Қазақ тіліндегі белгілілік функционалды-семантикалық категориясы
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының зерттелуі
ІІ. Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының басқа функционалды.семантикалық.категориялармен қатынасы
ІІІ.Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының берілу жолдары
Негізгі бөлім
І. Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының зерттелуі
ІІ. Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының басқа функционалды.семантикалық.категориялармен қатынасы
ІІІ.Белгілілік/белгісіздік функционалды.семантикалық категориясының берілу жолдары
Тіл – қоғамдағы адамдардың практикалық қатынасының құралы. Тілді бір адам өзі үшін ғана қолданбайды, басқа адамға өзінің ойын білдіру, жеткізу үшін қолданады. Тіл – конкретті сана болғандықтан, қоғамдық өмір өзгерісіне сәйкес қазақтың әдеби тілі күн санап дамып келеді. Қазақ тілінің әлсіз жерін күшейтіп, кедей жерін байыта түсті. Осындай сатылап, бірте-бірте дамудың нәтижесінде әдеби тіліміздегі грамматикалық категориялардың қайсысы болса да дамып, бір жүйеге түсті. Сол грамматикалық категорияларды функционалды-семантикалық аспектідегі тілдік бірліктердің түрлі тіл деңгейі тұрғысынан зерттеу қазіргі таңда тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі ең басты әрі маңызды мәселе болып табылады.
«Барлық ғылым салаларының өзіне тән дүниеге келу, бірте-бірте даму тарихы болады. Ғылым тарихы өткенді білу үшін ғана емес, оның қазіргі күйін дәл, дұрыс танып, болашағын қатесіз бағдарлау үшін де аса қажет. Ғылым, соның ішінде тіл туралы ғылым да бірден жетілмейді, біртіндеп дамиды, кейінгісі алдыңғысының негізінде туып, соның өзгерген, жаңа сатыға көтерілген табиғи жалғасы ретінде желі болып тартыла береді».1; 11. Тіл мен ойлаудың арасындағы байланыс, тілдің негізгі қызметі, сөйлеудің ойлаумен, ұғыммен, болмыспен арақатынасы көне заман философтарын бей-жай қалдырмаған 2; 3. Сондықтан, грамматика мен логика арасындағы байланыс, сөйлеудің ерекшелігі, грамматикалық құрылым мен жүйе ежелгі ойшылдардың еңбектерінде біршама сараланған. Алайда сан ғасырлар бойы тек құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келген тіл білімінің функционалдық сипатта зерттеліп, ғалымдар назарына ие болуы 1926 жылы негізі қаланған Прага мектебімен тығыз байланысты. Бұл мектепті қалыптастырушы чех ғалымы профессор В.Матезиус болатын. Мектептің Б.Гавранек, Б.Транка, В.Скаличка, Р.Якобсон, Н.Трубецкой сынды өкілдері лингвистиканың негізгі обьектісі – тілдің құрылым жүйесі мен тілдік элементтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтты. Әрбір элемент өзінің тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай бағалануы керек, тіл дегеніміз – функционалды жүйе, белгілі бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың жүйесі, тіл білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан – фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу және олардың әрқайсысының өзіндік сипаттарын айқындау деп санайды. Тілдік элементтердің қызметін бірінші орынға қоятындықтан бұл мектепті Прагалық фунекцияналды лингвистика деп атаған. «Адамдардың ойлауға, сезімге, еркін білдіруге психикалық қабілеттілігі тілдің үш түрлі қызметін - коммуникативтік, білдірушілік айту, қаратпалылық қызметтерін туғызды. Бұл қызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бұйрықты сөйлемдер және сөйлеу актісіндегі тілдік таңбалардың құрылымы сай келеді дейді»3; 8.Прага мектебі тілдік элементтердің арақатынасын зерттеуде, алдымен, сол қарым-қатынас көрсеткіштерінің өзіндік сипатына ерекше мән беру керек, қарым-қатынас пен сол қарым-қатынасқа түсетін материя мен формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау керек дейді. Аталған мектеп өкілдерінің жетістіктері функционалды тіл білімінің қалыптасып, дамуына негіз болды. Көптеген зерттеулер мен ғылыми тұжырымдар, функционалды тіл білімінің жеке зерттеу нысандары, бағыты, мақсаты бар жеке ғылыми сала ретінде қалыптасуына ықпал етті. Оның қарқынды түрде зерттелген саласы – функционалды грамматика болатын.
«Барлық ғылым салаларының өзіне тән дүниеге келу, бірте-бірте даму тарихы болады. Ғылым тарихы өткенді білу үшін ғана емес, оның қазіргі күйін дәл, дұрыс танып, болашағын қатесіз бағдарлау үшін де аса қажет. Ғылым, соның ішінде тіл туралы ғылым да бірден жетілмейді, біртіндеп дамиды, кейінгісі алдыңғысының негізінде туып, соның өзгерген, жаңа сатыға көтерілген табиғи жалғасы ретінде желі болып тартыла береді».1; 11. Тіл мен ойлаудың арасындағы байланыс, тілдің негізгі қызметі, сөйлеудің ойлаумен, ұғыммен, болмыспен арақатынасы көне заман философтарын бей-жай қалдырмаған 2; 3. Сондықтан, грамматика мен логика арасындағы байланыс, сөйлеудің ерекшелігі, грамматикалық құрылым мен жүйе ежелгі ойшылдардың еңбектерінде біршама сараланған. Алайда сан ғасырлар бойы тек құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келген тіл білімінің функционалдық сипатта зерттеліп, ғалымдар назарына ие болуы 1926 жылы негізі қаланған Прага мектебімен тығыз байланысты. Бұл мектепті қалыптастырушы чех ғалымы профессор В.Матезиус болатын. Мектептің Б.Гавранек, Б.Транка, В.Скаличка, Р.Якобсон, Н.Трубецкой сынды өкілдері лингвистиканың негізгі обьектісі – тілдің құрылым жүйесі мен тілдік элементтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтты. Әрбір элемент өзінің тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай бағалануы керек, тіл дегеніміз – функционалды жүйе, белгілі бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың жүйесі, тіл білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан – фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу және олардың әрқайсысының өзіндік сипаттарын айқындау деп санайды. Тілдік элементтердің қызметін бірінші орынға қоятындықтан бұл мектепті Прагалық фунекцияналды лингвистика деп атаған. «Адамдардың ойлауға, сезімге, еркін білдіруге психикалық қабілеттілігі тілдің үш түрлі қызметін - коммуникативтік, білдірушілік айту, қаратпалылық қызметтерін туғызды. Бұл қызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бұйрықты сөйлемдер және сөйлеу актісіндегі тілдік таңбалардың құрылымы сай келеді дейді»3; 8.Прага мектебі тілдік элементтердің арақатынасын зерттеуде, алдымен, сол қарым-қатынас көрсеткіштерінің өзіндік сипатына ерекше мән беру керек, қарым-қатынас пен сол қарым-қатынасқа түсетін материя мен формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау керек дейді. Аталған мектеп өкілдерінің жетістіктері функционалды тіл білімінің қалыптасып, дамуына негіз болды. Көптеген зерттеулер мен ғылыми тұжырымдар, функционалды тіл білімінің жеке зерттеу нысандары, бағыты, мақсаты бар жеке ғылыми сала ретінде қалыптасуына ықпал етті. Оның қарқынды түрде зерттелген саласы – функционалды грамматика болатын.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БЕЛГІЛІЛІК ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ
КАТЕГОРИЯСЫ
Кіріспе
Тіл – қоғамдағы адамдардың практикалық қатынасының
құралы. Тілді бір адам өзі үшін ғана қолданбайды, басқа адамға
өзінің ойын білдіру, жеткізу үшін қолданады. Тіл – конкретті
сана болғандықтан, қоғамдық өмір өзгерісіне сәйкес қазақтың
әдеби тілі күн санап дамып келеді. Қазақ тілінің әлсіз жерін
күшейтіп, кедей жерін байыта түсті. Осындай сатылап, бірте-
бірте дамудың нәтижесінде әдеби тіліміздегі грамматикалық
категориялардың қайсысы болса да дамып, бір жүйеге түсті. Сол
грамматикалық категорияларды функционалды-семантикалық
аспектідегі тілдік бірліктердің түрлі тіл деңгейі тұрғысынан
зерттеу қазіргі таңда тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл
біліміндегі ең басты әрі маңызды мәселе болып табылады.
Барлық ғылым салаларының өзіне тән дүниеге келу,
бірте-бірте даму тарихы болады. Ғылым тарихы өткенді білу
үшін ғана емес, оның қазіргі күйін дәл, дұрыс танып, болашағын
қатесіз бағдарлау үшін де аса қажет. Ғылым, соның ішінде тіл
туралы ғылым да бірден жетілмейді, біртіндеп дамиды, кейінгісі
алдыңғысының негізінде туып, соның өзгерген, жаңа сатыға
көтерілген табиғи жалғасы ретінде желі болып тартыла
береді.(1; 11(. Тіл мен ойлаудың арасындағы байланыс, тілдің
негізгі қызметі, сөйлеудің ойлаумен, ұғыммен, болмыспен
арақатынасы көне заман философтарын бей-жай қалдырмаған (2;
3(. Сондықтан, грамматика мен логика арасындағы байланыс,
сөйлеудің ерекшелігі, грамматикалық құрылым мен жүйе ежелгі
ойшылдардың еңбектерінде біршама сараланған. Алайда сан
ғасырлар бойы тек құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келген тіл
білімінің функционалдық сипатта зерттеліп, ғалымдар назарына
ие болуы 1926 жылы негізі қаланған Прага мектебімен тығыз
байланысты. Бұл мектепті қалыптастырушы чех ғалымы профессор
В.Матезиус болатын. Мектептің Б.Гавранек, Б.Транка,
В.Скаличка, Р.Якобсон, Н.Трубецкой сынды өкілдері
лингвистиканың негізгі обьектісі – тілдің құрылым жүйесі мен
тілдік элементтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтты.
Әрбір элемент өзінің тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай
бағалануы керек, тіл дегеніміз – функционалды жүйе, белгілі
бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың жүйесі, тіл
білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан –
фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу
және олардың әрқайсысының өзіндік сипаттарын айқындау деп
санайды. Тілдік элементтердің қызметін бірінші орынға
қоятындықтан бұл мектепті Прагалық фунекцияналды лингвистика
деп атаған. Адамдардың ойлауға, сезімге, еркін білдіруге
психикалық қабілеттілігі тілдің үш түрлі қызметін -
коммуникативтік, білдірушілік айту, қаратпалылық қызметтерін
туғызды. Бұл қызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бұйрықты
сөйлемдер және сөйлеу актісіндегі тілдік таңбалардың құрылымы
сай келеді дейді(3; 8(.Прага мектебі тілдік элементтердің
арақатынасын зерттеуде, алдымен, сол қарым-қатынас
көрсеткіштерінің өзіндік сипатына ерекше мән беру керек,
қарым-қатынас пен сол қарым-қатынасқа түсетін материя мен
формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау керек
дейді. Аталған мектеп өкілдерінің жетістіктері функционалды
тіл білімінің қалыптасып, дамуына негіз болды. Көптеген
зерттеулер мен ғылыми тұжырымдар, функционалды тіл білімінің
жеке зерттеу нысандары, бағыты, мақсаты бар жеке ғылыми сала
ретінде қалыптасуына ықпал етті. Оның қарқынды түрде
зерттелген саласы – функционалды грамматика болатын. Бұл сала
жөнінде ХХ ғасырдың орта шенінде алуан түрлі тұжырымдарға толы
еңбектер жариялана бастады. О.Есперсен, К.С.Аксаков,
А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Ш.Балли, В.В.Виноградов,
А.А.Шахматов, Ю.С.Маслова, А.М.Пешковский, И.И.Мещанинов,
А.В.Бондарко, Н.К.Дмитриев, Д.М.Насилов,
В.Г.Гузев,Т.В.Булыгина, В.Г.Адмони, В.Г.Гак, Н.Ю.Шведова,
Г.А.Золотова, Д.Н.Шмелев, Н.А.Слюсарева, Т.В.Булыгина,
Б.А.Успенский, Н.Д.Арутюнова, Н.Ф.Катанов, М.М.Попович,
Л.И.Ильин, М.И.Алехина сынды ғалымдардың еңбектерінде
жүйелі түрде қарастырылды. Функционалды грамматика мәселелері
орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана қолға
алынып, арнайы зерттеу нысаны болды. Алайда ХХ ғасырдың
басында ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кездің өзінде-ақ
ғалымдардың функционалды грамматиканың көптеген мәселелерін
терең зерделеп, түсінгені байқалады. Функционалды грамматикаға
қатысты қазіргі кезде қолданылып жүрген атауларды
қолданбағанымен, ғалымдар функционалды грамматиканың негізгі
ұстанымдарын, функционалды-семантикалық категория, өріс,
семантикалық инвариант, ұғымдық категориялардың өзіндік
ерекшеліктерін терең түсінген. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы,
Қ.Жұбанов тұжырымдарының бүгінгі таңдағы ғылым жетістіктерімен
сәйкес келуі, бір жағынан, ХХ ғасырдың басында ұлттық тіл
білімінің қаншалықты құлаштап алға басқанын көрсетсе, екінші
жағынан, репрессия зардабының кесірінен ғылым дамуының
қаншалықты тежелгенін де танытса керек. Ойлаудың бейнесі,
көрінісі болып табылатын тілдің негізгі мәні, қызметі қарым-
қатынас құралы болуы десек, тілдік бірліктердің жеке
грамматикалық ерекшеліктерін зерттеумен бірге, оның
сөйлеудегі қызметін айқындаудың мәні зор. Ойды жеткізудің
негізгі құралы тіл болғандықтан, тіл мен ойлаудың арасындағы
іргелі байланысты анықтауда әл-Фараби көшелі теориялық ілім
жасаған. Тілдің қоғамдағы қатынас құралы болу қызметі мен
ойлау арасындағы байланыс туралы айтылған іргелі теориялық
ойлар ұлы ғұлама ғалым әл-Фараби мұраларында жатыр. Ойды
жеткізудің негізгі құралы тіл болғандықтан, тіл мен ойлаудың
арасындағы іргелі байланысты анықтауда әл-Фараби көшелі
теориялық ілім жасаған. (2; 9(. Сөйлеудің мәнін ашу барысында
әл-Фараби логикалық категорияларға сүйенеді әрі логика мен
тілді бір-бірімен сабақтастыра отырып зерделеп, тұжырым
жасайды. Ғалымның пайымдауынша, логика мен грамматика
арасындағы байланыс олардың арасындағы ортақ заңдылық
арқылы анықталады. Ал А.В.Бондарко Проблемы функциональной
грамматики еңбегінде Результаты семантических исследований
требуют поисков нового в сфере системности, охватывающей
различные типы языкового содержания в их отношении к средствам
формального выражения. Интенсивное развитие лингвистической
семантики становится стимулом для осмысления роли формы,
системы и структуры в целостном комплексе научного познания
языка и речи.[3;48] деп, жаңа бағытта зерттеудің маңыздылығын
айтады. Бұл ғалымдардың теориялық ойлары барлық тілге ортақ
мәселені көтерген. Осылай, жеке ғылым ретіндегі бастауын
Еуропадан алған функционалды тіл білімі Ресей ғалымдарының да
назарын аударып, сол арқылы қазақ тіл ғылымының да жаңа бағыт
алуына үлкен ықпал етті. Осы орайда А.Байтұрсынов[4],
М.Балақаев[5], Т.Қордабаев[1], З.К.Ахметжанова[6],
А.Ә.Жаңабекова[7]сынды зерттеуші ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. З.К.Ахметжанова Принципы сопоставительного
функционального исследования казахского и русского языков
зерттеуінде қазақ және орыс тілдеріндегі функционалдық
зерттеудің негізгі принциптерін салғастыра қарастырды.
Ж.А.Жақыповтың сөйлеудің функционалды-коммуникативтік
сипатын ашуға арналған Сөйлеу синтаксисінің сипаттары
атты еңбегі, З.Ш.Ерназарованың сөйлеу тілі синтаксисінің
прагмалингвистикалық мәселелерін зерттеген еңбегі бар.
Дегенмен бұл қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алына
бастаған сала. Функционалды тіл білімі тіл табиғатын кешенді
сипатта зерделеумен, адамдардың қарым-қатынасында белгілі
бір хабарды жеткізуде қолданылатын лексикалық, грамматикалық
бірліктердің қызмет жүйесінің өзара қарым-қатынасындағы
заңдылықтарды айқындаумен анықталады.Ол әр түрлі тілдік
деңгейге жататын бірліктерді ортақ семантикалық қызмет
атқаруына байланысты жүйелі бір құбылыс ретінде қарастырады.
Функционалды тіл білімінің басты ерекшелігі — тілдік құралдар
қызметі жүйесінің сөйлеу барысында мағына мен мәнді берудегі
ортақ заңдылықтарын айқындау, яғни грамматикалық
бірліктердің, лексикалық жүйе мен контекстің арасындағы ортақ
заңдылықтар сөйлеуге қатысты анықталып, талданады.
Функционалды тіл білімі — тілдің қарым-қатынас құралы
ретіндегі қызметін сипаттайтын бағыттар мен көзқарастардың
жиынтығы.Жалпы, функционалдық ұғымымен байланысты әр түрлі
ұғымдар қалыптасты. Функционалдық ұстанымы тілді атқаратын
қызметіне қарай зерттеуді көздейді де, тілді қызмет етуші
механизм ретінде қарастырады. Функционалдылық - тілді оқытуда
мағынадан –тұлғаға - функцияға жүйесімен байланысты. Осындай
тілге деген жүйелілік - интеграциялық көзқарас тіл жүйесінің
концентрлік модельін құрайды. Бұл бағыт тілдің дәстүрлі
деңгейлік құрылымына сүйене отырып, мағынадан оның берілуіне,
одан әрі сөйлеудегі функциясына барады. Функция ұғымы мағына
ұғымымен тығыз байланысты. бірақ оларды бір-біріне пара-пар
қоюға болмайды.өйткені қандай да бір мағына болмасын белгілі
бір тілдік құралдың немесе тілдік құралдар кешенінің қызметі
ретінде қаралады. мысалы, әр түрлі шақтық мағынаның берілуі
-шақ формаларының қызметі, функциясы. ал кез келген функцияны
мағына деп тануға болмайды. Айталық, сөз бен сөзді
байланыстырушы қызмет, сөйлем мүшелерінің құрылымдық
функциялары олардың білдіретін мағыналары түрінде
қаралмайды.Функция тілдік бірліктің сөйлеу актісінде атқаратын
рөлі болып табылады.және ол грамматикалық мағынадан кең ұғым.
Мағына ұғымының мазмұн және тұрпат межесі болады, яғни қандай
да бір форма белгілі бір мағынаны білдіру ұшін қолданылады.
Мағына - тіл жүйесінің, ал функция - сөйлеудің бірлігі болып
келеді. Мағына сөйлеуде жұмсалғанда ол өзінің жүйелі
категориялық мағынасын сақтай бермейді, оған сөйлеу ортасы,
категориялық жағдаят, контекст міндетті түрде әсер
етеді.Функцияның жүйелі тілдік мағынаны беруі міндетті емес.
Осылайша функционалды семантикалық категория мен өрістің
грамматикасы қалыптасады. ( А.В. Бондарко мектебі).
Функционалды - семантикалық категория сөз сөйлеуде берілетін
негізгі логикалық, ұғымдық категориялармен сәйкес келеді.
Олардың тізіміне субъект ( жеке неиесе заттық), предикат (
әрекет, қалып күй, сын белгілер және т. б. ), обьект,
сан, мезгіл, сын, себеп және басқалар жатады. Мұндай
категориялардың негіздемесі – сөз, ( речь) сөйлеу. Тілді,
тілдің құрылымын функционалды ұстаным бойынша жан-жақты
зерттеудің нәтижесінде функционалды грамматика пайда болды.
Функционалды грамматика – ғылымда антикалық кезеңнен
бастап зерттеліп келе жатқан тіл білімінің бір саласы.
Функционалды грамматиканың негізгі принципі – тілдік
бірліктердің қолданылуындағы мағыналық, мазмұндық жағын, яғни
қызметін басшылыққа алып, әр түрлі тіл деңгейіндегі тілдік
бірліктерді қарым-қатынас процесімен, сөйлеудің жағдаятымен
тікелей байланыста қарастыру. Жалпы, функционалды
грамматиканың негізгі мақсаты – болмысты пайымдау мақсатында
адам санасындағы ойдың мәнін берудегі грамматикалық
бірліктердің тығыз қарым-қатынастағы қызметінің заңдылықтарын
саралау. Функционалды грамматиканы зерттеудің басты объектісі
ретінде грамматикадағы тіл бірліктерін мазмұннан тұлғаға,
түсініктен типке қарай зерттеу бағыты алынады.Грамматиканың
орыс тіліндегі бұл бағыты А.В.Бондарко ұсынған
ономасиологиялық функционалды грамматика теориясына
негізделеді. Ал тіл білімінде функционалды грамматиканың
негізгі пәні болып табылатын функционалды-семантикалық өріс
теориясы ұғымдық категорияның құрамына енеді. Ұғымдық
категорияны алғаш ғылымға енгізген О.Есперсен болатын. Ал
Ресей ғалымдарынан ұғымдық категория мен грамматикалық
категорияларды өзара байланыстыра зерттеген академик Мещанинов
болды. Оның еңбектері жайлы жазылған Кеңесбаев пен Мұсаевтың
Юбилей академика Н.И.Мещанинова мақаласында ғалымдар мынадай
пікір білідіреді: Академик Мещанинов сочетает анализ
смыслового и формального аспектов языка – плана содержания и
плана выражения. Этот новый подход к типологии языка и
получил реализацию в постулирования понятийных категорию как
единиц измерения типологических структур. Под понятийными
категориями понимались единицы плана содержания обобщенные
значения, получившие обозначение в лексической,
морфологической и синтаксической системе. И.И.Мещанинов
показал неравномерность распространения в различных языках
таких понятийных категори как категории одушевленности и
неодушевленности, лица и нелица, модальности, субъекта,
предиката и т.д... во всех работах И.И.Мещанинова понятийные
категории обычно так или иначе соотнесены с грамматическими
категориями и фактически извлекаются из грамматического
материала. Однако система средств обозначения понятийных
категории значительно шире системы выражения грамматических
категорий , а содержание выкладываемое в них, имеет более
обобщенный характер, что и позволяет использовать их в
типологических сопоставлениях. (8; 534(. Ұғымдық категория
болмыстың адам санасындағы көрінісін білдіреді. Ал егер
адамдардың өмір жайлы ұғым-түсініктерінің ортақ екенін
ескерсек, онда ұғымдық категория да жалпыға бірдей. Ол тілге
бағынышты емес, керісінше, тіл ұғымдық категорияға
негізделеді. Яғни, тілдік категориялар ұғымдық категорияны
көрсетеді. Мысалы, уақыт жайлы түсінік уақыт(темпоралдық),
таксис, аспектуалдық, сан есім, локалдылық сынды тілдік
категориялар арқылы көрінеді. Ұғымдық категория ойлау мен
тілді байланыстырушы құрал қызметін атқарады. Яғни, тілдің
барлық деңгейлеріндегі бірліктердің өзара қатынасы тілдік
ұғымдық категориялар арқылы жүзеге асады. Ұғымдық категория
– болмыстың сан алуан қырларының адам санасындағы бейнесі.
Ұғымдық категориялар мен тілдік функциялар бір-бірімен тығыз
байланысты бола отырып, ұғымдық, тілдік, мазмұндық бірлікті
құрайды. Олардың берілу тәсілдері функционалды грамматика
негізінде ашылады. Функционалды-семантикалық категория –
бірнеше тілдік деңгейлердің тұтас жүйесін құрайды. Категория
атауын термин құрамында қолданғанда бірлесу, топтасу деген
мәнді меңзейміз. Ал функционалды-семантикалық категория
дегеніміз – белгілі бір семантикалық қызметті орындау үшін
өзара байланыс жасауға қабілетті әр түрлі тілдік
құралдардың жүйесі.(2; 14(
Функционалды-семантикалық және морфологиялық
категориялар әр түрлі аспектіге жатпайды – универсалды-
логикалық және лингвистикалық жүйеде бір ғана тіл әлеміне
кіреді. Функционалды грамматика функционалды-семантикалық өріс
(ФСӨ) семантикалық категория, категориялды жағдаят негізінде
жасалады. ФСӨ теориясы орыс ғалымы А.В.Бондарконың
еңбектерінде неғұрлым өзекті түрде айтылған Функционалды-
семантикалық өріс – тілдегі грамматикалық көрсеткіштердің
лексикалық, лексика-грамматикалық әрі сөз тудырушы, сөз
түрлендіруші лексемалардың екіжақты қырынан (мазмұн-форма)
үндесе әрі үйлесе бірігіп келіп белгілі бір семантикалық
ортада көрініс табуы. Функционалды-семантикалық өріс –
семантикалық категориялар негізінде әртүрлі деңгейдегі
әрекеттес тілдік құралдардың функцияларының ортақтығына
байланысты қалыптасқан жүйе. [24, 390].
“Өріс” өзіндік бір сипаты бар құрылым ретінде анықталып,
алғашқыда тек лексикология, кейін тілдің барлық саласында
қолданыс тапты. Соның негізінде лексикалық өріс, семантикалық
өріс, лексика-грамматикалық өріс, синтаксистік өріс,
реляциялық өріс, функционалды-семантикалық өріс сияқты тағы да
басқа көптеген терминдер қалыптасқан
Осы категориялар арасындағы ерекшелік ескерілген жағдайда:
морфологиялық категориялар тілдің морфологиялық деңгейіне,
сөзформа ретінде сөз деңгейіне жатады. Функционалды-
семантикалық категориялар болса, одан ауқымдырақ,
морфологиялық категорияларды және басқа да тілдік
деңгейлердегі элементтерді қамтитын сала болып табылады.
Функционалды-семантикалық категориялардың аспектуалдылық,
темпоралдылық, таксис, персоналыдылық, модальділік,
локативтік, сын-сапа, белгілілікбелгісіздік, шақтық
локалдылықбейлокалдылық, т.б түрлері бар. Ғалымдар олардың
негізгі төрт түрін атап көрсетеді: 1) акционалды
(персоналдылық, темпоралдылық, экзистенциялдық, рефлексивтік,
таксис, т.б); 2) заттық негізді (белгілілікбелгісіздік,
нақтылынақтылы емес, жандыжансыздық, т.б.); 3) квалитативті-
квантативті (сын-сапалық, мөлшерлік, компаративтілік
(салыстыру), т.б.); 4) пысықтауыштық (себеп, мақсат,
салыстыру, т,б,). Осындай функционалды-семантикалық
категориялардың бір түрі - белгілілікбелгісіздік
категориясы.
Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік
ерекшеліктері көрініс табады. Морфологиялық категорияларда
ұлттық болмыс, ұлттық дүниетаным, адамдар арасындағы қатынас
айқын көрінеді. Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі
ойлау үдерісімен, ұлттық ділмен, ақпаратты өңдеу, сақтау,
жіктеу ерекшеліктерімен байланысты болады.
Негізгі бөлім
І. Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының зерттелуі
Белгілілікбелгісіздік ұғымдары уақыт, кеңістік, қозғалыс
сияқты философиялық ұғымдармен тығыз байланысты. Адамдардың
өздеріне белгісіз ұғым, құбылыстардың сырын ашуға деген
ұмтылысы, оны түсіндіруге тырысуы аталған ұғымдардың терең
зерделенуіне үлкен ықпал етті. Себебі, адамзат табиғаттың
алуан түрлі құбылыстарының сырын ұғынуға ұмтылып, өзіне
белгісіз тылсым күштердің ерекшеліктерін түсіндіруге тырысып,
өзіндік зерттеулер жүргізе бастады. Бұл ұмтылыстар ғалам
сырына терең үңіліп, белгілі бір теориялардың қалыптасуына
негіз болды. Белгісіз құбылыстың сырын ашып, белгілі болған
жайларды одан әрі зерттеудің нәтижесінде түрлі бағыттағы
ғылымдардың негізі қаланып, қоғам дами бастады. Ал ғалымдардың
жеке белгілілікбелгісіздік категориясына деген қызығушылығы
аталған антика дәуірінен, яғни, Гераклит, Аристотель, Платон
сынды ойшылдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл дәуірдегі
зерттеушілер аталған категорияны логиканың, философияның
аясында қарастырған. Ұзақ жылдар философия, логика,
психологияның аясында қалып келген белгілілікбелгісіздік
категориясы тек ХХ ғасырдың орта шенінде ғана лингвист
ғалымдардың назарына іліге бастады. Бұл тіл білімінің
құрылымдық зерттеу аясынан шығып, функционалды бағытта
зерттеле бастауымен байланысты еді. Еуропадан бастау алған
зерттеулер орыс ғалымдарының да еңбектеріне негіз болып, қазақ
ғылымына да айтарлықтай өзгерістер алып келді. Таным
категориясын біртұтас функционалды-семантикалық категория
ретінде сипаттаған еңбектердің қатарында А.М.Горлатов,
А.Казембек, Н.Ф.Катанов, Е.Г.Гуцу, В.С.Рябенко,В.Г.Гузев,
Д.М.Насилов, А.Б.Михалев сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады. Орыс тіл біліміндегі белгілілікбелгісіздік
фуекционалды-семантикалық категориясының лексикалық,
грамматикалық мәндерін айқындауға арналған еңбектердің
қатарында А.В.Бондарко, М.А.Шелякин, И.И.Ревзин ,
Т.П.Ломтев, Ю.А.Рылов, М.И.Алехина, Г.А.Золотова,
М.Ю.Олешков т.б. атауға болады. Бүл еңбектерден ғалымдар
тарапынан белгілілікбелгісіздік категориясы жайлы пікірлер
мен түсініктердің әрқилы екендігін
аңғарамыз.Белгілілікбелгісіздік категориясын тануда ғалымдар
арасында бірқатар пікірталастар да кездеседі. Ю.А.Рылов оны
грамматикалық категорияға жатқызса , К.Г.Крушельницкая
коммуникативті - синтаксистік категорияға, М.И.Алехина
контекстуалды категорияға жатқызады. Ал И.И.Ревзин оны
жасырын синтаксистік категория деп атайды. Зерттеушілер
белгілілікбелгісіздік категориясы екпін, интонация,
сөздердің орын тәртібі ,көмекші сөздердің көмегі арқылы
берілетінін айтады.(6; 8б(. Түрлі деңгейдегі категорияларды
зерттеуде В.Виноградовтың еңбегі зор болды. Ғалым
грамматикалық және лексика-синтаксистік деңгейлердің өзара
әсеріне назар аудару қажеттігін, мұндай зерттеулердің
семантика жүйесін құруға арналған зерттеулерде маңызы зор
болатынын айтады. Осы бағыттағы зерттеулер А.В.Бондарко
еңбектерінде жалғасын тапты. Ол функционалды-семантикалық
категорияларды ерекше тілдік категория ретінде қарастырды.
Белгілілік-белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы
жайлы құнды пікірлері Проблемы соременной грамматики,
Проблемы грамматической семантики и русской аспектологии,
Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии
сияқты елеулі еңбектерінде айтылған. Белгілілікбелгісіздік
категориясын модустік категориялар құрамында қарастырған
М.А.Шелякин өзінің Функциональная грамматика русского языка
атты зерттеу еңбегінде аталған категорияға Категория
определенности неопределенности предметных компонентов
события, выражающая степень индивидуализации его предметных
компонентов, которые могут быть представлены как единственные
в своем роде (индивидуально-определенные) или как подобные
другим элементам класса предметов (неопределенные): ср. Эту
книгу я купил в магазине и Я хочу купить книгу для подарка
(одну из книг)(6; 165б( деген анықтама бере отырып,
белгілілікбелгісіздік категориясын сөйлеу актімен,
сөйлеушімен өте тығыз байланыста қарастырады. Себебі,
аталған категория сөйлеушінің зат немесе қандай да бір құбылыс
туралы түсінігінің деңгейін көрсетеді. Егер ақиқат шындықпен
сәйкес келетін фраза нақты затты атаса, онда ол белгілілік
дескрипциясы болады, ал егер ол фраза бірнеше затпен сәйкес
келсе, онда белгісіздік дескрипциясын көрсетеді. Бұл жайында
А.М.Щербак Значение определенности заключено в самом
имени(имя собственно, местоимение, прилагательное,
числительное) или создается своеобразием контекста, наличием
определений, а также присоединением к имени аффиксов
принадлежности.(14; 538б( Белгілілік те белгісіздік те түрлі
деңгейдегі тілдік құралдар арқылы көрініс табады. Алайда өзара
бірлікте қарастырылады. Себебі, олар бірігіп біртұтас жүйе
құрайды. Белгілілікбелгісіздік категориясын білдіретін
лексикалық құралдар ретінде жіктеу, сілтеу, белгісіздік
есімдіктерін; морфологиялық құралдар ретінде табыс септігі мен
ілік септік жалғауының түсіп қалуын; синтаксистік құралдар
ретінде интонация, сөздердің орын тәртібін,сөйлемнің актуальды
мүшеленуін атауға болады. (4; 9б(. Бұл мәселелер қазақ тіл
білімінде тек соңғы жылдарда ғана зерттеле бастады. Алғаш бұл
категорияның берілу ерекшеліктері жайлы құнды пікір айтқан
зерттеушілердің бірі М.Балақаев еді. Ол Т.Сайрамбаевпен
бірігіп жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығында тура
толықтауыштың жалғаулы, жалғаусыз болуы туралы көзқарастарды
талдай келе, тура толықтауыштың жалғаулы жалғаусыз жұмсалуын
заттың белгілілік пен белгісіздігіне байланысты деген
пікірлерді теріске шығарып, ...қазақ тілінде тура
толықтауыштың екі түрлі тұлғада жұмсалуын тек заттың белгілі,
белгісіздігімен түсіндіруге болмайды. Кейде белгілі, айқын
деген заттар жалғаусыз айтылады да, мүлде белгісіз ғой деп
ұғынылатын заттар (обьектілер) табыс жалғауында айтылады. Бұл
– бір. Екіншіден, белгілілік(определенность),
белгісіздік(неопределенность) дегнді қалай ұғыну керек екені
ашып айтылмайды. Соның салдарынан ол терминдерді ркім өзінше
түсініп, біреуге белгілі боп көрінген зат басқаға белгісіз
болып, не керісінше ұғынылып келді. Расында, грамматикалық
белгілілік пен белгісіздікті мағыналықбелгілілік я
белгісіздікпен бір деп санауға болмайды. Әрине, грамматикада
грамматикалық межеге қарау керек десек, түркі тілдері, оның
ішінде қазақ тілі үшін белгіліліктің және белгісіздіктің
грамматикалық тұлғасы мынау дерлік дербес қосымшасы жоқ.
Дегенмен ондай мағыналық айырмашылық қазақ тілінде мүлде жоқ
десек,дұрыс болмас еді. Н.К.Дмитриевтің біз де өте құнды
еңбегінің бірі Грамматика башкирского языка атты кітабында
белгілілік, белгісіздік деген терминдерге грамматикалық мән
беріп, оларды даралық, ортақтық ұғымдармен байланыстырады.
белгілілік пен белгісіздікті осылай айыру қазақ тілі ұшін де
орынды болатын тәрізді. олар, әсіресе, бір ат, бұл ат деген
сияқты тіркестер үшін өте ұонымды, жарасымды ереже сияқты.
Бірақ жалғаусыз айтылатын сөздің түбір күйінде де, көптік
жалғауында тұрып та ортақ (коллективный) белгісіздік мағынада
жұмсалуына күмән келтіруге болады. Біріншіден, қазақ тілінде
көптік жалғаудағы сөздер Мен аттар көрдім болып табыс
жалғаусыз айтылмайды, Жылқы көрдім деген жалпылық, ортақтық
мағынадағы сөзбен айтылады немесе аттарды деп табыс
жалғауында айтылады: Аттарды байлады, Аттарды суғар, т.б.
Бірақ оларда бірыңғай, біркелкі не әр түрлі ат екендік мағына
жоқ, тек көптік мағына бар. Екіншіден, кітап, ат, отын, от
тәрізді жалпылық мағынадағы көптік ұғымда белгісіздік мағынада
жұмсалады дейтін зат есімдердің тура толықтауыш қызметінде
солай жалғаусыз айтылатын жерлері бар; ағаш, шаш, қалпақ деген
тәрізді көптік жалғауын жалғамаса да жалпылық, көптік мағынада
жұмсалатын сөздер кейбір сөйлемде белгісіздік ұғымда
болғанмен, табыс жалғауда айтылуы мүмкін. Ол маған қарай бір
қалпақты лақтырып кеп жіберді. Ол шашты майлап өріп тастады.
Қалың ағашты аралай жүгірдік. Әрине, бұл сөйлемдердегі қалпақ,
шаш, ағаш деген тура толықтауыш қызметіндегі сөздер жалпылауыш
зат болғанмен, сол сөйлемдерде оларды жалғаусыз айтуға
болмайды. Неге олай? Әлде олар белгілі заттар ма? Жоқ,
белгісіз ұғымды(тіпті, бірінші мысалда белгісіздіктің белгісі
бір деген сөз де бар) толықтауыштар. Сонда да, олардың табыс
септікте айтылуы сөйлемнің экспрессивті қалыпта екендігімен,
тура толықтауыштарға екпін түсіріле, басқа сөздерден гөрі
басым мағынада жұмсалуымен байланысты. Осылар сияқты, жоғарыда
айтылған, негізінде дұрыс берілген схемаға сыймайтын басқа
мысалдарды қоспағанда, Н.К.Дмитриевтің белгілілік пен
белгісіздікке граммтикалық мән беріп, оларды даралық,
ортақтықдеп айыруын елеусіз қалдыруға болмайды. Бірақ ондай
белгілі толықтауыштарға жататын заттар, Н.К.Дмитриевтің айтуы
бойынша, бізге бұрыннан таныс – белгілі болса, олар толықтауыш
қызметінде жалғаулы болады, егер зат туралы бізге бірінші рет
айтылған болса,оны бұрын білмесек, тура толықтауыш
қызметіндегі ондай зат жалғаусыз болады деген пікір қазақ
тілінің фактілерімен қабыса бермейді.
Основы синтаксиса туркменского литературного языка деген
кітаптың авторы проф.А.П.Поцелуевский белгісіздіктің мынадай
жағын сөз етеді: Когда прямое дополнение имеет при себе
артикль неопределенный бир,оно, как правило, употребляется
без покозателя винительного падежа, - дейді. Қазақ тілі
грамматикасының авторлары да тура толықтауыштың жалғаулы,
кейде жалғаусыз жұмсалу себебін сол белгілілік, белгісіздік
ыңғайда түсіндіреді.
Орыс тілінде некий, какой-то (некий Иван, какой-то
мальчик) дегендей белгісіздік қазақ тілінде бір, біреу...
деген сияқты сөздер арқылы айтылады (мысалы, Бір күні Рақыш
деген бір балаға бір жолаушы кез бопты). Оның үстіне сөйлемнің
кейбір мүшесін арнаулы жалғауда я жалғаусыз айтудың да,
Н.К.Дмитриев көрсеткендей, қазақ тілінде де белгілілік
(деинитивность – определенность) пен белгісіздік
(индефинитивность – неопределенность) категорияның
синтаксистік амалы болатынын байқаймыз. Сол амалмен тура
толықтауыш бірде жалғаулы, бірде жалғаусыз айтылып, жалғанса –
белгілі, жалғанбаса – белгісіз болатыны бар. Бірақ ол барлық
жағдайда бірдей абсолюттік заң емес; бірқатар сөздердің, табыс
жалғауда айтылуында белгілілік ұғым болса, , бірқатар
сөздердің табыс жалғауда тұрып, тура толықтауыш болуында ондай
айырмашылық жоқ боп шығады.мысалы, Мына атты отқа қой. Рақым
қолындағы хатты жыртып тастады дегендегі толықтауыштардың
белгілі екендігі олардың алдындағы анықтауыштарынан-ақ айқын
болып тұр. Ал өнерді үйрен де жирен. Баланы оқытуды жек
көрмедім дегендердегі табыс жалғаулы толықтауыштарда ондай
белгілілік жоқ. Соңғы мысалдарды даралық (уникальность),
көптік (плюральность) тұрғысынан да қарауға болмайды.(9; 139-
140бб.( - деген маңызды пікір айтты. Сондай-ақ, 1976жылы
жазған К истории изучения определенности-неопределенности в
тюркских языках деген ғылыми мақаласында аталған категорияның
түркі тілдерінде берілу ерекшеліктеріне тоқтала отырып, оның
түркі тілдерінде жеке категория ретінде аталып, зерттелуінің
дұрыстығына күмән келтіреді. Ғалым: ...проблемы, связанные с
логико-семантическими аспектами изучения, могут охватывать
факты различных языков в различной плоскости. Но для тюркских
языков понятия, например, рода, вида, определенности-
неопределенности хотя и не являются абсолютно чуждыми, однако
не носят системный характер. Поэтому на основе эпизодических
проявлений нельзя признать их категориями. Для грамматики не
чистая логика, а граммтические понятия, подкрепленные
грамматическими формами, являются основными критериями для
устоновления грамматических категорий.(13; 533б( - дей келе
аталған ұғымдарды толық грамматикалық ктаегория ретінде
қабылдаудың қателігін айтады.Осы тақырыпта А.Т.Тураеваның
Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-
семантикалық категориясы атты кандидаттық диссертациясын,
сондай-ақ филология ғылымдарының докторы З.К.Сабитованың
белгілілікбелгісіздік категориясының ертедегі жазбалардағы
көрінісін арнайы зерттеген докторлық диссертациясын атауға
болады. Ол аталған зерттеуінде он мыңнан аса ежелгі славян
ескерткіштерінің мысалдарын салаыстыра отырып,
белгілілікбелгісіздік категориясының әр дәуірдегі берілу
сипаттарын айқындап, саралаған. А.Т.Тураева аталған
категорияның ішкі құрылымы, инварианттар мен варианттардың
парадигматикалық қатынаста берілуі, нақты жағдаяттардың
қолданысы мен макро-, микро өрістердегі мәндерін өз зерттеу
жұмысында тұңғыш рет арнайы қарастырды. Ол категорияның тілдің
түрлі деңгейдегі көріністерін талдап, тілдік табиғатын ғылыми
тұрғыда терең зерделеді. А.Ә.Жаңабекова "Функционалды
грамматиканың метатілі" еңбегінде белгілілікбелгісіздік
функционалды-семантикалық өрісінің өзіндік қырын ашады.
ІІ. Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының басқа функционалды-семантикалық-категория лармен
қатынасы
Белгілілікбелгісіздік категориясы – темпоралдылық,
персоналдылық, аспектуалдылық т.б. категориялармен
салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерге бай функционалды-
семантикалық категория болып табылады. Ол шақ, жақ мәндерін де
қамтиды. Тіл білімі сөздігінде белгілілікбелгісіздік
категориясына былайша сипаттама берілген:
...Белгілілікбелгісіздік категориясы (гр. кategoria –
бекіту) – сөз құрамындағы категориялы семантикалық белгі. Ол
– белгі объектілер класынан бөлініп шыққан жағдайда
шынайылық объектісіне сәйкестігін көрсетеді (белгілілік
категориясы); осындай кластарға сәйкес қарым-қатынас сипаты
(белгісіздік категориясы). Ал қазіргі Еуропа ғалымдарының
ғылыми екбектерінде белгілілікбелгісіздік категориясына
мынадай анықтама беріледі: Под опреде-ленностью понимается
такой признак в значении языковой единицы, который несет
информацию о том, что денотат именной группы представ-лен в
сознании говорящего выделенным либо из множества объектов,
либо “вообще” через приписание объекту “уникальных”, одному
ему свойственных признаков (в данной ситуации). Напротив, под
неопределенностью понимается такой признак, который несет
информацию о том, что денотат именной группы идентифицируется
только до уровня члена класса или – если речь идет о классе
объектов – до уровня члена множества классов. Объекту не
приписаны “уникальные” свойства, он наделен только качествами,
общими для всех членов класса. Бұл анықтамаға сүйенсек,
белгілі ұғым болу үшін ол ерекше аталуы тиіс, ал зат не ұғым
адресантқа белгісіз болған жағдайда, оның ерекше қасиеттері
аталмай, түсіндіру барысында тек басқа заттармен салыстырыла
айтылады. Қазақ тіліндегі белгілілікбелгісіздік функционалды-
семантикалық категориясының құрылымы өте күрделі. Ол
морфологиялық, синтаксистік, лексикалық құралдар арқылы
беріледі. Тіл фактілерін функционалдық тұрғыдан қарастырғанда
ғана тілдің түрлі деңгейлеріндегі құралдарды бір категория
(белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық категориясы)
шеңберінде сөз етуге болады.
Функционалды грамматика принциптеріне сәйкес
белгілілікбелгісіздік категориясы мынадай белгілерден құралуы
керек:
1) оның семантикалық инварианты болуы керек, ол варианттар
жүйесінде қызмет етуі керек;
2) оның тілдік жүйенің ең болмағанда екі деңгейін қамтыған
өзіндік берілу жолдары болуы тиіс;
3) семантикалық даралау белгілері тілдің түрлі деңгейлерінде
көрініс табуы керек(6; 9б(.
Ал функционалды семантикалық категориялар сөйлеу жүйесінде ФСӨ-
лер құрумен сипатталады. ФСӨ ішкі мазмұннан және соны беретін
тілдік құралдардың бірлігінен тұрады. ФСӨ-нің ішкі мазмұнын
семантикалық категориялар (темпоралдылық, аспектуалдылық,
персоналдылық т.б.) құраса, сыртқы тұрпатын лексикалық,
грамматикалық құралдар құрайды. ФСӨ-тің ішкі мазмұнын оның
мазмұн межесі, ал тілдік құралдар бірлігін оның тұрпат межесі
деуге болады. Семантикалық категория ретінде қарастырылғанда
басқа семантикалық категориялардан ерекшеліктері, басқа
семантикалық категориялармен байланысы, астас келу сипаттарына
талдау жасалады, талдау кезінде мағынадан формаға қарайғы
бағыты ұстанады. семантикалық категорияларды анықтау кезінде,
ең алдымен, мағынадан формаға қарайғы зерттеу бағыты бойынша
талдау жасалады. Грамматикалық шақ категориясы шақ формалары
арқылы грамматикалық шақ мағынасын білдірсе, шақтың
семантикалық категориясы сөйлеуден көрінетін әр деңгейге
жататын тілдік құралдар арқылы қимылдың өту мерзімін
білдіреді. Бірінде мағына бір грамматикалық форма арқылы
беріледі, екіншісінде әр деңгейге жататын тілдік құралдар
кешені арқылы беріледі [13, 144]. ФСӨ-лердің құрылымына қарай
бірнегізді және көпнегізді деп бөлеміз. Көпнегізді ФСӨ-лер өз
ішінде құрылым жағынан екі топқа ажырайды. Бірі − босаң
(диффузный) құрылымды өріс: мұндай өріс типтерінің
құрылымындағы орталық (ядро, негіз) бөлік пен шеткі
(перифериялық) бөліктерін, жалпы өріс құрамындағы тілдік
құралдардың байланысын анықтау қиын. Мысалы, белгілілік,
белгісіздік өрісі. Қазақ тілінде белгілілікбелгісіздік
функционалды-семантикалық категориясының өрісін сілтеу
есімдіктері мен жалпылау, белгісіздік есімдіктері, ал шеткері
өрісін тәуелдік жалғаулары, табыс септігі, көптік жалғаулары,
синтаксистік құралдар құрайды [31, 18]. Яғни қазақ тіліндегі,
сонымен қатар орыс тіліндегі де белгілілікбелгісіздік
категориялары ФСӨ түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір
морфологиялық категорияны негіз не өзек етіп алмайды. Бұл
мағыналарды беретін тілдік құралдар тілдің әр деңгейінде
жатқан, әрі белгілі бір грамматикалық категорияның немесе
топтың өзі емес, оның жекелеген мүшелерінен тұрады. ФСП ОНО
в русском языке представляет собой тип поля,
характеризующегося сложной полицентрической структурой [3,
187].
Екіншісі − орталық бөлігі айқын көрініп тұратын қатаң
(компактной) құрылымды көпнегізді өріс: субъектілік-
объектілік. Бұл өріс негізінен грамматикалық септік
категориясына негізделеді, бастауыш қызметіндегі атау септік
формасында тұрған зат есімдер мен есімдіктер субъектілік
өрісінің орталығы, өзегі болады. Алайда септік бұл ФСӨ-лердің
жалғыз орталық бөлігі емес, осы субъектілік-объектілік
қатынасты білдіретін басқа да тілдік құралдарды негіз етуі
мүмкін. Екінші бір зерттеу жұмыстарында қатаң құрылымды
көпнегізді өріс бірнегізді өрістің екінші түріне жатқызылып,
кешенді (геторогенді) бірнегізді өріс (шақтық локалдылық) деп
аталады. Және ол былайша түсіндіріледі: Қатаң құрылымды
көпнегізді өрістерді ядро тұрақсыздығына қарамастан бірнегізді
өрістер қатарында қарау қажет. Өйткені мұндай өрістердегі
тілдік құралдар өрістің әртүрлі орталығын (ядросын) құрамайды.
Олар өріс ішіндегі бір орталықтың бір-бірімен өзара
әрекеттесіп, байланыста болатын элементтері. Сондықтан мұндай
өрістер орталық және периферияға ажыратылмайды [3, 234].
Қазақ тілінде белгілілікбелгісіздік функционалды-
семантикалық категориясының өрісін сілтеу есімдіктері мен
жалпылау, белгісіздік есімдіктері, ал шет мүшелерін тәуелдік
жалғаулары, синтаксистік құралдар құрайды. Мысалы, жалқы
есімдер үнемі белгілілік мағынада қолданылады. Үйге қонақ
келді, Үйге Асан келді. Бірінші сөйлем белгісіздік мәнде,
екінші сөйлем белгісіздік мәнде келіп тұр. Яғни, қазақ
тіліндегі белгілілікбелгісіздік категориялары функционалды-
семантикалық өріс түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір
морфологиялық категорияны негіз етіп алмайды. Бұл мағыналарды
беретін тілдік құралдар тілдің әр деңгейінде жатқан, әрі
белгілі бір грамматикалық категорияның немесе топтың өзі емес,
оның жекелеген мүшелерінен тұрады. Мысалы, септік
категориясының барлығы емес, олардың бірқатары(табыс септік),
есімдіктердің барлығы емес, бірнешеуі. белгілілікбелгісіздік
өрісінің морфологиялық категорияларды арқау етпеуі оның
функционалды-семантикалық өріс құрылымының өте күрделі
екендігін білдіреді. бірақ бұл барлық категорияларға тән
қасиет емес. әр категоияның өзіне тән ерекшеліктері бар.
Қазіргі таңда осы бағытта зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдардың
пікірінше, функционалды-семантикалық категориялардың қырықтан
астам түрлері бар екен. олардың арасында ғалымдар тарапынан
үлкен қызығушылық туғызып жүрген ең негізгі
категорияларретінде модальдылық, аспектуалдылық,
персоналдылық, шақтық локалдылықбейлокалдылық сынды
категорияларды атауға болады. Бұл категориялар өзара тығыз
байланыста қарастырылған жағдайда әр категорияның
өзіндікерекшеліктері анықтала түседі.
ІІІ.Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының берілу жолдары
Функционалды-семантикалық категорияның мазмұны мен
көрінісі болады. Зерттеуде қарастырылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КАТЕГОРИЯСЫ
Кіріспе
Тіл – қоғамдағы адамдардың практикалық қатынасының
құралы. Тілді бір адам өзі үшін ғана қолданбайды, басқа адамға
өзінің ойын білдіру, жеткізу үшін қолданады. Тіл – конкретті
сана болғандықтан, қоғамдық өмір өзгерісіне сәйкес қазақтың
әдеби тілі күн санап дамып келеді. Қазақ тілінің әлсіз жерін
күшейтіп, кедей жерін байыта түсті. Осындай сатылап, бірте-
бірте дамудың нәтижесінде әдеби тіліміздегі грамматикалық
категориялардың қайсысы болса да дамып, бір жүйеге түсті. Сол
грамматикалық категорияларды функционалды-семантикалық
аспектідегі тілдік бірліктердің түрлі тіл деңгейі тұрғысынан
зерттеу қазіргі таңда тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл
біліміндегі ең басты әрі маңызды мәселе болып табылады.
Барлық ғылым салаларының өзіне тән дүниеге келу,
бірте-бірте даму тарихы болады. Ғылым тарихы өткенді білу
үшін ғана емес, оның қазіргі күйін дәл, дұрыс танып, болашағын
қатесіз бағдарлау үшін де аса қажет. Ғылым, соның ішінде тіл
туралы ғылым да бірден жетілмейді, біртіндеп дамиды, кейінгісі
алдыңғысының негізінде туып, соның өзгерген, жаңа сатыға
көтерілген табиғи жалғасы ретінде желі болып тартыла
береді.(1; 11(. Тіл мен ойлаудың арасындағы байланыс, тілдің
негізгі қызметі, сөйлеудің ойлаумен, ұғыммен, болмыспен
арақатынасы көне заман философтарын бей-жай қалдырмаған (2;
3(. Сондықтан, грамматика мен логика арасындағы байланыс,
сөйлеудің ерекшелігі, грамматикалық құрылым мен жүйе ежелгі
ойшылдардың еңбектерінде біршама сараланған. Алайда сан
ғасырлар бойы тек құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келген тіл
білімінің функционалдық сипатта зерттеліп, ғалымдар назарына
ие болуы 1926 жылы негізі қаланған Прага мектебімен тығыз
байланысты. Бұл мектепті қалыптастырушы чех ғалымы профессор
В.Матезиус болатын. Мектептің Б.Гавранек, Б.Транка,
В.Скаличка, Р.Якобсон, Н.Трубецкой сынды өкілдері
лингвистиканың негізгі обьектісі – тілдің құрылым жүйесі мен
тілдік элементтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтты.
Әрбір элемент өзінің тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай
бағалануы керек, тіл дегеніміз – функционалды жүйе, белгілі
бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың жүйесі, тіл
білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан –
фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу
және олардың әрқайсысының өзіндік сипаттарын айқындау деп
санайды. Тілдік элементтердің қызметін бірінші орынға
қоятындықтан бұл мектепті Прагалық фунекцияналды лингвистика
деп атаған. Адамдардың ойлауға, сезімге, еркін білдіруге
психикалық қабілеттілігі тілдің үш түрлі қызметін -
коммуникативтік, білдірушілік айту, қаратпалылық қызметтерін
туғызды. Бұл қызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бұйрықты
сөйлемдер және сөйлеу актісіндегі тілдік таңбалардың құрылымы
сай келеді дейді(3; 8(.Прага мектебі тілдік элементтердің
арақатынасын зерттеуде, алдымен, сол қарым-қатынас
көрсеткіштерінің өзіндік сипатына ерекше мән беру керек,
қарым-қатынас пен сол қарым-қатынасқа түсетін материя мен
формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау керек
дейді. Аталған мектеп өкілдерінің жетістіктері функционалды
тіл білімінің қалыптасып, дамуына негіз болды. Көптеген
зерттеулер мен ғылыми тұжырымдар, функционалды тіл білімінің
жеке зерттеу нысандары, бағыты, мақсаты бар жеке ғылыми сала
ретінде қалыптасуына ықпал етті. Оның қарқынды түрде
зерттелген саласы – функционалды грамматика болатын. Бұл сала
жөнінде ХХ ғасырдың орта шенінде алуан түрлі тұжырымдарға толы
еңбектер жариялана бастады. О.Есперсен, К.С.Аксаков,
А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Ш.Балли, В.В.Виноградов,
А.А.Шахматов, Ю.С.Маслова, А.М.Пешковский, И.И.Мещанинов,
А.В.Бондарко, Н.К.Дмитриев, Д.М.Насилов,
В.Г.Гузев,Т.В.Булыгина, В.Г.Адмони, В.Г.Гак, Н.Ю.Шведова,
Г.А.Золотова, Д.Н.Шмелев, Н.А.Слюсарева, Т.В.Булыгина,
Б.А.Успенский, Н.Д.Арутюнова, Н.Ф.Катанов, М.М.Попович,
Л.И.Ильин, М.И.Алехина сынды ғалымдардың еңбектерінде
жүйелі түрде қарастырылды. Функционалды грамматика мәселелері
орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана қолға
алынып, арнайы зерттеу нысаны болды. Алайда ХХ ғасырдың
басында ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кездің өзінде-ақ
ғалымдардың функционалды грамматиканың көптеген мәселелерін
терең зерделеп, түсінгені байқалады. Функционалды грамматикаға
қатысты қазіргі кезде қолданылып жүрген атауларды
қолданбағанымен, ғалымдар функционалды грамматиканың негізгі
ұстанымдарын, функционалды-семантикалық категория, өріс,
семантикалық инвариант, ұғымдық категориялардың өзіндік
ерекшеліктерін терең түсінген. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы,
Қ.Жұбанов тұжырымдарының бүгінгі таңдағы ғылым жетістіктерімен
сәйкес келуі, бір жағынан, ХХ ғасырдың басында ұлттық тіл
білімінің қаншалықты құлаштап алға басқанын көрсетсе, екінші
жағынан, репрессия зардабының кесірінен ғылым дамуының
қаншалықты тежелгенін де танытса керек. Ойлаудың бейнесі,
көрінісі болып табылатын тілдің негізгі мәні, қызметі қарым-
қатынас құралы болуы десек, тілдік бірліктердің жеке
грамматикалық ерекшеліктерін зерттеумен бірге, оның
сөйлеудегі қызметін айқындаудың мәні зор. Ойды жеткізудің
негізгі құралы тіл болғандықтан, тіл мен ойлаудың арасындағы
іргелі байланысты анықтауда әл-Фараби көшелі теориялық ілім
жасаған. Тілдің қоғамдағы қатынас құралы болу қызметі мен
ойлау арасындағы байланыс туралы айтылған іргелі теориялық
ойлар ұлы ғұлама ғалым әл-Фараби мұраларында жатыр. Ойды
жеткізудің негізгі құралы тіл болғандықтан, тіл мен ойлаудың
арасындағы іргелі байланысты анықтауда әл-Фараби көшелі
теориялық ілім жасаған. (2; 9(. Сөйлеудің мәнін ашу барысында
әл-Фараби логикалық категорияларға сүйенеді әрі логика мен
тілді бір-бірімен сабақтастыра отырып зерделеп, тұжырым
жасайды. Ғалымның пайымдауынша, логика мен грамматика
арасындағы байланыс олардың арасындағы ортақ заңдылық
арқылы анықталады. Ал А.В.Бондарко Проблемы функциональной
грамматики еңбегінде Результаты семантических исследований
требуют поисков нового в сфере системности, охватывающей
различные типы языкового содержания в их отношении к средствам
формального выражения. Интенсивное развитие лингвистической
семантики становится стимулом для осмысления роли формы,
системы и структуры в целостном комплексе научного познания
языка и речи.[3;48] деп, жаңа бағытта зерттеудің маңыздылығын
айтады. Бұл ғалымдардың теориялық ойлары барлық тілге ортақ
мәселені көтерген. Осылай, жеке ғылым ретіндегі бастауын
Еуропадан алған функционалды тіл білімі Ресей ғалымдарының да
назарын аударып, сол арқылы қазақ тіл ғылымының да жаңа бағыт
алуына үлкен ықпал етті. Осы орайда А.Байтұрсынов[4],
М.Балақаев[5], Т.Қордабаев[1], З.К.Ахметжанова[6],
А.Ә.Жаңабекова[7]сынды зерттеуші ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. З.К.Ахметжанова Принципы сопоставительного
функционального исследования казахского и русского языков
зерттеуінде қазақ және орыс тілдеріндегі функционалдық
зерттеудің негізгі принциптерін салғастыра қарастырды.
Ж.А.Жақыповтың сөйлеудің функционалды-коммуникативтік
сипатын ашуға арналған Сөйлеу синтаксисінің сипаттары
атты еңбегі, З.Ш.Ерназарованың сөйлеу тілі синтаксисінің
прагмалингвистикалық мәселелерін зерттеген еңбегі бар.
Дегенмен бұл қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алына
бастаған сала. Функционалды тіл білімі тіл табиғатын кешенді
сипатта зерделеумен, адамдардың қарым-қатынасында белгілі
бір хабарды жеткізуде қолданылатын лексикалық, грамматикалық
бірліктердің қызмет жүйесінің өзара қарым-қатынасындағы
заңдылықтарды айқындаумен анықталады.Ол әр түрлі тілдік
деңгейге жататын бірліктерді ортақ семантикалық қызмет
атқаруына байланысты жүйелі бір құбылыс ретінде қарастырады.
Функционалды тіл білімінің басты ерекшелігі — тілдік құралдар
қызметі жүйесінің сөйлеу барысында мағына мен мәнді берудегі
ортақ заңдылықтарын айқындау, яғни грамматикалық
бірліктердің, лексикалық жүйе мен контекстің арасындағы ортақ
заңдылықтар сөйлеуге қатысты анықталып, талданады.
Функционалды тіл білімі — тілдің қарым-қатынас құралы
ретіндегі қызметін сипаттайтын бағыттар мен көзқарастардың
жиынтығы.Жалпы, функционалдық ұғымымен байланысты әр түрлі
ұғымдар қалыптасты. Функционалдық ұстанымы тілді атқаратын
қызметіне қарай зерттеуді көздейді де, тілді қызмет етуші
механизм ретінде қарастырады. Функционалдылық - тілді оқытуда
мағынадан –тұлғаға - функцияға жүйесімен байланысты. Осындай
тілге деген жүйелілік - интеграциялық көзқарас тіл жүйесінің
концентрлік модельін құрайды. Бұл бағыт тілдің дәстүрлі
деңгейлік құрылымына сүйене отырып, мағынадан оның берілуіне,
одан әрі сөйлеудегі функциясына барады. Функция ұғымы мағына
ұғымымен тығыз байланысты. бірақ оларды бір-біріне пара-пар
қоюға болмайды.өйткені қандай да бір мағына болмасын белгілі
бір тілдік құралдың немесе тілдік құралдар кешенінің қызметі
ретінде қаралады. мысалы, әр түрлі шақтық мағынаның берілуі
-шақ формаларының қызметі, функциясы. ал кез келген функцияны
мағына деп тануға болмайды. Айталық, сөз бен сөзді
байланыстырушы қызмет, сөйлем мүшелерінің құрылымдық
функциялары олардың білдіретін мағыналары түрінде
қаралмайды.Функция тілдік бірліктің сөйлеу актісінде атқаратын
рөлі болып табылады.және ол грамматикалық мағынадан кең ұғым.
Мағына ұғымының мазмұн және тұрпат межесі болады, яғни қандай
да бір форма белгілі бір мағынаны білдіру ұшін қолданылады.
Мағына - тіл жүйесінің, ал функция - сөйлеудің бірлігі болып
келеді. Мағына сөйлеуде жұмсалғанда ол өзінің жүйелі
категориялық мағынасын сақтай бермейді, оған сөйлеу ортасы,
категориялық жағдаят, контекст міндетті түрде әсер
етеді.Функцияның жүйелі тілдік мағынаны беруі міндетті емес.
Осылайша функционалды семантикалық категория мен өрістің
грамматикасы қалыптасады. ( А.В. Бондарко мектебі).
Функционалды - семантикалық категория сөз сөйлеуде берілетін
негізгі логикалық, ұғымдық категориялармен сәйкес келеді.
Олардың тізіміне субъект ( жеке неиесе заттық), предикат (
әрекет, қалып күй, сын белгілер және т. б. ), обьект,
сан, мезгіл, сын, себеп және басқалар жатады. Мұндай
категориялардың негіздемесі – сөз, ( речь) сөйлеу. Тілді,
тілдің құрылымын функционалды ұстаным бойынша жан-жақты
зерттеудің нәтижесінде функционалды грамматика пайда болды.
Функционалды грамматика – ғылымда антикалық кезеңнен
бастап зерттеліп келе жатқан тіл білімінің бір саласы.
Функционалды грамматиканың негізгі принципі – тілдік
бірліктердің қолданылуындағы мағыналық, мазмұндық жағын, яғни
қызметін басшылыққа алып, әр түрлі тіл деңгейіндегі тілдік
бірліктерді қарым-қатынас процесімен, сөйлеудің жағдаятымен
тікелей байланыста қарастыру. Жалпы, функционалды
грамматиканың негізгі мақсаты – болмысты пайымдау мақсатында
адам санасындағы ойдың мәнін берудегі грамматикалық
бірліктердің тығыз қарым-қатынастағы қызметінің заңдылықтарын
саралау. Функционалды грамматиканы зерттеудің басты объектісі
ретінде грамматикадағы тіл бірліктерін мазмұннан тұлғаға,
түсініктен типке қарай зерттеу бағыты алынады.Грамматиканың
орыс тіліндегі бұл бағыты А.В.Бондарко ұсынған
ономасиологиялық функционалды грамматика теориясына
негізделеді. Ал тіл білімінде функционалды грамматиканың
негізгі пәні болып табылатын функционалды-семантикалық өріс
теориясы ұғымдық категорияның құрамына енеді. Ұғымдық
категорияны алғаш ғылымға енгізген О.Есперсен болатын. Ал
Ресей ғалымдарынан ұғымдық категория мен грамматикалық
категорияларды өзара байланыстыра зерттеген академик Мещанинов
болды. Оның еңбектері жайлы жазылған Кеңесбаев пен Мұсаевтың
Юбилей академика Н.И.Мещанинова мақаласында ғалымдар мынадай
пікір білідіреді: Академик Мещанинов сочетает анализ
смыслового и формального аспектов языка – плана содержания и
плана выражения. Этот новый подход к типологии языка и
получил реализацию в постулирования понятийных категорию как
единиц измерения типологических структур. Под понятийными
категориями понимались единицы плана содержания обобщенные
значения, получившие обозначение в лексической,
морфологической и синтаксической системе. И.И.Мещанинов
показал неравномерность распространения в различных языках
таких понятийных категори как категории одушевленности и
неодушевленности, лица и нелица, модальности, субъекта,
предиката и т.д... во всех работах И.И.Мещанинова понятийные
категории обычно так или иначе соотнесены с грамматическими
категориями и фактически извлекаются из грамматического
материала. Однако система средств обозначения понятийных
категории значительно шире системы выражения грамматических
категорий , а содержание выкладываемое в них, имеет более
обобщенный характер, что и позволяет использовать их в
типологических сопоставлениях. (8; 534(. Ұғымдық категория
болмыстың адам санасындағы көрінісін білдіреді. Ал егер
адамдардың өмір жайлы ұғым-түсініктерінің ортақ екенін
ескерсек, онда ұғымдық категория да жалпыға бірдей. Ол тілге
бағынышты емес, керісінше, тіл ұғымдық категорияға
негізделеді. Яғни, тілдік категориялар ұғымдық категорияны
көрсетеді. Мысалы, уақыт жайлы түсінік уақыт(темпоралдық),
таксис, аспектуалдық, сан есім, локалдылық сынды тілдік
категориялар арқылы көрінеді. Ұғымдық категория ойлау мен
тілді байланыстырушы құрал қызметін атқарады. Яғни, тілдің
барлық деңгейлеріндегі бірліктердің өзара қатынасы тілдік
ұғымдық категориялар арқылы жүзеге асады. Ұғымдық категория
– болмыстың сан алуан қырларының адам санасындағы бейнесі.
Ұғымдық категориялар мен тілдік функциялар бір-бірімен тығыз
байланысты бола отырып, ұғымдық, тілдік, мазмұндық бірлікті
құрайды. Олардың берілу тәсілдері функционалды грамматика
негізінде ашылады. Функционалды-семантикалық категория –
бірнеше тілдік деңгейлердің тұтас жүйесін құрайды. Категория
атауын термин құрамында қолданғанда бірлесу, топтасу деген
мәнді меңзейміз. Ал функционалды-семантикалық категория
дегеніміз – белгілі бір семантикалық қызметті орындау үшін
өзара байланыс жасауға қабілетті әр түрлі тілдік
құралдардың жүйесі.(2; 14(
Функционалды-семантикалық және морфологиялық
категориялар әр түрлі аспектіге жатпайды – универсалды-
логикалық және лингвистикалық жүйеде бір ғана тіл әлеміне
кіреді. Функционалды грамматика функционалды-семантикалық өріс
(ФСӨ) семантикалық категория, категориялды жағдаят негізінде
жасалады. ФСӨ теориясы орыс ғалымы А.В.Бондарконың
еңбектерінде неғұрлым өзекті түрде айтылған Функционалды-
семантикалық өріс – тілдегі грамматикалық көрсеткіштердің
лексикалық, лексика-грамматикалық әрі сөз тудырушы, сөз
түрлендіруші лексемалардың екіжақты қырынан (мазмұн-форма)
үндесе әрі үйлесе бірігіп келіп белгілі бір семантикалық
ортада көрініс табуы. Функционалды-семантикалық өріс –
семантикалық категориялар негізінде әртүрлі деңгейдегі
әрекеттес тілдік құралдардың функцияларының ортақтығына
байланысты қалыптасқан жүйе. [24, 390].
“Өріс” өзіндік бір сипаты бар құрылым ретінде анықталып,
алғашқыда тек лексикология, кейін тілдің барлық саласында
қолданыс тапты. Соның негізінде лексикалық өріс, семантикалық
өріс, лексика-грамматикалық өріс, синтаксистік өріс,
реляциялық өріс, функционалды-семантикалық өріс сияқты тағы да
басқа көптеген терминдер қалыптасқан
Осы категориялар арасындағы ерекшелік ескерілген жағдайда:
морфологиялық категориялар тілдің морфологиялық деңгейіне,
сөзформа ретінде сөз деңгейіне жатады. Функционалды-
семантикалық категориялар болса, одан ауқымдырақ,
морфологиялық категорияларды және басқа да тілдік
деңгейлердегі элементтерді қамтитын сала болып табылады.
Функционалды-семантикалық категориялардың аспектуалдылық,
темпоралдылық, таксис, персоналыдылық, модальділік,
локативтік, сын-сапа, белгілілікбелгісіздік, шақтық
локалдылықбейлокалдылық, т.б түрлері бар. Ғалымдар олардың
негізгі төрт түрін атап көрсетеді: 1) акционалды
(персоналдылық, темпоралдылық, экзистенциялдық, рефлексивтік,
таксис, т.б); 2) заттық негізді (белгілілікбелгісіздік,
нақтылынақтылы емес, жандыжансыздық, т.б.); 3) квалитативті-
квантативті (сын-сапалық, мөлшерлік, компаративтілік
(салыстыру), т.б.); 4) пысықтауыштық (себеп, мақсат,
салыстыру, т,б,). Осындай функционалды-семантикалық
категориялардың бір түрі - белгілілікбелгісіздік
категориясы.
Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік
ерекшеліктері көрініс табады. Морфологиялық категорияларда
ұлттық болмыс, ұлттық дүниетаным, адамдар арасындағы қатынас
айқын көрінеді. Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі
ойлау үдерісімен, ұлттық ділмен, ақпаратты өңдеу, сақтау,
жіктеу ерекшеліктерімен байланысты болады.
Негізгі бөлім
І. Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының зерттелуі
Белгілілікбелгісіздік ұғымдары уақыт, кеңістік, қозғалыс
сияқты философиялық ұғымдармен тығыз байланысты. Адамдардың
өздеріне белгісіз ұғым, құбылыстардың сырын ашуға деген
ұмтылысы, оны түсіндіруге тырысуы аталған ұғымдардың терең
зерделенуіне үлкен ықпал етті. Себебі, адамзат табиғаттың
алуан түрлі құбылыстарының сырын ұғынуға ұмтылып, өзіне
белгісіз тылсым күштердің ерекшеліктерін түсіндіруге тырысып,
өзіндік зерттеулер жүргізе бастады. Бұл ұмтылыстар ғалам
сырына терең үңіліп, белгілі бір теориялардың қалыптасуына
негіз болды. Белгісіз құбылыстың сырын ашып, белгілі болған
жайларды одан әрі зерттеудің нәтижесінде түрлі бағыттағы
ғылымдардың негізі қаланып, қоғам дами бастады. Ал ғалымдардың
жеке белгілілікбелгісіздік категориясына деген қызығушылығы
аталған антика дәуірінен, яғни, Гераклит, Аристотель, Платон
сынды ойшылдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл дәуірдегі
зерттеушілер аталған категорияны логиканың, философияның
аясында қарастырған. Ұзақ жылдар философия, логика,
психологияның аясында қалып келген белгілілікбелгісіздік
категориясы тек ХХ ғасырдың орта шенінде ғана лингвист
ғалымдардың назарына іліге бастады. Бұл тіл білімінің
құрылымдық зерттеу аясынан шығып, функционалды бағытта
зерттеле бастауымен байланысты еді. Еуропадан бастау алған
зерттеулер орыс ғалымдарының да еңбектеріне негіз болып, қазақ
ғылымына да айтарлықтай өзгерістер алып келді. Таным
категориясын біртұтас функционалды-семантикалық категория
ретінде сипаттаған еңбектердің қатарында А.М.Горлатов,
А.Казембек, Н.Ф.Катанов, Е.Г.Гуцу, В.С.Рябенко,В.Г.Гузев,
Д.М.Насилов, А.Б.Михалев сынды ғалымдардың еңбектерін атауға
болады. Орыс тіл біліміндегі белгілілікбелгісіздік
фуекционалды-семантикалық категориясының лексикалық,
грамматикалық мәндерін айқындауға арналған еңбектердің
қатарында А.В.Бондарко, М.А.Шелякин, И.И.Ревзин ,
Т.П.Ломтев, Ю.А.Рылов, М.И.Алехина, Г.А.Золотова,
М.Ю.Олешков т.б. атауға болады. Бүл еңбектерден ғалымдар
тарапынан белгілілікбелгісіздік категориясы жайлы пікірлер
мен түсініктердің әрқилы екендігін
аңғарамыз.Белгілілікбелгісіздік категориясын тануда ғалымдар
арасында бірқатар пікірталастар да кездеседі. Ю.А.Рылов оны
грамматикалық категорияға жатқызса , К.Г.Крушельницкая
коммуникативті - синтаксистік категорияға, М.И.Алехина
контекстуалды категорияға жатқызады. Ал И.И.Ревзин оны
жасырын синтаксистік категория деп атайды. Зерттеушілер
белгілілікбелгісіздік категориясы екпін, интонация,
сөздердің орын тәртібі ,көмекші сөздердің көмегі арқылы
берілетінін айтады.(6; 8б(. Түрлі деңгейдегі категорияларды
зерттеуде В.Виноградовтың еңбегі зор болды. Ғалым
грамматикалық және лексика-синтаксистік деңгейлердің өзара
әсеріне назар аудару қажеттігін, мұндай зерттеулердің
семантика жүйесін құруға арналған зерттеулерде маңызы зор
болатынын айтады. Осы бағыттағы зерттеулер А.В.Бондарко
еңбектерінде жалғасын тапты. Ол функционалды-семантикалық
категорияларды ерекше тілдік категория ретінде қарастырды.
Белгілілік-белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы
жайлы құнды пікірлері Проблемы соременной грамматики,
Проблемы грамматической семантики и русской аспектологии,
Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии
сияқты елеулі еңбектерінде айтылған. Белгілілікбелгісіздік
категориясын модустік категориялар құрамында қарастырған
М.А.Шелякин өзінің Функциональная грамматика русского языка
атты зерттеу еңбегінде аталған категорияға Категория
определенности неопределенности предметных компонентов
события, выражающая степень индивидуализации его предметных
компонентов, которые могут быть представлены как единственные
в своем роде (индивидуально-определенные) или как подобные
другим элементам класса предметов (неопределенные): ср. Эту
книгу я купил в магазине и Я хочу купить книгу для подарка
(одну из книг)(6; 165б( деген анықтама бере отырып,
белгілілікбелгісіздік категориясын сөйлеу актімен,
сөйлеушімен өте тығыз байланыста қарастырады. Себебі,
аталған категория сөйлеушінің зат немесе қандай да бір құбылыс
туралы түсінігінің деңгейін көрсетеді. Егер ақиқат шындықпен
сәйкес келетін фраза нақты затты атаса, онда ол белгілілік
дескрипциясы болады, ал егер ол фраза бірнеше затпен сәйкес
келсе, онда белгісіздік дескрипциясын көрсетеді. Бұл жайында
А.М.Щербак Значение определенности заключено в самом
имени(имя собственно, местоимение, прилагательное,
числительное) или создается своеобразием контекста, наличием
определений, а также присоединением к имени аффиксов
принадлежности.(14; 538б( Белгілілік те белгісіздік те түрлі
деңгейдегі тілдік құралдар арқылы көрініс табады. Алайда өзара
бірлікте қарастырылады. Себебі, олар бірігіп біртұтас жүйе
құрайды. Белгілілікбелгісіздік категориясын білдіретін
лексикалық құралдар ретінде жіктеу, сілтеу, белгісіздік
есімдіктерін; морфологиялық құралдар ретінде табыс септігі мен
ілік септік жалғауының түсіп қалуын; синтаксистік құралдар
ретінде интонация, сөздердің орын тәртібін,сөйлемнің актуальды
мүшеленуін атауға болады. (4; 9б(. Бұл мәселелер қазақ тіл
білімінде тек соңғы жылдарда ғана зерттеле бастады. Алғаш бұл
категорияның берілу ерекшеліктері жайлы құнды пікір айтқан
зерттеушілердің бірі М.Балақаев еді. Ол Т.Сайрамбаевпен
бірігіп жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығында тура
толықтауыштың жалғаулы, жалғаусыз болуы туралы көзқарастарды
талдай келе, тура толықтауыштың жалғаулы жалғаусыз жұмсалуын
заттың белгілілік пен белгісіздігіне байланысты деген
пікірлерді теріске шығарып, ...қазақ тілінде тура
толықтауыштың екі түрлі тұлғада жұмсалуын тек заттың белгілі,
белгісіздігімен түсіндіруге болмайды. Кейде белгілі, айқын
деген заттар жалғаусыз айтылады да, мүлде белгісіз ғой деп
ұғынылатын заттар (обьектілер) табыс жалғауында айтылады. Бұл
– бір. Екіншіден, белгілілік(определенность),
белгісіздік(неопределенность) дегнді қалай ұғыну керек екені
ашып айтылмайды. Соның салдарынан ол терминдерді ркім өзінше
түсініп, біреуге белгілі боп көрінген зат басқаға белгісіз
болып, не керісінше ұғынылып келді. Расында, грамматикалық
белгілілік пен белгісіздікті мағыналықбелгілілік я
белгісіздікпен бір деп санауға болмайды. Әрине, грамматикада
грамматикалық межеге қарау керек десек, түркі тілдері, оның
ішінде қазақ тілі үшін белгіліліктің және белгісіздіктің
грамматикалық тұлғасы мынау дерлік дербес қосымшасы жоқ.
Дегенмен ондай мағыналық айырмашылық қазақ тілінде мүлде жоқ
десек,дұрыс болмас еді. Н.К.Дмитриевтің біз де өте құнды
еңбегінің бірі Грамматика башкирского языка атты кітабында
белгілілік, белгісіздік деген терминдерге грамматикалық мән
беріп, оларды даралық, ортақтық ұғымдармен байланыстырады.
белгілілік пен белгісіздікті осылай айыру қазақ тілі ұшін де
орынды болатын тәрізді. олар, әсіресе, бір ат, бұл ат деген
сияқты тіркестер үшін өте ұонымды, жарасымды ереже сияқты.
Бірақ жалғаусыз айтылатын сөздің түбір күйінде де, көптік
жалғауында тұрып та ортақ (коллективный) белгісіздік мағынада
жұмсалуына күмән келтіруге болады. Біріншіден, қазақ тілінде
көптік жалғаудағы сөздер Мен аттар көрдім болып табыс
жалғаусыз айтылмайды, Жылқы көрдім деген жалпылық, ортақтық
мағынадағы сөзбен айтылады немесе аттарды деп табыс
жалғауында айтылады: Аттарды байлады, Аттарды суғар, т.б.
Бірақ оларда бірыңғай, біркелкі не әр түрлі ат екендік мағына
жоқ, тек көптік мағына бар. Екіншіден, кітап, ат, отын, от
тәрізді жалпылық мағынадағы көптік ұғымда белгісіздік мағынада
жұмсалады дейтін зат есімдердің тура толықтауыш қызметінде
солай жалғаусыз айтылатын жерлері бар; ағаш, шаш, қалпақ деген
тәрізді көптік жалғауын жалғамаса да жалпылық, көптік мағынада
жұмсалатын сөздер кейбір сөйлемде белгісіздік ұғымда
болғанмен, табыс жалғауда айтылуы мүмкін. Ол маған қарай бір
қалпақты лақтырып кеп жіберді. Ол шашты майлап өріп тастады.
Қалың ағашты аралай жүгірдік. Әрине, бұл сөйлемдердегі қалпақ,
шаш, ағаш деген тура толықтауыш қызметіндегі сөздер жалпылауыш
зат болғанмен, сол сөйлемдерде оларды жалғаусыз айтуға
болмайды. Неге олай? Әлде олар белгілі заттар ма? Жоқ,
белгісіз ұғымды(тіпті, бірінші мысалда белгісіздіктің белгісі
бір деген сөз де бар) толықтауыштар. Сонда да, олардың табыс
септікте айтылуы сөйлемнің экспрессивті қалыпта екендігімен,
тура толықтауыштарға екпін түсіріле, басқа сөздерден гөрі
басым мағынада жұмсалуымен байланысты. Осылар сияқты, жоғарыда
айтылған, негізінде дұрыс берілген схемаға сыймайтын басқа
мысалдарды қоспағанда, Н.К.Дмитриевтің белгілілік пен
белгісіздікке граммтикалық мән беріп, оларды даралық,
ортақтықдеп айыруын елеусіз қалдыруға болмайды. Бірақ ондай
белгілі толықтауыштарға жататын заттар, Н.К.Дмитриевтің айтуы
бойынша, бізге бұрыннан таныс – белгілі болса, олар толықтауыш
қызметінде жалғаулы болады, егер зат туралы бізге бірінші рет
айтылған болса,оны бұрын білмесек, тура толықтауыш
қызметіндегі ондай зат жалғаусыз болады деген пікір қазақ
тілінің фактілерімен қабыса бермейді.
Основы синтаксиса туркменского литературного языка деген
кітаптың авторы проф.А.П.Поцелуевский белгісіздіктің мынадай
жағын сөз етеді: Когда прямое дополнение имеет при себе
артикль неопределенный бир,оно, как правило, употребляется
без покозателя винительного падежа, - дейді. Қазақ тілі
грамматикасының авторлары да тура толықтауыштың жалғаулы,
кейде жалғаусыз жұмсалу себебін сол белгілілік, белгісіздік
ыңғайда түсіндіреді.
Орыс тілінде некий, какой-то (некий Иван, какой-то
мальчик) дегендей белгісіздік қазақ тілінде бір, біреу...
деген сияқты сөздер арқылы айтылады (мысалы, Бір күні Рақыш
деген бір балаға бір жолаушы кез бопты). Оның үстіне сөйлемнің
кейбір мүшесін арнаулы жалғауда я жалғаусыз айтудың да,
Н.К.Дмитриев көрсеткендей, қазақ тілінде де белгілілік
(деинитивность – определенность) пен белгісіздік
(индефинитивность – неопределенность) категорияның
синтаксистік амалы болатынын байқаймыз. Сол амалмен тура
толықтауыш бірде жалғаулы, бірде жалғаусыз айтылып, жалғанса –
белгілі, жалғанбаса – белгісіз болатыны бар. Бірақ ол барлық
жағдайда бірдей абсолюттік заң емес; бірқатар сөздердің, табыс
жалғауда айтылуында белгілілік ұғым болса, , бірқатар
сөздердің табыс жалғауда тұрып, тура толықтауыш болуында ондай
айырмашылық жоқ боп шығады.мысалы, Мына атты отқа қой. Рақым
қолындағы хатты жыртып тастады дегендегі толықтауыштардың
белгілі екендігі олардың алдындағы анықтауыштарынан-ақ айқын
болып тұр. Ал өнерді үйрен де жирен. Баланы оқытуды жек
көрмедім дегендердегі табыс жалғаулы толықтауыштарда ондай
белгілілік жоқ. Соңғы мысалдарды даралық (уникальность),
көптік (плюральность) тұрғысынан да қарауға болмайды.(9; 139-
140бб.( - деген маңызды пікір айтты. Сондай-ақ, 1976жылы
жазған К истории изучения определенности-неопределенности в
тюркских языках деген ғылыми мақаласында аталған категорияның
түркі тілдерінде берілу ерекшеліктеріне тоқтала отырып, оның
түркі тілдерінде жеке категория ретінде аталып, зерттелуінің
дұрыстығына күмән келтіреді. Ғалым: ...проблемы, связанные с
логико-семантическими аспектами изучения, могут охватывать
факты различных языков в различной плоскости. Но для тюркских
языков понятия, например, рода, вида, определенности-
неопределенности хотя и не являются абсолютно чуждыми, однако
не носят системный характер. Поэтому на основе эпизодических
проявлений нельзя признать их категориями. Для грамматики не
чистая логика, а граммтические понятия, подкрепленные
грамматическими формами, являются основными критериями для
устоновления грамматических категорий.(13; 533б( - дей келе
аталған ұғымдарды толық грамматикалық ктаегория ретінде
қабылдаудың қателігін айтады.Осы тақырыпта А.Т.Тураеваның
Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-
семантикалық категориясы атты кандидаттық диссертациясын,
сондай-ақ филология ғылымдарының докторы З.К.Сабитованың
белгілілікбелгісіздік категориясының ертедегі жазбалардағы
көрінісін арнайы зерттеген докторлық диссертациясын атауға
болады. Ол аталған зерттеуінде он мыңнан аса ежелгі славян
ескерткіштерінің мысалдарын салаыстыра отырып,
белгілілікбелгісіздік категориясының әр дәуірдегі берілу
сипаттарын айқындап, саралаған. А.Т.Тураева аталған
категорияның ішкі құрылымы, инварианттар мен варианттардың
парадигматикалық қатынаста берілуі, нақты жағдаяттардың
қолданысы мен макро-, микро өрістердегі мәндерін өз зерттеу
жұмысында тұңғыш рет арнайы қарастырды. Ол категорияның тілдің
түрлі деңгейдегі көріністерін талдап, тілдік табиғатын ғылыми
тұрғыда терең зерделеді. А.Ә.Жаңабекова "Функционалды
грамматиканың метатілі" еңбегінде белгілілікбелгісіздік
функционалды-семантикалық өрісінің өзіндік қырын ашады.
ІІ. Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының басқа функционалды-семантикалық-категория лармен
қатынасы
Белгілілікбелгісіздік категориясы – темпоралдылық,
персоналдылық, аспектуалдылық т.б. категориялармен
салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерге бай функционалды-
семантикалық категория болып табылады. Ол шақ, жақ мәндерін де
қамтиды. Тіл білімі сөздігінде белгілілікбелгісіздік
категориясына былайша сипаттама берілген:
...Белгілілікбелгісіздік категориясы (гр. кategoria –
бекіту) – сөз құрамындағы категориялы семантикалық белгі. Ол
– белгі объектілер класынан бөлініп шыққан жағдайда
шынайылық объектісіне сәйкестігін көрсетеді (белгілілік
категориясы); осындай кластарға сәйкес қарым-қатынас сипаты
(белгісіздік категориясы). Ал қазіргі Еуропа ғалымдарының
ғылыми екбектерінде белгілілікбелгісіздік категориясына
мынадай анықтама беріледі: Под опреде-ленностью понимается
такой признак в значении языковой единицы, который несет
информацию о том, что денотат именной группы представ-лен в
сознании говорящего выделенным либо из множества объектов,
либо “вообще” через приписание объекту “уникальных”, одному
ему свойственных признаков (в данной ситуации). Напротив, под
неопределенностью понимается такой признак, который несет
информацию о том, что денотат именной группы идентифицируется
только до уровня члена класса или – если речь идет о классе
объектов – до уровня члена множества классов. Объекту не
приписаны “уникальные” свойства, он наделен только качествами,
общими для всех членов класса. Бұл анықтамаға сүйенсек,
белгілі ұғым болу үшін ол ерекше аталуы тиіс, ал зат не ұғым
адресантқа белгісіз болған жағдайда, оның ерекше қасиеттері
аталмай, түсіндіру барысында тек басқа заттармен салыстырыла
айтылады. Қазақ тіліндегі белгілілікбелгісіздік функционалды-
семантикалық категориясының құрылымы өте күрделі. Ол
морфологиялық, синтаксистік, лексикалық құралдар арқылы
беріледі. Тіл фактілерін функционалдық тұрғыдан қарастырғанда
ғана тілдің түрлі деңгейлеріндегі құралдарды бір категория
(белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық категориясы)
шеңберінде сөз етуге болады.
Функционалды грамматика принциптеріне сәйкес
белгілілікбелгісіздік категориясы мынадай белгілерден құралуы
керек:
1) оның семантикалық инварианты болуы керек, ол варианттар
жүйесінде қызмет етуі керек;
2) оның тілдік жүйенің ең болмағанда екі деңгейін қамтыған
өзіндік берілу жолдары болуы тиіс;
3) семантикалық даралау белгілері тілдің түрлі деңгейлерінде
көрініс табуы керек(6; 9б(.
Ал функционалды семантикалық категориялар сөйлеу жүйесінде ФСӨ-
лер құрумен сипатталады. ФСӨ ішкі мазмұннан және соны беретін
тілдік құралдардың бірлігінен тұрады. ФСӨ-нің ішкі мазмұнын
семантикалық категориялар (темпоралдылық, аспектуалдылық,
персоналдылық т.б.) құраса, сыртқы тұрпатын лексикалық,
грамматикалық құралдар құрайды. ФСӨ-тің ішкі мазмұнын оның
мазмұн межесі, ал тілдік құралдар бірлігін оның тұрпат межесі
деуге болады. Семантикалық категория ретінде қарастырылғанда
басқа семантикалық категориялардан ерекшеліктері, басқа
семантикалық категориялармен байланысы, астас келу сипаттарына
талдау жасалады, талдау кезінде мағынадан формаға қарайғы
бағыты ұстанады. семантикалық категорияларды анықтау кезінде,
ең алдымен, мағынадан формаға қарайғы зерттеу бағыты бойынша
талдау жасалады. Грамматикалық шақ категориясы шақ формалары
арқылы грамматикалық шақ мағынасын білдірсе, шақтың
семантикалық категориясы сөйлеуден көрінетін әр деңгейге
жататын тілдік құралдар арқылы қимылдың өту мерзімін
білдіреді. Бірінде мағына бір грамматикалық форма арқылы
беріледі, екіншісінде әр деңгейге жататын тілдік құралдар
кешені арқылы беріледі [13, 144]. ФСӨ-лердің құрылымына қарай
бірнегізді және көпнегізді деп бөлеміз. Көпнегізді ФСӨ-лер өз
ішінде құрылым жағынан екі топқа ажырайды. Бірі − босаң
(диффузный) құрылымды өріс: мұндай өріс типтерінің
құрылымындағы орталық (ядро, негіз) бөлік пен шеткі
(перифериялық) бөліктерін, жалпы өріс құрамындағы тілдік
құралдардың байланысын анықтау қиын. Мысалы, белгілілік,
белгісіздік өрісі. Қазақ тілінде белгілілікбелгісіздік
функционалды-семантикалық категориясының өрісін сілтеу
есімдіктері мен жалпылау, белгісіздік есімдіктері, ал шеткері
өрісін тәуелдік жалғаулары, табыс септігі, көптік жалғаулары,
синтаксистік құралдар құрайды [31, 18]. Яғни қазақ тіліндегі,
сонымен қатар орыс тіліндегі де белгілілікбелгісіздік
категориялары ФСӨ түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір
морфологиялық категорияны негіз не өзек етіп алмайды. Бұл
мағыналарды беретін тілдік құралдар тілдің әр деңгейінде
жатқан, әрі белгілі бір грамматикалық категорияның немесе
топтың өзі емес, оның жекелеген мүшелерінен тұрады. ФСП ОНО
в русском языке представляет собой тип поля,
характеризующегося сложной полицентрической структурой [3,
187].
Екіншісі − орталық бөлігі айқын көрініп тұратын қатаң
(компактной) құрылымды көпнегізді өріс: субъектілік-
объектілік. Бұл өріс негізінен грамматикалық септік
категориясына негізделеді, бастауыш қызметіндегі атау септік
формасында тұрған зат есімдер мен есімдіктер субъектілік
өрісінің орталығы, өзегі болады. Алайда септік бұл ФСӨ-лердің
жалғыз орталық бөлігі емес, осы субъектілік-объектілік
қатынасты білдіретін басқа да тілдік құралдарды негіз етуі
мүмкін. Екінші бір зерттеу жұмыстарында қатаң құрылымды
көпнегізді өріс бірнегізді өрістің екінші түріне жатқызылып,
кешенді (геторогенді) бірнегізді өріс (шақтық локалдылық) деп
аталады. Және ол былайша түсіндіріледі: Қатаң құрылымды
көпнегізді өрістерді ядро тұрақсыздығына қарамастан бірнегізді
өрістер қатарында қарау қажет. Өйткені мұндай өрістердегі
тілдік құралдар өрістің әртүрлі орталығын (ядросын) құрамайды.
Олар өріс ішіндегі бір орталықтың бір-бірімен өзара
әрекеттесіп, байланыста болатын элементтері. Сондықтан мұндай
өрістер орталық және периферияға ажыратылмайды [3, 234].
Қазақ тілінде белгілілікбелгісіздік функционалды-
семантикалық категориясының өрісін сілтеу есімдіктері мен
жалпылау, белгісіздік есімдіктері, ал шет мүшелерін тәуелдік
жалғаулары, синтаксистік құралдар құрайды. Мысалы, жалқы
есімдер үнемі белгілілік мағынада қолданылады. Үйге қонақ
келді, Үйге Асан келді. Бірінші сөйлем белгісіздік мәнде,
екінші сөйлем белгісіздік мәнде келіп тұр. Яғни, қазақ
тіліндегі белгілілікбелгісіздік категориялары функционалды-
семантикалық өріс түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір
морфологиялық категорияны негіз етіп алмайды. Бұл мағыналарды
беретін тілдік құралдар тілдің әр деңгейінде жатқан, әрі
белгілі бір грамматикалық категорияның немесе топтың өзі емес,
оның жекелеген мүшелерінен тұрады. Мысалы, септік
категориясының барлығы емес, олардың бірқатары(табыс септік),
есімдіктердің барлығы емес, бірнешеуі. белгілілікбелгісіздік
өрісінің морфологиялық категорияларды арқау етпеуі оның
функционалды-семантикалық өріс құрылымының өте күрделі
екендігін білдіреді. бірақ бұл барлық категорияларға тән
қасиет емес. әр категоияның өзіне тән ерекшеліктері бар.
Қазіргі таңда осы бағытта зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдардың
пікірінше, функционалды-семантикалық категориялардың қырықтан
астам түрлері бар екен. олардың арасында ғалымдар тарапынан
үлкен қызығушылық туғызып жүрген ең негізгі
категорияларретінде модальдылық, аспектуалдылық,
персоналдылық, шақтық локалдылықбейлокалдылық сынды
категорияларды атауға болады. Бұл категориялар өзара тығыз
байланыста қарастырылған жағдайда әр категорияның
өзіндікерекшеліктері анықтала түседі.
ІІІ.Белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық
категориясының берілу жолдары
Функционалды-семантикалық категорияның мазмұны мен
көрінісі болады. Зерттеуде қарастырылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz