Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызы және оны басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері, қызметі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару ... ... ... ..7
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
І. БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері, қызметі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару ... ... ... ..7
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Мемлекеттік қарыздың көмегімен әр түрлі салалар және кәсіпорындар арасында капиталдың қайта бөлінуі жүріп отырады. Қарыз берудің негізгі принциптерті белгілі мерзімге берілуі және оның қайтарылуы – несиенің нарық механизмінің тәртіп сақтаушы тиімді құрамы болып қызмет атқаруына жол ашады.
Банк қарызын кәсіпкерлеге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Кредитор қызметін банк атқарады.
Банк қарызы бір жылдың мерзімге дейін берілетін қысқа мерзімдік және одан ұзақ мерзімге берілетін ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.
Мемлекеттік несие – бұдан қарыз алушы мемлекет, ал кредитор көбінесе халық болады. Осы несие мемлекеттік қарыз (займ), мақсатты пайызсыз қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.
Мемлекеттік несие біздің экономикамызда өте маңызды роль атқарады, ал бұл оның актуалдығын көрсетеді. Ол объективті түрде экономикаға қажет, өйткені ол жалпы қоғамның даму қажеттіліктеріне негізделеді.
Курстық жұмыстың басты мақсаты оның маңыздылығын алып көрсету, яғни мемлекеттік несиенің экономикалық категория ретіндегі қажеттігін, құрылымын, түрлері мен формаларының мәнін, атқаратын қызметтерін жетік білу.
Мемлекеттік несие қатысу жақтарының бірі мемлекет, ол заңды және жеке тұлағалар несие беруші немесе несие алушы болып табылады.
Мемлекеттік қарыздың қайта бөлу қызметі халықтың, заңды тұлғалардың, уақытша бос қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Мемлекеттік несиенің реттеу қызметі мемлекет ақша ағымын реттейді, қарыз пайыз мөлшеріне әсер етеді, қарыз капитал нарығында қарыз алушы ретінде нәтижесінде қарыз пайыз нормасы көтеріледі.
Курстық жұмыстың негізгі міндерттеріне мыналар жатады:
Мемлекеттік қарыздың мәні және оның түрлерін сипаттау;
Мемлекеттік тапшылықтарға тоқталу;
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарызды басқаруды қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикасын дамуындағы несиенің рөлін айқындау.
Банк қарызын кәсіпкерлеге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Кредитор қызметін банк атқарады.
Банк қарызы бір жылдың мерзімге дейін берілетін қысқа мерзімдік және одан ұзақ мерзімге берілетін ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.
Мемлекеттік несие – бұдан қарыз алушы мемлекет, ал кредитор көбінесе халық болады. Осы несие мемлекеттік қарыз (займ), мақсатты пайызсыз қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.
Мемлекеттік несие біздің экономикамызда өте маңызды роль атқарады, ал бұл оның актуалдығын көрсетеді. Ол объективті түрде экономикаға қажет, өйткені ол жалпы қоғамның даму қажеттіліктеріне негізделеді.
Курстық жұмыстың басты мақсаты оның маңыздылығын алып көрсету, яғни мемлекеттік несиенің экономикалық категория ретіндегі қажеттігін, құрылымын, түрлері мен формаларының мәнін, атқаратын қызметтерін жетік білу.
Мемлекеттік несие қатысу жақтарының бірі мемлекет, ол заңды және жеке тұлағалар несие беруші немесе несие алушы болып табылады.
Мемлекеттік қарыздың қайта бөлу қызметі халықтың, заңды тұлғалардың, уақытша бос қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Мемлекеттік несиенің реттеу қызметі мемлекет ақша ағымын реттейді, қарыз пайыз мөлшеріне әсер етеді, қарыз капитал нарығында қарыз алушы ретінде нәтижесінде қарыз пайыз нормасы көтеріледі.
Курстық жұмыстың негізгі міндерттеріне мыналар жатады:
Мемлекеттік қарыздың мәні және оның түрлерін сипаттау;
Мемлекеттік тапшылықтарға тоқталу;
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарызды басқаруды қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикасын дамуындағы несиенің рөлін айқындау.
1. Агапова Т.А. Макроэкономика. – М: МГУ, 2004. [2]
2. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. – Алматы, 2005
3. Ильясов К. «Қаржы-қаражат» - 2006, №6. [5]
4. Берстембаева Р. «Қаржы-қаражат» - 2005, №5.
5. Мадыханова К.А. «Қаржы-қаражат» - 2007, №5.
6. Статистикалық жылдық басылым – 2006. [3], [4]
7. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. – М.:МГУ, 1997
8. Мадыханова К.А. «АльПари» - 2007, №1.
9. Бункина М.К., Семенов В.А. Макроэкономика. – М.:ДИС, 1997
10. Гальперин В.М, Гребников П.И., Леусский А.И., Тарасеевич Л.С. Макроэкономика.- СПбГУЭФ,
11. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: 2005. [1]
12. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ, 1994
13. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
14. Турдугулова Ж. «Хабаршы-Вестник» - 2006, №1.
15. Заборцева Е. «АльПари» - 2007, №1. [6], [7]
2. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. – Алматы, 2005
3. Ильясов К. «Қаржы-қаражат» - 2006, №6. [5]
4. Берстембаева Р. «Қаржы-қаражат» - 2005, №5.
5. Мадыханова К.А. «Қаржы-қаражат» - 2007, №5.
6. Статистикалық жылдық басылым – 2006. [3], [4]
7. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. – М.:МГУ, 1997
8. Мадыханова К.А. «АльПари» - 2007, №1.
9. Бункина М.К., Семенов В.А. Макроэкономика. – М.:ДИС, 1997
10. Гальперин В.М, Гребников П.И., Леусский А.И., Тарасеевич Л.С. Макроэкономика.- СПбГУЭФ,
11. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник. – Алматы: 2005. [1]
12. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ, 1994
13. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
14. Турдугулова Ж. «Хабаршы-Вестник» - 2006, №1.
15. Заборцева Е. «АльПари» - 2007, №1. [6], [7]
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері,
қызметі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару ... ... ... ..7
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы
... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ
Мемлекеттік қарыздың көмегімен әр түрлі салалар және кәсіпорындар
арасында капиталдың қайта бөлінуі жүріп отырады. Қарыз берудің негізгі
принциптерті белгілі мерзімге берілуі және оның қайтарылуы – несиенің нарық
механизмінің тәртіп сақтаушы тиімді құрамы болып қызмет атқаруына жол
ашады.
Банк қарызын кәсіпкерлеге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз
формасында банктер береді. Кредитор қызметін банк атқарады.
Банк қарызы бір жылдың мерзімге дейін берілетін қысқа мерзімдік және
одан ұзақ мерзімге берілетін ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.
Мемлекеттік несие – бұдан қарыз алушы мемлекет, ал кредитор көбінесе
халық болады. Осы несие мемлекеттік қарыз (займ), мақсатты пайызсыз
қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.
Мемлекеттік несие біздің экономикамызда өте маңызды роль атқарады, ал
бұл оның актуалдығын көрсетеді. Ол объективті түрде экономикаға қажет,
өйткені ол жалпы қоғамның даму қажеттіліктеріне негізделеді.
Курстық жұмыстың басты мақсаты оның маңыздылығын алып көрсету, яғни
мемлекеттік несиенің экономикалық категория ретіндегі қажеттігін,
құрылымын, түрлері мен формаларының мәнін, атқаратын қызметтерін жетік
білу.
Мемлекеттік несие қатысу жақтарының бірі мемлекет, ол заңды және жеке
тұлағалар несие беруші немесе несие алушы болып табылады.
Мемлекеттік қарыздың қайта бөлу қызметі халықтың, заңды тұлғалардың,
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Мемлекеттік несиенің реттеу қызметі мемлекет ақша ағымын реттейді,
қарыз пайыз мөлшеріне әсер етеді, қарыз капитал нарығында қарыз алушы
ретінде нәтижесінде қарыз пайыз нормасы көтеріледі.
Курстық жұмыстың негізгі міндерттеріне мыналар жатады:
Мемлекеттік қарыздың мәні және оның түрлерін сипаттау;
Мемлекеттік тапшылықтарға тоқталу;
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарызды басқаруды қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикасын дамуындағы несиенің рөлін
айқындау.
І БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері, қызметі
Мемлекеттік қарыз дегеніміз белгілі бір күнде немесе белгілі бір
мерзімнен кейін пайыздарымен бірге өтелуі тиіс, бірақ өтелмеген, шығарылған
мемлекеттік займдар сомасы.
Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының
бірі ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты
мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.
Мемлекеттік қарыздың қызмет етуі жаңа займдар мен қарызды өтеуге
байланысты қатынастар жиынтығымен сипатталады. Мемлекеттік қарыздарын төлей
алу үшін ол займдарды нақтылай алады. Нақтылау барысында: займ
табыстылығына (пайызды түсіру) – конверсияға; мерзіміне қатысты талаптарға
– кансолидацияға; бірнеше займдарды бір займға біріктіруге – унификацияға
байланысты мәселелер де нақтыланады.
Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай
мемлекеттік борыш мемлекеттік ішкі және сыртқы борыш болып бөлінеді. Сондай-
ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Күрделі
мемлекетік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық
міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген
пайыздарды қоса) айтады. Ағымдағы борыш - бұл мемлекеттің барлық
борышқорлық міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі
келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар. Сыртқы мемлекеттік борыш –
шетелдік несиегерлер турасында белгілі бір күнге, белгіленген мерзімде
өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Ішкі мемлекеттік
борыш – үкіметтің ел азаматтарына қарызы.
Елдің сыртқы қарызының болуы орынды дүниежүзілік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік қарыздың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық Банкісінің таза алтын-валюта
резервтерінің 50%-нан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда
тарту несиегер елдерді экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы
мүмкін.
Дүниежүзілік практикада мемлекеттік борыштың мөлшерін салыстырмалы
сипаттау үшін арнайы көрсеткіш – борышқа қызмет көрсетудің коэффициенті
пайдаланылады. Ол борыштық төлемдердің елдің валюталық түсімдеріне қатысы
ретінде есептеп шығарылады. Мұндай қатыстың қауіпсіз деңгейі 25% болып
саналады.
Халықаралық қаржы ұйымының анықтауы бойынша мемлекеттің берешегі төмен
деп есептелінеді, егер:
а) жалпы сыртқы борыштың ЖІӨ-ге қатысы 48%-дан аспаса;
б) жалпы сыртқы борыштың экспортқа қатысы 132%;
в) берешекке қызмет көрсету сомасының экспортқа қатысы 18%.
г) сыйақы төлемдерінің экспортқа қатысы 12%.
Сыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс жерге
берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық
төлемдердің тез өсу тенденциясы бар. Мұндай төлемақылар болашақ
экономикалық дамуды тежейді және реципиент – ел бюджетінің тапшылығын
ұлғайтады.
Сыртқы борыштың өсуі сонымен қатар, реципиент – елдің халықаралық
абыройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін
кетіреді.
Сонымен сыртқы берешектердің кризистерінің себептері мыналар болып
табылады:
1) Халықаралық шаруашылықтың конъюктурасының нашарлауы. Бұл пайыздық
нақты ставканың ұлғаюымен, экономикалық өсу қарқынының
баяулауымен, тауарларға бағаның төмендеуімен байланысты. Нақты
пайыз ставкасының ұлғаюы қарызға қызмет көрсету коэффициентінің
ұлғаюына алып келеді. Тауарлардың бағаларының төмендеуі мен ЖҰӨ-
нің өсу қарқынының баяулауы, қарыз мемлекеттерден экспортты сатып
алушы мемлекттерде экспорттан түскен кіріс пен экспорттың
төмендеуіне алып келеді, яғни, бұл қарыз мемлекеттердің қарызды
төлеудің негізгі көзі болып табылады.
2) Қарыз елдердің экономиканы қанағаттанарлықсыз басқаруы. Жалпы
практикасы бюджет тапшылығы мен ұлттық валютаның жоғары курсы
болып табылады.
3) Қате макроэкономикалық саясаттың коммерциялық банктердің артық
несиелермен қаржыландырылуы.
Сыртқы берешектерді қысқарту механизмдері:
1) Қарызды сатып алу.
2) Қарызды акционерлік капиталға алмастыру.
3) Қалыптасқан қарыздық міндеттерді жаңа міндеттермен алмастыру.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Экономикалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы
болады. Дамыған елдерде мемлекеттік борыш және және оны тудырған бюджет
тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
біріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақша
қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің активтері
ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш ұлттың өзіне өзінің қарызы ретінде
қаралады және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі
борышты басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі
бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға
қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен
жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді,
мұның өзі табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар
келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешектерді өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттарының
есебінен, яғни салық төлеушілердің есебінен жүргізіледі, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, қоғамның дәулетті жіктеріне
ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жөніндегі
мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдіктер
қосылады; жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық
өнімнің азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың
жұмсалымына деген ынталандырмалары төмендейді, экономикаға
қаражаттарды инвестициялау қысқарады.
3. Жеке меншік кәсіпкерлердің инвестицияларын ығыстыру нәтижесі іс-
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет
тапшылығын немесе борышты жабу мақсатымен несие рыногына шыға
отырып, ақша рыногында бәсекені күшейтеді, мұның нәтижесінде ақша
капиталының пайыздық мөлшерлемелері артады. Бұл жеке меншік
секторды инвестициялардың бір бөлігінен айырады, ал инвестициялық
шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза ұлттық өнімді азайтады.
Егер мемлекет ақша рыногының оқшауландырылған қаражаттарын тұтыну
мақсаттарына емес, инвестициялық тауарларға бағыттаса, егер экономика
жұмыспен толық емес қамтылған жағдайда жұмыс істесе, мұндай іс-әрекеттің
келеңсіз нәтижесі шектелуі мүмкін.
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару
Бюджеттік дефицит – бұл мемлекеттік шығыстар мен кірістердің арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Бюджет дефициті – шығыстардың кірістерден асып
түсуі.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың сандық бағалануы келесі факторлармен
сипатталады:
1) Әдетте мемлекеттік шығындардың көлемін бағалау кезінде мемлекеттің
экономикалық секторында амортизация есептелмейді. Бұл бюджеттік
дефициттің және мемлекеттік қарыздың көлемінің өсуіне әкеледі.
2) Мемлекеттік шығындардың маңызды бабы – қарызға қызмет көрсету,
яғни сол бойынша пайыздарды төлеу және қарыздың негізгі сомаларын
біртіндеп өтеу (қарыздың амортизациясы).
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыздың RnD-ға тең номиналды (атаулы)
пайызын емес, RrD-ға тең нақты пайызын құрауы тиіс. D – мемлекеттік
қарыздың көлемі, Rr – пайыздың нақты ставкасы, Rn – номиналды пайыз
ставкасы. Арнайы есеп беруде бюджет дефициті үнемі πD көлеміне көтеріледі,
Фишер теңдігі бойынша π =Rn-Rr тең. Инфляцияның жоғары қарқынында қателік
айтарлықтай маңызды. Инфляцияның өсу периодында Rr=(Rr-π)(1+ π) тең.
Бюджет дефицитінің өсуі мемлекеттік шығындардың өсу көлемімен
байланысты. Бюджеттік дефицитті өлшеу кезінде инфляцияға өзгерту қажет:
Мемлекеттік бюджеттің мемлекеттік бюджеттің жыл басындағы
инфляция
нақты дефициті = номиналды дефициті ¯ мемлекеттік
қарыз көлемі * қарқыны
3) Мемлекеттік бюджеттің дефицитін макродеңгейде бағалау кезінде
жергілікті бюджеттердің артықшылық жағдайлары есептелмейді. Көбіне
жергілікті басқару органдары өздерінің бюджет жағдайының
статистикалық мәліметтерін салықты азайту үшін өзгертуге тырысады.
Бұл заңдылық барлық экономикаларға тән. Қорытындысында федералдық
бюджет дефицитін бағалау нәтижесінде өсу байқалады.
4) Мемлекеттік бюджет дефицитінің ресми қатарында индустриалды
сияқты, ауыспалы экономикада, сонымен қатар Россияда да Орталық
Банктердің және мемлекеттік кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің
шартты квазифискалдық жасырын дефициті қалыптасқан.
Квазифискалдық операциялар құрамына кіретіндер:
а) банктік несиелер мен өзара берешектерді жинау жолымен
мемлекеттік кәсіпорындардың артық жұмыстылықты және
еңбекақысын нарықтікінен жоғары төлеуін қаржыландыру.
б) экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде Орталық
Банктен бөлінген, коммерциялық банктерде іске асырылмаған
несиелер қоржынының жинақталуы.
в) ақша айырбастау бағамын тұрақтандыру шараларының шығындарын
Орталық Банктің қаржыландыруы.
Бюджеттің жасырын дефициті бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың
көлемін азайтады. Бұл көбіне мақсатты түрде жасалады.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың нақты мөлшері сенімді макроэкономикалық
көрсеткіштер бола алмайды, оның үстіне берешектер әдетте ЖҰӨ-нің өсуімен
көбейеді.
Сондықтан берешектердің қатысты көрсеткіштерін қолданған дұрыс.
1) қарыз ЖҰӨ
2) қарыз тауарлар мен қызметтер экспорты
Бұл екі көрсеткіш ұзақ кезеңде қарыз ауыртпалығын сипаттайтын қор
көрсеткіштері.
3) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы ЖҰӨ
4) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы тауарлар мен қызметтер
экспорты
Ағын көрсеткіштері: неғұрлым қысқа мерзімде белсенді жоғары болса,
сыртқы сауда және валюталық саясат төлем балансын теңестірілуін
қажетсінеді.
.
Макроэкономикалық талдауда сонымен қатар салыстырмалы динамика
көрсеткіштері қолданылады:
ЖҰӨелдегі халық саны және қарызелдегі халық саны
Тұрақты бюджеттік дефициттің және мемлекеттік қарыздың көбеюінің
негізгі белгілері
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Тұрақты бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың көбеюінің негізгі
себептері:
а) мемлекеттік шығындардың соғыс кезінде немесе басқа әлеуметтік
келіспеушілік периодтарындағы көбеюі. Бюджет дефицитінің қарыздарын
қаржыландыру қысқа мерзімде инфляция қарқынын әлсірету, ақша массасының
көбеюінен салық салуды қатаңдатпай құтылуға ықпал етеді;
б) экономикалық циклдың құлдырау және тіркелген стабилизаторлары;
в) экономиканы ынталандыру мақсатында салықты қысқарту.
Мемлекеттік бюджетке салықтың енгізілуі Т және салықтық
артықшылықтардың экономикадағы көрсеткіштері ТУ (У- жиынтық өнім) ұзақ
мерзімдік болашақта төмендету бағытын иеленеді, себебі:
1) экономиканы ынталандыру мақсатында мақсатты түрде салықтық
сына қысқарады.
2) салық салудың барлық жүйелеріне жеңілдіктердің едәуір мөлшері
кіреді.
3) көп жағдайда салықтық алымдар салық салудың дұрыс
ұйымдастырылуынан төмендейді. Әсіресе бұл фактор ауыспалы
экономикада, сонымен қатар ресейлікте анықталады.
4) ауыспалы экономикада салықтық аударымдар бюджетке өндіріс
саласындағы төмендеуден де түседі.
г)соңғы жылғы саяси бизнес циклдың әсерін күшейту, бұл
макроэкономикалық саясаттың көбейюімен байланысты.
д) ұзақ мерзімдік шиеленістің бюджет-салық саласындағы көтерілуі
нәтижесінде:
- әлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтауға мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жасы келген халықтың үлесі өсіп келе жатқан елдерге
тән)
- білім беру мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуына мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жастардың үлесі өсіп келе жатқан елдерге тән).
Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығы және қарыздың өзін-өзі өңдеу
механизмі. Мемлекеттік қарыздар, салықтар, инвестициялар және экономикалық
өсу.
Экономикалық өсу факторларының бірі ретінде мына қатынас алынады:
қарыз ЖҰӨ
Бұл қатынастың динамикасы келесі факторлармен байланысты:
1. Нақты пайыз ставкасының мөлшеріне байланысты, яғни қарыз бойынша
төлем пайызының көлемін анықтайды.
2. Нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына байланысты
3. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығының мөлшеріне байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығы қарыз бойынша төлем
пайызының сомасы мен жалпы тапшылық мөлшерінің арасындағы
әртүрлілікпен сипатталады. Бастапқы дефициттердің қарыздарын
қаржыландыру кезінде қарыздардың негізгі сомасы да, оның қызмет
көрсету коэффиценті де ұлғаяды, яғни экономикада қарыз
ауыртпалығы өседі. Бастапқы артықшылықтардың ұлғаюы қарыздың
өздігінен өсуінен құтылуға көмектеседі.
жалпы BD = (G+N+F)-T
G – мемлекеттік сатып алу.
N – қарызға қызмет көрсетуге төлем.
F – трансферттер.
T – бюджетке түскен салықтар.
бастапқы BD = (G+F)-T
N = D*Rr N - қарызды өтеуге қызмет көрсетуді
төлеу.
D – қарыздың мөлшері.
Rr – нақты пайыздық ставка.
Мемлекеттік қарыздардың өзіндік шығару механизмі:
Бастапқы BD↑ = мемлекеттік займдар↑ = мемлекеттік қарыз↑ =
N↑ = жалпы BD↑ = жаңа мемлекеттік займдар↑ = қарыз↑ = N↑ және т.б.
Егер нақты пайыз ставкасы нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынынан жоғары болса,
онда мемлекеттік қарыздың ұлғаюы басқаруға келмейді: нақты ЖҰӨ-нің барлық
өсімділігі қарызға қызмет ету бойынша пайыздық төлемге жұмсалады және қарыз
ЖҰӨ-ге қатынасы өседі, ол қарыз ауыртпашылығын сипаттайды.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының динамикасын болжау үшін мына байланыс
қолданылады:
∆λ= λ(Rr - ∆YY) – σ
∆λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының өзгерісі
λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының
Rr – нақты пайыздық ставка
∆YY – нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқыны
σ - ЖҰӨ-ге бастапқы бюджет тапшылығының үлесі.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының төмендеуі үшін мына екі шарт қажет:
1) Нақты пайыз ставкасы (Rr) нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына
(∆YY) қарағанда төмен болуы қажет.
2) ЖҰӨ-де бастапқы бюджет артықшылығының үлесінің ұлғаюы
тұрақты болуы қажет. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы
тапшылығының болуы, қарыз ауыртпашылығының ұлғаюының
факторы болып табылады.
Салықтардың көбеюі - қарызға қызмет көрсету мен олардың негізгі өтеу
сомасының пайыздарын төлеу үшін мемлекетке қажетті кірістерді алу тәсілінің
бірі.
Қарызға қызмет көрсету графигін өз деңгейінде ұстау үшін N-ға қарағанда
үкімет салықты ең аз сомада жинау керек N ЖҰӨ-ге қатынасы табыс
салығының ставкасының төменгі шекарасы болып табылады:
NY≤ТY,
Y – жиынтық кіріс немесе ЖҰӨ.
Қарызға қызмет көрсетуден басқа мемлекет басқа да шығындарда
қаржыландыруы керек, онда мына жағдай
TY GY + NY + FY
бюджет – салық саясатындағы шиеленістің өсуін көрсетеді. Салықтың
көбеюі өсіп келе жатқан қарызға қызмет көрсету шарты ретінде, еңбекке,
инновация мен инвестициялауға ынталарын төмендетуге алып келеді. Сондықтан
үлкен мемлекеттік қарыздың болуы экономикалық өсу мүмкіндіктерін шектейді.
Бұл шектеулерді және салықтардың ұлғаймауынан құтылу үшін мемлекет қарызды
қайта қаржыландыра алады, яғни жаңа мемлекеттік займдарды шығару және соның
пайыздарын ескі қарыздарды төлеу үшін қолданады.
Қаржыны сауықтандыру, соның ішінде мемлекеттік борыштың өсу қарқынын
төмендету жөніндегі шаралардың ішінде мемлекеттік меншіктің бір бөлігін
өткізуге болады, яғни жекеше секторға сату жолымен активтердің бір
бөлігінен бас тарту; бұл тиімділігі аз меншікті қолдану жөніндегі мемлекет
көтеретін ауыртпалықты азайтады.
Ұлттық экономиканы дамыту шикізат салаларында шетел кредиттерін,
инвестицияларын салмайынша, экспорт және импорт алмастырушы салаларға,
аграрлық сектор мен тұтыну тауарларының өндірісіне озат технологияларды
тартпайынша мүмкін емес. Бірақ шетел капиталы мен валюта тарту оларды
жоғары тиімділікпен пайдалануға, лайықты қарыз қаражаттарының қайтарымына
дәлелді тәсілдемені қажет етеді: негізгі борыштың сомасы мен пайыздарын
төлеу бұл жағдайда нақты өнімнің бір бөлігін басқа елдердің қарамағына
беруді қажет етеді. Сыртқы борыштың көбеюі ұлттық валюта бағамының, экспорт
пен импорттың ара салмағының өзгеруімен, отандық экономиканың дамуындағы
қиыншылықтармен байланысты. Ұзақ мерзімді теріс экономикалық зардаптарды
тудыруы мүмкін.
Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды,
өйткені үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:
1) Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін
практикада үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді
(тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол
өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады
және түсім-ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға төлеу үшін
пайдаланады.
2) Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар.
Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық
жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп,
жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал
үкімет банкроттанбайды.
3) Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін
үкіметтің ақша басып шығаруға мүмккіндігі бар, бірақ мұның
инфляциялық нәтижесі болады.
Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптарды туғызады:
а) кірістердегі теңсіздіктің көбеюі, өйткені кірістердің мөлшері
бойынша халықтың түрлі топтары болады. Салық жүйесі шамалы үдемелі болуы
мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта
бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер алмайды;
ә) пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл
инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталамаларды төмендетеді, мұның
өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Борыш бойынша пайыздық төлемдердің
қатынасы борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейін
көрсетеді;
б) ығыстыру әсері. Экономика толық жұмыстылық жағдайында жұмыс істеп
тұр және бюджет баланстандырылған дей отырып, онда егер үкімет шығыстарды
көбейткен жағдайда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша
экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында
жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық кемірек болады. [1]
1-сурет. Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы
Жекеше тауарлар не тұтынушы, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:
1) егер тұтынушы тауарларды қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда
халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал
инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ
шалынбайды;
2) егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі
ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі
аз болады.
Уақиғалар дамуының екі сценарийі мүмкін:
1)Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда
тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі
ұрпаққа түседі;
2) Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен
қаржыланады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарызгерлермен
бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады.
Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс
деңгейі болады. 1
Инвестициялардың ығыстыру әсерінен басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар
бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ
қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел
инвестицияларын отандық бағалы қағаздарға жұмсаудың артықшылығы ұлттық
валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның
бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы экспорттың қымбаттауына
және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады,
ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық
сұранымның компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы
ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған
процестерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу
жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстардың жеке баптары бойынша тиым
салу құқығын белгілеуі мүмкін.
2-сурет. Ығыстыру әсері
R
R2
B C
R1 A
2
I3 1
I
I2 I1
Пайыздық мөлшерлеменің өсуі әсерінен пайда болған R1-ден R2,
инвестицияның I1-ден I2 ығыстыру нәтижесі, олардың өсуінен I2-ден I3
инвестициялық сұраныс қисығының I жағдайдан II жағдайына жылжуы нәтижесінде
алшақтайды. Осыдан белгілі жағдайлардағы механизм – бюджеттік дефициттің
қарызды қаржыландырылуы жеке инвестицияның ығыстыру нәтижесін тудыруы да,
оны алшақтатуы да мүмкін. [2]
Мемлекттік борышты басқару
Мемлекеттік борышты басқару – мемлекттің өзі және оның кепілдігімен
алынған борышқа қызмет көрсету, оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды тарту
мен оны жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының
бүкіл спектрі; мемлекеттің оған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және
тиімді қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет
көрсетудің құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте
макроэкономикалық қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан
аман болу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл орайда борыш мониторингі –
борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет
көрсету процестерін қадағалап, бақылап отыру жөніндегі уәкілетті
органдардың қызметі ретінде мемлекеттік борыштың мониторингі жүргізіледі.
Мемлекеттік борышты басқарудың нақтылы процесі мыналарды кіріктіреді:
1) алдағы орта мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу мен борыштың жай-күйін, ондағы
көрсеткіштерді үкіметтік борышты және жергілікті атқарушы
органдардың борышын өтеу және қызмет көрсету көлемдерін,
лимиттерін, мемлекеттік кепілдіктерді ұсынудың белгіленген
көлемдеріне сәйкес айқындай отырып жыл сайынғы бағалауды және
болжауды;
2) бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
бекітілетін үкіметтік борыш лимитін және мемлекеттік кепілдіктер
беру лимитін айқындауын;
3) бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның мемлекеттік
қарыздарды тіркеуді, мемлекеттік қарыздар алу, өтеу және қызмет
көрсету мониторингін және мемлекеттік борыш мониторингін жүзеге
асыруын;
4) борыш құрылымын оңтайландыру жөніндегі, соның ішінде борышты
мерзімінен бұрын өтеу, ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды эмитенттің сатып алуы мен
сатуы, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышты қайта
құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру, мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу тәуекелін басқару жөніндегі іс-шаралар
дайындауын және іске асыруын.
Мемлекеттік борышты басқару сонымен бірге мынадай әдістерді
кіріктіреді: қайта қаржыландыру, жаңғарту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
кемімелі ара салмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қарызды өтеудің
мерзімін ұзарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.
Қайта қаржыландыру мемлекеттік берешекті жаңа қарыз шығару есебінен
өтеуді білдіреді. Сонымен бірге, бұрын шығырылған қарыздардың орнына бірдей
құндық ара салмақпен бағамдық айырмашылықты есепке алмай жаңа қарыздың
облигациялары беріледі.
Жаңғырту деп бұрын шығарылған қарыздардың шарттарын табыстылығы бойынша
аз жағынан да, көп жағынан да өзгертуді айтады. Бірінші жағдайда үкімет
борыш бойынша елеулі шығыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы
кезінде немесе қарыз облигацияларын сатып алудағы халықтың мүдделігін
күшейту мақсатымен істейді.
Мерзімді ұзарту мерзімі бойынша қарыздың бастапқы шарттарын оларды
ұзарту немесе қысқартумен байланысты өзгерту болып табылады.
Сәйкестендіру бірнеше қарыздарды бір қарызға біріктіруді білдіреді, бұл
мемлекеттік борышты басқаруды оңайлатады.
Облигацияларды кемімелі ара салмақ бойынша айырбастау ұлттық ақша
бірлігінің дефляциясы жағдайында және мемлекетке қарыздыр бойынша тым
қымбат ақшамен есептесу тиімсіз кезде жүргізіледі.
Қарыздарды өтеудің мерзімін ұзарту мемлекеттің едәуір берешегі кезінде,
сондай-ақ олармен байланысты болатын қаржы қиыншылықтары кезінде
қолданылады, үкімет қарыздарды өтеудің және олар бойынша төлемақының
мерзімдерін кейінге қалдыра тұру туралы мәлімдейді.
Мемлекеттік борышты төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим
ауысымы және жаңа үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы
себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет
банкроттығын саалдарынан болуы мүмкін.
Мемлекеттік борышты басқарудың аталған әдістері әртүрлі ұштасуда бір
мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру немесе
айырбастау және сәйкестендіру, т.с.с, қолданылуы мүмкін.
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның қазіргі жағдайы
Мемлекеттік қарыз қаржы жүйесінің құрылымдық элементі болып
табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы министрлігінің
құрамдарында мемлекеттік қарызды реттейтін органдар жұмыс жасайды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің займ алу шарттары мен нысандарын, көлемін, үкіметтік қарызды
өтеудің және қамтамасыз етудің көлемі мен шектерін, жергілікті атқарушы
органдардың қарыздарының шегін анықтайды. Бұл көрсеткіштер республикалық
және жергілікті бюджеттерде сәйкес жылға бекітіледі. ҚР Ұлттық Банкінің
займдары бойынша мұндай процедураларды ҚР-ның Ұлттық Банкі жүзеге асырады.
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және борыш
туралы Қазақстан Республикасының заңымен тиісті мемлекеттік құрылымдар
үшін қарыз алудың лимиттері белгіленген:
1) үкіметтік борыштың лимиті.
2) Ұлттық банктің сыртқы борышының лимиті.
3) жергілікті атқарушы орган борышының лимиті.
Бұл лимиттер тиісінше республикалық бюджетте, Ұлттық банкте, жергілікті
бюджетте жоспарланатын, алынған және өтелмеген қарыздардың тіркелген
сомалары болып табылады, бұл сомалар берілген күнге (қаржылық жылдың
соңына) тиісті құрылымының нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері,
қызметі ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару ... ... ... ..7
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы
... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ
Мемлекеттік қарыздың көмегімен әр түрлі салалар және кәсіпорындар
арасында капиталдың қайта бөлінуі жүріп отырады. Қарыз берудің негізгі
принциптерті белгілі мерзімге берілуі және оның қайтарылуы – несиенің нарық
механизмінің тәртіп сақтаушы тиімді құрамы болып қызмет атқаруына жол
ашады.
Банк қарызын кәсіпкерлеге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз
формасында банктер береді. Кредитор қызметін банк атқарады.
Банк қарызы бір жылдың мерзімге дейін берілетін қысқа мерзімдік және
одан ұзақ мерзімге берілетін ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.
Мемлекеттік несие – бұдан қарыз алушы мемлекет, ал кредитор көбінесе
халық болады. Осы несие мемлекеттік қарыз (займ), мақсатты пайызсыз
қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.
Мемлекеттік несие біздің экономикамызда өте маңызды роль атқарады, ал
бұл оның актуалдығын көрсетеді. Ол объективті түрде экономикаға қажет,
өйткені ол жалпы қоғамның даму қажеттіліктеріне негізделеді.
Курстық жұмыстың басты мақсаты оның маңыздылығын алып көрсету, яғни
мемлекеттік несиенің экономикалық категория ретіндегі қажеттігін,
құрылымын, түрлері мен формаларының мәнін, атқаратын қызметтерін жетік
білу.
Мемлекеттік несие қатысу жақтарының бірі мемлекет, ол заңды және жеке
тұлағалар несие беруші немесе несие алушы болып табылады.
Мемлекеттік қарыздың қайта бөлу қызметі халықтың, заңды тұлғалардың,
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырумен байланысты.
Мемлекеттік несиенің реттеу қызметі мемлекет ақша ағымын реттейді,
қарыз пайыз мөлшеріне әсер етеді, қарыз капитал нарығында қарыз алушы
ретінде нәтижесінде қарыз пайыз нормасы көтеріледі.
Курстық жұмыстың негізгі міндерттеріне мыналар жатады:
Мемлекеттік қарыздың мәні және оның түрлерін сипаттау;
Мемлекеттік тапшылықтарға тоқталу;
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарызды басқаруды қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикасын дамуындағы несиенің рөлін
айқындау.
І БӨЛІМ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1.1. Мемлекеттік қарыздың мәні, түрлері, қызметі
Мемлекеттік қарыз дегеніміз белгілі бір күнде немесе белгілі бір
мерзімнен кейін пайыздарымен бірге өтелуі тиіс, бірақ өтелмеген, шығарылған
мемлекеттік займдар сомасы.
Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының
бірі ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты
мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.
Мемлекеттік қарыздың қызмет етуі жаңа займдар мен қарызды өтеуге
байланысты қатынастар жиынтығымен сипатталады. Мемлекеттік қарыздарын төлей
алу үшін ол займдарды нақтылай алады. Нақтылау барысында: займ
табыстылығына (пайызды түсіру) – конверсияға; мерзіміне қатысты талаптарға
– кансолидацияға; бірнеше займдарды бір займға біріктіруге – унификацияға
байланысты мәселелер де нақтыланады.
Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай
мемлекеттік борыш мемлекеттік ішкі және сыртқы борыш болып бөлінеді. Сондай-
ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді. Күрделі
мемлекетік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық
міндеттемелерінің бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген
пайыздарды қоса) айтады. Ағымдағы борыш - бұл мемлекеттің барлық
борышқорлық міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі
келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар. Сыртқы мемлекеттік борыш –
шетелдік несиегерлер турасында белгілі бір күнге, белгіленген мерзімде
өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Ішкі мемлекеттік
борыш – үкіметтің ел азаматтарына қарызы.
Елдің сыртқы қарызының болуы орынды дүниежүзілік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік қарыздың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық Банкісінің таза алтын-валюта
резервтерінің 50%-нан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда
тарту несиегер елдерді экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы
мүмкін.
Дүниежүзілік практикада мемлекеттік борыштың мөлшерін салыстырмалы
сипаттау үшін арнайы көрсеткіш – борышқа қызмет көрсетудің коэффициенті
пайдаланылады. Ол борыштық төлемдердің елдің валюталық түсімдеріне қатысы
ретінде есептеп шығарылады. Мұндай қатыстың қауіпсіз деңгейі 25% болып
саналады.
Халықаралық қаржы ұйымының анықтауы бойынша мемлекеттің берешегі төмен
деп есептелінеді, егер:
а) жалпы сыртқы борыштың ЖІӨ-ге қатысы 48%-дан аспаса;
б) жалпы сыртқы борыштың экспортқа қатысы 132%;
в) берешекке қызмет көрсету сомасының экспортқа қатысы 18%.
г) сыйақы төлемдерінің экспортқа қатысы 12%.
Сыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс жерге
берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық
төлемдердің тез өсу тенденциясы бар. Мұндай төлемақылар болашақ
экономикалық дамуды тежейді және реципиент – ел бюджетінің тапшылығын
ұлғайтады.
Сыртқы борыштың өсуі сонымен қатар, реципиент – елдің халықаралық
абыройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін
кетіреді.
Сонымен сыртқы берешектердің кризистерінің себептері мыналар болып
табылады:
1) Халықаралық шаруашылықтың конъюктурасының нашарлауы. Бұл пайыздық
нақты ставканың ұлғаюымен, экономикалық өсу қарқынының
баяулауымен, тауарларға бағаның төмендеуімен байланысты. Нақты
пайыз ставкасының ұлғаюы қарызға қызмет көрсету коэффициентінің
ұлғаюына алып келеді. Тауарлардың бағаларының төмендеуі мен ЖҰӨ-
нің өсу қарқынының баяулауы, қарыз мемлекеттерден экспортты сатып
алушы мемлекттерде экспорттан түскен кіріс пен экспорттың
төмендеуіне алып келеді, яғни, бұл қарыз мемлекеттердің қарызды
төлеудің негізгі көзі болып табылады.
2) Қарыз елдердің экономиканы қанағаттанарлықсыз басқаруы. Жалпы
практикасы бюджет тапшылығы мен ұлттық валютаның жоғары курсы
болып табылады.
3) Қате макроэкономикалық саясаттың коммерциялық банктердің артық
несиелермен қаржыландырылуы.
Сыртқы берешектерді қысқарту механизмдері:
1) Қарызды сатып алу.
2) Қарызды акционерлік капиталға алмастыру.
3) Қалыптасқан қарыздық міндеттерді жаңа міндеттермен алмастыру.
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Экономикалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы
болады. Дамыған елдерде мемлекеттік борыш және және оны тудырған бюджет
тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
біріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақша
қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің активтері
ретінде қаралады. Мемлекеттік борыш ұлттың өзіне өзінің қарызы ретінде
қаралады және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі
борышты басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі
бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға
қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен
жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді,
мұның өзі табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар
келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды:
1. Берешектерді өтеу мен пайыздарды төлеу бюджет қаражаттарының
есебінен, яғни салық төлеушілердің есебінен жүргізіледі, табыстар
мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне, қоғамның дәулетті жіктеріне
ағылады.
2. Салықтарды көбейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жөніндегі
мемлекеттің іс-қимылы кезінде макроэкономикалық тәуекелдіктер
қосылады; жиынтық сұранымның қысқаруы тепе-теңді таза ұлттық
өнімнің азаюына ұрындырады, кәсіпкерлер тарапынан қаражаттардың
жұмсалымына деген ынталандырмалары төмендейді, экономикаға
қаражаттарды инвестициялау қысқарады.
3. Жеке меншік кәсіпкерлердің инвестицияларын ығыстыру нәтижесі іс-
әрекет етеді. Бұл құбылыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет
тапшылығын немесе борышты жабу мақсатымен несие рыногына шыға
отырып, ақша рыногында бәсекені күшейтеді, мұның нәтижесінде ақша
капиталының пайыздық мөлшерлемелері артады. Бұл жеке меншік
секторды инвестициялардың бір бөлігінен айырады, ал инвестициялық
шығыстардың төмендеуі тепе-теңді таза ұлттық өнімді азайтады.
Егер мемлекет ақша рыногының оқшауландырылған қаражаттарын тұтыну
мақсаттарына емес, инвестициялық тауарларға бағыттаса, егер экономика
жұмыспен толық емес қамтылған жағдайда жұмыс істесе, мұндай іс-әрекеттің
келеңсіз нәтижесі шектелуі мүмкін.
1.2. Бюджет дефициті және мемлекеттік қарызды басқару
Бюджеттік дефицит – бұл мемлекеттік шығыстар мен кірістердің арасындағы
айырмашылықты білдіреді. Бюджет дефициті – шығыстардың кірістерден асып
түсуі.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың сандық бағалануы келесі факторлармен
сипатталады:
1) Әдетте мемлекеттік шығындардың көлемін бағалау кезінде мемлекеттің
экономикалық секторында амортизация есептелмейді. Бұл бюджеттік
дефициттің және мемлекеттік қарыздың көлемінің өсуіне әкеледі.
2) Мемлекеттік шығындардың маңызды бабы – қарызға қызмет көрсету,
яғни сол бойынша пайыздарды төлеу және қарыздың негізгі сомаларын
біртіндеп өтеу (қарыздың амортизациясы).
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік қарыздың RnD-ға тең номиналды (атаулы)
пайызын емес, RrD-ға тең нақты пайызын құрауы тиіс. D – мемлекеттік
қарыздың көлемі, Rr – пайыздың нақты ставкасы, Rn – номиналды пайыз
ставкасы. Арнайы есеп беруде бюджет дефициті үнемі πD көлеміне көтеріледі,
Фишер теңдігі бойынша π =Rn-Rr тең. Инфляцияның жоғары қарқынында қателік
айтарлықтай маңызды. Инфляцияның өсу периодында Rr=(Rr-π)(1+ π) тең.
Бюджет дефицитінің өсуі мемлекеттік шығындардың өсу көлемімен
байланысты. Бюджеттік дефицитті өлшеу кезінде инфляцияға өзгерту қажет:
Мемлекеттік бюджеттің мемлекеттік бюджеттің жыл басындағы
инфляция
нақты дефициті = номиналды дефициті ¯ мемлекеттік
қарыз көлемі * қарқыны
3) Мемлекеттік бюджеттің дефицитін макродеңгейде бағалау кезінде
жергілікті бюджеттердің артықшылық жағдайлары есептелмейді. Көбіне
жергілікті басқару органдары өздерінің бюджет жағдайының
статистикалық мәліметтерін салықты азайту үшін өзгертуге тырысады.
Бұл заңдылық барлық экономикаларға тән. Қорытындысында федералдық
бюджет дефицитін бағалау нәтижесінде өсу байқалады.
4) Мемлекеттік бюджет дефицитінің ресми қатарында индустриалды
сияқты, ауыспалы экономикада, сонымен қатар Россияда да Орталық
Банктердің және мемлекеттік кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің
шартты квазифискалдық жасырын дефициті қалыптасқан.
Квазифискалдық операциялар құрамына кіретіндер:
а) банктік несиелер мен өзара берешектерді жинау жолымен
мемлекеттік кәсіпорындардың артық жұмыстылықты және
еңбекақысын нарықтікінен жоғары төлеуін қаржыландыру.
б) экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде Орталық
Банктен бөлінген, коммерциялық банктерде іске асырылмаған
несиелер қоржынының жинақталуы.
в) ақша айырбастау бағамын тұрақтандыру шараларының шығындарын
Орталық Банктің қаржыландыруы.
Бюджеттің жасырын дефициті бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың
көлемін азайтады. Бұл көбіне мақсатты түрде жасалады.
Бюджеттік дефицит пен қарыздың нақты мөлшері сенімді макроэкономикалық
көрсеткіштер бола алмайды, оның үстіне берешектер әдетте ЖҰӨ-нің өсуімен
көбейеді.
Сондықтан берешектердің қатысты көрсеткіштерін қолданған дұрыс.
1) қарыз ЖҰӨ
2) қарыз тауарлар мен қызметтер экспорты
Бұл екі көрсеткіш ұзақ кезеңде қарыз ауыртпалығын сипаттайтын қор
көрсеткіштері.
3) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы ЖҰӨ
4) қарызды өтеуге қызмет көрсету сомасы тауарлар мен қызметтер
экспорты
Ағын көрсеткіштері: неғұрлым қысқа мерзімде белсенді жоғары болса,
сыртқы сауда және валюталық саясат төлем балансын теңестірілуін
қажетсінеді.
.
Макроэкономикалық талдауда сонымен қатар салыстырмалы динамика
көрсеткіштері қолданылады:
ЖҰӨелдегі халық саны және қарызелдегі халық саны
Тұрақты бюджеттік дефициттің және мемлекеттік қарыздың көбеюінің
негізгі белгілері
Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.
Тұрақты бюджет дефициті мен мемлекеттік қарыздың көбеюінің негізгі
себептері:
а) мемлекеттік шығындардың соғыс кезінде немесе басқа әлеуметтік
келіспеушілік периодтарындағы көбеюі. Бюджет дефицитінің қарыздарын
қаржыландыру қысқа мерзімде инфляция қарқынын әлсірету, ақша массасының
көбеюінен салық салуды қатаңдатпай құтылуға ықпал етеді;
б) экономикалық циклдың құлдырау және тіркелген стабилизаторлары;
в) экономиканы ынталандыру мақсатында салықты қысқарту.
Мемлекеттік бюджетке салықтың енгізілуі Т және салықтық
артықшылықтардың экономикадағы көрсеткіштері ТУ (У- жиынтық өнім) ұзақ
мерзімдік болашақта төмендету бағытын иеленеді, себебі:
1) экономиканы ынталандыру мақсатында мақсатты түрде салықтық
сына қысқарады.
2) салық салудың барлық жүйелеріне жеңілдіктердің едәуір мөлшері
кіреді.
3) көп жағдайда салықтық алымдар салық салудың дұрыс
ұйымдастырылуынан төмендейді. Әсіресе бұл фактор ауыспалы
экономикада, сонымен қатар ресейлікте анықталады.
4) ауыспалы экономикада салықтық аударымдар бюджетке өндіріс
саласындағы төмендеуден де түседі.
г)соңғы жылғы саяси бизнес циклдың әсерін күшейту, бұл
макроэкономикалық саясаттың көбейюімен байланысты.
д) ұзақ мерзімдік шиеленістің бюджет-салық саласындағы көтерілуі
нәтижесінде:
- әлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтауға мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жасы келген халықтың үлесі өсіп келе жатқан елдерге
тән)
- білім беру мен жаңа жұмыс орындарының пайда болуына мемлекеттік
шығыстардың көбеюі (бұл жастардың үлесі өсіп келе жатқан елдерге тән).
Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығы және қарыздың өзін-өзі өңдеу
механизмі. Мемлекеттік қарыздар, салықтар, инвестициялар және экономикалық
өсу.
Экономикалық өсу факторларының бірі ретінде мына қатынас алынады:
қарыз ЖҰӨ
Бұл қатынастың динамикасы келесі факторлармен байланысты:
1. Нақты пайыз ставкасының мөлшеріне байланысты, яғни қарыз бойынша
төлем пайызының көлемін анықтайды.
2. Нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына байланысты
3. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығының мөлшеріне байланысты.
Мемлекеттік бюджеттің бастапқы тапшылығы қарыз бойынша төлем
пайызының сомасы мен жалпы тапшылық мөлшерінің арасындағы
әртүрлілікпен сипатталады. Бастапқы дефициттердің қарыздарын
қаржыландыру кезінде қарыздардың негізгі сомасы да, оның қызмет
көрсету коэффиценті де ұлғаяды, яғни экономикада қарыз
ауыртпалығы өседі. Бастапқы артықшылықтардың ұлғаюы қарыздың
өздігінен өсуінен құтылуға көмектеседі.
жалпы BD = (G+N+F)-T
G – мемлекеттік сатып алу.
N – қарызға қызмет көрсетуге төлем.
F – трансферттер.
T – бюджетке түскен салықтар.
бастапқы BD = (G+F)-T
N = D*Rr N - қарызды өтеуге қызмет көрсетуді
төлеу.
D – қарыздың мөлшері.
Rr – нақты пайыздық ставка.
Мемлекеттік қарыздардың өзіндік шығару механизмі:
Бастапқы BD↑ = мемлекеттік займдар↑ = мемлекеттік қарыз↑ =
N↑ = жалпы BD↑ = жаңа мемлекеттік займдар↑ = қарыз↑ = N↑ және т.б.
Егер нақты пайыз ставкасы нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынынан жоғары болса,
онда мемлекеттік қарыздың ұлғаюы басқаруға келмейді: нақты ЖҰӨ-нің барлық
өсімділігі қарызға қызмет ету бойынша пайыздық төлемге жұмсалады және қарыз
ЖҰӨ-ге қатынасы өседі, ол қарыз ауыртпашылығын сипаттайды.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының динамикасын болжау үшін мына байланыс
қолданылады:
∆λ= λ(Rr - ∆YY) – σ
∆λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының өзгерісі
λ – қарыздың ЖҰӨ-ге қатынасының
Rr – нақты пайыздық ставка
∆YY – нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқыны
σ - ЖҰӨ-ге бастапқы бюджет тапшылығының үлесі.
Қарыз ЖҰӨ-ге қатынасының төмендеуі үшін мына екі шарт қажет:
1) Нақты пайыз ставкасы (Rr) нақты ЖҰӨ-нің өсу қарқынына
(∆YY) қарағанда төмен болуы қажет.
2) ЖҰӨ-де бастапқы бюджет артықшылығының үлесінің ұлғаюы
тұрақты болуы қажет. Мемлекеттік бюджеттің бастапқы
тапшылығының болуы, қарыз ауыртпашылығының ұлғаюының
факторы болып табылады.
Салықтардың көбеюі - қарызға қызмет көрсету мен олардың негізгі өтеу
сомасының пайыздарын төлеу үшін мемлекетке қажетті кірістерді алу тәсілінің
бірі.
Қарызға қызмет көрсету графигін өз деңгейінде ұстау үшін N-ға қарағанда
үкімет салықты ең аз сомада жинау керек N ЖҰӨ-ге қатынасы табыс
салығының ставкасының төменгі шекарасы болып табылады:
NY≤ТY,
Y – жиынтық кіріс немесе ЖҰӨ.
Қарызға қызмет көрсетуден басқа мемлекет басқа да шығындарда
қаржыландыруы керек, онда мына жағдай
TY GY + NY + FY
бюджет – салық саясатындағы шиеленістің өсуін көрсетеді. Салықтың
көбеюі өсіп келе жатқан қарызға қызмет көрсету шарты ретінде, еңбекке,
инновация мен инвестициялауға ынталарын төмендетуге алып келеді. Сондықтан
үлкен мемлекеттік қарыздың болуы экономикалық өсу мүмкіндіктерін шектейді.
Бұл шектеулерді және салықтардың ұлғаймауынан құтылу үшін мемлекет қарызды
қайта қаржыландыра алады, яғни жаңа мемлекеттік займдарды шығару және соның
пайыздарын ескі қарыздарды төлеу үшін қолданады.
Қаржыны сауықтандыру, соның ішінде мемлекеттік борыштың өсу қарқынын
төмендету жөніндегі шаралардың ішінде мемлекеттік меншіктің бір бөлігін
өткізуге болады, яғни жекеше секторға сату жолымен активтердің бір
бөлігінен бас тарту; бұл тиімділігі аз меншікті қолдану жөніндегі мемлекет
көтеретін ауыртпалықты азайтады.
Ұлттық экономиканы дамыту шикізат салаларында шетел кредиттерін,
инвестицияларын салмайынша, экспорт және импорт алмастырушы салаларға,
аграрлық сектор мен тұтыну тауарларының өндірісіне озат технологияларды
тартпайынша мүмкін емес. Бірақ шетел капиталы мен валюта тарту оларды
жоғары тиімділікпен пайдалануға, лайықты қарыз қаражаттарының қайтарымына
дәлелді тәсілдемені қажет етеді: негізгі борыштың сомасы мен пайыздарын
төлеу бұл жағдайда нақты өнімнің бір бөлігін басқа елдердің қарамағына
беруді қажет етеді. Сыртқы борыштың көбеюі ұлттық валюта бағамының, экспорт
пен импорттың ара салмағының өзгеруімен, отандық экономиканың дамуындағы
қиыншылықтармен байланысты. Ұзақ мерзімді теріс экономикалық зардаптарды
тудыруы мүмкін.
Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды,
өйткені үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:
1) Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін
практикада үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді
(тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол
өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады
және түсім-ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға төлеу үшін
пайдаланады.
2) Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар.
Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық
жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп,
жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал
үкімет банкроттанбайды.
3) Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін
үкіметтің ақша басып шығаруға мүмккіндігі бар, бірақ мұның
инфляциялық нәтижесі болады.
Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптарды туғызады:
а) кірістердегі теңсіздіктің көбеюі, өйткені кірістердің мөлшері
бойынша халықтың түрлі топтары болады. Салық жүйесі шамалы үдемелі болуы
мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта
бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер алмайды;
ә) пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл
инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталамаларды төмендетеді, мұның
өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Борыш бойынша пайыздық төлемдердің
қатынасы борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейін
көрсетеді;
б) ығыстыру әсері. Экономика толық жұмыстылық жағдайында жұмыс істеп
тұр және бюджет баланстандырылған дей отырып, онда егер үкімет шығыстарды
көбейткен жағдайда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша
экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында
жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық кемірек болады. [1]
1-сурет. Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы
Жекеше тауарлар не тұтынушы, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:
1) егер тұтынушы тауарларды қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда
халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал
инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ
шалынбайды;
2) егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі
ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі
аз болады.
Уақиғалар дамуының екі сценарийі мүмкін:
1)Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда
тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі
ұрпаққа түседі;
2) Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен
қаржыланады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарызгерлермен
бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады.
Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс
деңгейі болады. 1
Инвестициялардың ығыстыру әсерінен басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар
бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ
қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел
инвестицияларын отандық бағалы қағаздарға жұмсаудың артықшылығы ұлттық
валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның
бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы экспорттың қымбаттауына
және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады,
ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық
сұранымның компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы
ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған
процестерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу
жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстардың жеке баптары бойынша тиым
салу құқығын белгілеуі мүмкін.
2-сурет. Ығыстыру әсері
R
R2
B C
R1 A
2
I3 1
I
I2 I1
Пайыздық мөлшерлеменің өсуі әсерінен пайда болған R1-ден R2,
инвестицияның I1-ден I2 ығыстыру нәтижесі, олардың өсуінен I2-ден I3
инвестициялық сұраныс қисығының I жағдайдан II жағдайына жылжуы нәтижесінде
алшақтайды. Осыдан белгілі жағдайлардағы механизм – бюджеттік дефициттің
қарызды қаржыландырылуы жеке инвестицияның ығыстыру нәтижесін тудыруы да,
оны алшақтатуы да мүмкін. [2]
Мемлекттік борышты басқару
Мемлекеттік борышты басқару – мемлекттің өзі және оның кепілдігімен
алынған борышқа қызмет көрсету, оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды тарту
мен оны жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының
бүкіл спектрі; мемлекеттің оған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және
тиімді қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет
көрсетудің құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте
макроэкономикалық қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан
аман болу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл орайда борыш мониторингі –
борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет
көрсету процестерін қадағалап, бақылап отыру жөніндегі уәкілетті
органдардың қызметі ретінде мемлекеттік борыштың мониторингі жүргізіледі.
Мемлекеттік борышты басқарудың нақтылы процесі мыналарды кіріктіреді:
1) алдағы орта мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу мен борыштың жай-күйін, ондағы
көрсеткіштерді үкіметтік борышты және жергілікті атқарушы
органдардың борышын өтеу және қызмет көрсету көлемдерін,
лимиттерін, мемлекеттік кепілдіктерді ұсынудың белгіленген
көлемдеріне сәйкес айқындай отырып жыл сайынғы бағалауды және
болжауды;
2) бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
бекітілетін үкіметтік борыш лимитін және мемлекеттік кепілдіктер
беру лимитін айқындауын;
3) бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның мемлекеттік
қарыздарды тіркеуді, мемлекеттік қарыздар алу, өтеу және қызмет
көрсету мониторингін және мемлекеттік борыш мониторингін жүзеге
асыруын;
4) борыш құрылымын оңтайландыру жөніндегі, соның ішінде борышты
мерзімінен бұрын өтеу, ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды эмитенттің сатып алуы мен
сатуы, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышты қайта
құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру, мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген қарыз алу тәуекелін басқару жөніндегі іс-шаралар
дайындауын және іске асыруын.
Мемлекеттік борышты басқару сонымен бірге мынадай әдістерді
кіріктіреді: қайта қаржыландыру, жаңғарту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру,
кемімелі ара салмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қарызды өтеудің
мерзімін ұзарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.
Қайта қаржыландыру мемлекеттік берешекті жаңа қарыз шығару есебінен
өтеуді білдіреді. Сонымен бірге, бұрын шығырылған қарыздардың орнына бірдей
құндық ара салмақпен бағамдық айырмашылықты есепке алмай жаңа қарыздың
облигациялары беріледі.
Жаңғырту деп бұрын шығарылған қарыздардың шарттарын табыстылығы бойынша
аз жағынан да, көп жағынан да өзгертуді айтады. Бірінші жағдайда үкімет
борыш бойынша елеулі шығыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы
кезінде немесе қарыз облигацияларын сатып алудағы халықтың мүдделігін
күшейту мақсатымен істейді.
Мерзімді ұзарту мерзімі бойынша қарыздың бастапқы шарттарын оларды
ұзарту немесе қысқартумен байланысты өзгерту болып табылады.
Сәйкестендіру бірнеше қарыздарды бір қарызға біріктіруді білдіреді, бұл
мемлекеттік борышты басқаруды оңайлатады.
Облигацияларды кемімелі ара салмақ бойынша айырбастау ұлттық ақша
бірлігінің дефляциясы жағдайында және мемлекетке қарыздыр бойынша тым
қымбат ақшамен есептесу тиімсіз кезде жүргізіледі.
Қарыздарды өтеудің мерзімін ұзарту мемлекеттің едәуір берешегі кезінде,
сондай-ақ олармен байланысты болатын қаржы қиыншылықтары кезінде
қолданылады, үкімет қарыздарды өтеудің және олар бойынша төлемақының
мерзімдерін кейінге қалдыра тұру туралы мәлімдейді.
Мемлекеттік борышты төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим
ауысымы және жаңа үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы
себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет
банкроттығын саалдарынан болуы мүмкін.
Мемлекеттік борышты басқарудың аталған әдістері әртүрлі ұштасуда бір
мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру немесе
айырбастау және сәйкестендіру, т.с.с, қолданылуы мүмкін.
II. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз, оның қазіргі жағдайы
Мемлекеттік қарыз қаржы жүйесінің құрылымдық элементі болып
табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қаржы министрлігінің
құрамдарында мемлекеттік қарызды реттейтін органдар жұмыс жасайды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің займ алу шарттары мен нысандарын, көлемін, үкіметтік қарызды
өтеудің және қамтамасыз етудің көлемі мен шектерін, жергілікті атқарушы
органдардың қарыздарының шегін анықтайды. Бұл көрсеткіштер республикалық
және жергілікті бюджеттерде сәйкес жылға бекітіледі. ҚР Ұлттық Банкінің
займдары бойынша мұндай процедураларды ҚР-ның Ұлттық Банкі жүзеге асырады.
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және борыш
туралы Қазақстан Республикасының заңымен тиісті мемлекеттік құрылымдар
үшін қарыз алудың лимиттері белгіленген:
1) үкіметтік борыштың лимиті.
2) Ұлттық банктің сыртқы борышының лимиті.
3) жергілікті атқарушы орган борышының лимиті.
Бұл лимиттер тиісінше республикалық бюджетте, Ұлттық банкте, жергілікті
бюджетте жоспарланатын, алынған және өтелмеген қарыздардың тіркелген
сомалары болып табылады, бұл сомалар берілген күнге (қаржылық жылдың
соңына) тиісті құрылымының нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz