағдыларын шектеп тестiлеуге бағытталуы керек.
Электрондық оқулық өз алдына мультимедиалық өнiмдi бiлдiредi, ол өз бетiмен бiлiм алу режимiнде және оқытушы бiлiм алушы үшiн қарапайым нұсқаушыдан кеңесшiге ауысатын режимде де студенттердi тиiмдi бiлiммен қамтамасыз етуi керек. Бұл айтылғандардан оқулық үздiксiз, әр қадам бойынша бiлiм беру режимiн қамтамасыз етуi керектiгi шығады. Курстың әрбiр мәтiндiк үзiндiсi практикалық жаттығулар және бақылау – тестiлеу сабақтарымен жалғасуы керек.
Ақпарат жүйесi (АЖ) – қандай да бiр объектiнi басқаруға қажеттi ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, iздеу және шығарып беру жүйесi деп қарастырылады. Әрбiр ақпарат жүйесi (АЖ) ақпараттық объектiлердiң бiрiгуiн қамтитын қандай да бiр ақпараттық кеңiстiктi бейнелейтiн пәндiк саланы иемденедi. Ақпаратты қандайда бiр мәселелердi шешу үшiн пайдалы болатын, қабылданып алынған, түсiнiктi және бағаланған жаңа бiлiм деп түсiнейiк. Ақпарат дегенiмiз, оны алушы кiсiге дейiн қабылдау механизiмiнiң қабылданды – түсiнiктi – бағаланды деген үш сүзгiсiнен өткен нәрсе.
Мультимедиалық ақпаратты - әдiстемелiк кешендердi практикада пайдалану белгiлi бiр техникалық шарттарға, бiрiншiден, жаңа сипаттағы аудиториялық қордың бар болуын талап етедi. Мультимедиа құралдарын пайдаланып лекциялар даярлауға қосымша жұмыс уақытын шығындауы, сонымен бiрге мультимедиалық аудиториялар, компьютермен жабдықталған лабораторияларды құру, олардың тұрақты жұмыс жасауын ұйымдастыруға арналған материалды қаржылық ресурстарды қажет етедi. Ал, жалпы оқу процесiнде электрондық шолу ресурстарын пайдалану шарттарында электрондық оқулық студенттердiң уақытын үнемдейдi, өз бетiмен бiлiм алу, алыстан оқу жағдайында студенттерге үлкен көмек болады. Осыған орай, көкейтестi мәселе техника мен телекоммуникация байланыстарының жаңа дидактикалық мүмкiндiктерiнiң даму есебiнде бiлiм берудiң жаңа компьютерлiк әдiстерiн өңдеу болып отыр және көрсетiлген бағытта жұмысты жалғастыруды қажет етедi.
Бiтiру жұмысының мақсаты “Ақпараттар жүйесiн математикалық жабдықтау және басқару” кафедрасының негiзгi пәндерiнiң бiрi болып табылатын “Мәлiметтер базасы ” курсы бойынша электрондық оқулықтың нұсқасын жасау.

Осы мақсатқа жету барысында келесi мiндеттер туады:
 “Мәлiметтер базасы” бойынша теориялық материал жинау;
 Теориялық материалдар бойынша тапсырмалар ұйымдастыру, оларды орындау әдiстемесiн көрсету, бақылау сұрақтар ұйымдастыру;
 Теория және практиканы бiр жүйеге келтiру;
Курс бойынша тест тапсырмаларын ұйымдастыру.
Берiлген бiтiру жұмысым кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан және қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Қолданылған әдебиеттер:

1. Савельев А. и др. «Создание и использование баз данных», М: 1991
2. Куправа Т.А. «Создание программирования баз данных средствами СУБД», М: Мир, 1991.
3. Шумаков П.В. Delphi3 и разработка приложений баз данных. М: «Нолидж». 1998 – 704с.
4. Шумаков П.В., Фаронов В.В. Delphi4. Руководство разработчика баз данных. М: «Нолидж», 1999 – 560с.
5. Голицына О.Л. и др «Базы данных», М.: «Форум - Инфра» 2003.
6. Дейт К. «Руководство по реляционной СУБД» М.: «Финансы и статистика» 1988
7. Диго С. М. «Проектирование баз данных», «Финансы и статистика» 1988
8. Дрибас В.П. «Реляционные модели баз данных». Минск: Издателство БГУ, 1982
9. Голицина О.Л. «Базы данных. Интеллектуалная обработка информации». М.: «Нолидж», 2000
10. Жантекеева З.Ө., Нақысбеков О. Орысша – қазақша оқушыларға, студенттерге арналған сөздiк. Алматы 2001.

Электрондық оқытушы құралдар

Мазмұны

Мазмұны 2

Кiрiспе 3

I ТАРАУ Электрондық оқытушы құралдар 5

1.2. Электрондық оқулықтың сипаттамасы 6
1.3 Электрондық оқулық кiмге және не үшiн қажет? 8
1.4 Электрондық оқулықты жасаудың негiзгi кезеңдерi 8
1.5 Электрондық оқулықты жасау бойынша методикалық нұсқаулар 9
1.6 Электрондық оқулықты пайдалануға дайындық 11

II ТАРАУ “МӘлiметтер базасын жобалау” бойынша электрондық оқулық 12

2.1 Мәліметтер базасын құру негіздері 12
2.2 Негізгі түсініктер және анықтамалар 16
2.3 Деректер модельдерінің қысқаша мінездемесі 23
2.4 Реляциондық мәлiметтер базасы 30
2.5 SQL командасын қолдануға мысалы 42
2.6 Мәліметтер базасын жобалау және қолдану 44
2.7 Инфологиялық үлгілеу 58
2.8 Visual Basic – VBA (Microsoft Access мысалында) 64

III ТАРАУ Электрондық оқулықты құру жолдары 80

3.1  JavaScript дегеніміз не? 80
3.2 Электрондық оқулықты құрастыру 80
3.3 Асcess ортасында мәліметтер қорын қүру 83

Қорытынды 86

Қолданылған Әдебиеттер: 87

Кiрiспе

Бiлiм беру реформасы мультимедиалық технологиялар болып табылатын
электрондық оқулық, құрал, тренажерлар түрiндегi компьютерлiк пакеттердi
құру шарттарында ғана орындалуы мүмкiн.
Жоғарғы оқу орындарында студенттерге бiлiм беруде компьютердi қолдану
оларды аудиториялық, яғни лекциялық және лабороториялық сабақтарда, өз
бетiмен бiлiм алу сабақтарында, алыстан оқыту жағдайында пайдалану
мүмкiндiгiн туғызады.
Бүгiнгi таңда оқу процесiнде арнайы оқыту жүйелерiн, оқыту процесiнде
электрондық шолу ресурстарын пайдалану өзектi мәселе болып отыр.
Компьютерлiк оқыту жүйелерiнiң бiр формасы электрондық оқулық болып
табылады. Электрондық оқулық деп өз бетiмен немесе оқытушының қатысуымен
оқу курсын немесе оның бiр бөлiмiн компьютердiң көмегiмен меңгерудi
қамтамасыз ететiн программалық - әдiстемелiк кешендi айтады.
Электрондық оқулық бiрiншi кезекте басылымдарды толықтыратын, жаңа
ақпарат ұсынатын және бiлiм алушының алған бiлiмдерi мен дағдыларын шектеп
тестiлеуге бағытталуы керек.
Электрондық оқулық өз алдына мультимедиалық өнiмдi бiлдiредi, ол өз
бетiмен бiлiм алу режимiнде және оқытушы бiлiм алушы үшiн қарапайым
нұсқаушыдан кеңесшiге ауысатын режимде де студенттердi тиiмдi бiлiммен
қамтамасыз етуi керек. Бұл айтылғандардан оқулық үздiксiз, әр қадам бойынша
бiлiм беру режимiн қамтамасыз етуi керектiгi шығады. Курстың әрбiр мәтiндiк
үзiндiсi практикалық жаттығулар және бақылау – тестiлеу сабақтарымен
жалғасуы керек.
Ақпарат жүйесi (АЖ) – қандай да бiр объектiнi басқаруға қажеттi
ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, iздеу және шығарып беру жүйесi деп
қарастырылады. Әрбiр ақпарат жүйесi (АЖ) ақпараттық объектiлердiң бiрiгуiн
қамтитын қандай да бiр ақпараттық кеңiстiктi бейнелейтiн пәндiк саланы
иемденедi. Ақпаратты қандайда бiр мәселелердi шешу үшiн пайдалы болатын,
қабылданып алынған, түсiнiктi және бағаланған жаңа бiлiм деп түсiнейiк.
Ақпарат дегенiмiз, оны алушы кiсiге дейiн қабылдау механизiмiнiң қабылданды
– түсiнiктi – бағаланды деген үш сүзгiсiнен өткен нәрсе.
Мультимедиалық ақпаратты - әдiстемелiк кешендердi практикада пайдалану
белгiлi бiр техникалық шарттарға, бiрiншiден, жаңа сипаттағы аудиториялық
қордың бар болуын талап етедi. Мультимедиа құралдарын пайдаланып лекциялар
даярлауға қосымша жұмыс уақытын шығындауы, сонымен бiрге мультимедиалық
аудиториялар, компьютермен жабдықталған лабораторияларды құру, олардың
тұрақты жұмыс жасауын ұйымдастыруға арналған материалды қаржылық
ресурстарды қажет етедi. Ал, жалпы оқу процесiнде электрондық шолу
ресурстарын пайдалану шарттарында электрондық оқулық студенттердiң уақытын
үнемдейдi, өз бетiмен бiлiм алу, алыстан оқу жағдайында студенттерге үлкен
көмек болады. Осыған орай, көкейтестi мәселе техника мен телекоммуникация
байланыстарының жаңа дидактикалық мүмкiндiктерiнiң даму есебiнде бiлiм
берудiң жаңа компьютерлiк әдiстерiн өңдеу болып отыр және көрсетiлген
бағытта жұмысты жалғастыруды қажет етедi.
Бiтiру жұмысының мақсаты “Ақпараттар жүйесiн математикалық жабдықтау
және басқару” кафедрасының негiзгi пәндерiнiң бiрi болып табылатын
“Мәлiметтер базасы ” курсы бойынша электрондық оқулықтың нұсқасын жасау.

Осы мақсатқа жету барысында келесi мiндеттер туады:
▪ “Мәлiметтер базасы” бойынша теориялық материал жинау;
▪ Теориялық материалдар бойынша тапсырмалар ұйымдастыру, оларды орындау
әдiстемесiн көрсету, бақылау сұрақтар ұйымдастыру;
▪ Теория және практиканы бiр жүйеге келтiру;
Курс бойынша тест тапсырмаларын ұйымдастыру.
Берiлген бiтiру жұмысым кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан,
қосымшалардан және қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

I ТАРАУ Электрондық оқытушы құралдар

1.1 Негiзгi ұғымдар
Электрондық басылым (ЭБ) – бұл графикалық, тексттiк, цифрлiк, тiлдiк,
музыкалық, видео, фото және ақпараттар, сонымен қатар қолданушының
басылымдық құжаттардың жиынтығы. Электрондық басылымдар кез келген
электрондық тасымалдаушыларда – магниттiк оптикалық оптикалы дискiлерде
орындалуы және электрондық компьютерлiк желiлерде жариялануы мүмкiн.
Оқу электрондық басылымы (ОЭБ) – бiлiмнiң сәйкес ғылыми – практикалық
саласы бойынша жүйеленген материалдарды қамтуы керек және студенттер мен
оқушылар осы саладағы бiлiмдер, бiлiктер және дағдыларды белсендi түрде
меңгеруi керек.
Оқулық (О)- мемлекеттiк стандартқа және оқу программасына сәйкес оқу
пәнiнiң немесе оның тарауын жүйелi мазмұндаудан тұратын басылымы.
Электрондық оқулық (ЭО)-өз бетiмен немесе оқытушының қатысуымен оқу
курсын немесе оның бiр бөлiмiн компьютердiң көмегiмен меңгерудi қамтамасыз
ететiн программалық-әдiстемелiк кешендi айтады.
Оқу құралы (ОҚ)- бұл берiлген басылымның түрi ретiнде ресми түрде
бекiтiлген және оқулықты толықтыратын немесе оны бөлшектеп немесе толық
алмастыратын оқулық.
Электрондық оқу құралы (ЭОҚ)-оқулықты толығымен немесе жартылай
ауыстыратын немесе толықтыратын және берiлген түрдегi басылым ретiнде
бекiтiлген электрондық басылым.

Гиертекст-электрондық формада ұсынылған және оның бiр фрагментiнен
басқа фрагментiне дер кезiнде өтудi қамтамасыз ететiн тармақталған
байланыстар жүйесiмен жабдықталған текст.

Интеллектуалдық ядро-математикалық операцияларды сандық және символдық
формада шығаратын программалардың арнайы жиынтығы.

Визуализация-суреттердiң, графиктердiң және анимацияның көмегiмен
көрнекi түрде көрсетiлуi.

1.2. Электрондық оқулықтың сипаттамасы

Электрондық оқулық-оқу әдебиеттiнiң жаңа жанры болып табылады. Қазiргi
заманда бiлiм беру реформасында арнайы компьютерлiк аудиторияларда
өткiзiлетiн практикалық сабақтарда, жатақханада , үйде ДЭЕМ – де
студенттердiң, оқушылардың және мұғалiмдердiң өзiндiк жұмыс жасауы үшiн
электрондық кiтаптар пайдаланған ыңғайлы. Дегенмен электрондық оқулық
кәдiмгi кiтапты толық ауыстырмайды және ауыстыра алмайды. ЭО әдебиеттiк
шығарманы экранизациялау қандай да бiр жанрға жататындай, ЭО – та оқу
мiндетiндегi шығарманың жаңа жанрына жатады. ЭО бiршама ұғымдарды,
тұжырымдарды және көптеген мысалдардың түсiнуiн және тез есте сақтауын
максималды түрде жеңiлдету керек.

Электрондық оқулықты құру барысында кейбiр принциптер мен Ақпараттық
жүйенiң белгiлерiне жүгiнiуiмiз керек:

1. Кванттау принципi: Мазмұны бойынша тұйық, көлемi минимальдi модульдерден
тұратын материалдық бөлiмдерге бөлiнуi.
2. Толықтық принципi: Әрбiр модульдердiң құрамында келесi компоненттер
болуы тиiс.
▪ Тоериялық ядро;
▪ Тоерия бойынша бақылау сұрақтар;
▪ Мысалдар;
▪ Өзiндiк жұмысы бойынша есептер мен жаттығуларды шешу;
▪ Барлық модульдер үшiн бақылау сұрақтары жауаптарымен;
▪ Бақылау жұмысы;
▪ Контекстiк анықтама;
▪ Тарихи түсiнiктемелер;
3. Көрнекi принципi: әрбiр модуль коллекциялық кадрлардан олардың iшiнде
минимум текст және визуалдардан құрылуы керек.
4. Тармақталу принципi:пайдаланушының басқа бiр модульге өту үшiн, әрбiр
модуль гипертексттiк сiлтеулермен басқа модульдермен байланысуы керек.

5. Реттеу принципi:оқушылардың дербес кадрларды ауыстыруды және экран
бетiне кез келген мысалдарды шақыруға мүмкiндiгi бар.

6. Бейiмделу принципi:пайдаланушы оқу барысында электрондық оқулыққа
бейiмделуi керек.

7.Компьютерлiк қолдау принципi: кез келген мезетте пайдаланушы компьютерлiк
қолдау ала алады.

8. Жинақтылық принципi: электрондық оқулық форматтарда орындалуы керек.

Ақпараттық жүйенiң белгiлерi:
1. Басқару объектiсiнiң сипатымен;
2. АЖ – ны тұрғызу мен жұмыс iстеудiң жинақталған тәжiрибесiмен;
3. Басқару және басқарылушы жүйелерiнiң құрылымымен;
4. Мәлiметтердi жинауда, өткiзiп беруде және өңдеуде қолданылатын
жабдықтармен;
5. АЖ – ны басқару объектiсiнiң жетекшiлiк тұрғысымен және т.б.

1.3 Электрондық оқулық кiмге және не үшiн қажет?

Электрондық оқулық күндiзгi әсiресе дистанциялық оқу бөлiмiнде
оқитындарға жеке түрде жұмыс жасау үшiн қажет. Өйткенi ол:
- Оқытылатын материалды басқалардың көмегiмен түсiнудi жеңiлдетедi;
- Дайындық деңгейiне байланысты студенттiң қажеттiлiктерiне сәйкес
интеллектуалдық мүмкiншiлiктермен және амбицияларымен адаптацияны
жiбередi;
- Көптеген түрлендiрулерден және есептеулерден босатады, есептiң мәнiне
шоғырланып, есептер шығару және мысалдар қарастыру;
- Жұмыстың барлық кезеңдерiне байланысты өзiн - өзi тексеру үшiн кең
мүмкiншiлiктер туғызады;
Электрондық оқулық студентке берiлген пән бойынша жан – жақты бiлiм
алу үшiн қажет.
Электрондық оқулық арнайы аудиторияларда өтетiн практикалық сабақтарда
пайдалы. Өйткенi ол:
- Компьютердiң көмегiмен көптеген есептер шығаруға, алынған шешiмдердi
анализдеуге кететiн уақытты босатады;
- Мұғалiмге сабақты компьютерде өздiк жұмыс ретiнде өткiзуге мүмкiндiк
туғызады;
- Мұғалiмге компьютердiң көмегiмен оқитындардың бiлiм деңгейiн
бақылауға, бақылау жұмысының қиындық деңгейiн және мазмұнын беруге
мүмкiндiк туғызады.

4 Электрондық оқулықты жасаудың негiзгi кезеңдерi

1. Қайнар көздерiн таңдау
2. Қайта жөндеу құқығына авторлармен келiсiмдер жасау
3. Ұғымдар тiзiмiн және мазмұнын өңдеу
4. Help құру және бөлiмдер бойынша модульдегi тексттердi қайта жөндеу
5. Электрондық формада гипертексттi шығару
6. Компьютердiң көмегiмен электрондық оқулық жасау
7. Мультимедианы iске асыру үшiн мәлiметтердi сорттау
8. Дыбыстардың шығуын қамтамасыз ету
9. Дыбыстардың шығуын реализациялау
10. Визуализация үшiн мәлiметтердi дайындау
11. Мәлiметтердi визуализациялау.

1.5 Электрондық оқулықты жасау бойынша методикалық нұсқаулар

Электрондық оқулықты жасаудың бiрiншi кезеңiнде қайнар көздерi ретiнде
басылған және электрондық баспаларды таңдау керек. Олар:
• Көбiнесе стандарттық программаға толық сәйкес келу керек
• Гипертексттердi жасау үшiн ыңғайлы
• Көптеген мысалдар мен есептердi қамтиды
• Ыңғайлы форматта болады.

Екiншi кезеңде алынған қайнар көздер жиынынан бағасы және сапасы бойынша
оптималды қарым – қатынастардан келiсiмдер жасалынады.
Үшiншi кезеңде мазмұны өңделедi, яғни көлемi бойынша минималды, бiрақ
мазмұны бойынша тұйық модульдерден тұратын бөлiмдерге материалды бөлу
орындалады. Сонымен қатар пәндi меңгерiп алуға қажеттi және жеткiлiктi
ұғымдар тiзiмi қарастырылады.
Төртiншi кезеңде модульдер құрылымына, индексiне және мазмұнына сәйкес
қайнар көздердiң мәтiндерi өңделедi; тiзiмiнде қамтылмаған мәтiндер алынып
тасталынады; контексттiк анықтамалар (Help) жүйесi өңделедi; модульдер және
басқа гипертексттiк байланыстар арасындағы байланыстар анықталады.
Осындай тәсiлмен, компьютерлiк реализация үшiн гипертексттiң жобасы
дайындалады.
Бесiншi кезеңде гипертекст электрондық формада шығарылады. Нәтижесiнде оқу
мақсаттарында пайдалануға болатын электрондық басылым құрылады.
Алтыншы кезеңде компьютерлiк қолдау өңделедi: әрбiр нақты жағдайда
компьютерге берiлетiн қандай математикалық әрекеттер және компьютердiң
жауабы қандай формада ұсынылу керектiгi анықталады; интеллектуалдық ядро
жобаланады және шығарылады; математикалық есептердi шешу үшiн
интеллектуалдық ядроны қолдану бойынша пайдаланушылар үшiн нұсқаулар
өңделедi.
Нәтижесiнде студенттерге қажеттi аудиториялық сабақтарға пайдалы және
мұғалiмдерге ыңғайлы болатын қасиеттерi бар жұмыс жасайтын электрондық
оқулық құрылады.
Ендi электрондық оқулық мультимедиалық құрылғылар арқылы одан ары қарай
жетiлуiне дайын.
Жетiншi кезеңде жеке ұғымдардың түсiндiру тәсiлдерi өзгертiледi және
мультимедиалық материалдармен ауыстырылатын мәтiндер iрiктелiнедi.
Сегiзiншi кезеңде оқушының есте сақтау қабiлетiн пайдалану, яғни оқылатын
материалды түсiнуiн және есте сақтауын жеңiлдету үшiн және мәтiндiк
ақпаратты экраннан алып тастау мақсатында жеке модульдердiң дыбыстық
мәтiндерi өңделедi.
Тоғызыншы кезеңде өңделген дыбыстық мәтiндер диктафонға жазылады және
компьютерде шығарылады.
Оныншы кезеңде оқушының оқылатын материалды түсiнуiн және есте сақтауын
жеңiлдету үшiн эмоциялық жадын пайдалану тексттiк ақпараттан экранда
максималды түрде алып тастауын жеңiлдету және көрнекiлiгiн арттыру үшiн
модульдердi визуализациялау сценариi өңделедi.
Он бiрiншi кезеңде мәтiндердiң визуализациясы орындалады, яғни өңделген
сценарийлердi суреттердi, графиктердi және анимацияны пайдалану арқылы
компьютердiң жүзеге асуы.
Осымен электрондық оқулықты өңдеу аяқталады да, оны қанауға дайындық
басталады.

1.6 Электрондық оқулықты пайдалануға дайындық

Бұл жұмыс кезеңiнiң мазмұны:
1. Тестiлеу;
2. Қанау бойынша нұсқау жазу;
3. Методикалық қамсыздандыруды өңдеу;
4. Бiлiм министрлiгiнен грифтi тiркеу және алу үшiн материалдар дайындау;
5. ЭО – то қорғау және тарату;
болып табылады.

II ТАРАУ “Мәлiметтер базасын жобалау” бойынша электрондық оқулық

2.1 Мәліметтер базасын құру негіздері

1. Пәнді оқыту мақсаттары мен міндеттері
2.МБ - ның тарихы мен МББЖ даму перспективалары

1. Пәнді оқыту мақсаты мен оқу тапсырмалары

Мәліметтер және бактер базасы пәнінің оқытудың мақсаты мәліметтер
базасын теориялық негізін құру, қазіргі мәліметтер базасын басқару жүйесін
құру сонымен қатар, компьютерлік жүйеде ақпараттарды қайта өңдеу және
басқаруда қолданылады.
Пәнді оқытудың негізгі мақсаты болып студенттердің мәліметтер базасын
құру, жобалау және банктер мен мәліметтер базасын негізге ала отырып
қолдану.
а) МББЖ негізгі құралдары мен персоналды МБ технологиялары
б) Microsoft Excel Access 972000 көмегімен мәліметтер базасын бөлу
және тұтынушылар қолданатын бөлігін іске қосу.
в) Microsoft SQL Server 7.0 көмегімен сенрверлі бөлімін іске қосу
Негізгі көңіл аударарлық мәселе болып банктер мен мәліметтер
базаларының қызметі, құрылымы, негізгі түсініктер мен анықтамалар берілген
білім шегінде бағыттау; қазіргі реляционды алгебра және модельдер
қарастырылады, сонымен қатар МБ ның қазіргі стандартты жұмыс тілі, яғни SQL-
тілі;МБ жобалау сұрақтары, жалпы МБ ның қолдау принциптері, қайта өңделген
мәліметтерді бөлу, МБ дағы ақпараттардың қорғалынуы және қазіргі МБ ның
ортақ құрылысы.

2.МБ ның даму тарихы МББЖ даму перспективалары
Есептеу техникаларының даму тарихында оның қолданылуының екі негізгі
шегін бөліп көрсетуді қарастыруға болады:Бірінші шегі болып қолмен
есептеуге болмайтын өте күрделі есептерді есептеу техникасын қолдана отырып
оңтайландару.
Бұл областың дамуы күрделі математикалық есептерді интенсификациялық
әдістерді қолдана отырып шешу,бағдарламалық тілдердің пайда болуы,есептеу
алгоритмдерінің ыңғайландыруға бағытталуы,ЭЕМ дің жаңа архитиктураларының
кері байланыста қалыптасуы болып табылады.Есептеу техникаларының бұл шекте
қолданылған қайта өңделген күрделі алгоритмдердің болуы құрылысына қарай
жай мәліметтерді құруға болатын көлемі салыстырмалы түрде үлкен емес.Екінші
шегі біздің тақырыбымызға тікелей қатысты болып табылатын есептеу
техникаларын және де автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді
қолдану.Көптеген есептердің шешілу негіздері ақпараттардың қайта өңделуіне
байланысты болады.Ақпараттардың қайта өңделуін жеңілдету үшін ақпараттық
жүйе (АЖ) құрылады.
АЖ автоматтандырылуы деп техникалық құралдар,көбінесе ЭЕМ қолдану.декватты
түрде бөліп АЖ дің көбі автоматтандырылған, сондықтан оны қасқартып АЖ
деуге болады.АЖ лер аппаратты бағдарламалық істерді іске қосады, бұлар
келесі функцияларды жүзеге асырады:
Ақпараттарды компьютер жадысында сенімді сақтау.
Осы жұмысты спецификалық орындау.
Қолданушыға ыңғайлы және интерфейсті оңай қабылдау.
Әдетте мұндай жүйелер күрделі құрылымды үлкен көлемді ақпараттармен жұмыс
жасайды.Ақпараттық жүйлердің классикалық мысалдары болып кәсіпорынның
автоматтандырылған басқару жүйесіндегі(АБЖ) банктік жүйелері,авияциялық
және теміржол билеттерінің резервтік жүйелері, қонақ үй орындарының және
т.б резевтік жүйелерін айтуға болады. Есептеу техникаларының екінші шегі
біріншіден қарағанда кешірек пайда болды.Бұл мүмкіндік ақпараттардың
компьютерде сақталуының шектеулілігімен байланысты..Сенімді және ұзақ
уақытқа сақталған ақпараттар туралы еске сақтау құүралдарының болу
құрылғылары болған кезде айтуға болады., Біріншіден, компьютерде екі түрлі
жады қолданылды, бұлар магниттік ленталар және барабандар.Магниттік
ленталардың сиымдылығ айтарлықтай үлкен болды, дегенмен бұл өз табиғатынан
мәліметтерге кіру жолын қамсыздандырды. Ал магниттік барабандар еркін
кіруге мүмкіндік бергенмен, сақталынатын ақпараттар көлемі шектеулі болды.
Санды есептеулер үшін бұл шектеулер негізгі емес еді. Бірақ АЖ дегі жалпы
ақпараттық объектінің екі жақты байланысы нақты әлемнің объектілер
модельдерін бөліп көрсетеді.Тұтынушылардың ақпараттарға мұқтаждығы нақты
объектілердің жағдайын адекватты түрде бөліп көрсетеді, яғни салыстырмалы
түрде өз сұрақтарына жедел реакция беруін талап етеді., бұл үшін магнитті
ленталар мен барабандар жадысы жеткіліксіз болды.
Магниттік дисктердің пайда болуымен сыртқы жадының басқару жүйесінің
тарихы басталды. Бұған дейін әрбір қолданбалы бағдарламалар магнитті
лентаға немесе барабанға өз үлесінше бөліп, жедел жады мен ақпаратты
бағдарламалы құралдардың орнын ауыстырып отырған. Бұл дегеніміз әрбір
қолданбалы бағдарлама өз үлісіндегі мәселелерді құрылымымен атауына қарай
шешу керек болған.
Файлдар мен файлдық жүйелер. Ақпараттық жүйелердің дамуындағы басты
қадам болып файлдардың орталықтандырылған басқару жүйесі болып
табылады.Бағдарламаның көзқарасына қарасақ файл, сыртқы жадының аталған
обласы немесе шегі, мұнда жазуға және санауға болатын мәліметтер
кіреді.Файлдардың аталу ережесі,мәліметтерді қолдану әдістері және осы
мәліметтердің құрылымдары файлдарды нақты басқару жүйесіне тәуелді (файлдық
жүйелер).Бірақ та айта кететін жайт бірнеше қолданушылардың бір файлдың
бәруақытта қолданылуы болған, ал файлдың құрылымын өзгерту қолданушының
бағдарламалық қосымшаларының ортақ файлды өңдеу кезінде шешіп отырған
мәселелерін өзгерту керек болды. Бұл кемшіліктер ақпараттық басқарудаң жаңа
түрін ойлап табуға себеп болды.Бұл жүйе жаңа бағдарламалық жүйелер
негізінде іске асырылды, яғни бұл мәліметтер базасын басқару жүйесі (МББЖ)
, ал ақпараттар сақталынатын жүйе мәліметтердің банктер мен базалар жүйесі
(М Б мен БЖ) деп аталындыМББЖ даму тарихы 40 жылдай уақыт бойы қолданылып
келеді.1968 жылы өндірістік МББЖ жүйе IBM фирмасының IMS қолданылуға
кірді.1975 жылы тілдер жүйесі бойынша бірінші ассоциациясы мәліметтерді
өңдеу Conference of Data System Languages (CODASYL) пайда болды, бұл
мәліметтер базасындағы теориялық түсініктерді фундаменталды қатарын
анықтады, осы уақытқа дейін желілік мәліметтер моделінің негізі болып
саналып келуде. Теориялық мәліметтер базасын ары қарай дамытушылар
қатырына белгілі үлес қосқан американдық математик Э.Ф Кодд болып
табылады, бұл ғұлама реляциондық мәліметтер моделіні ойлап табушы.Кодд
реляционды модель мен реляционды алгебраны ойлап тапқаны үшін Американдық
Ассоциация Тьюрингі премиясына ие болды. Осылайша мәліметтерді қайта өңдеу
бағытының дамуын төрт этапқа бөлеміз.
Бірінші этап үлкен ЭЕМ дағы мәліметтер базасы.
Үлкен IBM 360370, ЕС ЭЕМ, мини ЭЕМ сы типіндегі мәліметтер базасын
ұйымдастырумен байланымты. Мәліметтер базасы ЭЕМ ның орталық сыртқы
жадысында сақталды, бұлардың қолданушылары болып пакеттік режимдегі
есептер. Мықты операциялық жүйелер паралельді келісілген көптеген есептерді
орындауға мүмкіндік берді. МБ на кіру бағдарламасы әртүрлі тілдермен
жазылып сандық бағдарламалар негізінде енгізілген.Бағдарламаға кірудің
интерактивті режимі консольді терминдер көмегімен жүзеге асты.
Екінші этап ПК дегі МБ. Бұларға осы уақытқа дейін кеңінен қолданылған МББЖ
Dbase (DBaseIII+,DBaseVI) , FoxPro, Clipper, Paradox жатады.
Үшінші этап бөлінген мәліметтер базасындағы, яғни персонализациядан кейін
кері процесс интеграция басталды. Жергілікті желілердің пайда болуымен
қатар әр жерлерде сақталған және де өңделген келісілген мәліметтер мәселесі
туындады. сонымен қатар транзакция пайда болды. Мәліметтерді сипаттау мен
монипуляциялау тілдері SQL және әртүрлі МББЖ технологиялар пай бола
бастады, мысалы:ODBC протоколы(Open DateBase Connectivity)Microsoft
фирмасының, МББЖ представительдері болып MS Accsess 97 және қазіргі
мәліметтер базасының серверлері Oracle Informix ,SQL және т.б.
Төртінші этап (МББЖ перспективалары). Бұл этап жаңа технологиялардың пайда
болуы интранет пен тығыз байланысты.

2.2 Негізгі түсініктер және анықтамалар

1. Негізгі түсініктер және анықтамалар: ақпараттық жүйелер, деректер банкі.
2. Деректер базаларының және банкілерінің архитектурасы, физикалық және
логикалық тәуелсіздік.
3. Пайдаланушылық сұранымның өту үрдісі.
4. Деректер банкінің өмірлік циклі және деректер базасын басқарушының
негізгі функциялары.
5. Деректер моделдерінің сыныптамасы.

1. Негізгі түсініктер және анықтамалар: ақпараттық жүйелер, деректер банкі.
Кең мағынада ақпараттық жүйе ретінде ақпаратты өңдейтін кез-келген жүйе
қарастырылуы мүмкін. Қолданылатын облыс бойынша өндірісте, білім беруде,
денсаулық сақтауда, ғылымда, әскери істе, әлеуметтік сферада, саудада және
т.б.салалардағы ақпараттық жүйелерді бөліп көрсетуге болады. Мақсаттық
функция бойынша ақпарттық жүйелерді келесі категорияларға бөлуге болады:
басқарушылық, шешімді қабылдауды қолдаушы, ақпараттық-анықтамалық.
Тар мағынада ақпарттық жүйе белгілі бір қолданбалы міндетті шешуге
(мысалы: кәсіпорындағы кадрлар есебі, бухгалтерлік есеп) қатыстырылған
ақпараттық-аппараттық құралдардың жиынтығы болып саналады.
Деректер банкі бір немесе бірнеше деректер базасы ретінде
ұйымдастырылған, өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау, жинау және
ұжымдық көп мақсатты пайдалану функциялары жүзеге асырылған ақпараттық
жүйелердің бір түрі.
Деректер банкі жалпы жағдайда келесі құраушылардан құралады: деректер
базасы, деректер базаларын басқару жүйесі (СУБД), деректер сөздігі,
администратор, есептеу жүйесі және қызмет көрсету персоналы. Аталған
құраушыларды және олармен байланысты негізгі түсініктерін қысқаша
қарастырайық
Деректер базасы – есептеу жүйесінің жадысында сақталатын және
объектілер жағдайы мен олардың қарастырылатын пәндік облыстағы өзара
байланыстарын көрсететін арнайы жолмен ұйымдастырылған деректер жиынтығы.
Базада сақталатын деректердің логикалық құрылымын деректерді көрсету
моделі деп атайды. Негізгі деректерді көрсету моделдеріне (деректер
моделдеріне) келесілер жатады: иерархиялық, желілік, реляциондық,
көпмөлшерлі, объектіге бағытталған.
ДББЖ – көптеген пайдаланушылардың деректер базасын құру, жүргізу және
бірге пайдалану үшін арналған тілдік және бағдарламалық құралдардың кешені.
Мысалы, деректердің реляциондық моделін пайдалануға негізделген ДББЖ
реляциондық ДББЖ деп аталады.
Пайдаланушылар деректер базалармен жұмыс істеу кезінде приложение деп
аталатын бағдарламаларды қолданады. Жалпы жағдайда бір деректер базасымен
бірнеше приложение жұмыс жасай алады. Мысалы, егер деректер базасы
кәсіпорын жұмысын моделдейтін болса, онда онымен жұмыс жасау үшін кадрларды
есепке алатын приложенияны, еңбек ақы есептеуге арналған приложенияны,
қойма есебін жүргізу үшін приложенияны жасауға болады. Бір деректер
базасымен жұмыс істейтін приложениялар бір-бірінен тәуелсіз жұмыс жасап,
ДББЖ олардың жұмысының дұрыстығын қамтамасыз ету керек.
Деректер сөздігі – деректер құрылымы, файлдардың бір-бірімен байланысы,
деректер типі және олардың форматтары, пайдаланушыларға деректердің
қатыстылығы, қорғау кодтары және пайдаланушыларды бөлу туралы ақпаратты
орталықтандырылған сақтауға арналған деректер банкінің жүйешесі.
Функционалды түрде деректер сөздігі кез-келген деректер базасында болады,
бірақ оның атауы әртүрлі болуы мүмкін.
Көп жағдайда деректер сөздігінің функцияларын ДББЖ орындайды және
жүйенің негізгі менюі немесе оның утилиттері арқылы жүзеге асады.
Деректер базасының администраторы – деректер базасын жобалау, құру, тиімді
пайдалану, жүргізу үшін жауапты тұлға немесе тұлғалардың тобы. Пайдалану
процесінде администратор ақпараттық жүйенің қызмет етуін бақылап, рұқсатсыз
пайдаланудан қорғауды, деректердің бір-біріне қарама-қайшылықтардың
болмауын, шынайлығын қамтамасыз етеді.
Есептеу жүйесі – ақпаратты қабылдау, өңдеу, пайдаланушыларға беру
процестердің автоматизациясын қамтамасыз ететін ЭЕЖ немесе процессорлардың
өзара байланысты жиынтығы.
Деректер банкінің негізгі функциялары деректерді сақтау және өңдеу
болғандықтан, есептеу жүйесі процессорлардың қуаттылығымен қатар оперативті
және сыртқы жадының көлемі де жеткілікті болу керек.
Қызмет көрсету персоналы техникалық және бағдарламалық құралдардың жұмыс
істеу жағдайын қамтамасыз ету функцияларын атқарады. Ол профилактикалық,
қалпына келтіру және басқа да жоспарға сәйкес жұмыстарды атқарады.

2. Деректер базаларының және банкілерінің архитектурасы, физикалық және
логикалық тәуелсіздік.
Деректер базасын жобалау процесі пайдаланушылардың концептуалдық
талаптарды құрудан басталады. Бұл талаптар жеке пайдаланушылардың
талаптарын біріктру арқылы құралып, деректер базасының коцептуалды моделі
деп аталады. Басқаша айтқанда, концептуалды модель деректер базасымен жұмыс
жасайтын барлық приложениялар жұмыс жасайтын деректерді біріктіріп, осы
приложениялардың талаптардың барлығын ескереді. Концептуалды модель
оьъектілерді және олардың байланыстарын оларды сақтаудың физикалық
әдістерінсіз көрсетеді. Сонымен концептуалды модель пәндік облыс болып
табылады.
Концептуалды модель кейін таңдалған ДББЖ сәйкес келетін деректер
моделіне айналады. ДББЖ қамтамасыз ете алатын концептуалды моделдің
версиясы логикалық модель деп аталады. Пайдаланушыларға бұл логикалық
моделдің сыртқы моделдер деп аталатын құраушылары бөлінеді. Логикалық
модель физикалық жадыға ауысады.
Жоғарыда көрсетілген моделдерге сәйкес деректер базасын ұйымдастырудың
2.1 суретте бейнеленген үш деңгейлі жүйесі бар. Оны стандартизация бойынша
американдық комитет ANSI (American National Standards Institute) ұсынды.

Сурет 2.1. Үш деңгелі ДББЖ моделі

Бұл архитектура деректермен жұмыс істеу барысында логикалық (1 мен 2
деңгейлер арасында) және физикалық ( 2 мен 3 деңгейлер арасында)
тәуелсіздікті қамтамасыз ете алады. Логикалық тәуелсіздік берілген деректер
базасымен жұмыс істейтін приложенияны басқа приложенияларды өзгертпей
өзгертуге мүмкіндік береді. Физикалық тәуелсіздік сақталатын ақпаратты
приложениялардың жұмысын өзгертпей бір таспадан екіншісіне ауыстыруға
мүмкіндік береді. Файлдық жүйелерді пайдаланған кезде бұл екі қасиет
жетіспеді. Концептуалдық деңгедің пайда болуы деректер базасын
орталықтандырылған басқару аппаратын қалыптастыруға мүмкіндік берді.

4. Деректер банкінің өмірлік циклі және деректер базасын басқарушының
негізгі функциялары.
Кез-келген бағдарламалық-ұйымдық-техникалық кешені сияқты деректер
банкі уақытта және кеңістікте орын алады. Ол өзінің дамуында өмірлік цикл
деп аталатын кезеңдерден тұрады. өмірлік цикл деректер базасын құру туралы
шешім қабылдау моментінен басталып, оны оның эксплуатациясы аяқталған ға
дейінгі уақытты қамтиды. Өмірлік цикл моделі ретінде өмірлік цикл барысында
процестердің, іс-әрекеттердің, міндеттердің орындалу кезектілігін және
өзара байланысын анықтайтын құрылым түсіндіріледі. Өмірлік циклдің келесі
этаптары бар:
1. Талдау
2. Жобалау
3. Жүзеге асыру
4. Енгізу (эксплуатация)
5. Жүргізу (сопровождение)
6. Модернизациялау және дамыту
7. Толық қайта ұйымдастыру
Әр этапта ерекше ролді деректер базасының администратор тобы орындайды.
Деректер базасы администраторының негізгі функциялары:
- Пәндік облысты талдау: пәндік облысты суреттеу, біртұтастықтың
шектеуліктерін анықтау, ақпараттың беделін (қол жетендік, құпиялық)
анықтау, пайдаланушылардың қажеттіліктерін анықтау, деректерді
өңдеудің көлемдік-уақыттық сипаттамаларды анықтау.
- Деректер базасының құрылымын жобалау: деректер базасына кіретін
файлдардың құрамы мен құрылымын және олардың арасындағы байланыстарды
анықтау, ақпаратқа қол жетімділіктің әдістері мен деректерді ретке
келтірудің әдістерін таңдау, деректерді суреттеу тілінде деректерді
суреттеу.
- Деректер базасының суреттеу кезіндегі біртұтастықтың шектеулерін және
өңдеу процедураларын жасау: біртұтастықты қамтамасыз ететін
процедураларды жасау, жұмыс істеудің түрлі режімінде біртұтастықтың
шектеулерін анықтау
- Деректер базасын жобалау бойынша ұйымдық-методикалық жұмыс: деректер
базасын құру методикасын жасау және таңдау, жүйенің мақсаттарын және
даму бағыттарын жалпылама анықтау, деректер базасының даму этаптарын
жоспарлау, жобаның жалпы сөздіктер және концептуалды моделді құру,
құрылатын приложениялардың сыртқы моделдерін түйістіру, деректер
базасына жаңа приложенияны қосуды бақылау.
Айтылған функциялармен қатар келесі функцияларды атау керек:
- Деректер базасын алғашқы жүктеу және жүргізу
- Деректерді қорғау, қалпына келтіру (архивтеу, қалпына келтіру
принциптері).
- Қызмет етудің тиімділігін талдау.
- Жүелік құралдарды дайындау және қолдау.

5. Деректер моделдерінің сыныптамасы.
Үш деңгейлі архитектураның әр деңгейіне деректер моделінің сәйкес түрі
жатады.
Төменде деректер моделдерінің негізгі түрлері және олардың сипаттамалары
көрсетілген.

Сурет 2.2. Деректер моделдерінің сыныптамасы.

Инфологиялық (семантикалық) деректер моделдері жобалаудың алғашқы
кезеңдерінде приложенияны жасау процесінеде қолданылатын ДББЖ байланыссыз
деректердің құрылымын суреттеу үшін қолданылады.
Даталогиялық моделдер нақты ДББЖ қодлауды талап етеді.
- Документалды моделдер негізінен құжаттардың, текстердің әдеттегі
тілмен еркін құрылуына негізделген. Құжаттарды белгілеу тілдеріне
негізделген моделдер стандартты жалпы белгілеу тілмен SMGL (Standart
Generalised Markup Language) байланысты.
- Фактографиялық реляциондық моделдерде пәндік облыстың абстрактілік
моделдерін және объектілер арасында семантикалық бпайланыстарды
көрсететін қатынас схемалары құрылады. Талдаудың негізі қатынас
атрибуттары арасындағы функционалдық байланыс болып табылады.

2.3 Деректер модельдерінің қысқаша мінездемесі

1. Теоретико-графалық модельдер.
1. Иерархиялық деректер моделі.
2. Желілік деректер моделі.
2. Теоретико-көптік моделі.
1. Реляциялық деректер моделі.
2. Постреляциялық деректер моделі.
3. Көпмөлшерлі деректер моделі.
3. Обьектілік-бағдарлау деректер моделі.

1. Теоретико-графалық модельдерге иерархиялық және желілік модельдер
жатады. Бұл модельдер бұрыннан пайда болған, ал қазіргі таңда олар сирек
қолданылады. Алайда бүгінгі күнге дейін осы негізде жұмыс істейтін
модельдердің жүйесі бар (Мысалы, желілік- FoxBase + FoxPro немесе
иерархиялық- IMSVS)

1. Иерархиялық деректер моделі.
Даталогиялық модельдер ішінде ең қарапайым модельдерінің бірі –
иерархиялық модель болып табылады және сол модельдің ішінде ең бірінші
пайда болған иерархиялық модельде деректер бұтақ тәріздес құрылым
арқылы көрсетіледі.

Әрбір бұтақ тәріздестің тамырлық түрі бар. Әрбір элементарлық түрдің
соның ішінде бұтақ тәріздес түрдлер жай немесе күрделі жазба болып
бөлінеді. Жай жазбалар бір түрден тұрады (Мысалы, сандық). Ал күрделі
жазба бірнеше түрдің жиынтығын қосады.
Тамырлық түр дегеніміз - өзі бағынбайтын, өзіне бағынатын түрді
айтамыз.
Иерархиялық түрдің СУБД санына FCFocus, Team-Up, Data Edge жатқызуға
болады. Сонымен қатар оған Рессейде жасалған НИКА жүйесін қосуға болады.
Осылар өзінің табиғаты бойынша иерархиялық құрылым болып табылады.
Иерархиялық деректер моделінде жасалынған осындай құрылымы бар деректерді
сақтау үшін 3.2 суретін қарастыруға болады.

Бұл модельде әрбір деректер базасындағы жазба нақты бөлікті көрсетеді.
Жазбаның арасында әрбір бөлімді бөліктермен байланыстыратын Предоктың
Потомокқа қатынасы бар. Деректер базасында қамтылған деректерді алу үшін
мыналар қажет:
✓ Кафедрадан группаны табу
✓ Бірінші потомокқа төмен өту
✓ Предокқа жоғары өту
✓ Басұқа потомокқа жанына өту
Осылайша иерархиялық деректер базасында деректерді оқу үшін жазбаларды
бір рет және бір жазбаға жоғары немесе төмен өтетін жазбалардың араласуын
қажет етеді.
Предок пен потомок арасындағы жалпы сілтеме автоматты түрде ұстап
тұрады. Еш потомок өзінің ата-анасынсыз пайда болмайды.

2. Желілік деректер моделі.
Бұл моделде деректер еркін граф түрінде көрсетіледі және элементтерінің

әртүрлі өзара байланысын көрсетуге мүмкіндік береді.
Осылайша, егер деректердің құрылымы күрделі болса иерархияға қарағанда,
онда иерархиялық деректер базасының құрылымы оның кемшілігі болып табылады.
Мысалы, кафедра деректер базасында бір пән барлық әртүрлі қатынастарда,
оның тобымен байланысында қатыса алады. Пән

Желілiк деректер базасы бірқатар меншікті қамтиды:
Гибкость – көптеген қатынасты предокпотомок желілік деректер базасында
деректерді сақтау, жай иерархияға қарағанда күрделі құрылымдарды сақтауға
мүмкіндік береді.
Стандартизация – желілік модельдің CODASYL стандарттың пайда болуы және
Digital Equipment Corporation және Data General сияқты кіші-компьютер
жабдықтаушылары желілік СУБД құрды.

2. Теоретико-көптік модельдердің қысқаша мінездеиесі: реляциялық,
постреляциялық, көптік өлшемді және мәліметтерді обьектілік бағдарлау
модельдері.

3. Реляциялық деректер моделі
1970 ж. Коддом ойлап шығарған реляциялық мәліметтер моделі иерархиялық
желілік модельдердің кемшіліктерін жойды. Бұл модельде нақты көрсеткіштер
жоқ болды, барлық мәліметтер бағандар мен жолдарға бөлінген жай кесте
ретінде көрсетілді.

ФИО Дата рожденияСеместр Группа
Ардабаев Д 13-OCT-85 8 305
Абеуов Д 27-NOV-85 8 305
Байбусинов Д 12-SEP-85 8 305
Касканов А 01-DEC-85 8 305
Муканов А 02-DEC-85 8 305

Реляциялық тұжырымдаманың анықтылығының өлшеміне қарай көптеген
мәліметтер базалары реляциялық деп атала бастады.
Реляциялық мәліметтер базасы деп – барлық мәліметтері қолданушыларға
мүмкіндік берілген базалар, кестелер қатынасы түрінде ұйымдастырылған, ал
барлық мәліметтерге қойылған операциялар кестелік қатынастар операцияларына
негізделеді.
Қатынастар көптеген элементтер ретінде келеді, бұл элементтер кортеж
деп аталады.
Кесте – реляциялық мәліметтер базасының фундаменталды обьектісі болып
табылады. Кестеге екі компонент тән: кестенің құрылымы және кестедегі
мәліметтер. Кестедегі мәліметтер кестені құруда ерекшеленеді. Кесте
құрылымы кез-келген мәліметті кестеге енгізу алдында жобалануы және құрылуы
керек.
Мәліметтер физикалық реляциялық базаларды орналастыру сыртқы
тасығыштарда жай файлдар көмегімен жүзеге асады.
Реляциялық деректер моделінің артықшылығы ЭВМ-ғы жай, түсінікті және
ыңғайлы физикалық жүзеге асырушылық болып табылады. Сол себепті жай және
түсініктілік қолданушылар арсында кең қолданыс тапты.
Реляциялық деректер моделінің негізгі кемшіліктері келесідей:
стандартты құралдардың жоқтығы, жолдардың атауы және иерархиялық және
желілік байланыстарды суреттеу күрделілігі.
Реляциялық СУБД ПЭВМ-ға мысал ретінде: dBaseIII Plus, dBaseIV (Ashton-
Tate), FoxBase (Fox Software), Paradox (Borland), Visual FoxPro, Access
(Microsoft), Oracle (Oracle) және т.б.
Реляциялық СУБД-ның соңғы версиялары обьектілік – бағдарламалық
жүйелердің кейбір қасиеттері еңгізілген мынадай СУБД обьектілік реляция деп
атайды. Мұндай жүйенің мысалы ретінде Oracle 8x өнімі деп санауға болады.
Жүйенің елесі версиялары Oracle 7x дейін таза реляциялық деп саналады.

2.2 Постреляциялық деректер моделі.
Постреляциялық деректер моделі өзін кеңейтілген реляциялық модель
ретінде көрсетеді. Бұл модель көп белгілі жолдардв енгізеді, олар белгіден
кейінгі жолдардан тұрады. Белгілердің терімі көптік белгілік жолдарды
дербестік кесте деп саналады. Ол негізгі кестеге енгізілген. Онда
тапсырылған жапсырма және көрсетілген реляциялық (А), және постреляциялық
(Б) модельдердегі ақпарат.

А Б
Жапсырма Сатып
номері алушы
0373 8723
8374 8232
7364 8723
Жапсырма Тауардың аты саны
номері
0373 Тетради 300
1373 Ручки 200
8374 Карандаши 100
8374 Скрепки 1000
8374 Папки 200
7364 Блокноты 250

Жапсырма Сатып Тауардың Саны
номері алушы аты
0373 8723 Тетради 300
Ручки 200
8374 8232 Карандаши 100
Скрепки 1000
Папки 200
7364 8723 Блокноты 250

Суреттен көргендей реляциялық модель (А) екі кесте жапсырма номері
жолдарында байланысты. Постреляция моделінде мәліметтер аса тиімді
сақталады. Өңдеу кезінде 2 кестедегі мәліметтерді біріктіру керек емес.

Постреляциялық модельдің артықшылығы: мәліметтер реляциялық
байланысқан кестелердің жиынтығы бір реляциядан кейінгі кесиеден көруге
болады. Бұл ақпаратты көрсету көрнектілігін және оны өңдеу тиімділігін
көрсетуді қамтамасыз етеді.
Постреляциялық модельдің кемшіліктері: мәліметтерді шешу қиындығын
жұмылдыруды қамтамасыз ету және сақталған мәліметтерді қайшылықсыздығы
болып табылады.
СУБД мысалдары болып постреляциялық модельге негізделген мәліметтер,
олар: uniVers, Bubba және Dasdb.

2.3 Көпмөлшерлі деректер моделі.
Көпмөлшерлі деректер моделі реляциондық мәліметтер модельдерімен қатар
пайда болды. Бірақ оларға деген қызығушылық 90 ж. көрсетілген. Бұған 1993
ж. Э.Коддтың бағдарламалық мақаласы әсер етті.
Егер реляциялық СУБД информацияны тез арада өңдеу үшін қажет болса, ал
көпөлшемді СУБД тар мамандырылған СУБД. Ол интерактивтік аналитикалық
информацияны өңдеуге арналған.

обьем продаж

волга москвич
жигули

2.4 Реляциондық мәлiметтер базасы

1. Негiзгi түсiнiктер
2. Қарым қатынастың негiзгi операциялары
2.1 Реляционды алгебрадағы теоретикалық көпшелiк операйиялар
2.2 Релциондық алгебраның арнайы операциялары
2.3 Релциондық аудару
3. Релциондық модельдегi мәлiметтердi манипуляциялау тiлi
4. QBE үлгiсi бойынша сұраныс тiлi

1. Негiзгi түсiнiктер
Реляциондық мәлiметтер базасы кейбiр пәндiк облыстарында уақыт бойынша
өзгеретiн қарым қатынастардың жиынтығы ретiнде көрiнедi. Қатынастар
жиынтығы пәндiк облысындағы объект туралы мәлiметтердi сақтауға және оларды
модельдеуге мүмкiндiк бередi. Релционды модельдiң элементтерi келесi
кестеде көрсетiлген.

Реляционды модельдiң элементтерi Танысу үлгiсi
Қатынас Кесте
Қатынас сызбасы Кестенiң бағана басындағы жолы
Кортеж Кестенiң жолы
Мәнi Объектiнiң қасиетiн бейнелеу
Атрибуты Кестедегi бағананың басы
Домен Атрибуттың көптелген мүмкiн мағыналары
Атрибуттың мағынасы Жазылу жолының мағынасы
Мәлiметтер үлгiсi Кестедегi элементтердiң мағынасының үлгiсi


Мәнi мәндерi туралы мәлiмет қатынаста сақталынған атрибуттардың
мәндерiн сипаттайтын қасиеттерiмен ұсынады. Кестенiң құрылымында әрбiр
атрибут аталынады және оған кестенiң әрбiр бағаналарының басы сәйкес
келедi. Көптеген атрибуттар қарым қатынастарында дәреже немесе ранг деп
аталады.
Домен өздiгiмен көптеген барлық мүмкiн қатынас атрибуттарының нақты
мағыналарын ұсынады. Мысалы, қатынас үшiн 3.5 суретте көрсетiлген нақты
пәндер талдағы лекция үшiн, 3 домен бар. Доменде барлық пәндердiң атаулары
бар, 2 доменде – оқытушылардың фамилиясы, берiлген бағытта жүргiзiлетiн, ал
3 домен – тәртiптердi үйрену семестрi.
Қатынас кiлтi дегенiмiз бiр мағыналы нақтылы кез келген кортежiндегi
қатынас атрибуты болып аталынады. Кiлт құрастырылған болуы мүмкiн, яғни
бiрнеше атрибуттардан тұруы. Кiлттiң болу шартында қатынас кортеждердiң
бiрдей элементтердi құрамайтын кортеждерден тұратын көпшiлiк.
Қатынас деп санауға мүмкiндiк беретiн кесте шарттары:
1. Кестенiң барлық жолдар ерекше болуы тиiс, себебi бiрдей алғашқы кiлттерi
бар жолдар болуы мүмкiн емес.
2. Бағаналар атауы әртүрлi болуы тиiс, ал мағынасы қарапайым болады.
3. Кестенiң барлық бағаналар атауы бiр құрылымға ие болуы керек.
4. Кестеде жолдарды орналастыру тәртiбi еркiн болуы тиiс.

Қатынастар сызбасы эквиваленттi болады, егер олар бiрдей дәрежелi және
бiр жерде бiрдей салыстырмалы атрибуттар болатын болса.

2.4.2 Қарым қатынастың негiзгi операциялары
Қатынастардан керектi мәлiметтердi алу үшiн мәлiметтердi басқару тiлi
қажет. Мәлiметтердi басқару тiлiнiң басты бөлiгi – сұраныстарды құру болып
табылады. Мұны зерттеу үшiн 3 абстрактiлi теория жасалып шығарылған:
1. Реляциондық алгебра
2. Ауыспалы – кортеждi реляциондық аудару
3. Ауыспалы – домендi реляциондық аудару

Бiрiншi типтi сұраныс тiлi – алгебралық тiлдер – Қатынаста қолданылатын
арнайы операторлар арқылы сұраныстар көрсету мүмкiндiгi.
Екiншi және үшiншi типтi тiлдерге – аудару тiлдерi – қажеттi кортеждер
қанағаттандыратын арнайы предикат арқылы сұранысты жүзеге асыру. Реляционды
алгебра негiзiнде жасалған сұраныс тiлдерi кең таралмады. Реляционды
алгебра варианты Э. Кодд операцияларының кемшiлiктерi болды. Алгебра деп
операциялар жиынтығынан тұратын объектiлер көптiгi саналады. Реляционды
алгебра негiзiнде жасалған сұраныс тiлi ISBL болып табылады.

2.4.3 Реляционды алгебрадағы теоретикалық көпшелiк операциялар
Бiрдей өлшемдi R1 және R2 сәйкес қатынастардың бiрiгуi R қатынасы деп
аталады. Алғашқы қатынастың барлық элементтерiнен құрылады. (R=R1UR2).
Бiрдей өлшемдi R1 және R2 сәйкес қатынастардың айырмасы R қатынасы деп
аталады. R1-ге қатысты және R2-ге қатысты емес көптеген кортеждерден
тұратын дене. R2(R=R1-R2).
Бiрдей өлшемдi R1 және R2 екi сәйкес қатынастардың қиылысы R
қатынасын тудырады. R1 және R2 қатынастарын да жататын кортеждерден
тұратын дене. R=R1(R1-R2).
k1 дәрежелi R1 қатынасы және k2 дәрежелi R2 қатынасының көбейтiндiсi,
бiрдей есiмдi атрибуттары жоқ, алғашқы k1 кортеждер элементi R1 қатынасына,
соңғы k2 элементi R2 қатынасына тиiстi. (R=R1*R2)

2.4.4 Реляциондық алгебраның арнайы операциялары.
f формуласы бойынша R қатынасының таңдауы дәл сондай атауы мен денесi
бар жаңа қатынасты көрсетедi. Формуланы жазу үшiн атрибуттар атауы,
константалар, логикалық операциялар (AND-және, OR-немесе, NOT-емес, WHERE-
әзiрше), салыстыру операциялары және жақшалар қолданылады.
R қатынасының X,Y,...,Z(A[X,Y,...,Z]) атрибуттарына проекциясы [X,Y,...,Z]
көптiгi R қатынасының атрибуттар атауының толық тiзiмiнiң көптiк асты болып
табылады. Проекция операциясының мәнi R қатынасынан белгiленген бағаналар
таңдалып, белгiленген тәртiппен iрiктеледi. (R=Пi1,i2,...ir(R), мұнда R
қатынасының бағаналар номiрi).
R1 қатынасының A және B атрибуттары R2 қатынасының B атрибуттарына
бөлiндiсi, A және B жай немесе күрделi атрибуттар, B атрибуты – бiр доменде
анықталатын ортақ атрибут, R қатынасы A атауы және r кортежiнен тұратын
қатынас. R=R1[B:B]R2,R қатынасының сызбасы R(A) болады.
Cf (R1, R2) қосуы R1 және R2 қатынасының формула бойынша R қатынасын
көрсетедi. Мұны R1 және R2 көбейту арқылы алуға болады. Формуланы жазу
әдiсi сұрыптау операциясы сияқты. Егер f теңдiктiң арифметикалық операциясы
болса, онда бұл операция экви қосу деп аталады.
Мысалдар:
Кез келген пән бойынша факультетте емтихан тапсыруды қарастырайық. R1
қатынасы кесте бойынша емтихандар тапсырған студенттер тiзiмi, R2 қатынасы
кесте бойынша бiрақ қайта тапсырған студенттер тiзiмi, R3 емтихан тапсырған
студенттер тiзiмi.
R1=(ФИО, Ном.зач.кн., тобы, бағасы)
R2=(ФИО, Ном.зач.кн., тобы, бағасы)
R3=(ФИО, Ном.зач.кн., тобы, бағасы)
Келесi сұрақтарға жауап берейiк:
1. Емтиханды екi рет тапсырса да тапсыра алмаған студенттер тiзiмi
R=R1∩R2\R3
2. Емтиханды бiр рет тапсырған студенттер тiзiмi
R=(R1\R2∩R3)(R2\R1∩R3)
3. Емтиханды екi рет тапсырған студенттер тiзiмi
R=R1∩R2∩R3
4. Емтиханды бiр рет тапсырып тапсыра алмаған студенттер тiзiмi
R=(R1\R2)U(R2\R1)\R3
5. Тiзiмнен емтиханды “өте жақсы” деген бағаға тапсырған студенттердi
таңдау
R4=R3[бағасы = “өте жақсы”]
6. 314 топтың емтихан тапсырған барлық студенттердiң фамилиясын енгiзу.
R=R3[тобы =314]
R6=R5[ФИО]
7. R қатынасының қосымша қатынасында барлық студенттердiң топ бойынша
тiзiмi болсын R (ФИО, Ном.зач.кн., Группа). Емтиханды толық тапсырған
студенттердi таңдау.
R7 =R3[ФИО, Ном.зач.кн.: ФИО, Ном.зач.кн.] R. R7 сызбасы (тобы,
бағасы).

2.3 Реляциондық аудару
Реляциондық алгебра мен реляциондық аудару арасындағы айырмашылық,
бiрiншiсiнде, нәтиже алу үшiн операциялар тобы көрсетiлген, екiншi жағдайда
тек қатынастардың қасиеттерi берiлген. Тiлдiң мысалы – QUEL.

4. Реляциондық модельдегi мәлiметтердi басқару тiлi.
Сұраныс өз алдына сақталған мәлiметтердi модификациялау, жою және
таңдау бойынша жасалатын операциялардың құрамын анықтайтын арнайы
сипатталған қажеттi.
Сұранысты дайындау үшiн оны сипаттауға арналған екi тiл бар:
1. QBE (Query By Example) – үлгi бойынша сұраныс тiлi
2. SQL (Structured Query Language) – сұраныстың құрылымды тiлi
QBE – сұранысты қолмен немесе визуалды түрде құралуын айтады, ал SQL –
сұранысты программалауды бiлдiредi.

3. Үлгi бойынша сұраныс тiлi QBE
QBE – нiң теоретикалық негiзi болып ауыспалы домендi реляциондық аудару
болып саналады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Эксперттік жүйелер пәні бойынша электрондық оқулық
Шет тілдерді оқытуда компьютер тиімді құрал ретінде
Дистанциялық оқыту құралдары
Интелектуалды ақпараттық жүйелердің дамуы және қойылымы
Adobe Photoshop cs3 бағдарламасына электрондық оқулық
Ақпараттық мәдениет
Электрондық оқулықтардың маңыздылығы
Қашықтықтан оқыту жүйесін дамыту жолдары
Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технологиялар
Білім беру жүйесінің басты міндеттері
Пәндер