«Турбо паскаль жүйесінде бір өлшемді массивтерді ұйымдастыру технологиясы»

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
I Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Идентификаторлар, айнымалылар, тұрақтылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8
1.2 Программа құрылымы және операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
1.3 Бір өлшемді массив ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.14
II Есептің қойылымы
2.1 1.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.16
2.1.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.1.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 2.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.18
2.2.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.20
2.2.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20.21
2.2.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
III Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.24
IV Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

Паскаль программалау тілінің алғашқы нұсқасын 1968 жылы Стэнфорд университетінің информатика кафедрасының профессоры Никлаус Вирт жасады.
Ал 1975 жылы стандартты Паскальдың компиляторымен Турбо Паскаль (3.0 нұсқысы) программалау тілі пайда болды. Содан бері Паскаль жалпыбілімдік, кәсіптік-техникалық мектептерде және жоғарғы оқу орындарында «бірінші» программалау тілі ретінде қолданыла бастады.
Турбо Паскаль тілін пайдаланудың қарапайымдылығынан пайдаланушылар арасында кең орын ала дастады.
Келе-келе Турбо Паскаль 4.0, ТП 5.0, ТП 6.0, және ТП 7.0 нұсқаларының дүниеге келуі кәсіпкер қолданушының еңбектегі өнімділігін арттыруға мүмкіндік беруге, қолданбалы есептерді шығаруда қолдануға үлкен үлес қосты. Енді осы тілдің ерекшелігі бірсыпыра мүмкіндіктерге толы болып келетінін ерекше атап өту қажет.
Бағдарламалау тілі дегеніміз – адам мен компьютердің(ЭЕМ) өзара байланыс жасасу құралы. Бағдарламалау тілі екі топқа бөлінеді: таза машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассамблерде жазылған тіл- төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі адам тіліне жақындатылған Basic, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері. Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған. Паскаль бағдарламалау тілі француз математигі Блез Паскаль құрметіне аталған. Ол 1968-1971 жылдарда Никлаус Вирттің Цюрихтағы Жоғарғы Техникалық мектепте оқыту тілінің бірі ретінде жазылған. Кең қолдана бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары қарапайым қолдануға ыңғайлы Турбо Паскаль компиляторы пайда болады. Ол Borland International компаниясында жасалды. Компилятор дегеніміз транслятордың бір түрі, ал транслятор дегеніміз белгілі бір компьютер мен бағдарламалау тілі түріне арналып жазылғанбағдарлама, оның міндеті жазылған бағдарламаны машиналық кодқа айналдыру.
Тілдің алфавиті басқа тілдермен салыстырғанда құрылымы жағынан түсінікті, себебі оның әрбір амалы сипатталып отырады. Тілдің алфавитінің құрамына әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді.
1. Әріптер ретінде латын алфавитінің 26 әрпі ғана қолданылады. Ұлттық алфавиттегі әріптер: қазақ, орыс т.с.с. тек апострофқа алынып жазылады, жоғарғы үтірге алынған сөз тіркестері немесе жүйелі жақшаға алынған түсініктеме ретінде ғана кездеседі.
2. Цифрлар: 0, 1, 2, ... 9.
3. Аранайы белгілерге төмендегі белгілер жатады.

1. Досмайлов Т.Қ. Паскаль программалау тілі. – Алматы, 1994жыл.
2. Боон К. Паскаль для всех.-М.:Энергоатомиздат. 1988.
3. Марченко А.И., Марченко Л.А. Турбо Паскаль 7.0 – М:Бином универсал. 1997.
4. Абдиев К.С., Якубова А.Н., Буралиева Г.М. Практикум по программированию. Методическая разработка.-Алматы, АГУ им Абая, 1996.
5. Ж.Қ.Масанов, Б.А.Бельгимбаев, А.С.Бижанова, Қ.Қ.Мақұлов “Turbo
Pascal” Алматы, 2004.
6. Заурбеков Н.С., Жұмажанов Б.Ж. Алгоритмдеу және программалау тілдері. Оқу құралы.- Алматы, 2008.- 325 б.
7. Наумова А.Н. Компьютерные технологии оброботки информации.-М:Финансы и статистика,1995.
8. Фаронов В.В. Turbo Pascal: учебное пособие.-СПб.:Питер,2007.-367с.:ил.
9. Н.Культин “Turbo Pascal в задачах и примерах” Санкт – Петербург, 2000.
10. Халыкова К.З. «Программалау тілдерін оқыту – Паскаль тілі» (Оқу құралы), Алматы-2002.-209 бет.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Министрлігі

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университеті

Қолданбалы информатика кафедрасы

Тақырыбы: Турбо Паскаль жүйесінде бір өлшемді массивтерді ұйымдастыру
технологиясы

Тексерген: Миркасимова Т.Ш.
Орындаған: АЖ мамандығы
1 курс студенті, 102 топ
Омаров Өмірбек

Алматы 2008ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
I Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Идентификаторлар, айнымалылар,
тұрақтылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-8
1.2 Программа құрылымы және
операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-11
1.3 Бір өлшемді
массив ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..11-14
II Есептің қойылымы
2.1 1-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...15
2.1.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .15-16
2.1.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .16
2.1.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...16
2.2 2-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17-18
2.2.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .18-20
2.2.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 20-21
2.2.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22
III Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 23-24
IV Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 25

Кіріспе
Паскаль программалау тілінің алғашқы нұсқасын 1968 жылы Стэнфорд
университетінің информатика кафедрасының профессоры Никлаус Вирт жасады.
Ал 1975 жылы стандартты Паскальдың компиляторымен Турбо Паскаль (3.0
нұсқысы) программалау тілі пайда болды. Содан бері Паскаль жалпыбілімдік,
кәсіптік-техникалық мектептерде және жоғарғы оқу орындарында бірінші
программалау тілі ретінде қолданыла бастады.
Турбо Паскаль тілін пайдаланудың қарапайымдылығынан пайдаланушылар
арасында кең орын ала дастады.
Келе-келе Турбо Паскаль 4.0, ТП 5.0, ТП 6.0, және ТП 7.0 нұсқаларының
дүниеге келуі кәсіпкер қолданушының еңбектегі өнімділігін арттыруға
мүмкіндік беруге, қолданбалы есептерді шығаруда қолдануға үлкен үлес қосты.
Енді осы тілдің ерекшелігі бірсыпыра мүмкіндіктерге толы болып келетінін
ерекше атап өту қажет.
Бағдарламалау тілі дегеніміз – адам мен компьютердің(ЭЕМ) өзара
байланыс жасасу құралы. Бағдарламалау тілі екі топқа бөлінеді: таза
машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассамблерде жазылған
тіл- төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі адам тіліне жақындатылған
Basic, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері.
Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual
Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған. Паскаль бағдарламалау тілі
француз математигі Блез Паскаль құрметіне аталған. Ол 1968-1971 жылдарда
Никлаус Вирттің Цюрихтағы Жоғарғы Техникалық мектепте оқыту тілінің бірі
ретінде жазылған. Кең қолдана бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары
қарапайым қолдануға ыңғайлы Турбо Паскаль компиляторы пайда болады. Ол
Borland International компаниясында жасалды. Компилятор дегеніміз
транслятордың бір түрі, ал транслятор дегеніміз белгілі бір компьютер мен
бағдарламалау тілі түріне арналып жазылғанбағдарлама, оның міндеті жазылған
бағдарламаны машиналық кодқа айналдыру.
Тілдің алфавиті басқа тілдермен салыстырғанда құрылымы жағынан
түсінікті, себебі оның әрбір амалы сипатталып отырады. Тілдің алфавитінің
құрамына әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді.
1. Әріптер ретінде латын алфавитінің 26 әрпі ғана қолданылады. Ұлттық
алфавиттегі әріптер: қазақ, орыс т.с.с. тек апострофқа алынып
жазылады, жоғарғы үтірге алынған сөз тіркестері немесе жүйелі
жақшаға алынған түсініктеме ретінде ғана кездеседі.
2. Цифрлар: 0, 1, 2, ... 9.
3. Аранайы белгілерге төмендегі белгілер жатады.
а. Арифметикалық амалдардың белгілері:

Мысалы: 10 div 3 амалының нәтижесі 3, 10 mod 3 нәтижесі 1.
ә. Қатынас белгілері:

б.Айыру белгілері:
_(бос орын), . , ; , : , (,), [,], {,}, , ,
Тілдің қарапайым құрылымына сан, идентификатор, тұрақты, айнымалылар,
функция және өрнек ұғымдары кіреді. Программада амалдардың орындалуына
қажетті мәліметтердің сандық, логикалық немесе символдық (литералдық)
мәндік шамалары болады. Олармен жұмыс істеу қолайлы болу үшін бұл
шамалардың мәндерінің өзі емес, оны белгілеу атаулары – идентификаторлар
қолданылады. Бұл атаулар әр түрлі мәндерді, сандық мән, символдық мән, және
т.б., т.с.с. қабылдағандықтан, олардың типі деген ұғым енгізіледі. Енді осы
мәселеге тоқталайық.
Программадағы мәліметтердің мәндері Паскаль тіліндегі келісімді
мәліметтердің бір түріне жатуы мүмкін. Кез келген тұрақты, айнымалы,
функция немесе өрнек өзіне тән бір түрмен, ғана сипатталады. Тұрақты
сандарды сыртқы пішініне қарап-ақ ажыратуға болады, ал айнымалылар мен
функциялар программаның сипаттау бөлігінде анықтала жазылып көрсетіледі.
Мәлімет типтері қарапайым құрылымды-скалярлық және күрделі құрылымды-
скалярлық шамалар болып екіге бөлінеді. Бұл мәліметтердің әрқайсысының 4
түрі бар. Қарапайым скалярлық: бүтін – Integer, нақты – Real, логикалық –
Boolean, символдық – Char, ал күрделі структарлық массивтер – Array,
жазбалар – Record, жиындар – Set, файлдар – File болып бөлінеді.
Сандар мен айнымалылар бүтін және нақты болып екіге бөлінеді. Бүтін оң
және теріс сандардың жазылуы да қарапайым: 6, -40, 1999, 0, т.с.с Бұтін
сандар – 32768 бен 32767 аралығында ғана болады. Нақты сандар кәдімгі
табиғи аралас сандар тәрізді санның бүтіні мен бөлшегі нүкте арқылы
ажыратылып жазылады. Мысалы: 3.023, -1.264, 5.0, -23,94.
Ал өте үлкен немесе кіші нақты сандар көрсеткіші бар экспоненциал
сандар түрінде жазылады. Мысалы: -2.65Е-0.6, 3.9У+04, 61Е-02, -5ЕЕ+08.
Мұндағы Е әрпі 10-ның дәрежесі деген мағынаны білдіреді. Санның
бүтін бөлігі нөлге тең болса, ол жазылмайды, ал санның таңбасы оң болса, +
белгісі қойылмайды. Нақты сандар -1Е-38-ден 1Е38-ге дейінгі аралыкта бола
алады. Мәндері бұл аралықтан шығатын сандар үшін арнайы тәсілдер
қолданылады.
Логикалық немесе бульдік тип “Boolean” сөзі арқылы өрнектеледі. Бұл
типтегі шама екі мәннің біреуін ғана қабылдай алады:
TRUE (ақиқат) немесе FALSE (жалған).
Логикалық амалдың үш түрі бар:
• AND – логикалық және;
• OR – логикалық немесе;
• NOT – логикалық емес.
Бұл амалдардың мәндері төмендегі қатынастар бойынша анықталады:

TRUE AND TRUE=TRUE
TRUE AND FALSE=FALSE
FALSE AND TRUE=FALSE
FALSE AND FALSE=FALSE

TRUE OR TRUE=TRUE
TRUE OR FALSE=TRUE
FALSE OR TRUE=TRUE
FALSE OR FALSE=FALSE

NOT TRUW=FALSE
NOT FALSE=TRUE

Символдық немесе литерлік типтегі берілген “CHAR” сөзімен жазылады.
“CHAR” типтегі шамаларды арифметикалық өрнектерге қолдануға болмайды.

I Негізгі бөлім
1.1 Идентификаторлар, айнымалылар, тұрақтылар
Идентификаторлар атаулар тұрақтыларды, айнымалыларды, олардың
түрлерін, функцияларды, программаларды т.б. обьектілерді белгілеу үшін
қолданылады. Идентификатор – белгілі бір міндетті түрде әріптен басталатын
сандар мен әріптердің тізбегі. Оның ұзындығы 8 символдан тұрады. Мысалы: Х,
Х1, SERN45T3, ALFA99, P31PS161 т.с.с.
Идентификатор стандартты және бей стандартты өзіміз берген атау
болып бөлінеді. Стандартты атаулар тілдің обьектілерін белгілеу үшін қажет,
оларды тек сол өз мағынасында қолдануымыз керек, мысалы: TRUE, FALSE,
BOOLEAN, REAL, ABS, SIN т.б. Паскаль тілінде программа жазуда қолданылатын
түйінді сөздер де стандартты идентификаторға жатады, мысалы: ARRAY,
PROGRAM, BEGIN, VAR, CONST т.с.с.
Өзіміздің тұрақтыларға және айнымалыларға беретін атауларымыз
стандартты идентификатордан өзгеше болуы керек, мысалы: SURET1, CENA,
MATERIAL, 2.25 т.с.с. Біздің келтіріп отырған мысалдарымызда тек латын
алфавитінің үлкен не кіші әріптерін ғана пайдалануға рұқсат етілген.
Айнымалылар деп – программаның орындалу барысында әр түрлі мәндерді
қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп, кез
келген уақытта белгілі бір мәнге ие болады. Айнымалылардың белгіленулері:
D, X1, X2, GAMMA, SUMMA т.с.с.
Айнымалыларды сипаттау VAR түйінді сөзінен басталады. Одан кейін типі
көрсетілген айнымалылардың атауы көрсетіледі. Мысалы:
VAR
X, y, z: integer;
A, b, c: real;
D, r: char;
Meli, bol: boolean;
мұндағы қос нүктеге дейінгі атаулар – сипатталатын айнымалылар
идентификаторлары, соңғы сөз олардың стандартты типтері.
Тұрақтылар константа деп – программаның орындалу барысында
өзгеріссіз қалатын шамаларды айтады. Тұрақтыға өзіміз программаның орындалу
барысында бірден сандық мән берсек, ал сипаттау бөлімінде идентификаторды
белгілегеннен кейін мәнді беретін боламыз. Тұрақтылар: INTEGER, REAL,
BOOLEAN, CHAR түріндегі мәндерді қабылдай алады. Символдық тұрақтылар
апостровқа алынып, ішіндегі таңбалармен жазылады. Мысалы: ‘A’. Логикалық
түрдегі тұрақтылар – TRUE (ақиқат) немесе FALSE (жалған) мәндерінің
біреуіне ие бола алады. Жалпы түрі:
Const Айнымалының аты=мәні
Мысалы:
Const a=3; pi=3.14; g=9.8;
Тұрақтыларды анықтау Const түйінді сөзі арқылы немесе сөзінен кейін
оларды сипаттап жазудан басталады. Әрбір тұрақты сипатталған соң (;)
белгісі қойылады. Турбо Паскаль тілінде мән ретінде осыған дейін анықталған
тұрақтылар мен стандартты функциялардан тұратын өрнектерді де пайдалануға
болады. Мысалы:
Const
Xmin=1; xmax=20; ymax=5*amax;
A= ‘b’; q=ord(‘r’)-ord(‘m’);
Тұрақтылардың типі сәйкес мәннің типіменен анықталады.
Стандартты функциялар математикалық және басқа да функцияларды
есептеу үшін қолданылады. Стандартты функцияны жазу үшін ең алдымен
функцияның аты, сосын жақшаның ішінде аргументі көрсетілуі керек. Паскаль
тіліндегі стандартты функциялар:

SGN(x) – санның таңбасы.
Бұл тізімде жоқ функцияларды есептеу үшін әр түрлі түрлендіру
формулаларын пайдалану керек. Мысалы:
Tg[=sin(x)cos(x);
Chx=(exp(x)+exp(-x))2;
Arcsinx=ARCTAN(xSQRT(x)));
Arctgx=ARCTAN(1x);
Log5x=ln(x)ln(5);

Өрнектер деп – арифметикалық амаладрадың таңбаларымен біріктірілген
айнымалылардың, функциялардың, тұрақтыларды жиынын айтады. Өрнектерді
есептеу барысында амалдардың орындалу реті жақшалармен көрсетіледі. Мысалы:

Программадағы белі оның бөліктерінің біртіндеп орындала бермей,
белгілі бір жағдайларға байланысты кейде алға, не соңына оралу керек
екендігін білдіреді. Сондай-ақ басқа бір жолдарға сілтемесі бар бөліктерде
ғана белгілер орналасады. Белгілер LABEL белгі сөзінен басталады да, одан
кейін программада қолданылатын белгілер жазылады. Белгі ретінде 0-ден 99-ға
дейінгі оң бүтін сандар және идентификаторлар пайдаланылады. Жазылу үлгісі:
LABEL N1, N2, N3, ... NK;
Мысалы:
LABEL 1, 5, 20, p1, st;
Операторлар бөлігіндегі бір қатарға қойылған белгі келесі сөз
тіркестерінен қос нүкте (:) арқылы ажыратылып жазылады.

1.2 Программа құрылымы және операторлары
Паскаль тілі блокты құрылымдардан, яғни программа жеке блоктардан
құралған. Жалпы блок оның тақырыбынан, сонан соң сипаттамалық және
операторлық бөліктерден тұрады. Блоктың тақырыбын әркім өз қалауынша қояды,
бірақ ол блоктың ішкі мазмұнына байланысты болуы қажет. Блок программаны,
процедураны немесе функцияны көрсетуі мүмкін.
Программа тақырыбы PROGRAM сөзінен және программаның атауынан тұрады.
Турбо Паскальдың 7-ші нұсқасында программа тақырыбын жазбай-ақ қойса да
бола береді. Сипаттаманы беру бөлігі программада кездесетін барлық
мәліметтерді хабарлауға және соларды сипаттауға арналған. Кей жағдайда
сипаттау бөлігінің жоқ та болуы ықтимал. Программаның операторлық бөлігі
берілген алгоритмді жүзеге асырады және ол BEGIN түйінді сөзінен басталады
да, END сөзімен аяқталады.
Программаның жазылу құрылымы:
PROGRAM Аты;
Мәліметтердің аты;
Мәліметтердің типін көрсетіп сипатау;
Олардың мүмкін мәндері;
BEGIN
Операторлар тізбегі;
Нәтижелер тізбегі;
END.
Мұндағы PROGRAM – программа, BEGIN – программаның басы, END –
программаның соңы деген мағынаны білдіреді. (;) белгісі операторларды бір-
бірінен ажырату үшін жазылады, бірақ ол соңғы оператордан кейін қойылмайды.
Программаның соңы END сөзінен кейін ғана (.) қойылады, ол программаның
аяқталғанын білдіреді.
Операторлар програманың BEGIN және END түйінді сөздерінің аралығында
орналасады. Оператор дегеніміз – алгоритмді жүзеге асыру барысында
орындалатыніс-әрекетті анықтайтын тілдің қарапайым сөйлемі. Оларды жазылу
ретіне қарай бір-бірінен нүктелі үтір (;) арқылы ажыратып жазады. Экран
бетінде бірнеше мәлімет орналастыру кезінде бір жолға бірнеше операторды
жазуға болады. Керек жағдайда жолдардың арасында не соңында жүйелі жақшаға
алынған түсініктеме сөздерді қазақша әріптерімен терген орынды.
Операторлар қарапайым және құрмалас болып екіге бөлінеді. Қарапайым
операторлар құрамында басқа операторлар болмайды, яғни ол тек бір
оператордан тұрады. Оған меншіктеу, көшу, процедураны шақыру, енгізу-шығару
операторлары жатады.
Құрмалас операторлардың құрамына бірнеше қарапайым операторлар енеді,
олар: шартты, таңдау, үш цилдік операторлар болып бөлінеді.
Турбо Паскаль 7.0 ортасында жылдам басқару перенелері төмендегідей:

Пернелер Менюдегі эквивалетті Атқаратын функциясы
команда
1 2 3
F1 Help Анықтамалық жүйені
шақыру
F2 FileSave Түзетілген файлды сақтау
F3 FileOpen Файлды ашу
F4 RunGo to cursor Прогрммманы курсор
тұрған жолға дейін
орындау
F5 WindowZoom Терезені толық экранға
дейін үлкейту, терезені
бастапқы өлшеміне дейін
қайтары
F6 WindowNext Келесі терезені ашу
F7 RunTrace into Программаны қадам
бойынша орындау
F8 RunStep over Қосалқы программаға
кірмей программаны қадам
бойынша орындау
F9 CompileMake Программаны негізгі
файлдан бастап
компиляциялау
F10 Меню жүйесіне өту
Alt+F1 HelpPrevious topic Анықтама жүйесінің
алдыңғы терезесін шығару
Alt+F3 WindowCllose Терезені жабу
Alt+F5 DebugUser screen Пайдаланушылар терезесін
ашу
Alt+F9 CompileCompile Программаны түзету
терезесін компиляциялау
Alt+F10 Локальді менюді шақыру
Alt+BkSp EditUndo Ағымдағы терезедегі
өзгерісті бастапқы
қалпына қайыру
Alt+C Compile менюін шақыру
Alt+D Debug менюін шақыру
Alt+E Edit менюін шақыру
Alt+F File менюін шақыру
Alt+H Help менюін шақыру
Alt+O Options менюін шақыру
Alt+R Run менюін шақыру
Alt+S Search менюін шақыру
Alt+T Tools менюін шақыру
Alt+W Window менюін шақыру
Alt+X FileExit Турбо Паскальдан шығу
Alt+O WindowList Ашылған терезелер
тізімін алу
Ctrl+F1 HelpTopic search Іздеуді жандандыру
Ctrl+F2 RunProgram reset Программаның орындалуын
тоқтату
Ctrl+F3 DebugCall stack Қосалқы программа
пайдаланылған терезені
шақыру
Ctrl+F4 DebugEvaluateModify Өрнекті есептеу немесе
модификациялау
Ctrl+F5 WindowSizeMove Терезе өлшемін өзгерту
Ctrl+F7 DebugAdd watch Бақылау параметрін қосу
Ctrl+F9 RunRun Программаны орындауға
жіберу
Ctrl+Delete EditClear Белгіленген программа
бөлігін жою
Ctrl+Insert EditCope Белгіленген программа
бөлігін алмастыру
буферіне көшіру
Shift+F1 HelpIndex Анықтама жүйесінің
мазмұнын шығару
Shift+F6 WindowPrevious Алдыңғы терезені
активтендіру
Shift+Delete EditCut Белгіленген программа
бөлігін алмасу буферіне
көшіру
Shift+Insert EditPaste Алмасу буферіндегі
мәліметтерді терезеге
көшіру
Esc Меню жүйесін жабу

1.3 Бір өлшемді массив
Бір типтес берілгендерден құралып, барлық элементтеріне бір ортақ
атау берілген жиыны массив деп аталады. Массив құрылымдық типтер қатарына
жатады. Массив элементтері нөмірленеді. Массивтің әрбір элментіне индексін
көрсету арқылы жұмыс істеуге болады. Массивке мысал ретінде векторларды
қарастыруға болады. Егер массивке кестелік берілгендер жазылса, матрица,
онда элементтері екі индекс бойынша нөмірленеді.

Массив сипаттамалары:
• Типі – массив элементтерінің жалпы типі;
• Көлемі – массви индексінің саны;
• Шектелімі - әрбір индекстің шектеу бойынша сәйкестігі;
• Пішімі – көлем және шектеулер жиындары.
Массивтер элементтерімен жұмыс жасау барысында., массив атауының кейін
міндетті түрде тік жақшаға алынған индекс көрсетіледі. Индекс ретінде
сандар қолданылады.
Массивтерді қолдану үшін оларды типтер немесе айнымалыларды сипаттау
бөлімінде хабарлану қажет.

Берілген массвитің кез келген элементтеріне арифметикалық
операцияларды салыстыру және меншіктеу операторларын қолдануға болады.
Сонымен қатар, массивтерге Турбо Паскаль программалау тіліндегі айнымалы
типіне сәйкес келетін барлық стандартты процедуралар және функциялар
қолданылады.
Массивтің кез келген бір элементіне нәтиже беру үшін, меншіктеу
операторы қолданылады.
ЭЕМ-нің жадында сандардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.