Қазақстан Республикасы прокуратурасының Конституциялық – құқықтық мәртебесі



КІРІСПЕ 3.6

1. Қазақстан Республикасы прокуратурасының
Конституциялық . құқықтық мәртебесі 7.16
1.1 Құқықтық мемлекеттегі прокуратура органының
мәртебесі 7
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы прокуратура жөнінде 14

2. Прокуратура органдарының қызметі 17.68
2.1 Прокуратура органдары қызметінің негізгі қағидалары 17
2.2 Прокуратура органдарының құқықтық актілері . заңды 23
бұзушылыққа қарсы құрал ретінде
2.3 Прокуратура органдары қызметінің негізгі бағыттары 30

ҚОРЫТЫНДЫ 67.70

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71.73
Зерттелу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституциясына сәйкес, біздің мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдардың негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясының VII бөлімінің 83-бабында айқындалған. Прокуратураға арналған конституциялық нормалар Конституцияның VII бөлімі «Соттар және сот төрелігінде» болғаны, прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің мемлекетімізде тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық және өзге де заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады, алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ. Біздің ойымызша, прокуратураның Конституцияның аталған бөліміне кіруі сот төрелігі сот процесінде прокурордың қатысуымен жүргізілетіндігінде, заң үстемдігін қамтамассыз етуде сот пен прокуратураның бірін бірі толықтырып тұратындығында.
Конституция белгілеп берген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады. Яғни, прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
Джон Локк пен Шарль Луи Монтескьенің ұсынған билікті бөлудің классикалық қағидасы бүгінгі күнде мемлекеттік аппараттық құрылымын толық айқындай алмайды. Биліктің бірде бір тармағына кірмейтін мемлекеттік органдардың қатарына прокуратура жатады. Конституциямен, заңдармен өзіне жүктелген функцияларын атқару барысында ол мемлекеттік билікті иеленеді де, қолдана да алады. Осы тұста мемлекеттік қызметтің айрықша түріне жататын прокурорлық қадағалау қызметінің мәні мен ерекшеліктерін ашуымыз керек. Ол үшін біз мемлекеттік органдардың бақылау қызметі мен прокурорлық қадағалаудың аражігін айыра білуіміз қажет. Заңдылықты бақылау әр түрлі мемлекеттік органдарға жүктелген. Мысалы, әкімшілік бақылау (ведомостволық), ведомствоаралық бақылау ведомство ішіндегі әр түрлі (санитарлық, экологиялық, өртке қарсы және т.б.) инспекцияларына жүктелген. Қадағалау заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік органдардың қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық және т.б. болып бөлінеді. Көпшілік қадағалау сөзін бақылау немесе тексеру сөзімен байланыстырады. Бірақ прокурорлық қадағалау тек тексеруден ғана тұрмайды. Ал заңдардың дәлме-дәл, әрі біркелкі қолданылуын бақылау ол ешқандай әрекет жасай алмау, яғни әрекетсіздікті білдіреді. Сондықтан прокурорлық қадағалау ол – прокуратура органдары қызметінің белсенді формасы, өзіне берілген императивті сипаттағы өкілеттігімен заң бұзушылықтарды жою, олардың алдын алу, кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту, бұзылған құқықты қалпына келтіруді жүзеге асырады.
1. Басков В.И. «Деятельность прокурора по рассмотрению уголовных дел в порядке надзора». Москва, 1975 г.
2. Коробейников Б.В. «Органы прокуратуры РФ и США». Москва, 1996 г.
3. Косоплечев Н.П. «Роль прокурора в организации предупреждения преступлений».19901 г.
4. Кожевников О.А. «Прокурорский надзор за исполнением законов органами расследования». Екатеринбург, 1994 г.
5. Винокуров Ю.Е. «Прокурорский надзор в РЮ». Москва, 1997 г.
6. Кудрявцев П.И. «Прокурорский надзор в суде первой инстанции по уголовным делам». Москва, 1978 г.
7. Комментарий к Федеральному Закону «О прокуратуре РЮ». 1996 г.
8. Михайлов В.Т., Бровин Г.Н. «Прокурорский надзор за законностью исполнения приговоров». Москва, 1977 г.
9. Маляров М.П. «Организация работы районной прокуратуры».
10. Сборник нормативных правовых актов «О Прокуратуре РК» Составитель: Бахтыбаев И.Ж.
11. Смирнов А.Ю. «Прокуратура и проблемы управления». Москва,1997 г.
12. Туякбаев Ж.А. «развитие прокуратуры Казахстана в период государственно-правовой реформы». Алматы, 1997 г.

Нормативтік-құқықтық актілер:

13. 2010-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Концепциясы. 2009 жылы 24 тамызда Президенттің Бұйрығымен бекітілген.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3-6

1. Қазақстан Республикасы прокуратурасының
Конституциялық – құқықтық мәртебесі 7-16
1.1 Құқықтық мемлекеттегі прокуратура органының
мәртебесі
7
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы прокуратура жөнінде
14

2. Прокуратура органдарының қызметі 17-68
2.1 Прокуратура органдары қызметінің негізгі қағидалары
17
2.2 Прокуратура органдарының құқықтық актілері – заңды 23
бұзушылыққа қарсы құрал ретінде
2.3 Прокуратура органдары қызметінің негізгі бағыттары
30

ҚОРЫТЫНДЫ 67-70

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71-73

КІРІСПЕ

Зерттелу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы
30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституциясына сәйкес,
біздің мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтырады.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдардың
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясының
VII бөлімінің 83-бабында айқындалған. Прокуратураға арналған конституциялық
нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде болғаны,
прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот
билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің
мемлекетімізде тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық
және өзге де заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады,
алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ.
Біздің ойымызша, прокуратураның Конституцияның аталған бөліміне кіруі сот
төрелігі сот процесінде прокурордың қатысуымен жүргізілетіндігінде, заң
үстемдігін қамтамассыз етуде сот пен прокуратураның бірін бірі толықтырып
тұратындығында.
Конституция белгілеп берген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік
тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар
мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады.
Яғни, прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына
кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге
таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
Джон Локк пен Шарль Луи Монтескьенің ұсынған билікті бөлудің
классикалық қағидасы бүгінгі күнде мемлекеттік аппараттық құрылымын толық
айқындай алмайды. Биліктің бірде бір тармағына кірмейтін мемлекеттік
органдардың қатарына прокуратура жатады. Конституциямен, заңдармен өзіне
жүктелген функцияларын атқару барысында ол мемлекеттік билікті иеленеді де,
қолдана да алады. Осы тұста мемлекеттік қызметтің айрықша түріне жататын
прокурорлық қадағалау қызметінің мәні мен ерекшеліктерін ашуымыз керек. Ол
үшін біз мемлекеттік органдардың бақылау қызметі мен прокурорлық
қадағалаудың аражігін айыра білуіміз қажет. Заңдылықты бақылау әр түрлі
мемлекеттік органдарға жүктелген. Мысалы, әкімшілік бақылау
(ведомостволық), ведомствоаралық бақылау ведомство ішіндегі әр түрлі
(санитарлық, экологиялық, өртке қарсы және т.б.) инспекцияларына жүктелген.
Қадағалау заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік органдардың
қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық және т.б.
болып бөлінеді. Көпшілік қадағалау сөзін бақылау немесе тексеру сөзімен
байланыстырады. Бірақ прокурорлық қадағалау тек тексеруден ғана тұрмайды.
Ал заңдардың дәлме-дәл, әрі біркелкі қолданылуын бақылау ол ешқандай әрекет
жасай алмау, яғни әрекетсіздікті білдіреді. Сондықтан прокурорлық қадағалау
ол – прокуратура органдары қызметінің белсенді формасы, өзіне берілген
императивті сипаттағы өкілеттігімен заң бұзушылықтарды жою, олардың алдын
алу, кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту, бұзылған құқықты қалпына келтіруді
жүзеге асырады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау жоғары дәрежедегі қадағалау болып
табылады, себебі ол мемлекеттің атынан жүзеге асырылады және жалпы
мемлекеттік сипатта болады. Ол қайсібір аймақтармен шектеліп қалмайды және
барлық субъектілерге қатысты жүреді.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау бұл прокуратурадан басқа мемлекеттік,
қоғамдық дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе лауазымды адамдар
жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Бұл осы
қызметтің ерекшелігі болып табылады.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР-сы Конституциясының
дәл сақталуын қадағалау, тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де
құқықтық актілердің заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана
берілген құқықтық құралдардың көмегімен анықталған заң бұзушылықтарды жоюға
шаралар қабылдайтын қызметтерінің ерекше мазмұнымен анықталады.
Төртіншіден, прокуратура ҚР Президентіне есеп беретін орган болуына
қарамастан, Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет
басшысының актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратураның мемлекеттік билік органдар арасындағы орны мен рөлін
бөліп қарастыру бүгінгі күнде актуалды болып отыр, мемлекетте қылмыс пен
құқық бұзушылықтар күнделікті өсіп отыр, оның криминогендік сипаты
нашарлауда, сыбайлас жемқорлықпен ұштасып отырған қылмыстар көбеюде,
құқықтық нигилизм өсуде, қоғамдық қатынастардың барлығында азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары сақтала бермейді, азаматтардың құқыққорғау
органдарына сенімсіздігі арта түсуде. Осының бәрі прокуратура органдарының
орны мен оның қызметін қарастыруға септігін тигізді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Бітіру жұмысында отандық ғалымдар
мен Ресей ғалымдарының еңбектері, сонымен қатар практик заңгерлердің
көптеген еңбектері зерттелген.
Прокурорлық қадағалаудың мәселелері мен оның қызметінің тиімділігін
көтеру мәселелері Қазақстандық ғалымдар мен практик заңгерлердің
еңбектерінде көтерілген. Олардың ішінде Ғ.С.Сапарғалиевтың,
С.К.Журсимбаевтың, Г.К.Утибаевтың, И.Ж.Бақтыбаевтың, Е.С.Мерзадиновтың,
Р.Н.Ақпарованың, М.С.Нәрікбаевтың, С.Г.Темірболатовтың еңбектерін атап
өтуіміз керек.
Сонымен қатар, Ресей авторлары В.И.Басковтың, Р.А.Беленковтың
еңбектері прокурорлық қадағалаудың теориясы мен практикасының дамуына
елеулі әсер қосты.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты
мемлекеттік билік тармақтары мен органдары жүйесіндегі прокуратураның
мәртебесі мен атқаратын рөлін айқындау, қызметінің негізгі мақсаты
мемлекеттегі заңдылық режимін қамтамасыз ету болып табылатын прокуратура
органдарының Конституциямен бекітіліп берілген функцияларын тиімді
пайдалану жолдарын іздеу, азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын сақтау заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік органның ұйымдастырылуы мен қызметіндегі заңнамалық тұрғыда
бекітілмеген тұстары бойынша пікір білдіру.
Осы аталған мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттер туындап отыр:
- прокуратураның Конституциялық-құқықтық мәртебесін айқындау;
- билік тармақтарындағы тепе-теңдік тежемелік тетіктегі прокуратураның
орнын анықтау;
- прокурорлық қадағалаудың маңызын зерттеу;
- прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын
көрсету;
- қадағалау салалары мен негізгі функциялардың мәнін ашу, олар бойынша
статистикалық көрсеткіштерді келтіру;
- прокурорлық қадағалау актілерінің әрқайсысына түсінік беру, олардың
атқаратының қызметі мен тиімділігін айқындау;
- прокуратура органдарының функциялары мен қызмет бағыттарын анықтайтын
қолданыстағы заңнаманы жетілдіру мақсатында ұсыныстар енгізу.
Зерттеу жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Бітіру жұмысының ғылыми -
әдістемелік негізі диалектикалық, әлеуметтік, тарихи, императивтік,
салыстырмалы, құрылымдық, статистикалық, логикалық әдістерден тұрады.
Бітіру жұмысында қолданыстағы заңнамаға талдау жасалынды. Аталмыш жұмыстың
әдіснамалық негізін құқық теориясының, конституциялық құқықтың, қылмыстық
құқық пен азаматтық құқық, қылмыстық және азаматтық іс-жүргізу құқығының
қағидалары мен негізгі теориялық тұжырымдары құрайды.
Зерттеудің обьектісі мен пәні. Жұмыстың зерттеу обьектісі прокуратура
органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің Конституциялық негіздерін, Бас
Прокурор мен оған бағынышты прокурорлар мемлекеттегі заңдылықтың үстемдігін
қамтамасыз ету үшін жүзеге асыратын жоғары қадағалауды жүргізу барысында
қалыптасатын құқықтық қатынастар болса, сол қатынастарды реттейтін нормалар
жиынтығы зерттеу пәні болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Елдегі заңдылық режимін қамтамассыз етуі,
билік тармақтары мен мемлекеттік органдар жүйесіндегі тепе-теңдік тежемелік
тетігін қалыптастыруы, Президенттің Конституцияның мызғымастығының кепілі
және мемлекеттік билік тармақтарының барлығының келісімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету функциясын атқаруына әрекеттесуі үшін, азаматтардың
конституциялық құқықтарын қорғау, сақталу заңдылығын қадағалау жолында
прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен оның қызметіндегі жеткілікті
түрде нормативтік деңгейде бекітілмеген тұстары, статистикалық
көрсеткіштердің нәтижелері бойынша ұсыныстардың жасалуы.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысының құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты және міндеттеріне сай келеді. Көлемі 74 беттен,
құрылымы 3 тараудан, яғни кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан, 5
бөлімшелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРОКУРАТУРАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ

1.1 Құқықтық мемлекеттегі прокуратура органының
мәртебесі

Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, 1995 жылы 30-тамызда өзінің
негізгі заңын, яғни Конституциясын қабылдады. Нарықтық қатынастарға көшу,
азаматтық қоғам құру, қоғамдық қатынастардың әр түрлі салаларын дамыту, ең
негізгісі ескі кеңестік құрылымнан арылу мақсатында елімізде бірнеше
реформалар жүргізіле бастады. 1995 жылы қабылданған Конституция заңи және
шынтуйатты мағынада негізгі заң болды, ағымдағы заңнаманың қайнар көзіне
айналды. Конституция мемлекеттің, қоғамның, адам өмірінің барлық
салаларында туындайтын қоғамдық қатынастарды бекітеді және реттейді.
Сонымен қатар мемлекеттік органдардың мәртебесі мен өкілеттігін бекітті.
Мемлекетіміздегі құқықтық жүйе континентальдық (романогермандық) құқық
жүйесі болып табылады. Мемлекеттік билік біреу, ол тек тармақталады: заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі.
Мемлекеттік құрылыста оның дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін,
бірақ өзіне жүктелген өкілеттерге сәйкес, сол билікті иемдене және қолдана
алатын бірқатар мемлекеттік органдар бар. Олар Конституциялық Кеңес, Ұлттық
қауіпсіздік органдары, Есептеу палатасы, Экономикалық қылмысқа және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі, сондай-ақ прокуратура. Бұл
органдар іс жүзінде мемлекеттік құрылыста белгілі бір айрықша топ
құрастырады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясының
VII бөлімінің 83-бабында айқындалған. Прокуратураға арналған конституциялық
нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде болғаны,
прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот
билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің
мемлекетімізде тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық
және өзге де заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады,
алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ.
Біздің ойымызша, прокуратураның Конституцияның аталған бөліміне кіруі сот
төрелігі сот процесінде прокурордың қатысуымен жүргізілетіндігінде, заң
үстемдігін қамтамассыз етуде сот пен прокуратураның бірін бірі толықтырып
тұратындығында.
Конституция белгілеп берген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік
тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар
мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады.
Яғни, прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына
кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге
таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган. [1.88-б]
1994 жылы 12 ақпанда Президенттің қаулысымен бекітілген Құқықтық
реформаның мемлекеттік бағдарламасы қабылданғаннан бастап еліміздегі
құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа көзқарастар жасалды. 1996 жылдан бастап
прокуратура тергеу функциясынан айырылды. Сол жылы Елбасының тапсырысымен
прокуратураға құқықтық статистиканы қалыптастыру функциясы берілді.
Прокуратураға тән қылмыстық қудалаудың шектері айқындалып, тәртібі
белгіленді, сот билігімен ара-қатынасы ажыратылды.
Конституцияға және онымен белгіленген мемлекеттік құрылымға сәйкес
прокуратура тікелей Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді. Ол
Президенттің Конституцияның мызғымастығының кепілі және мемлекеттік билік
тармақтарының барлығының келісімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету функциясын
атқаруына әрекеттеседі. Сондай-ақ, өзіне жүктелген міндеттерді атқара
отырып, заңдылыққа жоғары қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура
мемлекеттік органдардың қызметіне келіп тіреледі. Мұнда билік тармақтарының
әрқайсысымен қатынасы айқындалады.
Заң шығарушы билікке келгенде, мемлекетіміздің заң шығару функциясын
атқарушы жоғары өкілді орган Қазақстан Республикасының Парламенті. 1995
жылғы Конституцияға дейін прокуратура сол кездегі заң шығарушы орган
(Жоғарғы Кеңеске) есеп беретін және республиканың Бас Прокурорын Жоғарғы
Кеңес 5 жыл мерзімге тағайындайтын.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын Парламент
Сенатының келісімімен Президент тағайындайды және оның орынбасарларын,
сондай-ақ облыстық прокурорларды қызметке тағайындау үшін келісім береді.
Прокуратураның заң шығарудағы бастама құқығы болмағанымен, заң
шығармашылығы және оларды насихаттау бағытындағы белсенділігін атап өткен
жөн. Ол заңдардағы жетіспеушіліктер мен ақауларды жетілдіру жөнінде Үкімет
пен Парламентке ұсыныстар енгізіп отырады. Осы орайда прокуратураның
Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге
наразылық келтіру құқығын айтып кеткен жөн. Әрине, прокуратураға осы
мақсатпен Конституциялық Кеңестің алдында ұсыныс енгізу құқығы берілсе,
заңсыз нормативтік құқықтық актілердің күшін жоюдың немесе Конституция мен
заңдарға сәйкестендірудің жедел жүйесі ұйымдастырылған болар еді. Сонымен,
прокуратура конституциялық орган ретінде ең әуелі Ата Заңның үстемдігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан да, прокурорлық қадағалауды – жоғары қадағалау
деп атайды. Ал билік кеңістігіндегі алатын орнымен, ол өз кезегінде
тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін қалыптастырады. Прокуратураның заң
шығару билігімен байланысы заңды да, қажетті құбылыс болып отыр. Бұл
мемлекеттік құрылыстағы қажеттілік.
Атқарушы билікпен прокуратураның байланысы әр түрлі нысандарда көрініс
табады, ол үкіметтік бағдарламалардың келісімін бекітуге қатысу,
азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты Үкіметтің қаулыларын
шығаруға ұсыныс жасау және басқа. Прокуратура тәуелсіз мемлекеттік институт
ретінде атқарушы билік тармағының қызметіндегі заңдылыққа, Үкіметтің,
министрліктер мен ведомстволар, жергілікті атқарушы органдардың,
ведомстволық бақылау органдарының құқықтық актілерінің заңдылығына
қадағалау жүргізеді, прокуратура қызметінің негізгі аясы да осында, заң
бұзушылықтың көптеген фактілері дәл осы атқарушы органдар мен лауазымды
тұлғалардың қызметінде орын алады.
Ал сот билігіне келетін болсақ, сот билігі өзге билік тармақтарынан
тәуелсіз қызмет атқара отырып, сонымен қатар заң шығарушы және атқарушы
билікпен біртұтас билікті құрайды. Прокуратура мен соттың қарым-қатынасы
әділ соттылықтың, соттың тәуелсіздігінің және олардың тек заңға
бағыныстылығының конституциялық принципіне сүйене отырып құралады.
Прокуратура соттың үстінен қадағалау жүргізбейді және оның қызметін өзіне
алмайды, қызметіне араласпайды, прокуратураның заңсыз шығарылған сот
актілеріне келтірген наразылығы алдын ала белгіленген заңи күшке ие емес,
олар тек жоғары тұрған соттың төменгі тұрған соттың заңсыз актілерін жою
немесе өзгерту туралы сұрақта ұсыныстық сипатқа ие болады, сол арқылы сот
актілерінің заңдылығын қамтамасыз етуге үлес қосады. Осы тұрғыдағы сот пен
прокуратураның қарым-қатынасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мен қорғау бағытындағы қарым-қатынастың ерекше формасын
білдіреді. Сотта мемлекет мүддесін білдіру, азаматтық, қылмыстық және
әкімшілік істер бойынша сот процестеріндегі прокурордың белсенді де кәсіби
қатысуы сот әділдігін қамтамасыз етудің бірден бір кепілі болып табылады.
Мемлекеттік органдар жүйесінде Президент жоғарғы орынға ие.
Конституция оны мемлекеттік билік пен халықтың бірлігінің, тұтастығының
кепілі және нышаны, Конституцияның және адам құқығы мен бостандығының
мызғымастығының кепілі ретінде анықтап береді. Президенттің мәртебесі ең
алдымен халықпен сайлануымен анықталады. Сонымен бірге ол мемлекет басшысы
және ең жоғарғы лауазымды тұлға болып табылады. Бұл халық пен мемлекеттік
биліктің біртұтастығын білдіреді. Халықпен сайланатын жоғарғы өкілді орган
Парламент. Мемлекеттік билік жүйесінде ол заң шығару қызметін жүзеге
асырады. Дәл осы себептерге байланысты мемлекет пен халықтың мүддесін
өздерінің конституциялық өкілеттігіне сай тек Президент пен Парламент
білдіре алады. Ал Үкімет пен өзге органдар өз өкілеттігі шегінде тек
мемлекеттің мүддесін білдіре алады. Бұл оларда халық мандатының жоқ болуына
байланысты түсіндіріледі.
Прокуратура Президенттің қатысуымен құрылады және оған есеп береді.
Бас Прокурордың наразылығымен Конституцияға қайшы келетін Үкіметттің немесе
өзге орталық атқарушы органның қаулылары мен актілерін Президент күшін жоюы
мүмкін. Осы тұрғыда заң әдебиеттерінде прокуратураны Президенттің
өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін арналған құрал ретінде қарастырады. Бірақ,
біздің ойымызша прокуратураны тек Президенттің кепілдендірілген
функцияларын жүзеге асырушы орган ретінде ғана қарастыруға болмайды, себебі
ондай жағдайда прокуратура тек Президенттің нұсқауларымен жұмыс істеген
болар еді, прокуратура қызметінің тәуелсіздік принципі туралы сөз болмас
еді. [44.38-б]
Республика Президентi прокуратура органдарына қатысты:
1) Парламент Сенатының келiсiмiмен Республиканың Бас Прокурорын бес жыл
мерзiмге қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады.
2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша Республика Бас Прокурорының
орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
3) әр тоқсанда кемiнде бiр рет Бас Прокурордың елдегi заңдылықтың жай-күйi
туралы есебiн тыңдайды.
Прокуратураның Президентке есеп беруі оған бағыныстылығын
білдірмейді. Прокуратура өз функцияларын жүзеге асыру үшін Президентпен
белсенді жұмыс атқарады, бірақ ол өз қызметін атқару барысында өзге де
мемлекеттік органдармен бірлесе жұмыс атқарады.
Сондықтан да, прокуратураны Президентке есеп беретін, қызметі барлық
мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар мен
азаматтардың заңдылықты сақтауын қамтамасыз етуге бағытталған, тәуелсіз
және орталықтандырылған орган ретінде қарастырған жөн.
Прокуратураның мемлекеттік билік органдар арасындағы орны мен рөлін
бөліп қарастыру бүгінгі күнде актуалды болып отыр, мемлекетте қылмыс пен
құқық бұзушылықтар күнделікті өсіп отыр, оның криминогендік сипаты
нашарлауда, сыбайлас жемқорлықпен ұштасып отырған қылмыстар көбеюде,
құқықтық нигилизм өсуде, қоғамдық қатынастардың барлығында азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары сақтала бермейді, азаматтардың құқыққорғау
органдарына сенімсіздігі арта түсуде. Осының бәрі прокуратура органдарының
орны мен оның қызметін қарастыруға септігін тигізді. Осы тұста
прокуратураның қызметін Әділет министрлігіне беру немесе оның соңғысына
бағыныстылығы туралы даулар туып жүр. Прокуратура Үкіметтің құрамына
кіретін Әділет министрлігіне бағыстылықта бола алмайды, себебі бұл
министрлікте әртүрлі бағыттағы қызмет аялары пайда болушы еді, жаңа
ведомствода прокуратура өзінің заңдылықты қамтамассыз ету функциясынан
айырылады, сондай-ақ сот процесінде үкіметтің емес, мемлекеттің мүддесін
білдіретін орган атқарушы биліктің құрамына кіре алмайды. Прокуратурада
тек қылмыстық қудалау функциясын қалдырып, оны Әділет министрлігіне
бағынысты етуге нақты негіздер жоқ және бұл ой тек практиктер ғана емес,
ғалымдар тұрғысынан да сынға алынып отыр.
Прокуратура - қызметі заң бұзушылықты анықтап, оны жоюға бағытталған,
Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік актілердің құқық
субъектілерінің барлығымен, олардың мемлекеттік билік органдарындағы орны
мен ведомстволық бағыныстылығына қарамастан дәлме дәл, әрі біркелкі
қолданылуына жоғары қадағалауды жүргізетін жалғыз мемлекеттік орган.
Прокуратура заңдылықты және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ете отырып, барлық мемлекеттік органдармен тығыз қарым-қатынаста
болады. Мұнда қадағалау актілерінің адресаттары, яғни заңсыз акті шығарған
орган немесе одан жоғары тұрған органдарды атап кеткеніміз жөн. Прокуратура
өзінің қадағалау актілерін Президент Әкімшілігі, Парламент, Үкімет, орталық
мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы және өкілді органдар, соттарға
жібере алады.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамассыз ету -
қызметіндегі негізгі бағыт болатын органдар тек сот немесе прокуратура ғана
емес, сондай-ақ ішкі істер қызметінің органдары, ұлттық қауіпсіздік
органдары және тағы басқалары. Бұл органдардың көбі өз функциясын
құқықбұзушылық анықталған, яғни фактінің орны болған кезде ғана жүзеге
асырады, олардың қызметі бұзылған құқықты қалпына келтіру емес, құқық
бұзушыны ұстау мен оны сотқа беру болып отыр.
Атақты орыс ғалымы В.Е.Чиркин мемлекеттік биліктегі ерекше тармақ
ретінде қадағалаушы билік, яғни прокуратураны, сондай-ақ Конституциялық
Кеңесті қарастырады. Өз ұстанымын ол келесідей негіздейді: біріншіден,
аталған органдар басқа билік тармақтарынан дербес, өз қызметін тәуелсіз
жүзеге асырады; екіншіден, бұл органдар өз қызметінде тек тексеру мен
тергеу, істі зерттеумен шұғылданады және басқа органдардың шаруашылық
қызметіне араласпайды.
Прокуратурамен бірге бірде бір билік тамағына кірмейтін органдар
қатарындағы Конституциялық Кеңесті қарастырып кеткеніміз жөн. Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы 1995 жылғы 29 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 1-бабына сәйкес,
Конституциялық Кеңес мемлекеттiк орган ретiнде Республиканың бүкiл
аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз
етедi және өз өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде дербес және мемлекеттiк
органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсiз,
республика Конституциясына ғана бағынады әрi саяси және өзге себептердi
негiзге ала алмайды; республика Конституциясы мен аталған Конституциялық
заңды басшылыққа ала отырып, соттардың немесе басқа мемлекеттiк органдардың
құзыретiне жататын барлық жағдайларда өзге мәселелердi анықтау мен
зерттеуге бармай-ақ, өз өкiлеттiгiн жүзеге асырады. Заңға сәйкес,
Конституциялық Кеңестiң құзыретiне дау туған жағдайда республика
Президентi сайлауының; Парламент депутаттары сайлауының; республикалық
референдумның дұрыс өткiзiлгендігi туралы мәселенi шешу кіреді. Сондай-ақ,
2008.17.06. № 41-IV ҚР Конституциялық Заңымен 2-тармақ жаңа редакцияда
(бұр.ред. қара)Парламент қабылдаған заңдардың Президент қол қойғанға дейін;
Парламент және оның Палаталары қабылдаған қаулылардың; республиканың
халықаралық шарттарының олар ратификацияланғанға дейін Конституцияға
сәйкестігін қарайды, Конституция нормаларына ресми түсiндiрме, Парламент
тиiсiнше республика Президентiн мерзiмiнен бұрын қызметiнен босату туралы
шешiм, Республика Президентiн қызметiнен кетiру туралы түпкiлiктi шешiм
қабылдағанға дейiн - белгiленген конституциялық рәсiмдердiң сақталуы туралы
қорытынды бередi.
Конституциялық Кеңес, егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де
нормативтiк құқықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етiлген
құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп қараса, соттардың актiнi
конституциялық емес деп тану туралы өтiнiштерiн қарайды; 2008.17.06. № 41-
IV ҚР Конституциялық Заңымен 2-тармақша өзгертілді (бұр.ред. қара)
конституциялық iс жүргiзу практикасын қорыту нәтижелерi бойынша жыл сайын
Парламентке Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы жолдау
жiбередi. Конституциялық iс жүргiзуге қатысушылар болып өтiнiштерi бойынша
конституциялық iс қозғалып отырған келесі адамдар мен органдар танылады: 1)
Республика Президентi; 2) Парламент Сенатының Төрағасы; 3) Парламент
Мәжiлiсiнiң Төрағасы; 4) өздерiнiң жалпы санының кемiнде бестен бiрi
болатын Парламент депутаттары; 5) Премьер-Министрi; 6) Республика соттары;
7) актiлерiнiң конституциялылығы тексерiлетiн мемлекеттiк органдар мен
лауазымды адамдар.
Осы орайда Бас прокурордың Конституциялық Кеңеске өтініш жасау
құқығының болмауы логикаға бағынбайды, себебі прокуратура мемлекеттегі
Конституция мен заңдардың дәл бірыңғай қолданылуына жоғарғы қадағалауды
жүргізетін жалғыз орган болып табылады емес пе, прокурорлық қадағалау билік
тармақтарының барлығы мен барлық мемлекеттік органдарға тарайды. [44.131-б]
Бұл сұрақта Қазақстан Республикасы Бас прокурорына Конституциялық
Кеңеске республикалық референдумда қабылданған заңдар, Бас Прокурордың
наразылығы келтірілген және ол қаралмай тасталған Президент пен
Парламенттің қабылдаған заңдарының Конституцияға сәйкессіздігі туралы
өтініш жасау құқығын беру керек, оны Конституция мен өзге де заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асыру қажет деген отандық
заңгерлердің позициясын қолдаймыз.
Мемлекеттік биліктің бірде бір тармағына кірмейтін тағы да бір орган
бұл қаржы полициясы деп аталып жүрген Қазақстан Республикасы Экономикалық
қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттiгі - ҚР Президентiне
тiкелей бағынатын және есеп беретiн, экономикалық қауiпсiздiкті қамтамасыз
ету мақсатында басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шектерде
экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық
бұзушылықтардың алдын алу, оларды анықтау, жолын кесу, ашу мен тергеу
бойынша салааралық үйлестірудi әрi өзге де арнайы атқарушы және рұқсат
берушi функцияларды жүзеге асырушы мемлекеттік орган.
Агенттіктің заңнамамен белгіленген негізгі функциялары келесідей :
1) мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететiн стратегиялық
функцияларды жүзеге асыру, оның ішінде: қаржы полициясы органдары
қызметінiң басым бағыттарын, оларды iске асырудың құқықтық, ұйымдық және
экономикалық тетiктерiн анықтау, заңмен белгіленген өз өкiлеттілiктерi
шегінде нормативтiк құқықтық актiлер қабылдау, экономикалық, қаржылық және
сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес нысандары
мен әдiстерiн жетiлдiредi, жедел-iздестіру қызметiнiң стратегиясы мен
тактикасын айқындайды;
2) мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз ететін функцияларды жүзеге
асыру, оның ішінде: қаржы полициясының органдары, оқу орындары және өзге де
ведомствоға бағынысты мекемелер қызметiнiң негізгі бағыттары бойынша
олардың қызметіне басшылықты, оны үйлестiрудi және iс-қимылдардың
келiсiмділігін қамтамасыз ететiн функцияларды, оларға практикалық,
әдiстемелiк көмек көрсету, өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша жалпы
республикалық, өңiрлiк жедел-іздестіру мен алдын алу iс-шараларын
үйлестірудi және жүргізуді, қолда бар күш пен құралдарды пайдалану жөнiнде
оңтайлы шешiмдер тұжырымдауды, қаржы полициясының аумақтық органдары мен
оқу орындарына практикалық және әдiстемелiк көмек көрсетудi, оң жұмыс
тәжiрибесiн қорыту мен таратуды жүзеге асыру, қаржы полициясы органдары
қызметінiң тиiмдiлігін арттыру жөнiнде шаралар тұжырымдайды және iске
асырады.
Прокуратура жедел-іздестіру қызметті, анықтауды және алдын ала
тергеудi жүзеге асырады, қаржы полициясы органдарының жедел-iздестіру,
әкiмшiлiк, тергеу қызметi мен анықтау практикасына талдау жасайды,
республикадағы жедел жағдайға болжау құрайды, қаржы полициясы органдарының
араласуын талап ететін мәселелер бойынша жедел әрекет ету шараларын
қабылдау, ҚР Президентiн экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстарға
қарсы күрестің жай-күйi туралы тұрақты хабардар етеді, қаржы полициясы
органдарының жүргiзуiне жатқызылған қылмыстық iстер және әкiмшiлiк құқық
бұзушылық туралы iстер бойынша адамдарды, соттың қаулысы бойынша мемлекет
мүддесiне орай қойылған талап-арыздар бойынша жауапкерлердiң жүрген жерi
белгісiз болған кезде оларды iздестірудi жүзеге асырады, сондай-ақ өз
қызметі барысында барлық мемлекеттік органдармен іс-қимыл жасайды, ҚР-ның
экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету бойынша басқа да мемлекеттiк
органдармен өзара iс-қимыл жасайды.

Көріп отырғанымыздай, Агенттіктің негізгі функциялары өзіне берілген
қызмет саласы, яғни экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық
қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес саласы бойынша болып отыр,
сол сала бойынша Агенттік тергеу амалдарын да жүргізеді.
Осы орайда Агенттік қызметіндегі заңдылық мәселесі прокурорлық
қадағалау аясында болады, яғни тергеу мен анықтама, жедел-іздестіру
қызметінің заңдылығын қадағалау, сондай-ақ Агенттік қызметкерлерінің
қызметіндегі заң бұзушылықтар азаматтардың арыз, шағымдарына сәйкес
тексерулерге жатады, тексерулер жоспарға сай немесе жоспардан тыс болып
белгіленеді. Агенттік пен прокуратура органдарының өзара іс-қимыл жасау
тәртібі заңдар мен қылмыстық іс-жүргізу заңнамаларына, бұйрықтар мен өзге
де құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Көріп отырғанымыздай, әрбір мемлекеттік органның өз қызметін жүзеге
асыру әдістері, негіздері, нысандары болады және олар бір-бірінен тәуелсіз
жұмыс атқарады.

Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында
заңдарының, Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтін құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, тек ҚР Президентіне есеп
беретін мемлекеттік орган. Прокуратура кез-келген заң бұзушылықты анықтау
және жою жөнінде шаралар қолданады, Конституция мен заңдарына қайшы
келетін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық
жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген
жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық құдалауды жүзеге асырады.
Осындай функциялармен бірқатар заңнаманы насихаттауы мен құқық қорғау
органдарының қылмыс пен құқық және заңды бұзушылыққа қарсы күрес жүргізу
қызметін үйлестіру, мемлекеттік құқықтық статистиканы қалыптастыру
прокуратураға тән қызметінің алуан түрлі екендігін көрсетеді.

1.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы прокуратура жөнінде

Ата Заңымыз 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Соңғы өзгерістер мен
толықтырулар 2007 жылдың 21 мамырында енгізілді
Ғ.С.Сапарғалиев Конституцияны - мемлекет қызметі мен оның
ұйымдастырылуының негізгі принциптері, қоғамдық қатынастарды реттеудің
құқықтық шегі мен аясы анықталатын, адамның құқықтары мен бостандықтары,
міндеттері қарастырылатын, мемлекеттік механизмнің, қоғамның саяси
жүйесінің, қоғамдық және мемлекеттік институттар қатынастарының өзгеру
негіздері көзделген мемлекеттің негізгі заңы ретінде қарастырады.[40.8-б]
Елдегі аса маңызды өзгерістер Конституцияда бейнеленіп, сол арқылы
іске асады. Конституция мемлекеттің қоғамдық құрылысын, саясаттың
негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
міндеттерін айқындайтын мемлекеттегі ең жоғарғы құқықтық құжат болып
табылады. Ол қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор
ауқымды саяси құқықтық күшті бойына жинаған.
Конституцияның 83-бабы прокуратураның мәртебесі мен қызметін
айқындайды. Прокуратура мемлекеттік орган, ал прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің айрықша түрі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты -
Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылады. Бұл мақсаттар
прокуратураның мемлекеттік құқықтық жүйеде алатын орны мен мәртебесімен,
рөлімен айқындалады. Ал прокурорлық қадағалаудың міндеттері оның қызметінің
негізгі бағыттарымен пара-пар келеді.
Дегенмен, прокуратура туралы норманың Конституцияның VII Соттар және
сот төрелігі-деп аталатын тарауында жайғасуы, оның биліктің осы тармағына
жататындығын білдірмейді. Бірақ, бір қарағанда осндай ой тудырары анық.
Сондықтан, прокуратураны Конституциядағы Президентке арналған II тарауға
қою туралы пікірді қолдаймыз. Өйткені, прокуратура тікелей мемлекет
басшысына есеп беретін орган және Президенттің биліктердің өзара келісім
қызмет жасауына төрелік жасайтын, Конституцияның кейілі ретіндегі тежемелік
жүйесін құрайтынын да ескеру қажет. 1993 жылы Конституцияда Прокуратура
жеке тарау, үш баппен қарастырылған болатын.
Тарих тереңіне көз жүгіртер болсақ, Қазақстан аумағында прокуратура
органдары тұңғыш рет 1922 жылы 13 шілдеде Қазақ Орталық атқару комитетінің
екінші шақырылған 3-ші сессиясында құрылып, онда ешқандай конституциялық
нормаға негізделмеген Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді. 1937
және 1978 жылдары қабылданған КССР Конституцияларында прокурорлық
қадағалаудың негізгі міндеттері белгіленгенімен, нақты міндеттері іс
жүзінде кеңестік жергілікті атқарушы биліктің ықпалында болды. Ал тәуелсіз
Қазақстанның прокуратурасының қалыптасу кезеңі 1991 жылы елімізде
Тәуелсіздік туралы декларация қабылданғаннан кейін басталды, республиканың
Бас Прокурорының лауазымы енгізілді. Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда
еліміздің 1995 жылы қабылданған Конституциясында Қазақстан прокуратурасы
мемлекет үшін нақты қажеттілігі мен шынайылығы жағынан алғашқы қабылданған
Конституциямен салыстырып қарағанда прокурорлық қадағалау деген түсінік
жоғарғы қадағалау деген жаңа сипатқа ие болды.
Ата Заңымыздың 83-бабына сәйкес прокуратура органдарының қызметін
реттеу мақсатында 1995 жылы 21 желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Прокуратура туралы Заңы күшіне енді. Бүгінде прокуратура мемлекетіміздің
ең жоғарғы құндылығы – адам және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын,
мемлекет пен заңды тұлғалардың мүддесін қорғайтын ең жоғарғы қадағалаушы
органға айналды. Прокуратура мемлекет мүддесін қорғауда, яғни барлық
Қазақстандықтардың ұлттық қауіпсіздігін, ішкі саяси тұрақтылықты, еліміздің
экономикалық қарқынды дамуын қамтамассыз ету шараларын жүзеге асыратын,
өзінің конституциялық мәртебесі жағынан Президентке ғана есеп беретін орган
болып табылады.
Мемлекетімізде прокурорлық қадағалауды ҚР Бас Прокуроры ұйымдастырады.
ҚР Конституцияның 83-бабына, ҚР Прокуратура туралы Заңына және Бас
Прокурордың бұйрықтарына сәйкес прокурорлық қызметтің келесідей салалары
бар:
1) республика аумағындағы заңдардың және Президент жарлықтарының және
өзге де нормативтік құқықтың актілердің дәл әрі біркелкі қолданылуын
қадағалау;
2) жедел- іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау;
3) анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
4) сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот қауылыларының заңдылығын
қадағалау;
5) әкімшілік істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
6) атқарушылық өндірісінің заңдылығын қадағалау;
Көріп отырғанымыздай, прокуратура қызметінің бағыттары сипаты мен
мазмұны жағынан алуан түрлі.
Прокуратураның аталған салалары бойынша қадағалауды жүзеге асыруы
Конституциямен, Прокуратура туралы Заңмен, әкімшілік, қылмыстық,
азаматтық іс жүргізушілік және басқа да заң нормаларымен реттеледі.
Конституцияда прокуратураны ұйымдастырудың негізгі ережелерін
анықтайтын нормалар және ҚР Бас Прокурорының тағайындалуы мен қызметтен
босату тәртібі, Бас прокуратура қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі
туралы баяндалады. Яғни, жалпы прокурорлық қадағалау қызметінің
ұйымдастырылуының алғышарттары еліміздің негізгі заңынан өз бастауын
алатыны сөзсіз.

2. ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ

2.1 Прокуратура органдары қызметінің негізгі қағидалары

Прокуратураға қатысты оның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары
деп Конституцияда, Прокуратура туралы Заңда баянды етілген, оның
мақсаттарын және құқықтық табиғатын, сондай ақ жоғары қадағалауды іске
асыру тәсілдері мен әдістерін айқындайтын ережелерді айтамыз. Заңмен
белгіленген қағидаттарды сақтау прокуратураға мемлекетте заңдардың дәл, әрі
бірыңғай қолдануына қадағалауды іске асыру бойынша оның алдында тұрған
міндеттерді нәтижелі орындауына жағдай жасайды. Өзгеше айтқанда
прокурорлық қадағалаудың қағидалары ол-прокуратура органдары өз қызметін
орындау барысында басшылыққа алатын, нормативтік құқықтық актілерде
көрсетілген немесе солардан туындайтын негізгі бастамалар, құқықтық
идеялар.
В.И.Басков өз еңбектерінде прокурорлық қадағалаудың келесі қағидаларын
қарастырады:
- прокуратура органдарының біртұтастығы мен орталықтандырылуы;
- заңдылық;
- жергілікті ерекшеліктеріне қарамастан заңдардың біркелкі және дәл
орындалуына қадағалауды жүргізу;
- кімге қатысты болса да заң бұзушылықты дер кезінде анықтап, жоюға
прокуратураның шара қолдануы;
- прокуратураның мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктер мен еңбек
коллективтерімен қарым қатынастығы;
- прокуратура органдары қызметінің жариялылығы мен демократиялылығы;
- прокуратура органдарының жергілікті органдардан тәуелсіздігі;
- прокуратура органдарының қызметін ұйымдастыру мен өкілеттігіндегі саяси
алшақтылық.[2.77-б]
Аталған қағидалардың көпшілігі ұлттық заңнама мен заңи әдебиеттерде
кездеседі, бірақ мемлекетіміздегі прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру мен
қызметі қағидаларының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл қағидалар
Конституцияның 83-бабының 2-тармағында және Прокуратура туралы Заңның 3-
бабында, сондай-ақ Азаматтық іс-жүргізу және Қылмыстық іс-жүргізу
кодекстерінде шоғырланған.
Қағидаларды біріншіден, прокуратура органдарын ұйымдастыру қағидалары
және екіншіден, прокуратура қызметінің қағидалары деп бөліп қарастыруға
болады.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметінің
қағидаларын біз жалпы, жеке және арнайы деп бөліп қарастырамыз. Жалпы
қағидалар прокуратура өкілеттігін қадағалаудың барлық түріне қатысты,
қадағалау обьектісіне қарамастан, оның заңнамаға сәйкес мақсаттарын
орындауды анықтап береді. Осы жалпы қағидалардан арнайы қағидалар
туындайды және олар әрбір қадағалау саласына қатысты өз ерекшеліктеріне ие.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағида жалпықұқықтық, әмбебап қағида болып
табылады. Заңдылық прокуратураның жаратылысына себепші құбылыс. Яғни,
заңдылық режимін қамтамасыз ету бұл органның басты міндеті. В.И.Басковтің
пікірінше заңдылық сөзінің мағынасы келесі элементтерден құралады: 1)
заңдар мен заңға сәйкес актілер; 2) заңдарды орындау; 3) заңдардың дәл әрі
біркелкі орындалуын қадағалау; 4) заң бұзушылық әрекеті үшін жауапкершілік.
Заңдылық қағидасы мәні қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
заңдарды қатаң тәртіпте сақтауы мен орындауында бекітілген қоғамдық
қатынастың құқықтық режимі ретінде қарастырылады.
В.В.Клочков заңдылық мағынасын қоғам мен мемлекеттің құқыққа деген,
мемлекет және қоғамдық қатынастар қатысушыларының қызметіне деген
талаптарының жиынтығы, сондай-ақ осы талаптардың мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалардың құқықшығармашылық, құқыққолданушылық және өзге
өкілеттігі, азаматтардың жүріс-тұрысы мен құқықтық мәдениеті барысында
орындалуы ретінде қарастырады.
Заңдылық қағидасы Конституцияның 83-бабында бекітілген прокуратура
қызметінің мақсаттары мен негізгі бағыттарын анықтайды. Ол республика
аумағында заңдардың, Президент Жарлықтары және өзге нормативтік құқықтық
актілердің дәлме дәл әрі бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру
қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер
жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыру болып табылады. Ол
сондай-ақ, кез келген заң бұзушылықты анықтау мен оларды жоюға шаралар
қолдану, Конституция мен өзге заңдарға қайшы келетін актілерге наразылық
келтіру болып табылады.
Заңдылық қағидасы сондай-ақ, прокуратура органдары қызметін
ұйымдастыру барысында заңи сипатқа ие. Яғни, прокуратура органдарының
ұйымдастырылуы мен прокурорлардың тағайындалу тәртібінің, заң бұзушылыққа
қарсы прокурорлық қадағалау нысандары мен өкілеттіктерінің заңда
бекітілуі, жоғары қадағалауды жүзеге асыру бойынша прокуратура қызметінде
бекітілген нормалар мен қағидаларды сақталуы. Прокуратураға қатысты бұл
қағида екі сипатқа ие болып отыр, яғни, біріншіден, мемлекеттік органдар,
меншік түріне қарамастан барлық ұйымдар, қоғамдық бірлестіктердің
қызметіндегі заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асыру,
екіншіден өз қызметін орындау барысында заңдылықты сақтау болып табылады.
Прокуратура органдарының өзге мемлекеттік органдар, лауазымды
тұлғалар, саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі. Яғни
прокуратура органдары өз қызметін жергілікті органдардан да, орталық
органдардан да тәуелсіз жүзеге асырады және оларға есеп бермейді. Қазақстан
Республикасы прокуратура органдарының тәуелсіздігіне заңмен мынадай
кепілдіктер қарастыралған:
1) прокурорлардың қызметіне араласуға заңмен тыйым салу, жауаптылық
белгілеу;
2) прокуратура актілерінің мемлекет аумағында барлық тұлғалардың
тарапынан атқару міндеттілігі мен жауаптылығы;
3) қызметкерлерді құқықтық және әлеуметтік қорғау жолы;
4) барлық прокуратура органдары мен мекемелерінің тек республикалық
бюджет есебінен қаржыландырылуы;
5) Прокуратура жүйесін саясаттан алшақтату жолымен.
Бұл қағида құрамындағы тәуелсіздік пен саяси алшақтылықты бөліп қарастыруға
болады. Саяси алшақтылық, яғни прокуратура органдарының қызметіне саяси
партиялар мен өзге де қоғамдық ұйымдарға араласуға, прокуратура және барлық
мемлекеттік органдар құрамында саяси партиялар құруға және прокуратура
органдары қызметкерлерінің қайсібір саяси партия құрамында тұруға
конституциялық тыйым салынуы. Тәуелсіздікке қарағанда саяси алшақтылық
прокуратураның саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі
мен алшақтылығын білдіретін тар ұғым болып отыр. Яғни тәуелсіздік қағидасы
негізгі қағида ретінде, ал саяси алшақтылық алғашқыдан туындап отырған
туынды қағида ретінде қарастырылады. Мемлекеттік аппараттағы
прокуратураның осындай тәуелсіз жағдайы тиісті прокурордың заңдылықтың
бірлігі жолындағы күресте өз айқындамасын принципті түрде және батыл
қорғауына мүмкіндік береді.[44.26-б]
Прокуратура органдары мен мекемелерінің біртұтастығы мен
орталықтандырылуы, төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған
прокурорларға қызмет бойынша бағыныстылығы. ҚР-ның 1995 жылы 21-
желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 9-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасының прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар
мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық
және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар
құрайды.
Біртұтастығына дәлел бүкіл прокуратура органдары бір жүйені құрайды,
олардың мақсат көздемелері бірдей, прокурорлық қадағалаудың бірыңғай
әдістері мен нысандарын қолданады, заңды бұзушылыққа қарсы прокурорлық
қадағалаудың бірегей іс- шараларын қолданады.
Ал орталықтандырылуы бір орталықтан басқарылуы мен бағындырылуы
мазмұнын білдіреді. Яғни, Қазақстан Республикасының прокуратурасы
Президентке есеп беретін біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік орган, ол
прокуратура органдарының барлық түрін қамтиды: территориялық, әскери және
мамандандырылған прокуратуралар.
Төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға қызмет
бойынша бағынуы. Бұған дәлел келесідей факторлар:
- төменгі прокурорлардың жоғарғылармен және Бас Прокурормен
тағайындалуы;
- жоғары тұрған прокурордың талаптары мен нұсқаулары төменгілер үшін
міндетті болуы;
- төменгі прокурорлардың актілерін жоғары тұрған прокурорлардың бұза
алуы;
- төменгі прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға есеп беруі.
ҚР Бас Прокурорын Парламент Сенатының келісімімен Республика
Президенті 5 жыл мерзімге қызметке тағайындайды. Ал Бас Прокурордың
бірінші орынбасары мен орынбасарларын Бас Прокурордың ұсынуы бойынша
Республика Президенті қызметке тағайындайды. Облыстық және оған
теңестірілген прокурорларды Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры
қызметке тағайындайды. Аудандық және оған теңестірілген прокурорларды облыс
прокурорларының ұсынуымен Бас прокурор тағайындайды. Көріп отырғанымыздай
прокуратура органдары біртұтас иерархиялы бағынысты жүйені құрайды.
Бірақ прокурорлар өз өкілеттіктерін орындау барысында жеке шешім
қабылдауға құқылы, яғни нақты бір шешім қабылдау кезіндегі процессуалдық
тәуелсіздігі, іске шығармашылық көзқарас пен өз пікірі мен ынтасын білдіру.

Заңмен жүктелген өкілеттіктерді орындау барысында прокуратура
органдарының қызметіне араласпау. Бұл қағида тәуелсіздік қағидасымен тығыз
байланысты. Ол прокуратура органдары қызметі бойынша өзге мемлекеттік
органдар, лауазымды тұлғалардың есеп талап етуіне немесе нұсқаулар беруіне
жол бермеу болып табылады, тек ҚР Бас прокуроры әр тоқсан сайын
Президентке елдегі заңдылық режимі туралы есеп береді. Сондай-ақ
прокуратура қызметіне араласпау қағидасы прокуратура органдарына заңмен
көзделген мақсаттар мен функциялардан басқа міндеттерді артпауды білдіреді.
Ешбір өзге мемлекеттік органдар прокуратура органдарына міндеттер жүктей
алмайды.
Жариялылық қағидасы. Прокуратура органдарындағы жариялылық қағидасы
прокуратура қызметінің мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктер мен
ұйымдар, азаматтар үшін ашық сипатта болуы, яғни қоғамнан, азаматтардан
оқшауланбауын білдіреді. Алайда, прокуратура органдары республиканың
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттік
құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтіндей деңгейде жариялы іс-
қимыл жасайды. Жариялылық қағидасының мақсаттары:
- заңнаманы насихаттау мен түсіндіру;
- профилактикалық, яғни алдын алу мақсаттары;
- прокуратура қызметіне заңмен белгіленген шектерде халықтың
қолжетімділігі, прокуратура мен халық арасындағы байланысты нығайту.
Демократизм қағидасы. Демократизм прокуратураға қатысты тура
заңнамамен бекітілмесе де, бұл қағида мемлекеттің демокртиялық сипатынан
туындайды. Конституцияның 1-бабына сәйкес, Республикамыз өзін демократиялық
мемлекет деп жариялады. Ал прокуратура органдары өзіне республикалық
референдумда қабылданған Конституция жүктеген өкілеттігін жүзеге асырады,
азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін прокуратура
органдарына өтініш, арыздарын бере алады, яғни, прокурорлық қорғау әрбір
құқы мен бостандығы бұзылған азаматқа қолжетімді болуы тиіс, прокуратура
қызметінде демократизм төменгі тұрған прокурорлардың әрекеттері мен
шешімдерін жоғарғы тұрған прокурорларға шағымдану жолымен де жетеді.
Прокуратураның өзге мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктермен
ынтымақтастық қағидасы. Прокуратура өзіне жүктелген алуан түрлі саладағы
қызметін атқару барысында басқа мемлекеттік органдармен қарым қатынаста
болмауы мүмкін емес. Прокуратураның заң бұзушылықтарды анықтау мен кінәлі
тұлғаларды жазаға тарту барысында өзге де құқық қорғау органдарымен
қатынаста болады. Бұл прокурорлық қадағалау жұмыстарының тез, дер кезінде
әрі тиімді етуге ықпалын тигізеді. Азаматтық, қылмыстық, әкімшілік істер
жүргізу барысында прокуратураның құқыққорғау, сот және өзге органдарымен
қарым-қатынасы процессуалдық тәртіппен бекітілген. Прокурорлық қадағалауды
жүзеге асыру барысында прокуратура заңдылықты сақтау жағдайы немесе өзге де
маңызды мәліметтерді барлық өзге мемлекеттік органдар мен мекемелерден,
ұйымдар мен азаматттардан алады, сондай-ақ қажеттілік туындаған жағдайда
тексерулер жүргізуге, арнайы топтар құрған жағдайда өзге органдар
мамандарын шақыруға құқылы болып табылады.
Сонымен қатар, прокуратура азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы, лауазымды тұлғаларды, иммунитеті бар тұлғаларды
жауапкершілікке тарту, халықаралық байланыс сұрақтары және өзге де
мәселелер бойынша жоғары билік органдарымен қарым қатынаста болады, олар:
Парламент, Үкімет, Жоғарғы Сот. Прокуратураның Президентпен қарым-қатынасы,
байланысы ерекше аталып өтілгені жөн. Ол прокуратура органдары
қызметкерлерін қызметке тағайындау мен босатудан, Бас Прокурордың әр
тоқсан сайын Президент алдында елдегі заңдылық режимінің сақталуы бойынше
есебінен, Президенттің төтенше жағдайларда прокуратураға жүктейтін
міндеттері мен тапсырмаларынан көрініс табады.
Барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін
прокурорлық қадағалау актілерінің міндеттілігі. Яғни, заң шеңберінде,
процессуалдық тәртіппен шығарылған прокуратура органдарының актілері:
қаулы, ұсыныс, ұйғарым, санкция, наразылық, нұсқау, арыз, заңға түсіндірме
мемлекеттік органдар, мекемелер, ұйымдар, бірлестіктер, азаматтармен
қаралуға, орындалуға, шара қолданылуға міндетті болып табылады, ал оның
орындалмау және өзге салдары заңнамамен бекітілген әкімшілік, қылмыстық
жауапкершілікке әкеліп соғады.
Прокуратура қызметінің коллегиялық сипатта болуы. Бас прокуратурада,
облыстардың прокуратураларында және оларға теңестірілген прокуратураларда
алқалар құрылады. Алқа отырыстарында прокуратура органдары қызметінің
мәселелері, сондай-ақ заңдардың бұзылуының анықталуына байланысты Бас
Прокурордың, облыс прокурорының немесе оған теңестiрiлген прокурордың
ұйғарымы бойынша заңды бұзған лауазымды адамдардың қатысуымен алқалы түрде
қарауды қажет ететiн өзге де мәселелер қаралады. Алқа шешiмдерi оның
мүшелерiнiң жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады. Алқаның шешiмдерi
тиiстi прокурорлардың бұйрықтарымен iске асырылады және прокуратура
органдарының қызметкерлерi үшiн мiндеттi. Заңның бұзылуының анықталуына
қарай прокурорлық қадағалау актiлерi қабылданады. Алқа жұмысының
регламентiн және алқа мүшелерiнiң мәртебесiн Республиканың Бас Прокуроры
айқындайды.
Прокурорлық қадағалаудың жеке және арнайы қағидалары прокуратура
қызметінің мамандандырылған салалық сипатын ашады. Олардың қатарына адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және
мемлекеттің мүдделерінің сақталуын қадағалау саласы бойынша прокуратураның
басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайтындығы және ұйымдардың қызметі мен
азаматтардың жеке өміріне араласпауы. Бұл қағида Қазақстан Республикасының
1995 жылы 21 желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 28-бабында анық
көрініс тапқан. Прокуратура өз қызметін Конституциямен жүктелген
өкілеттігіне сәйкес жүзеге асырады. Прокуратура өзіне басқа органдар мен
ұйымдардың міндеті мен қызметін ала алмайды, заңдылықты қадағалау
барысында олардың жедел-шаруашылық, атқарушылық, ұйымдастырушылық, кадрлық,
ақпараттық және өзге қызметіне араласпайды. Мемлекеттік органдардың заңсыз
актілерінің күшін жоюға тура құқылы болмаса да, олардың заңсыз актілерінің
күшін тоқтата тұруға және сол органдар немесе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақстан Республикасының прокуратурасының құрылуы мен даму тарихы
Прокуратура органдары қызметі жайында
Прокуратура органдарының кадрлары
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының жеке тұлғалардың құқықтық мәртебесін қамтамасыз етудегі рөлі
Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі
Прокурорлық қадағалау пәні бойынша дәріс тезистері
ПРОКУРОРДЫҢ АЙЫПТАУДЫ ҚОЛДАУЫ
Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру туралы ақпарат
Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық проблемалары
Пәндер