Қырғызстанның мемлекеттік және тәуелсіз басылымдарының ерекшеліктері



Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2

I тарау
Қырғызстандағы баспасөз журналистикасына жалпы шолу

1.1 Қырғызстанның тәуелсіз және мемлекеттік басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қырғызстанның тәуелсіз басылымдарымен мемлекеттік басылымдарының арасындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

II тарау
Қырғызстан және Қазақстан басылымдарының айырмашылығы

2.1 Қазақстан Республикасының «Жас Алаш» газеті мен Қырғызстандағы «Республика» газетінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 28
2.2. «Егемен Қазақстан» газеті мен «Слово Киргизстана» газетінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40


Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қырғызстан Республикасындағы БАҚ саны халқының аздығына қарамастан, өте көп. Алайда санаулы-ақ ақпарат құралдарының ғана күнделікті оқырмандары бар. Бәсекелестік тек қана бірнеше ақпарат құралдарының арасында ғана жүреді. Қырғызстандағы БАҚ-ты мынадай категорияларға бөлсе болады:
1) Тіліне қарай;
2) Жарыққа шығару технологиясына қарай;
3) Таралымына қарай;
4) Ұстанымына қарай (мемлекеттік және тәуелсіз);
Республикадағы баспа журналистикасының саны көп болғанымен, олардың ішінен оқуға татырлығы аз. Олардың арасында сары басылымдары да бар. Мемлекеттік басылымдар көбінен үлкен өзгеріске ұшырап отыратындардың бірі болып есептелінеді. Асқар Ақаев орнынан түскеннен кейін, мемлекеттік басылымдар түп-тамырымен өзгерді десе де болады. Билік басына келген Құрманбек Бакиев мемлекеттік басылымдарға өзінің ойын салады. Сөйтіп, мемлекеттік басылымдар 180 градусқа өзгерді. Өздерінің саяси ойларымен тарататын ақпараттарыда өзгеріске ұшырады.
Қырғызстан Республикасында журналистика саласы жақсы дамыған. Оның ішінде басылымдарға деген сұраныс көп. Әсіресе оқырман қауымның ішінде. Сонымен Қырғызстан Республикасының баслымдары екіге бөлінеді. Тәуелсіз және мемлекеттік болып. Тәуелсіз басылымдар мемлекет тарапынан ешқандай көмекті талап етпейді. Олар өз бетінше қызмет етеді, олардың ең басты қаражат көзі демеушілер, ол дегеніміз елдің тәуелсіз басылымдарына жаны ашитын ағалар мен көкелер. Және екінші қаражат көзі ол – жарнама. Жарнама бұндай газет, журналдардың қырық пайызын алады. [4]
Ал мемлекеттік басылымдар аты айтып тұрғандай, мемлекеттен қаражаттанады. Және биліктің айтуы бойынша жүреді. Бұл басылымдарда көбінен билік басшыларының іс қағаздары, олардың қаулылары және қабылданған заңдар, ресми жаңалықтары басылып шығарылады.
Ақпарат құралдары туралы заңмен қоса «жарнама туралы заң», «авторлық құқық», «Іскерлік беделіне нұқсан келтірмеу» жайында заң және «адвокаттық қызмет» жайында заңдар арқылы жұмысы жүреді.
Жалпы Республикадағы журналистиканы бірнешеге бөлуге болады. [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қырғызстандағы мемлекеттік және тәуелсіз баспасөзіне анықтама бере отырып, олардың бірінен-бірінің арасындағы ерекшеліктеріне тоқталып өту. Және Қырғызстсандағы журналистикаға жалпы шолу жасау. Дегенмен Қырғыз республикасында журналистиканың ішіндегі ең жақсы дамығаны да баспа журналистикасы, себебі газеттерде қоғам қайраткерлері мен халықтың жанашырлары қызмет етеді. Және елге ақпарат беріп, керек кезде оппозицияға тоқтам айтып, көкейкесті мәселелерді шешетінде осы баспасөз өкілдері. Сонымен, дипломдық жұмысымның мақсаты – қырғыз баспасөзін өз білгенімше зерттеп, оқырманға қырғыз елінің тәуелсіз баспасөздерімен мемлекеттік баспасөзінің ерекшеліктерін көрсету. Сонымен қатар, қазақ-қырғыз бауыр демекші, көрші елдің баспасөзін қазақ баспасөзімен салыстыру арқылы ерекшеліктерін көрсету.
1. «СМИ Центральной Азии: настоящее и будущее», Бишкек, 1999)
2.Князев А. Государственный переворот 24 марта 2005 года в Киргизии. Алматы, Бишкек, 2005.
3.Муратов Р. СМИ Кыргызстана – на грани профессиональной деградации // газ. «Белый пароход»
4.Ибраева Г. Журналистика и языки: Восприятие и функции русско- и кыргызскоязычных СМИ в Кыргызстане. Бишкек, 2002, с. 25.
5.Ибраева Г. Журналистика и языки: Восприятие и функции русско- и кыргызскоязычных СМИ в Кыргызстане. Бишкек, 2002, с.71.
6.Ибраева Г., Куликова С. История развития и современное состояние СМИ в Кыргызстане. Бишкек, 2002, с.177.
7.Р.Муратов. СМИ Кыргызстана – на грани профессиональной деградации // газ. «Белый пароход»
8.Марков С. Медиакратия: СМИ как эффективное орудие власти в информационном обществе/ В кн. В.Третьяков. Как стать знаменитым журналистом. М., 2004., с. 14.
9. «Жас Алаш» газеті, 29 мамыр 2010 жылғы саны
10. «Жас Алаш» газеті, 2008, 3 сәуір
11. «Жас Алаш» газеті, 2009, 9 сәуір
12. «Егемен Қазақстан» газеті
13. «Айқын» газеті
14. «Түркістан» газеті
15. «Ана тілі» газеті
16. «Дала мен Қала» газеті
17. «Үш Қиян» газеті
18. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы // Айқын. – 2009. – 7 наурыз.
19. Культура Советского Казахстана. Сб. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1957.– 237 с.
20.Кереева-Канафиева К. Дореволюционная русская печать о Казахстане. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1963. – 303 с.
21.Құдайбергенов Ә.Н. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының білім беру үдерісіндегі маңызы // Жоғары оқу жүйесін реформалау жағдайында жоғары оқу орындарының даму мәселелері мен келешегі Рес. ғылыми- тәжірибелік конф. материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008.–139 б.
22.Демешева Г.А. Казахстан в изданиях научных обществ. 1766–1955. Библиографический указатель. – Алматы: Центральная научная библиотека, 2000. – 398 с.
23. Рычков Н. Дневные записки путешествия в киргиз- кайсацкой степи - СПб., 1772. – 15 с.
24. «Время» газеті
25. «Новое поколение»газеті
26. «Экспресс –К» газеті

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Журналистика факультеті

Халықаралық журналистика кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Қырғызстанның мемлекеттік және тәуелсіз басылымдарының ерекшеліктері

Орындаған:
4 курс студенті: _______________

Ғылыми жетекші: ________________
аға оқытушы

Кафедра меңгерушісі: ________________
ф.ғ.к., доцент

Норма бақылаушы: ________________
аға оқытушы

Халықаралық журналистика
Кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді ______________

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2

I тарау
Қырғызстандағы баспасөз журналистикасына жалпы шолу

1.1 Қырғызстанның тәуелсіз және мемлекеттік
басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қырғызстанның тәуелсіз басылымдарымен мемлекеттік басылымдарының
арасындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... 16

II тарау
Қырғызстан және Қазақстан басылымдарының айырмашылығы

2.1 Қазақстан Республикасының Жас Алаш газеті мен Қырғызстандағы
Республика газетінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .. 28
2.2. Егемен Қазақстан газеті мен Слово Киргизстана газетінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 50

Кіріспе

Қырғызстан Республикасындағы БАҚ саны халқының аздығына
қарамастан, өте көп. Алайда санаулы-ақ ақпарат құралдарының ғана
күнделікті оқырмандары бар. Бәсекелестік тек қана бірнеше ақпарат
құралдарының арасында ғана жүреді. Қырғызстандағы БАҚ-ты мынадай
категорияларға бөлсе болады:
1) Тіліне қарай;
2) Жарыққа шығару технологиясына қарай;
3) Таралымына қарай;
4) Ұстанымына қарай (мемлекеттік және тәуелсіз);
Республикадағы баспа журналистикасының саны көп болғанымен, олардың
ішінен оқуға татырлығы аз. Олардың арасында сары басылымдары да бар.
Мемлекеттік басылымдар көбінен үлкен өзгеріске ұшырап отыратындардың бірі
болып есептелінеді. Асқар Ақаев орнынан түскеннен кейін, мемлекеттік
басылымдар түп-тамырымен өзгерді десе де болады. Билік басына келген
Құрманбек Бакиев мемлекеттік басылымдарға өзінің ойын салады. Сөйтіп,
мемлекеттік басылымдар 180 градусқа өзгерді. Өздерінің саяси
ойларымен тарататын ақпараттарыда өзгеріске ұшырады.
Қырғызстан Республикасында журналистика саласы жақсы дамыған.
Оның ішінде басылымдарға деген сұраныс көп. Әсіресе оқырман қауымның
ішінде. Сонымен Қырғызстан Республикасының баслымдары екіге бөлінеді.
Тәуелсіз және мемлекеттік болып. Тәуелсіз басылымдар мемлекет тарапынан
ешқандай көмекті талап етпейді. Олар өз бетінше қызмет етеді, олардың
ең басты қаражат көзі демеушілер, ол дегеніміз елдің тәуелсіз
басылымдарына жаны ашитын ағалар мен көкелер. Және екінші қаражат көзі
ол – жарнама. Жарнама бұндай газет, журналдардың қырық пайызын алады. [4]
Ал мемлекеттік басылымдар аты айтып тұрғандай, мемлекеттен
қаражаттанады. Және биліктің айтуы бойынша жүреді. Бұл басылымдарда
көбінен билік басшыларының іс қағаздары, олардың қаулылары және
қабылданған заңдар, ресми жаңалықтары басылып шығарылады.
Ақпарат құралдары туралы заңмен қоса жарнама туралы заң, авторлық
құқық, Іскерлік беделіне нұқсан келтірмеу жайында заң және
адвокаттық қызмет жайында заңдар арқылы жұмысы жүреді.
Жалпы Республикадағы журналистиканы бірнешеге бөлуге болады. [1]
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қырғызстандағы
мемлекеттік және тәуелсіз баспасөзіне анықтама бере отырып, олардың
бірінен-бірінің арасындағы ерекшеліктеріне тоқталып өту. Және
Қырғызстсандағы журналистикаға жалпы шолу жасау. Дегенмен Қырғыз
республикасында журналистиканың ішіндегі ең жақсы дамығаны да баспа
журналистикасы, себебі газеттерде қоғам қайраткерлері мен халықтың
жанашырлары қызмет етеді. Және елге ақпарат беріп, керек кезде
оппозицияға тоқтам айтып, көкейкесті мәселелерді шешетінде осы баспасөз
өкілдері. Сонымен, дипломдық жұмысымның мақсаты – қырғыз баспасөзін өз
білгенімше зерттеп, оқырманға қырғыз елінің тәуелсіз баспасөздерімен
мемлекеттік баспасөзінің ерекшеліктерін көрсету. Сонымен қатар, қазақ-
қырғыз бауыр демекші, көрші елдің баспасөзін қазақ баспасөзімен
салыстыру арқылы ерекшеліктерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қырғызстанда 400- ге жуық
газет, журналдар болса оның ішінде жартысынан көбі мемлекеттік болып
келеді. Себебі Қырғызстан Республикасында жергілікті район, облыс
әкімдіктерінің газеттері бар. Ал, тәуелсіз баспасөздері оппозцияны
жақтап, елдің қамын ойлап жүрген газеттер десе де болады.
Қырғызстан Республикасының газеттері мен Қазақстан Республикасының
газеттерінің арасындағы ерекшеліктерді тауып, солармен бөлісу,
Қырғызстанмен Қазақстанның мемлекеттік және тәуелсіздік газеттерінің
айдарларын, жарық көрген материалдар мен шешілген мәселелерді, қозғалған
тақырыптарды көрсете отырып, олардың арасындағы ерекшеліктерін көрсету.
Олардың шығу тираждарына дейін салыстыру.
Өзектілігі – Қырғызстанда баспасөз ел арасында үлкен роль атқарады.
Әр газет журналдардың өзіне тән тарихымен халыққа беретін көмегі
бар. Тәуелсіз басылымдар елдің қамын ойлап әлек болып жатса,
мемлекеттік басылымдар үкіметпен халықтың арасындағы көпір десе де
болады. Осы екі алып арқылы шет ел азаматтары қырғыз халықының
күнделікті тұрмыс тіршілігін бақылай алады. Газет, журналдар арқылы
елдің жаманы мен жақсысын көріп, оған баға бере алады. Ахмет
Байтұрсынұлы айтқандай баспасөзді халықтың көзі, тілі һәм құлағы
десек те артық етпес. Соған байланысты Қырғызстанның мемлекетік және
тәуелсіз басылымдарының ерекшеліктері деген дипломдық жұмысымынң
тақырыбы өзекті екені күмәнсіз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қоғамдық өмірдегі бұқаралық
ақпарат құралдарының алатын орны туралы талай мәртебелі мінберлерден толғау
сөз айтылып, түрлі пікірлер ортаға түсіп келе жатқаны мәлім. Себеп? Себебі
бұл – ақпараттық қоғамның бүгінгі болмысын, оның мән-маңызын бейнелейтін
құбылыс. Қазір нарықты экономиканың қат-қабат проблемаларының бірқыдырыуы
ақпарат құралдарының температурасымен бағамдалады. Сондықтан болу керек,
ірілі-ұсақты деңгейде медиафорумдар өткізу, журналистиканың жай-жапсарын
талқылау әріптестер арасындағы ашық әңгімеге жол ашу дәстүрге айналды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс Қырғызстандағы
баспасөз журналистикасына жалпы шолу жасау және Қырғызстанның
басылымдарымен Қазақстан басылымдарының айырмашылығы деген екі
тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қырғызстанның ақпарат құралдарына
шолу жасап, мемлекеттік және тәуелсіз басылымдары туралы жазылған.
Екінші тарауда, Қырғызтанмен Қазақстанның баспасөзін салыстыру арқылы
олардың ерекшнліктерін айқындап берген.
Өткен жылдың 9-10 желтоқсанында Мәскеу қаласында өткен Еуропа және
Азия журналистерінің форумы, міне, біздің осы ойымыздың айқын дәлелі.
Бірден басын ашып айту керек, ТМД елдері журналистерінің басын қосып,
келелі әңгіме өткізсек деген ниеттің өзі қуана қолдауға тұрарлық бастама
болғаны сөзсіз. Бұрыннан қалыптасқан шығармашылық, әріптестік байланыстың
соңғы 18 жыл көлемінде себепті, себепсіз кедергіге тап келіп, үзіліп қалуы
ТМД аймағындағы ақпараттық кеңістіктің толғаулы мәселелерінің пісіп-
жетілуіне, белгілі бір деңгейде қордаланып қалуына түрткі болғаны
сөзсіз.[6]
Мәскеудегі Музыка үйі ғимаратында өз жұмысын бастаған келелі мәслихат
Еуропалық және азиялық медиафорум деп аталды. Медифорумның негізгі
ұйытқысы РИА Новости ақпарат агенттігі болғанымен, оның бағдарламасына
зер салған кісі бұл жиынға Ресей елінде мемлекеттік дәрежеде мән
берілгеніне айқын көз жеткізу қиын емес еді. Екі күнге созылған форумның
алғашқы күнінде Ресей Президенті Д.Медведевтің, Сыртқы Істер министрі
С.Лавровтың, Байланыс және бұқаралық коммуникация министрі И.Щеголевтің,
ТМД Атқарушы хатшылығының төрағасы С.Лебедьевтің, РИА Новости
агенттігінің Бас редакторы С.Миронюктің, Ресей Журналистер одағының
төрағасы В.Богдановтың сөз алып, ой бөлісуі мәслихаттың мән-маңызын арттыра
түскен.[7]
Форум ақиқатын айтқанда журналистер мен қоғам қайраткерлерінің еркін
пікір алмасу алаңына айналды. Бұған Президент Д.Медведевтің жиылған қауым
алдында ақпарат құралдары өкілдерін ашық-жарқын пікір алмасуға шақыруы
түрткі болғаны рас. Айталық, Грузия мен Украинадан келген әріптестеріміз
Латвияда русофобия орын алып отыр ма деген сауал төңірегінде сөз қағыстырып
жатса, тәжікстандық қаламдастар Ресей қоғамындағы аракідік болса да
кездесіп қалатын антитәжіктік пиғылдар төңірегіндегі пікірлерін жасырып
қала алмады. Ал, Әзірбайжан Республикасы президенті әкімшілігінің өкілі
Фуат Ахундов армян- әзірбайжан текетіресін әріптестеріміздің қоқсыта беруін
қоюы керектігіне назар аударды. Оның пікірінше, осы мәселелерді ушықтыра
беру жекелеген жіктер мен топтардың мүддесіне қызмет етудің нақты көрінісі
болмақ.[6]
Украина Жоғарғы Радасының депутаты Инна Богословская өз еліндегі
Президент сайлауы алдындағы ахуалға жан-жақты тоқтала келіп, бұқаралық
ақпарат құралдары өкілдерін мәселенің мән-жайына қанығып барып, қолға қалам
алу керектігін айтты. Оның пікірінше, соңғы жылдар көлемінде ел руханиятын
жайлаған импортталған идеологияның салдары ежелден тағдыры да тарихы да
біте қайнасып жатқан іргелес елдермен арадағы қатынасқа сына түсірген.
Қазір ғаламдық даму тенденциясына байыппен қарайтын кез келді. Дүниежүзілік
қаржы дағдарысымен бірге американдық жаһандану үрдісіне де нүкте қойылатын
кез келген секілді. Депутаттың толғана айтқан тағы бір пікірі журналист
ағайындардың мәселеге нақты көз жеткізбей, фактілерді айқындап жатпай өсек-
аяңның жетегінде кететіндігі. Жұрт қазір 90-шы жылдардағы егемендік
шерулерінің кезіндегідей қаңқу сөзге, дейді екенге көп сене бермейді.
Оқырманға қазір тұжырымы тағанды, ойы орнықты ақпарат көздері керек. Ол
үшін біз де өзімізді қамшылауымыз қажет. Ақпараттық технологияның соңғы
әдіс-тәсілдерін жіті меңгеріп, бір-бірімізбен жиі пікір алмасуымыз керек.
Мәскеуде өткізіліп жатқан бүгінгі басқосу соның бастамасы деп білемін.[5]
Скачконың сөзіне қарағанда ол бас редактор болып істейтін газеттің
негізі 1878 жылы қаланған екен. Қазір 40 000 тиражы бар апталық Украинадағы
қоғамдық пікірге әсер ететін басылымдардың бірі көрінеді.
– 90-шы жылдардағы нарықты экономиканың қылбұрауы кезеңіндегі өткелектен
өту үрдісі біздің газетке де тән болды, – дейді ол. – Қайткен күнде де
оқырманды өзімізге қарату үшін қолға түскен нәрсенің бәрімен газет бетін
толтыруға тырыстық. Өсек-аяң да, оқыс оқиғалар легі де, тіпті, кейбір
адамдардың бейәдеп қылығына дейін жазған жағдайларымыз да болды. Ал қазір
бұл үрдіс түбегейлі өзгерген. Себебі, оқырман басқа. Қазіргі оқырман
сауатты, салиқалы, әр мәселені бағамдап, байыптап отыратын оқырман. Ашығын
айтқанда, саржағал басылымдардың күні өтіп бара жатқаны өзінен-өзі
түсінікті. Демек, газетті қайтсек қызықты, оқылатындай етіп шығару басты
мәселеге айналып отыр. Ол үшін журналистің өзі интеллектуал болу керек.[6]
Свободная Грузия газетінің бас редакторы Тато Ласхишвилидің пікірі
де жиналған қауымды елең еткізбей қойған жоқ. Оның пікірінен түйгеніміз,
қазір ТМД елдерінің бәрін де дерлік орыс тілінде газеттер мен журналдар
шығады. Бұл басылымдарға айырықша жауапкершілік жүктелетінін, онда жұмыс
істейтін журналистер айқын сезінуі керек. Ұлт намысына тиетін, рухани даму
үрдісіне кері әсер ететін кездейсоқ мақалалар мен арзан пікірлер
ынтымақтастықтың іргетасына сызат түсіруі әбден мүмкін.
Молдовияда шығатын Коммунист газетінің бас редакторы Александр Исаев
мерзімді басылымдардың жойылуының аз-ақ алдында тұрмыз, мұның орнына
Интернет газеттер келеді деген пікірлерге түбегейлі қарсылығын білдірді.
Екіншіден, қазір ғаламның түкпір-түкпірінде әр қилы деңгейде осы
тақылеттес, осы аттас жиындардың өтіп тұратыны белгілі. Шынын айту керек,
олардың дені жалпы саяси мәселелерді талқылау, халықаралық кикілжіңдердің
себеп салдарын іздеу бағытындағы әңгімеге құрылатын. Қазіргі қоғамдық
қатынас түбірімен өзгерді делік. Олай болса, мұндай медиафорумдарда ТМД
аумағындағы ұлттық баспасөздің мұң-мұқтажы да билік тарпынан оңтайлы шешім
табуы тиіс. Айталық, мұның жарқын үлгісін Қазақстан көрсетіп келеді.
Республикамызда шығатын ұлттық азшылық басылымдарының (Коре Ильбо, Уйгур
авази, Украине новині Дойче альгемайне) бәрі мемлекет бюджетінен
қаржыландырылады. Оның сыртында Известия , Комсомольская правда,
Аргументы и факты газеттерінің қазақстандық нұсқалығы да бұдан шет қалып
жатқан жоқ. Олай болса, Ресей Федерациясы аумандағы Омбыдан шығатын
Атамекен, Жұлдыз, Таулы Алтай автономиялық облысында шығатын Жаңа жол
газеттеріне қаржылай көмек көрсетілсе деп ойлаймыз. Жалпы Ресей жерінде
2002 жылғы санақ бойынша 665100 қазақ тұратын болса, күні бүгінге дейін
оның мөлшері көбеймесе, кеміген жоқ қой деп білеміз.[7]
Біз осыдан 19 жыл бұрын моноидеологияның құрсауынан шықтық.
Моноидеология сценариіндегі тар жол тайғақ кешудің финалы қалай
аяқталғаны тарихтан тәлім. Олай болса, ынтымақ пен әріптестікке ұмтылдырған
жаңа өрістен ескі сүрлеуді іздемеуіміз керек.
Тең дәрежедегі әріптестік байланыс баянды болуы үшін жұмыс істейік. Сонда
ғана Тату көршілік, Достық, Тәуелсіздік дейтін киелі ұғымдардың мән-
мағынасы тереңге тартып, әспеттеле бермек.

I тарау. Қырғызстандағы баспасөзге жалпы шолу

1.1Қырғызстанның тәуелсіз және мемлекеттік басылымдары

Қырғызстандағы баспа журналистикасы дамуы мен өсуі Орталық
Азиядағы басқа да елдерден ерекше болуда. Республикадағы журналистер
одағының мәліметтері бойынша 380 газет және журналдар бар. Ол жерде
үш мыңға жуық журналистер қызмет етеді. Бұндай аз көрсеткішке
қарамастан бұл елде іскерлік баспалардан бастап, эротикалық
Пайшанба, Қызжыгыт тағы да басқа сол сияқты журналдар жұмыс істеуде.

Мемлекетте жалпы ұлттық Қырғыз туусу және Слово Кыргызстана
газеттерінің күнделікті 5-6 мың, ал сенбі күндері шығатындары 20 мың
тиражға дейні жетеді. 30 Республикалық және 10 облыстық, 11 қалалық, 48
райондық баслымыдарды есептемегенде бұл елде жастарға арналған, әйелдер
қауымына арналған, ведомстволық, мамандандырылған, партиялық және кәсіби
журналдар бар. Және көптеген тәуелсіз жекеменшіктегі газеттер тағы бар.
Ең соңғыларының өсімдері өте жақсы. Олардың елдің арасында
рейтингтері де мықты. Мысалы ауқымы жағынан Бішкектен кейінгі екінші
орында тұрған Оша қаласында шығатын жекеменшік Ош парк газеті он
бес мыңнан жиырма бес мың тиражбен шығады. Сонысымен ол басқада
жергілікті газеттерден артық тұрады. Ол шын мәнінде билік тарапынан
қолдау көрсетілген газеттерді де басып озады. [8]
Баспа ақпарат құралдарының ішіндегі жаңа үлігісі ол іскерлік
газеттер. Экономикамен, нарықтың өсуіне байланысты осындай газеттерге
сұраныс көптеп тууда. Деловая неделя, Бизнесмен Кыргызстана Мастер
маркетинг, РИФ, ТИФ бұл газеттер жұмысқа орналасу, жарнама,
ақпарат жайында жазады. Сонымен қатар ештеңені ойландырмайтын, көңіл
көтеретін Кулку, Мафия, Час Пик, Чолпонум газеттері де үлкен
сұранысқа ие. [3]
Жергілікті газеттердің басына жұлдызды сәттер туды. Себебі, оқырман
өзіне жақын ақпарат құралдарын оқығанды ұнатады. Ол жерде өзінің
тұрғылықты жеріндегі ақпараттармен, өзіне керекті мағлұматтар жазылған.
Ең қызығы қырғыз баспасының шығу тілі әр түрлі болып келеді.
Негізінде бұл елдегі газеттер екі тілде орыс және қырғыз тілінде
шығады. Бірақта кейбір оңтүстікте орналасқан басылымыар өзбек, және
орталықтағылар басқа да тілде шығады. Оның ішінде ағылшын, неміс
тілдері бар. Бұндай көптеген басылымдардың жарық көруі, елдегі
демократияның жақсы дамуы деп түсіндіріледі. Бұны жергілікті тұрғындар
сөз бостандығымен, жеке тұлғалардың еркіндігі деп біледі.
Мемлекетте журналдар газеттерге қарағанда азырақ, он алты ғана. Ол
полиграфиялық базаның жоқтығы және қаржы мәселенің кесірінен болып
отыр. Әдеби, политикалық, банкпен салық, әзіл - қалжың, кәсіби және түрлі
мамандықтарды қарастырады, республикдағы журналдар осы және басқада
түрлі тақырыптарды қамтиды. Оның ішінде Ала – Тоо әдеби журналы өзін
бұрыннан елдің сүйікті журналына айналды. Сонымен қатар, сатиралық Аки
пресс, Кырчын, Адыл сот баспа нарығында жаңадан пайда болған бұл
газеттер үлкен сұраныста. Жергілікті әкімнің қадағалауымен шығатын Ош
жыр жинағы білім алу, мәдениет, денсаулық, спорт тақырыптарын қозғайды.
Және бұл газет тек қана Қырғызстанда ғана емес, сонымен қатар ол
көршілес елдер Қазақстанда, Тәжікістанда, Өзбекстанда да танымалдылыққа
ие.[1]
Қырғызстандағы баспа ақпарат құралдарының тұрмыс- тіршілігін
қадағалап, оның танымалдылығын анықтап отыратын ол – бәсекелестік.
Көптеген газеттер жаңадан дүние есігін аша салып жабылып жатады.
Кейбіреулері аяғын ойланып басып, жұмыс істеуде. Мысалы, Ош қаласында
соңғы үш жылдың ішінде қаржы мәселесіне байланысты сегіз газет өз ісін
тоқтатты. Оның орнына басқа газеттер ашылып үлгерді. Оларды жарыққа
шығаруға, алғашқы демін алуға түрлі ұйымдар көмек етуде. Оның ішінде
Фонд Сорос Қырғызстан, Евразия, ЮНЕСКО, АҚШ-тың ақпарат қызметі де бар.
Олар қаржы жағынан көмек береді, онымен қоса материалды, техникалық
жағынан, кеңес беруден көмектеседі. Мемлекеттік басылымдар бұндай
көмектен айырылған. Соған бйаланысты болар, мемлекеттік басылымдар
тәуелсіз басылымдарға қарағанда жойылып бара жатыр. Сондықтанда олардың
көпшілігі форматын өзгертуді көздеп жаңадан өмір сүруді қалайды, немесе
жабылуға тура келеді.
Осыншама бұқаралық ақпарат құралдарының арасынан таңдау көп
болғанымен жергілікті тұрғындар асып кетсе екі ғана басылымға жазыла
алады. Қырғызстанда ең төмен жалақы құны 100 сом болса, газеттің
құны 3-4 сомға дейін жетеді. [1]
Қырғызстанда ақпарат құралдары өзінің төртінші билік екенін
мойындатқан болатын. Ол халықтың пікіріне тікелей әсер ететін,
қалыспаудағы жалғыз ғана мықты құрал болып есептелінеді. Бұны билік
өкілдеріде, басқа партияларда жақсы түсінеді. Жалпы республикада 22
партия тіркелген. Қырғыстанның ақпарат құралдарын әлем тәжірибесінде
халықты бар зерін салып қорғайтын есік алдында байланып тұрған
төбетке теңеп жатады. Бұл теңеулері де бекерден бекер болмаса керек.
Тәуелсіз газеттердің өзі республикада бірнеше түрге бөлінеді.
Опозициялық, сары басылымдар және тағы басқалары болып. Экономикалық
мықты газеттің бірі Вечерний Бишкек, Оппозициялық газетерге Асаба,
Республика , бұл газеттер оқырман қауым арасында үлкен сұранысқа ие
болып отыр. Сабырлылыққа шақыратын газеттердің ішінде Кыргыз руху
газеті жатады. Танымалдылыққа ие болғанына байланысты бұл газеттер
экономикасы жағынан жақсы дамығандар. Ал, мемлекеттік газеттер қазіргі
таңда қиын қыстау кезеңді басынан кешіруде. Областық газеттердің тиражы
соңғы он жылдың ішінде 10-15 есе төмендеп кетті. Және қазіргі таңда
олардың басылымдары 1,5 мың және 4 мың тираждан аспайды. Айта
кетерлігі тәуелсіз газеттердің дәрежесі төмен болған сайын, оның
мемлекеттің, биліктің алдында жауапкершілігі мол. Ол ақпаратты толығымен
еркін жеткізе алмайды. Бұның бәрі психологияға байланысты болуы мүмкін.
[7]
Баспа Ақпарат құралдарының жағдайымен жұмысы Бұқаралық Ақпарат
Құралдарының заңы бойынша қадағаланып отырады. Алайда көптеген
журналистер бұл заңдарға құлақ аспайды, оған қазіргі таңдағы көптеген
қалам шеберлерінің хал жағдайы дәлел бола алады. [26]
Ең алдымен журналистпен ұйымдатырушының арасындағы заң
қадағаланбаған. Ешқандай жерде журналистердің монополизациялауы
болғаны және оларды әлеуметтік қорғау ешбір жерде жазылмаған. Тек қана
жарнамаға шектеу қою жайында ғана бар. Полиграфиялық өнеркәсібі,
материалды және өндіріс қуаты биліктің қолында. Енді ғана
полиграфиялық қуатты жекелендіру басталып жатыр. Бұл билік тарапынан
басылымдарға қысым көрсетуге оңай болу үшін істеліп отыр. Онымен қоса
биліктің салық деген газеттерді қорқытатын тағы бір қаруы бар.
Салық жағынан олар коммерциялық орындарға тікелей байланысты. Олардың
экономикалық жағдайы осы деседе болады.[1]
Жарнама республикада басылымыдарға қарағанда жақсы дамыған. Және
жергілікті басылымдардың беттерінде олар ақырындап пайда болып келе
жатыр. Профессионалды жағынанда және этикалық жағынанда түрлі шешілмей
жатқан мәселелер көптеп кездесіп жатады. Нақты құқықпен, этиканың
болмаған себебінен қырғызстан журналистиксының арасында түсініспеушілік
көптеп пайда болуда. Сөз бостандығы бар екен деп біраз журналистер
түрлі дерексіз, тексерілмеген ақпараттар беруде, Ал шындығына келгенде
ешкім өз сөзіне жауап бере алмайды. Ал, бұл түрлі қолайсыз
жағдайларға алып келіп соқтырады. Әсіресе ол байқамай айтылған сөздің
кесірінен әлеуметтік, этникалық, және басқа да қақтығысты тудырып алуы
мүмкін. Құбылмалы елде бұндай жағдай көптеп орын алып жатады. Республика
әлі де болса әлсіз және толығымен азаматтық ынтымақтастыққа жеткен
жоқ.[3]
Қырғызстандағы Бұқаралық Ақпарат Құралдарының түсініспеушілік
жағдайға түсуі ол оппоненттеріне қарсы айтылған сөздердің ішінде
толығымен этиканың сақталмағанынан деседе болады. Көптеген газет,
журналдар басқа біруудің өміріне қол сұғудың және оқырманды дұрыс
жолдан тайдырудың арқасында танымалдылыққа ие болған газеттерде
жетерлік. Бұндай басылымдарда жиі кездесетін заң бұзушылықтың арқасында
журналистердің өзі зардап шегуде. Олар берген ақпаратты жоққа шығаруы
үшін қайтадан кешірім сұрап мақала жазады. Немесе заңмен жазалануы
мүмкін. Ол дегеніміз айып пұл төлеу немесе, абақытыға отыруыда мүмкін.
Нарық экономикасына байланысты ақпарат тауарға айналып отыр. Бұл
қалыпты жағдай. Және журналистерде тауарға айналуы мүмкін. Әркімнің
айтқанымен жүретін ақпарат таратушыларыда кездесіп жатады.
Журналистермен Ақпарат құралдарының басшыларының өздері де этикалық
қағидалар қадағаланбайтынын мойындап отыр.
Бұндай жағдайлар орын алмас үшін, кейбір ақпарат құралдарының
басшылары бірігіп, ұйым ашып отыр. Олар профессионалды журналистерді
тәрбиелеп шығаруды көздеп отыр. Алайда сұрақ жалпы ұлттың тарапынан
шешуді қажет етеді. Ең алдымен журналистердің білім алуынан бастау
керек. Көптеген келеңсіз оқиғалар жас журналистердің кесірінен болып
жатады. Қазіргі таңдағы журналистикаға Ұлттық Университетпен Қырғыз
Техникалық Университеті ғана оқытады. Ош Университетінде ашылған
филология факультетіндегі журналистика мамандығы әлі күнге шейін
базасыда жоқ. Әсіресе білімді кадр іздеу жағынан өзбек тіліндегі
журналистерді табу қиын. Себебі, Республиканың оңтүстігінде Ош қаласында
өзбек тілінде шығатын үш бірдей газет бар.
Алайда журналистердің жалақысына келсек, газетте жұмыс істейтіндер
орташа есеппен алғанда 700 сом жалақы алады. Сол себетіде газетте
көбінесе өз ісін сүйгендермен бұл іске деген ынтасы барлар ғана жұмыс
істей алады.
Бүкіл республика бойынша 5-6 басылым ғана өзінің жұмыскерлерін
жақсы жалақымен қамтамасыз ете алады екен. Алайда, жекеменшік
газеттер нарықта ақша табу көзін тауып алды. [6]
Сонымен, республикадағы басылымдарға тән бес, алты шешілмей келе жатқан
мәселелер бар. Ол билікпен ақпарат құралдарының арасындағы жиі болып
тұратын қақтығыс. Журналистердің әдеуметтік жағдайы, жергілікті билік
өкілдеріне тәуелділігі, құқытарының толығымен орындалмауы, экономикалық
базаларының төмендігі, ақпаратқа толығымен қол жеткізе алмауы болып
есептеледі. Осы мәселелердің ауқымдығына қарамастан, Қырғызстандағы
басылымдардың Орталық Азиядағы басқада ақпарат құралдарынан ерекшелігі
ол бұл жағдайлардың шешілуінде. Республикада Ақпарат құралдарымен билік
тарапынан болған келеңсіз жағдайлар заңмен шешіледі. Бұған демократияның
көзімен қарағанда дұрыс деген баға беруге болады. Мысал ретінде
Республика, Вечерний Бишкек, Асаба газеттерінің жағдайын келтірсе
болады. Екі алыптың, билікпен ақпарат құралдарының арасында
түсініспеушіліктер орын алған жағдайда олар заңмен шешіледі.[8]
Кейбір қырғыз басылымдарында ұлтаралық ұйымдардың сарапшылары Қырғыз
Республикасындағы сөз бостандығын жоғары бағалап отыр. Ақпарат
Құралдары жөнінен ОБСЕ төрағасының кеңесшісі Стенли Шрегераның айтуы
бойынша, БАҚ мен биліктің арасындағы жан жал ол өте орынды нәрсе.
Себебі, екеуі екі түрлі одақ, және олардың көзқарастарыда әр түрлі
болып келеді. Және әрбір демократиялық елде билікпен ақпарат
құралдарынң арасында ұрсыс керіс болып тұрады. Бұл қалыпты жағдай деген
болатын.
Бір шетінен кез-келген елдің сөз бостандығын алып қараған кезде,
мынандай факторды жіберіп алмаған дұрыс деп ойлаймын. Өзінің
экономикалық дамуының модельін құрастырған әрбір ел өзінің ақпараттық
модельіне құқығы бар. Қырғызстан табиғат ресурстарына кедей болғанымен ол
адами ресурсты дамытуға бел буды. Қырғызстанда қазіргі таңда баспа
ақпарат құралдарының жаңа бағытын жасау басты назарға алынып отыр. Осыдан
бастап БАҚ ассосациясы пайда болды, оның журналистер одағына мүлдем
қатысы жоқ. Ең бастысы қырғызстандағы БАҚ Орталық Азиядағы басқа да БАҚ
қызметкерлерімен тікелей байланыс орнатуға тырысуда. Алайда, көршілес
мемлекеттерден бұған көмек аздап түсуде. Газеттермен журналдар
қырғызстанның сөз бостандығына біраз ықпалын тигізуде. 4,5 миллион
халқы бар республикаға бұл тән нәрсе де есептеймін. [4]
2005 жылы қырғызстанда болған қызғалдақ төңкерісіне тәуелсіз
басылымдардың алған орын көп деп жазғандар кездесіп жатты. Сонымен
осы жылы 24 наурызда орын алған жағдай тәуелсіз ақпарат
құралдарының халықтың пікіріне тікелей байланыс жасай алатынын
дәлелдеді. Олар тек қана халықтың ойына өз әсерін салып қана қоймай,
сонымен қатар, политикалық өзгерістер енгізе алатын жағдайы бар екенін
билікке жеткізді. Оппозиялық Республика, Ағым газеттері билік
тарапынан қысымға қарамастан, билікке төңкеріс алып келді. Бір
басылымдарда оларды көтерілсітіңбастауы болды депте жазған. Билік
бірнеше рет өз тарапынан тәуелсіз басылымдарға қарсы шыққанымен, халық
ақпарат құралдарының сөзіне құлақ асатын болып шықты. Бұл төңкеріс
егеменді республиканы екіге бөліп тастады. Жалпы Республикадағы
журналистиканы бірнешеге бөлуге болады. 24 -наурыз күні болған
оқиғадан кейін, билік барлық баспасөздер тәуелсіздігін алады деген
болатын. Бірақта тәуелсіздікке көшу үшін біраз уақытпен, жағдай, ойланып
құрылған стратегия керек екені мәлім болды. Бұрын Слово Кыргызстана,
Кыргыз Туусу газеттері мемлекеттен қаржыландырылып отырған. Соған орай
оларда мемлекеттің айтқанынан шықпай, биліктің басты ақпарат құралы
болып есептелінеді. [8]
Қырғыз республикасында Бұқаралық ақпарат құралдары жақсы дамыған
деседе болады. Ол тіпті бір жылдары демократиялық және сөз бостандығы
бар Орталық Азиядағы елдің бірі болатын. Журналистері де Ақпарат
құралдарының ғұмыры ұзақ және атына кір кеелтірмес үшін бар күштерін
салып әлек. Республикада ресми түрде төрт жүз бұқаралық ақпарат
құралдары тіркелген. Бірақта олардың ішінен бірқалыпты және жақсы
қызмет етіп келе жатқандарын саусақпен санау болады. Олар оншақты ғана
газет және телеарналармен радиостанциялар. Формасымен мағынасы жөнінен
олар Мемлекеттік және тәуелсізболып екі категорияға бөлінеді.
Мемлекеттік газеттердің ішінен ең елеулі екі газет бар. Қырғыз
тілінде шығатын Қырғыз Туусу бес мың тиражбен газет аптасына екі
рет шығады. Ал екіншісі орыс тілінде Слово кыргызстана газеті ол да
аптасына екі рет алты мың тиражбен шығады. Және аптаның соңында әр
жұма күні В конце недели деген атпен жиырма мың экземплярмен
қосымшасы шығады. Әр қаладағы және облыстағы жергілікті әкімшілік
қарамағында қырық сегіз райондық, он бір қалалық,он бір облыстық
газеттер бар. Қырғызстанда бар жоғы жеті облыс, қырық алты район, он
бір қала бар. Негізінде регионалдық мемлекеттік газеттер екі тілде
шығады, орыс және қырғыз тілінде. Алайда Ош облысы ерекше болып келеді,
ол жерде газеттер орыс, қырғыз, өзбек тілдерінде шығады. Шу облысында
орыс және қазақ тілінде екі газет тіркелген. Ыстық көл облысында орыс
және қырғыз тілінде екі газет жарық көруде. Кейбір көпұлттар тұратын
үлкен райондарда да екі тілде жарық көретін газеттер бар. Бұл жердегі
газеттердің тиражары мыңнан төрт мыңға дейін жетеді, аптасына бір рет
шығады. Жалпыреспубликалық мемлекеттік телевидение және радио Қырғыз
мемлекетік телерадовещательная корпорация, Бішкектен бүкіл республикаға
көрсетеді. Әр облыстың әкімшілік орлатығында облыстық мемлекеттік
телерадиокорпорация қызмет атқарады. Бұл барлық мемлекеттік ақпарат
құралдары мемлекеттен қаражаттанады. Сол себептенде олар жергілікті
және мемлекеттік биліктен тікелей тәуелді.Олардың барлығы мемлкеттің
тапсырысы бойынша қызмет атқарады. Сондықтанда олар оқырман арасында лкен
сұранысқа ие емес, содан ең төмен жалақы және тираж осы бір
мемлекеттік газеттерге тиесілі. Парламенттік және президенттік сайлауда,
және оппозиция тарапынан болған түрлі митингпен көтерілістер кезінде
оларға оппозция жақтан шабуыл жасалады. Бұндай күндерде немесе айларда
республикада мемлекеттік және тәуелсіз газеттердің арасында арпалыс
басталады. Және бұл жағдайлар мемлекетте қалыпты жағдайға айналған.
[2]
Ал, тәуелсіз Бұқаралық ақпарат құралдары саны жағынан аз
болғанымен сапасы жағынан көз тартарлық. Бұл ақпарат құралдары
қырғыз халқы егемендігін алған кезде пайда болған болатын. Бұл жерде енді
басқаша, олардың басты мақсаттары елдің қамымен сөз бостандығы. 1991
жылдан бері шығып қазіргі таңға шейін, өзінің сол бір жылдары таңдаған
жолынан таймай келе жатқан Дело № алпыс данамен шығады. Сол жылдары
ел назарына Асаба газеті шыға бастады, және лезде елдің көңілін
өзіне аулап алды. 2000 жылы елу мың тиражға дейін барды, одан қалды
аптасына екі рет шығып тұрды. 1992 жылы орыс тілінде апталық
Республика газеті шыға бастады. Оның тиражы осы күнге шейін он мыңнан
аспапты. Бірақ мемлекетің жалпы жағдайына әсері аз болмады. Бұл
газеттің редакторы Замира Сыдықова жалпы халықтық журналистикадағы
ерлігі үшін деген марапатқа ие болған болатын.
Жаңа ғасырдың алғашқы жылдарында билік бұл газеттерді құртудың
түрлі жолдарын ойлап тапты. Оның бірі Асаба газетіне келіп тиді.
Бұл газет құлдырауға ұшырап, өкімет басшыларының қолына көшеді.
Редакторы Меліс Эшимқанов әріптестерімен жиналып 2002 жылы басқа
Ағым атты газет ашады. Ол сөз бостандығын дәріптеген ең басты
газеттердің біріне айналады. Бұл газет қанды жексенбі оқиғасы туралы
бар шындықты жайып салған алашқы газеттердің бірі болып отыр. Ал,
Республика газеті 2002 жылдың басынан бастап аяғына тұсау байланған
деседе болады. [8]
1992 жылы 2 – маусымда парламент Бұқаралық Ақпарат Құралдары
жайында заңды өз ісіне енгізді. Ол ақпарат құралдары үшін экономикалық,
әлеуметтік және құқықтық заңдарды анықтап берді. Ол мемлекеттік
органдармен ақпарат құралдарының арасындағы қатынасты заңмен анықтап
берді. Ол сонымен қатар, жекеменшік шаруашылықпен жалпы ұлттық
ұйымдардың, халықтың арасндағы қатынасты анықтап берді. Құқықтың ең
бірінші бетінде цензураға жол жоқ деп анық жазылған.
Ал, 1993 жылы 5-мамырда Қырғыз Республикасында Конституция
қабылданды, ол жерде әр адам, тұлға өзінің жеке ойына, идеясына, сөз
бостандығына, ақпаратты таратуға және оны алуға құқығы бар деп
жазылған.
1997 жылы 11-қарашада сол кездегі президент Асқар Ақаевтың
тапсырысы бойынша парламент Бұқаралық Ақпарат Құралдары туралы екі
бірдей заң қабылдады. Журналистерге тікелей қатысы бар, Ақпаратқа
еркін қол жеткізуге және Журналисттің шеберлігін қорғау дегендей. Бір
шетінен бұл заңдар журналистердің емін-еркін жүріп тұруына және
олардың ақпаратқа қол жеткізе алуына, сөз бостандығына кепіл бола
алады. Ал, енді екінші жағынан ол сол ақпаратты таратуға және оны
алуға шектеулерде қойып тастаған. Бұл заңдар журналистермен заң
қызметкерлері және басқа да мамандықтағылардың арасындағы қатынасты
анықайды. Бұл заңға сүйену арқылы ақпаратты емін еркін алуға болады.
Қағаз бетіне түскен бұл заңдар ақпарат алуға көмектеседі. Сонымен
қатар, құпиялы ақпараттарды әр адам біле бермеуі тиіс және бұл ақпаратты
алуға болмайды. Бұл жерде мемлекеттік және комерциялық құпиялар
айтылған. 1994 жылы 14-сәуірде мемлекеттік құпияларды сақтау деген
заң қабылданған болатын. 1998 жылы 2-наурызда коммерцялық құпия
жайында заң қабылданды. [8]
Сонымен қатар, соғысты пропаганда жасауға, діни снімге деген
сезімдерін ренжіту, порнографияны таратуға, мемлекеттік символдарға
зақым келтіруге, былағат сөздерді таратуға, адамның жеке өмірімен оынң
жеке шаруасына бас сұғуға болмайды Ең соңғысы туралы заң істері
көптеп тарап кетті. Адамның жеке өміріне қол сұғудың арқасында бірнеше
сот процестері де болып өтті. Әсіресе үлкен лауазымды жерлерде
отырғандармен қарапайым журналистердің арасында көптеп кездесіп
жатады. Журналистер тарапынан оларға айтылған шындықты кейбіреулері
көтере алмай өтірік жала жабумен ақпарат өкілдерін соттап немесе
ақпарат құралдарын жауып, банкрот қылуға дейін барады.
1998 жылы 17-қазанда республикада Конституцияға өзгерістер енгізу
туралы референдум қабылданды. 65-бапты 8 нұсқамен толықтырды. Ол жерде
сөз бостандығына шектеу қоймау жайында заң қабылданбайды. Бұл
өзгеріс енгізілгеннен кейін, елдегі сөз бостандығы осымен алға жылжуда
болды. Алайда, журналистердіәң ақпаратты таратуда шектеу қойып, аяғынан
шалуға көптеген адамдар әуес. [7]
Республикада Бұқаралық Ақпарат Құралдары қарама-қарсы екі топқа
бөлінуін қоймайды. Себебі тәуелсіз журналистрге қысым көрсетіп,
оларға биліктің қарсы шығуын тоқтатпағанша. Міне осысыменде тәуелсіз
басылымдар мемлекетті басылымдардан ерекшеленеді. Тәуелсіз басылымдардың
қолы байлаулы деседе болады Ал, мемлекеттік басылымдар биліктің
айтқанынан артық кете алмайды. Алайда, егерде бәрін орнына келтіретін,
бәрін реттеп отыратын заң қабылдаған жағдайда ғана, тыныштық орнамақ.
Себебі тәуелсіз басылымдар типографияға тәуелді, ал типографияны билік
басқарып отырады. Бұл қолайсыз жағдайды тек қана жекеменшік
типографиялар немесе дұрыс қабылданған заң шешуі мүмкін. Және тағы да
бір айта кетерлігі елде жалпы газет журналдардың құқығын қорғайтын
ассоциация жоқ. Ал кейбір ұйымдар тек қана жалғыз журналистің
құқығын қорғайтындар бар. Бұндай ассоциация типографияның жұмысына
тікелей әсер етеді, ал ол өз тарапынан ассоциация ның материалды
-техникалық бастамасы болмақ.
Ал, қырғызстанда БАҚ қызметкерлеріне қысым көрсету әлі де болса
басылар емес. Тіпті түрлі тәуелсіз газеттердің өкілдерінің біразы
абақтыға да отырды. [2]
Ел басына және парламентке хаттар жазып әуреге түскен жайлары да
бар. Бірақ бұл ойлары сәтті аяқталды деп айтуға ауыз бармайды.
Қырғыз Республикасының БАҚ жайында заңының 23 - бабында сөз
бостандығы бар деп жазылған және оған қарсы шыққандарға жазалар
қолдану туралы жазылған. Алайда тәуелсіз газеттерге бұл заңды ұмытқалы қай
заман. Тәуелсіз басылымдардың жыр жылағанына қарамастан, елде сөз
бостандығын тыюмен, журналистерді соттау көптеп кездесіп жатыр. Ал,
мемлекеттік басылымдарға билік тарапынан біраз көмек көрсетілуіде, тіпті
олардың төлеген салықтары да қысқартылып, оларға қысым жасалмайды.
Олар БАҚ арасында емін -еркін жүріп тұрады. Бірақта биліктің айтқанынан
артық кетуге болмайыд. Мемлекет басшыларын тыңдауға міндетті. Себебі олар
мемлекеттің орнатқан жаңа заң жобасын елге жариялап, биліктегілердің
оның ішінде министр немесе парламент өкілдерінің мақалары жарық көреді.
Ол жерде министірліктердегі жаңалықтар және елге жеткізу керек
ақөпараттар жарық көреді. Қырғызстандағы БАҚ тәуелсіз және мемлекеттік
деп қана емес, сонымен қатар ол солтүстік, оңтүстік, бай және кедей
болып бірнеше топқа бөлінеді. Сыйластық деген қол жеткізе алмайтын сый
болып кеткендей. Айтып кеткендей журналистік ұйымдар көп боланымен
тәуелсіз және мемлекеттікм басылымдардың басын қосатын, мемлекеттік
басылымдарды алға ұмтылыдратын, олардың дәрежесін халықтың алдында
көбейтетін, ал керісінше тәуелсіз басылымдармен бліктің арасындағы қарым-
қатынасты жақсартатын ассоциациа жоқ. [4]
Дегенмен республикадағы журналистерге бұның пайдасы тиіп жатқаны
көп емес. Осының арқасында республиканың баспасөзі дамып, ақпарат
құралдарының ісі алдыға жылжиды.

1.2 Қырғызстанның тәуелсіз басылымдары мен мемлекеттік басылымдары
арасындағы ерекшеліктері

Қырғызстандағы тәуелсіз басылымдардың тізімі

аты типі шығуы тиражы штаты Бас редакторы
Қырғыз руху Газет Аптасына 7000 экз 14 адам Бақбұрбек
бір рет Аленов

Республика Газет Аптасына 5000 экз.10 адам Замира
екі рет Сыдықова
Заман Газет Аптасына 6200 экз.25 адам Мустафа
Қырғызстан бір рет Башкурт
Аалам Газет Аптасына 10 30 адам Шааркүл
екі рет 000-13 00 Медетбекова
0 экз.
Агым Газет Аптасынам 12 20 адам Мелис
екі рет 000-17 00 Эшимканов
0 экз.
Багыт Газет Аптасына 5000 экз.3 адам Мырзакат
бір рет Тыналиев
Блиц –Инфо Газет Аптасына 10 000 8 адам Т.Дуйшекеев
бір рет экз.
Вечерний БишкекГазет Аптасына 20 000 150 адам Ольга
бес рет экз. Безбородова
Жұма күні
60 000
экз
ДААТ Газет Аптасына 50 000 Еркінбек
бір рет экз. Окумалиев
Дело№ Газет Аптасына 40 000 20 адам Виктор
бір рет экз. Запольский
Демократ Газет Айына бір 2 000 4 адам. Эдил Байсалов
рет экз.
Комсомольская Газет Аптасына 15 000 15 адам Аркадий
правда в бір рет экз. Гладилов
Кыргызстане
Кыргыз Ордо Газет Аптасына 5 000 13 адам Александр
бір рет экз. Иванов
Лица Газет Айына бір 3 000 1 адам Бермет
рет экз. Букашев
Аптасына 17 000 60 адам Александр Ким
Моя столица Газет бес рет экз.
-Новости

Ордо Газет Аптасына 5 000 3 адам Мамат Сабыров
бір рет Экз.
Трбуна Газет Айына екі 3 000 9 адам. Ырысбек
рет экз Өмірзақов

Мемлекеттік басылымдар

7 000
Слово Газет Аптасына екі
КЫРГЫЗСТА рет
НА

В конце Газет Аптасына бір 24 000 43 Александр
недели рет адам. Малеваный
Тне СтарГазет Айына бір рет 800 24 Ботагөз Қырғызстандағ
адам Касымбековы Америка
а Университетін
ің қолдауымен
Times of Газет Аптасына бір 5 000 15 Лидия ОсОО CAMI
central рет адам Савина
Asia
AKI-PRESSАналитАйына екі рет 1 000 4 адамМарат АКИ
икалық Тазабеков Кыргызстан
журнал
Лимон Газет Аптасына бір 6 000. 15 АКИ
рет адам Кыргызста
н,ОсОО
Береке
ОбщественГазет Аптасына бір 5 000 7 ОсОО ФПГ
ный рет адам. Бизнес-Па
рейтинг ртнер Т
СовергшенГазет Айына бір рет 7 000 43 Александр ОсОО
но не адам Малеваный NEW-ДАЙДЖ
секретно ЕСТ
Эркен ТООГазет Аптасына екі 10 000 45 Эсенбай КР үкіметі
рет адам Қалдаров
МосковскГазет Аптасына бір 7 000 16 Александр ЗАО НК,
ий рет адам Банников МК
Комсомоле
ц в
Кыргызста
не
Кут БилимГазет Аптасына бір 6 000 13 Кубатбек КР Білім
рет адам Чекиров және
Мәдениет
Министірлі
гі
РИФ-ОбозрГазет Атасына бір 5 000 15 Мезгл АО Учкун
ение рет адам Исатов
РоссийскаГазет Аптаснына бес 3 500 5 адамЭлла РФ
я газета рет Таранова
в
Кыргызста
не
Рынок АналитАйына бір рет 500 Нелли ЗАО
капиталовикалық Симаков Рынок
журнал капитало
в
Кыргыз газет Аптасына екі 20 000 50 адам Абдиламит КР
туусу рет Матисаков үкімет
і



Сонымен мемлекеттік және тәуелсіз газеттердің бірінен –бірінің
айырмашылығы олар
Қырғызстандағы баспа журналисткасының пайда болуы Туркестанские
ведомости, Семиречинские ведомости газеттерімн тікелей байланысты.
Негізінен қырғыз жеріндегі бспа ісі 1913 жылы басталды деседе
болады. Сол жылдары орыс интелегенциялары Прежевальский сельский хозяин
атты 16-18 беттен тұратын және бір мың тиражбен шығатын газетті
шығарды. Алайда төртінші рет шыққан соң, жабылды. Дегенмен бұл баспа
қырғызстан тарихына алғашқы газет ретінде өз орнын тастап кетті. [8]
1914 жылы Пишкекте жекеменшіктен пишкекский бюллетень атты газет
шыға бастайды. Ол жерде сатып алу сату, тұрғындардың сұрауларымен
өтініштері, ойындар, сонымен қатар Орталық Азиядағы және ресейдегі
жаңалықтар беріліп отырды. 1916 жылы Шу округінің су шаруашылығының
қолдауымен Телегрфный вестник газеті газеті шығады. Алайда, баспа
ісінің құрылғылары аз болғандықтан және қаражаттың аздығынан бұл
газетте жабылып қалады.
Ал, қырғыз жерінің баспа ісінің тарихы негізінен 1916 жылдан
басталған. Пишкек қаласында орналасқан бір үйлердің ішінде П.А.Васильев
Прогресс атты баспасынд Окраина атты газетті жарыққа шығарады.
1918 жылдың басында ол бұл газетті Пишкек қаласындағы Халық
шаруашылығының кеңесіне береді. Сонымен ол 1919 жылы Красное знамья
деп атын өзгереді. [8]
1920 жылдары Юный пролетарий газеті жарыққа шығады. Ол Жети-
Суйлік комсомол комитетінің бір бөлігіне айналады. Осыдан бастап
қырғыз жерінің түкпір түкпірінде түрлі газеттер жарық көре бастайды.
Тоқмақта Вестник, Пржевальскіде Голос пролетариата, Призыв к
труду, 1922 жылы Пиш -пектік уезінің қалалық комиттінің Красное
утро газеті шыға бастайды. 1922 жылы қыргүйекте Красная правда
Газеті шығады. Бұл газеттер Совет билігінің ең жақсы екенін айтып,
сол кездегі билікті насихаттайды. Қазіргі тілмен айтқанда мемлекеттік
басылымдар болып есептелінеді. Сонымен қатар, бұл басылымдар орыс
тілініде ғана шығып отырды, сондықтанда халықың көңілңнен шықпады.Ал,
Кемек, Тилши, Жаны орюш, Ак жол. Жаш қайрат, Сана, Чолпан
атты бұл газетер Алма-атамен, Ташкентте қырғыз және түркі тілдрінде
шығады. Бұл жерде қырғыз қоғам қайратерлрінің оның ішінде С.Карачев, К.
Тыныстаноан, Ж.Түлеғабылов, О.Лепесовтікі, К.Баялидің жазған мақалалары
жарық көреді. Олар Уфа, Алма –ата, Қазань Жоғарғы Оқу Орындарында оқитын
шығармашылық жастардың арасынан шыққан озаттар болатын. Жоғарда аты
аталған газеттрдің кейбіреулері Қырғыздардың еншісінде еді. Қырғыздың
жазушылары өздерінің шығармашылығының бастмасын осы газеттерден
бастайды. Бұл сол ездегі қоғам қайреткерлері газеттерде жарық көрген
айдарларды басқарып, редколлегияның мүшесі болады. С. Карачев Кемек
газетінің, 1919 жылы шыққан Жеты-сулық ревкомның мүшесі болады. Орталық
Азия елдері дами бастаған кезде, жаңа Бұқаралық Ақпарат Құралдары пайда
бола бастайды. РКП ның 1925 - жылы 6- ақпанда қабылдаған Партялық
баспа ісінің есебі атты заңнамасында Халықтық комиссариатпен орталық
және жергілікті органдарға баспасөз ісін елдің қалауын ақтай
алатындай етіп дамыту керек деп жазылған.
РКП - ның өткен 13 - съезінде Печать жайында сөз қозғалып,
көптеген республикалық газеттерді тілін орыс тілінен қырғыз тіліне
аударады. Және 1924 жылы Пишкекте редакциялық коллегия құрылып,
Газет жайында қабылданды. [4]
Осы жылдардан бастап, Совет профсаюзы, РЛКСМ облыстық комитетінің
жеке газеттері болу керек еді. Ұлттық алфавитті қабылдағаннан
кейін, Ташкентте 1624 жылы Эркин Тоо газетінің бірінші саны жарыққа
шықты. Газеттің алғашқы бас редакторы Э.Алиев болды. Бұл санында білім
комиттінің елшісі Э. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қырғызстандағы баспасөз журналистикасы
БАҚ және саяси сана
Әлем журналистикасының тарихы
Мемлекеттің ақпараттық саясат имиджі
Қазақстан-Қырғызстан қарым-қатынасы мен бауырлас елде болған революция тақырыбын қазақ басылымдары қаншалықты шынайы, анық та, айқын жазатынына талдау жасау
ҚАЗАҚ - ҚЫРҒЫЗ ҚАТНАСТЫРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КІТАПХАНАСЫ МЕН ТМД КІТАПХАНАЛАРЫ, БАТЫС ЕУРОПА КІТАПХАНАЛАРЫМЕН САЛЫСТЫРУ
Қазақ спорты - республикалық апталық спорт газеті
Қазақстандағы БАҚ- тың 90 жылдардағы жалпы жағдайы
Қазақ тіліндегі электронды бұқаралық ақпарат құралдары және оларға шетелдік ақпарат агенттіктері материалдарының қажеттілігі
Пәндер