Қазақ ойшылдарының қоғам туралы ой-пікірлері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Негізгі бөлім.
1.1 Әбу.Насыр Әл.Фараби ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Жүсіп Баласағұн ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Асан Қайғы ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .26
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Негізгі бөлім.
1.1 Әбу.Насыр Әл.Фараби ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Жүсіп Баласағұн ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Асан Қайғы ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .26
Кіріспе
Бүгін Бостандық пен Тәуелсіздіктің арқасында өткенімізді меңгеріп, қабылдап, түсініп, оның берік ірге тасына сүйене отырып игеретін, бүкіл әлемдік өркениетте лайықты орнымызды алатын сәт туды.
Жалпы адамзаттың өркениет қазынасына өз үлестерін қосқан халықтардың бай мұраларын зерттеу – ғасырлар тереңінде өздерінің ізгі ойларын ұсынған ұлы адамдардың есімдерін ғана емес, әр ұлттың өзіне тән тарихын да көрсетеді. Басқа әлем халықтары сияқты қазақтар да бай, дамыған мәдени-ғылыми философиялық ойлары бар халық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазақ ойшылдарының қоғам туралы ой-пікірлері, даналық сөздері, жыр-толғауларын кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру.
Курстық жұмысты жазу барысында мен мынадай әдебиеттерді пайдаландым:
• Қазақстан энциклопедиясының І-томында, осы ұлы ғұламалардың өмірі мен еңбектері туралы айтылады.
• Қазақ даласының ойшылдары кітаптарында, ІХ-ХІІ ғғ, ХІІІ-ХV ғасырлардағы қазақ ойшылдарының қоғам туралы пікірлері айтылады.
• Әл-Фараби және Абай кітабында автор Әл-Фарабиді қазақ халықының ойшылы, философы, ғалымы ретінде шеберлікпен көрсете білген.
• Адам және Қоғам кітабында, адам және қоғам, адамның адамдық сапасы, бостандығы, міңез-құлқы, кісілік қасиеттері, өзара қатынасы туралы айтылған.
Осы әдебиеттер арқылы қазақ даласы ойшылдарының кейінгі ұрпаққа қалдырған асыл мұраларымен таныса аласыздар.
Бүгін Бостандық пен Тәуелсіздіктің арқасында өткенімізді меңгеріп, қабылдап, түсініп, оның берік ірге тасына сүйене отырып игеретін, бүкіл әлемдік өркениетте лайықты орнымызды алатын сәт туды.
Жалпы адамзаттың өркениет қазынасына өз үлестерін қосқан халықтардың бай мұраларын зерттеу – ғасырлар тереңінде өздерінің ізгі ойларын ұсынған ұлы адамдардың есімдерін ғана емес, әр ұлттың өзіне тән тарихын да көрсетеді. Басқа әлем халықтары сияқты қазақтар да бай, дамыған мәдени-ғылыми философиялық ойлары бар халық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазақ ойшылдарының қоғам туралы ой-пікірлері, даналық сөздері, жыр-толғауларын кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру.
Курстық жұмысты жазу барысында мен мынадай әдебиеттерді пайдаландым:
• Қазақстан энциклопедиясының І-томында, осы ұлы ғұламалардың өмірі мен еңбектері туралы айтылады.
• Қазақ даласының ойшылдары кітаптарында, ІХ-ХІІ ғғ, ХІІІ-ХV ғасырлардағы қазақ ойшылдарының қоғам туралы пікірлері айтылады.
• Әл-Фараби және Абай кітабында автор Әл-Фарабиді қазақ халықының ойшылы, философы, ғалымы ретінде шеберлікпен көрсете білген.
• Адам және Қоғам кітабында, адам және қоғам, адамның адамдық сапасы, бостандығы, міңез-құлқы, кісілік қасиеттері, өзара қатынасы туралы айтылған.
Осы әдебиеттер арқылы қазақ даласы ойшылдарының кейінгі ұрпаққа қалдырған асыл мұраларымен таныса аласыздар.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. А. Машанов. Әл-Фараби және Абай. Алматы «Қазақстан» 1994.
2. Аманжол Қасабеков, Жақып Алтаев. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. Алматы «Ер-Дәулет» 1994.
3. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1975.
4. Әл-Фараби. Естественно-научные трактаты; Бурабаев М.С. Әл-Фараби в истории науки. Алматы, 1987.
5. Жамбыл. Таңдамалы шығармалары. Алматы: «Ғылым» 2-т. 1996.
6. Қазақ даласының ойшылдары. ІХ-ХІІ ғғ. Алматы «Ғылым» 1995.
7. Қазақ даласының ойшылдары.13-15ғғ.Алматы «Ғылым» 2001.
8. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Хрестоматия. Алматы, 1993.
9. Қазақстан. І-том. Алматы «Қазақ энциклопедиясы» 1998.
10. Н.Р.Күнқожаев. Адам және Қоғам. Алматы «Рауан» 1997.
11. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985.
12. Толысбайұлы К. Асан Атаның дүниетанымы // Егемен Қазақстан. 1996. 21 тамыз.
13. Н. Төреқұлұлы. Қазақтың 100 би-шешені. Алматы, 1995.
1. А. Машанов. Әл-Фараби және Абай. Алматы «Қазақстан» 1994.
2. Аманжол Қасабеков, Жақып Алтаев. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. Алматы «Ер-Дәулет» 1994.
3. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1975.
4. Әл-Фараби. Естественно-научные трактаты; Бурабаев М.С. Әл-Фараби в истории науки. Алматы, 1987.
5. Жамбыл. Таңдамалы шығармалары. Алматы: «Ғылым» 2-т. 1996.
6. Қазақ даласының ойшылдары. ІХ-ХІІ ғғ. Алматы «Ғылым» 1995.
7. Қазақ даласының ойшылдары.13-15ғғ.Алматы «Ғылым» 2001.
8. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Хрестоматия. Алматы, 1993.
9. Қазақстан. І-том. Алматы «Қазақ энциклопедиясы» 1998.
10. Н.Р.Күнқожаев. Адам және Қоғам. Алматы «Рауан» 1997.
11. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985.
12. Толысбайұлы К. Асан Атаның дүниетанымы // Егемен Қазақстан. 1996. 21 тамыз.
13. Н. Төреқұлұлы. Қазақтың 100 би-шешені. Алматы, 1995.
Жоспар
Кіріспе____________________________ ___________________ 3
I. Негізгі бөлім.
1.1 Әбу-Насыр Әл-Фараби__________________________ 4
1.2 Жүсіп Баласағұн__________________________ _____7
1.3 Асан Қайғы ___________________________________ 12
Қорытынды ___________________________________ _______25
Пайдаланылған әдебиеттер_________________________ ____26
Кіріспе
Бүгін Бостандық пен Тәуелсіздіктің арқасында өткенімізді
меңгеріп, қабылдап, түсініп, оның берік ірге тасына сүйене
отырып игеретін, бүкіл әлемдік өркениетте лайықты
орнымызды алатын сәт туды.
Жалпы адамзаттың өркениет қазынасына өз үлестерін
қосқан халықтардың бай мұраларын зерттеу – ғасырлар тереңінде
өздерінің ізгі ойларын ұсынған ұлы адамдардың есімдерін ғана
емес, әр ұлттың өзіне тән тарихын да көрсетеді. Басқа әлем
халықтары сияқты қазақтар да бай, дамыған мәдени-ғылыми
философиялық ойлары бар халық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазақ ойшылдарының қоғам
туралы ой-пікірлері, даналық сөздері, жыр-толғауларын кейінгі
ұрпаққа мұра етіп қалдыру.
Курстық жұмысты жазу барысында мен мынадай әдебиеттерді
пайдаландым:
• Қазақстан энциклопедиясының І-томында, осы ұлы ғұламалардың
өмірі мен еңбектері туралы айтылады.
• Қазақ даласының ойшылдары кітаптарында, ІХ-ХІІ ғғ, ХІІІ-ХV
ғасырлардағы қазақ ойшылдарының қоғам туралы пікірлері айтылады.
• Әл-Фараби және Абай кітабында автор Әл-Фарабиді қазақ халықының
ойшылы, философы, ғалымы ретінде шеберлікпен көрсете білген.
• Адам және Қоғам кітабында, адам және қоғам, адамның адамдық
сапасы, бостандығы, міңез-құлқы, кісілік қасиеттері, өзара
қатынасы туралы айтылған.
Осы әдебиеттер арқылы қазақ даласы ойшылдарының кейінгі ұрпаққа
қалдырған асыл мұраларымен таныса аласыздар.
Әбу-Насыр Әл-Фараби
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең
ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, бүкіл Шығыс
ғалымдары Аристотельден кейінгі екінші ұстазымыз деп таныған,
Әбу-Насыр Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға
барып құятын өңірдегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің
толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Ибн-Мұхаммед Ибн Ұзлағ Ибн Тархан Әл-
Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан болған. Туған жері
қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабта Барба-Фараб деп атап
кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан
Әбунасыр атанған.
Әл-Фараби - өз заманының тынысын өте нәзік сезінген адам. Ол
адамдар қызметінде ақыл-парасаттың рөлін өте жоғары көтеріп,
халықтар арасындағы түсініспеушілік, тартыс-ұрыстардың орынсыз,
мағынасыз нәрсе екенін айта келіп, адамдар өз ақыл-парасатының
арқасында келісімге келіп, жер бетінде тыныштық, бақытқа тек ақыл-
парасат арқылы жетуге болады, деп адамдардың мүмкіндігін, күш-жігерін
жоғары бағалады. Шын бақытқа жету үшін адам өзін үнемі
жетілдіріп отыруы тиіс, тек ізденіс білімнің арқасында ғана
адамдар шын бақытқа ие бола алады,[1] - деп айтқан бабамыздың
ұлы сөздері бүгінгі таңда да біздің өмірімізбен үндесіп, өз
мәнін жойған жоқ. Әл-Фарабиден кейін де қазақ жерінде
талай-талай ғұламалар, ойшылдар дүниеге келді. Олар ұлы даланы
әлемге танытты, Фарабиді өздеріне ұстаз тұтты.
Әл-Фараби өзінің Азаматтық саясат кітабында адам саяси
бірлестіктерге енгенде өзіне саяси немесе азаматтық орнын
белгілеп алғанда ғана қойған мақсатына жетуі мүмкін дейді.
Адам ақыл-парасатының, әрекетінің, қабілетінің жоғарғы
дәрежеде көтерілген жағдайында ғана ақыл-парасаттың биік
сатысына көтеріле алады. Фараби әрекетшіл ақыл-парасатты адал
рух, қасиетті рух және осындай атаулармен атаған жөн, - деді.
Ақыл-парасат күшінің жәрдемімен адам ғылымдар мен өнерлерді
меңгереді және мінез-құлықтар мен әрекеттердің жамандарынан
жақсыларын ажыратады. Осының көмегімен ол нені істеу, нені
істемеу керек екенін пайымдап, сонымен бірге пайдалы мен
зияндының, жағымды мен жағымсыздық айырмасын танитын болады, -
деп ұлы ғалым адамдарды білімге, ақыл-парасаттылыққа,
адамгершілікке шақырады.
Ұлы ғұлама, адам ақыл-ойының жан-жақты жетілуінің нәтижесінде
табиғат пен қоғам сырын толық біліп алуына мүмкіндігі бар
екенін айта келіп, адамзат қоғамындағы барлық мәселелерді
шешуде, танып-білуде, қабілетті ең басты күш ақыл-парасат деп
білді.
Әл-Фараби Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері деген
кітабында: Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдалуына,
ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсылық пен жаман қылықты
айыруына көмектесетін күш. Бұл күш – практикалық күш. Практикалық
күш – адамның дүниеде бар және қасиет жағынан біздің
жасауымызға немесе бір қалыптан екінші қалыпқа өзгертуімізге
келмейтін заттарды танып білуіне көмектесетін күш - деп, адам
ақыл-ойының дүниені танып білуде ерекше орын алатындығын
бас көрсетті. Ол адам ақыл-парасаттының құдіретін барынша жоғарғы
дәріптейді. Ғылым мен білімді, өнерді паш етіп, ғылымның
философиялық-логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шықты.
Адамдардың бір-бірінен айырмашылығы – олардың
интеллектуалдылығында. Сондықтан ғылымның кейбір саласы жөнінде
зерделілігімен ой тұжырымы әбден жетілген адамдар істердің
сол саласы бойынша үлкен беделге ие болады. Беделді (адам)
дегеніміз, егер ол бір мәселе хақында пікір айтса да, оның
пікірі даусыз қабылданады және тексеруді қажет етпейді. Адам
бұл қасиетке тек ұлғая келе ие болады, өйткені, жанның бұл
бөлшегі тек ұзақ уақыт бойында жинақталады және ол адамда
ілгеріде айтылған ой қорытындыларымен нығая түседі.[2]
Фараби Бақыт жолына сілтеу атты трактатында бақытқа, оған
жетуге бастайтын жолға айрықша назар аударады. Әл-Фараби:
өлгеннен кейінгі баянсыз бақыт туралы емес, тірі адамның
бақыты туралы айтады. Оған жету үшін адам өзін-өзі
жетілдіріп отыруға тиіс екен, адам тек ақиқатты, айналадағы
дүниені танып білу арқылы жетіледі деп түйін жасайды.
Әл-Фарабидің азаматтық, саяси, адам, қоғам жөніндегі ойлары
да, оның Фасул ал мадани (Мемлекеттік қайраткердің нақыл
сөздері) трактатында қаралады.
Әл-Фараби адам міндетті түрде істер істеп, мұның төлеуін
күтсе, онда адам бұл істерін жамандыққа айналдырады.
Әл-Фарабидің әлеуметтік-этникалық, саяси көзқарасынан бүгінгі
қоғамның көріністеріне пайдалы да тиесілі үндестік табамыз.
Адам, мемлекет, ел басқару жөніндегі Фарабидің өз заманында
айтылған құнды пікірлерінің қазіргі таңда да қаншалықты маңызы
барлығына көз жеткізіп отырмыз.
Жүсіп Баласағұн
ІХ-ХІІ ғасырларда Жетісу қоғамдық ой-дүниесіндегі көрнекті
тұлғалардың бірі Жүсіп Баласағұн болды.
Түрік және парсы мәдениетінің нәрлі ұйытқысында
туындап, араб дүниетанымының қуатты ықпалымен толысқан ойшыл
өз шығармашылығында адамның қоғамдағы орны мен қызметін
түсінуге ұмтылып мінсіз қоғам жайындағы өзінің биік
философиялық мұраттарын дүниеге келтірді. Оның Құтты білік атты
кітабы – түрік сөздерімен жазылған өмірлік ақыл-ойдың
философиялық ескерткіші.
Жүсіп Баласағұн 1015 (1016) жж. қазіргі Шу өзенінің бойындағы
Баласағұн, кейде Құз Орда деп аталатын қалада атақты түрік
әкімнің отбасында дүниеге келді.
Түрік білімімен қатар парсы-тәжік және соғды бастауларын
қамтыған терең білім алды.
Баласағұн өз еңбегін түркі династиясының аса гүлденген
кезеңі – Қараханидтер дәуірінде жазды.
Құдатғу білік (Құтты білік) 1069 жылы автор Қашқар қаласына
қызмет бабымен ауысқанда жазды. Қараханид Сарайы 85 тарау,
6,520 бәйіттен тұратын және 124 қосымша бәйіттен тұратын
еңбекті жоғарғы бағалап, Баласағұнға бас кемеңгер, сарай
министрі атағын берді.
Бұл еңбекте ғылым мен мәдениеттің әр қилы салалары саяси
жағының басымдылығымен әр қырынан ашылды, мінсіз қоғам
қағидалары беріліп, үлкен өмірлік деректер жалпыланып, жазушы
өмірінің дүниетанымының негіздері ашылды. Белгілі бір теориялық
тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты күнделікті
бағыттары министрге, қолбасшыға, хатшыға, елшіге, қазынашыға,
жазушы, жылнамашы, шарап құюшы, аспаз, ғалым, емші, балгер және
т.б. тән қасиеттерді сипаттағанда нақты көрініс тапты.
Шығармада көтерілген әр түрлі қоғамдық топтарға жататын әр
түрлі адамдар арасындағы қоғамдық мінез-құлық ережелері,
билеуші мен бағынушы арасындағы қатынас қағидалары қоғамның
әлеуметтік орнын айқындауда белгілі рөл атқарады. Өйткені,
жүйелі түзілген адамгершілік қатынастардың қажеттілігін ашты. Мұнда
қоғамда сол кездің өзінде бар әлеуметтік шындық көрініс
тапты. Сондықтан да адам мен қоғамның айқын да нақты
философиясы көзге көрінеді.
Бұл парасат, әділет пен бақыт жайлы сұрақтарға өзіндік
ізденістерімен түбірлі жауап берген Құтты біліктің орны мен
маңызын айқындауға мүмкіндік береді. Танымның бастау көзі
ретінде әділеттілік пен бостандыққа ұмтылу алынады. Ықылым
заманнан бері таным белгісі саналған әділеттілік пен
бостандықты білдіретін қайықтың қос ескегін күрей тартқан
адам бейнесі еске түседі. Әділет дами келе заңдылықты
ұғынуға, бостандыққа ұмтылуға, өзін-өзі тануға, сана-сезімге
әкеледі. Заңдылық жолымен одан әрі даму соның ықпалымен
кеңістік пен уақыт категориясын ұғынуға әкеледі, ал сана-
сезім символ мен сан ұғымдарына ұласады.
Философ білікті, парасатты адамдарды қоғам өз дәрежесінде
бағаламайтынын, бұл дүниеде ашкөз надандардың ұтатының, олар
пайдакүнемдік пен парасатқа, білімге, адам тағдырына, адамзаттық
мұраттарға көз жұма қарайтынын айтады.
Бұл жағдайды түзеу үшін өмірдің бар салаларына білім
нұрын сеуіп, қараңғы халықтың көзін ашып, оларды бұл дүниелік
күйкі әрекеттерден серпілту керек.
Білім - өмір нәрі, парасат – ғаламат сарайы екендігін, оған
ұмтылғандар мақұрым қалатының адамдар білмейді, деді Баласағұн.
Әлеуметтік сатының әрбір деңгейінде адамдар білімді болуы керек.
Танымның шегі жоқ, парасат ғылым мен адамзаттың терең
болмысына бойлай алады. Ойшылға парасаттың орасан зор
қуатына терең сену тән болды.
Әділеттілік – билік негізі. Бектер адал болса, ел өмірі
оңалады. Ұлылығы әділ елдің заңы да әділ - деп түйді ғұлама.
Әділеттілік құқықтың қорғалуы деп білді. Бұл көзқарас
күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Сол кезеңнің арнайы
заңгерлік жүйелерін тереңдеп зерттемей-ақ айтарымыз, заңдылық
ізгілік, тәжірибелік, міңез-құлық сияқты ерекше жағдайларға
байланысты әміршінің қабылдаған жарғысы мен кесімі де заңды
құқық талаптарын білдіреді.
Баласағұн әміршінің заңгерлік талаптарын жоғары бағалады.
Парасатты адамдарға тән жоғарғы қасиеттер – қайырымдылық,
әділеттілік және шыншылдық. Дәстүрі қалыптасқан түрік
қоғамында Парасат пен ұлылық егіз, парасаттылық негізінде
шыншылдық пен қайырымдылық салтанат құрды. Кім ізгілік, адамсүйгіштік
қасиетке бай болса, сол ел басшысы, әкім болуы керек. Ол
ізгілік қасиетімен бетке ұстар үлгі, тумысынан текті болуы керек.
Қайрымды, адал адамдар ата-баба салтын қадір тұтып,
олардың тәжірибесін құрметтеп, түсіністікпен қарайды. Олар бұл
тәжірибені сақтап, ұрпаққа мұра етті.
Дұрыс заңдар мен соған негізделген басқару ісі мемлекеттің
гүлденуіне әкеледі, тұрмыс жағдайы жалпы жұртың баюына,
қазынаның толуына, халықты бейбітшілік пен берекеге, молшылыққа
жеткізеді. Осы негізде Баласағұн мүліктік бағамен (ценза)
басқа, негізінен маманданған қызметтеріне байланысты қоғамның
әлеуметтік бағамының толық сипатын берді.
Сатушылар басқа елдермен және ел ішіндегі маңызды мемлекет
қызметін, тауар, (зат) алмасу қызметін атқарды. Ұлы жібек жолы
сауда қатынастарының және сауда түсімінің өсуіне мол
мүмкіндік жасады. Ойшыл саудагерлер Шығыстан Батысқа дейін
дүниені кезіп, тек қана өсуіне игі ықпал етеді деп білді.
Олардың сауда-саттығын рұқсат етуі керек, шет жерлік
керуендерді қолда ұстанған жөн, өйткені сауда жолға
қойылса, соғыс кетеді, шекаралық тайталас жойылып, тыныштық
орнайды.
Баласағұн мемлекетінің өзекті тірегі және ірге тасы
егіншілер мен көшпенді малшыларға айрықша мән берді.
Егіншілермен қарым-қатынас жасау керек деген арнайы тарау
жазды. Отырықшы тұрғындардың мәнін сипаттайды, одан жанның
бәрі пайда табады, - деген пікірге келді. Сонымен қатар
Оңтүстік Қазақстандағы және Жетісудағы көшпенділердің бір
жерге орнығып, егіншілікке ауысуының маңыздылығын көрсетті.
Тағам, киім, жүн, сарбаздардың ат-көлігін – керуен саудасы үшін
түйе беретін малшыларға айрықша маңыз берді. Олар не
сұраса – бер, не керек болса – ал, - деді. Сондықтан отырықшы
тұрғындар бірінші кезекте көшпенділер мен тауар алмасуға
байланысты байи бастады. Қала мен дала өзара бірін-бірі
толықтырады, сондықтан да малшылар мен егіншілер саяси достығы,
бейбіт арақатынасы қажет.
Баласағұн экономикалық бағдарламасы өсіп, отыратын салық
негізінде қоғамның барлық топтарының баюына көздейді. Оның
үстіне өндірушілердің жұмысқа ынтасы төмендемеу үшін алым
көлемі біртіндеп азаюға тиіс еді. Баласағұн салық көлемінің
азаюы халық өмірінің жақсару жолы деп қарады, өйткені
мұнда материалдық байлық қорланып, тауар сұранымы артар еді.
Жалпы ол бай халық бай мемлекет негізі деп түсінді. Бай
мемлекетте тұрғындардың аса кедей топтары –қайыршылар мен
үйсіздер болмауы керек. Басшылар кедей отандастарының қамын
ойлай, қоғам үйлесімін, тұрғындар қажетін салықтар есебімен
тауып отыруға міндетті.
Жүсіп Баласағұнның ұлы дастаны қазақ халқының қоғамдық
ойы тарихында зор рөл атқарды.
Асан Қайғы
Бұ Дүние – жайлы
ма,
О Дүние – жайлы
ма?
Деген оймен
айналып
Барам Асан
Қайғыға!
Иран-Ғайып.
ХХІ ғасыр басындағы адамзат тарихындағы елеулі оқиғалардың қатарына
үлкен қиындықтармен дүниеге қадам басып, керегесін бекітіп,
шаңырағын көтеріп жатқан тәуелсіз, демократиялық Қазақ
мемлекетінің тағдыры жатады. Бұл процестер мен үрдістер өзінің
бастауын тарих тереңінен сыздықтап тартқан тамырлардан
алады, талай азап пен қиындықтарды басынан өткерген
ғұлама – кейіпкерлердің іс-әрекеттерімен, мұрат-мақсаттарымен
астасып жатады.
Өткен тарихымыздың қиын да, қызық беттерін өз өмірлерімен
өрнектеген керемет тұлғалардың қатарына аты аңызға айналған
Асан Қайғы алты алашқа белгілі болды.
Көшпелілер философы (Ш.Уәлиханов), алты алаштың қамқор атасы
атанған Асан Қайғы тарихта болған тұлға. Шамамен алғанда
1361-1473 жылдары өмір сүрген Хасан Сәбитұлы Асан атаның
тарихы түптұлғасы.
Асан Қайғыны сол тарихи дәуірдің ғұламасы ретінде қазақ
халқының бірігуіне, жас мемлекетінің өмір салтын, аймағын
зерттеп білуге үлес қосқан тұлға деп тануға болады.
Асан Қайғының атын білмейтін қазақ тайпасы мен руы болған
емес, өйткені қазақтар өмір сүрген әрбір өңірдің сипаты
Асан туралы аңыздарда кездеседі. Ал қазақ үшін атамекен,
туған жер деген ұғымдар жалпы дүниетанымның діңдегі,
мәйегі болып келеді. Сондықтан Асан айтпай кеткен жерлердегі
қазақтар өздері-ақ аңызға қосып отырған, өлеңмен
өрнектелген.
Хасан Сәбитұлы не себептен Асан Қайғы деп аталып кеткен?
Әрине бұл сұраққа әр түрлі нұсқалармен жауаптар да
берілді. Оның қай-қайсының жаңы бар болуы мүмкін. Дегенменде,
шындыққа жақынырақ пікірді қазақтың белгілі ғалымы,
тарихшы-этнограф Әлкей Марғұлан айтқан деген ойдамыз. Ол
былай сипаттайды: Халық шежіресі бойынша, Асан Ата Майқы
бидің алтыншы әулеті еді деседі. Ол өзі Қорқыт сияқты
жұрт қамын жеп өткен дана, батагөй, кемеңгер кісі. Өзінің
ұзақ жасында халықтың қамын көп ойлап, уайым жеп өткендіктен
Асан Қайғы атанған.[3]Осыған ұқсас пікір белігілі тарихшы
Құрбанғали Халидұлының еңбектерінде де кездеседі[4]. Міне, бұл
тұжырымдардан Асан Атаның қайғысы жеке бастың уайымы емес,
халық үшін туған ердің үлкен жүрегінен шыққан ұмтылыстар
мен терең иірімдер көрінісі екенін байқаймыз.
Бүгінгі Егеменді елге жетуге дейін, біздің халық не
көрмеген, жер бетінде қаншама азап-қайғы болса, соның бәрінің
ащы дәмін тартқан. Мың өліп, мың тірілген (Ж. Молдағалиев).
Халық қамын ойлап күңіреген көрегендікпен болжағандығына
күмән келтіре алмаймыз.
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып жаман болар,
Қарағайдың басына шортан шығып,
Балалардың дәурені тамам болар, -
деп бір тоқтаса, мұнымен қоймай, ел арасының азып-тозып, бір-
біріне жақындығы, достығы, береке-бірлігінің болмайтындығын
толғаған:
Ол күнде қарындастан қайыр кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер.
Ұлың, қызың орысқа бодан болып,
Қайраң ел, есіл жұртым сонда не етер, -
деп ұлы жырау қалай дәл, терең айтқан.
Асан Қайғының өмір сүрген дәуірі ХІV ғасырдың аяғы
мен ХV ғасырдың екінші жартысына дейін, яғни Алтын Орданың
ыдырап, қазақ хандығының енді-енді қалыптаса бастаған шағы.
Қай халық болса да өзінің қоғам қайраткерлерін, көрнекті
ақын жырауларын, дана-ғұламаларын қастерлеп, құрметтеп, қадірлейтіні
белгілі. Ал Асан Қайғы тұлғасының өзгешелігі неде? Оның әлі
күнге дейін халық жүрегінде, ұлттың санасында мәнін
жоғалтпай, тілінде берік орын алуы кездейсоқ нәрсе емес.
Себебі қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлік,
әдет-ғұрыптық және дүниетанымдық айшықтарының қайнар көздері
осы Асан Қайғы сияқты ірі саңлақтардың шығармашылығымен, іс-
қимылдарымен тығыз байланысты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ ___________________ 3
I. Негізгі бөлім.
1.1 Әбу-Насыр Әл-Фараби__________________________ 4
1.2 Жүсіп Баласағұн__________________________ _____7
1.3 Асан Қайғы ___________________________________ 12
Қорытынды ___________________________________ _______25
Пайдаланылған әдебиеттер_________________________ ____26
Кіріспе
Бүгін Бостандық пен Тәуелсіздіктің арқасында өткенімізді
меңгеріп, қабылдап, түсініп, оның берік ірге тасына сүйене
отырып игеретін, бүкіл әлемдік өркениетте лайықты
орнымызды алатын сәт туды.
Жалпы адамзаттың өркениет қазынасына өз үлестерін
қосқан халықтардың бай мұраларын зерттеу – ғасырлар тереңінде
өздерінің ізгі ойларын ұсынған ұлы адамдардың есімдерін ғана
емес, әр ұлттың өзіне тән тарихын да көрсетеді. Басқа әлем
халықтары сияқты қазақтар да бай, дамыған мәдени-ғылыми
философиялық ойлары бар халық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты қазақ ойшылдарының қоғам
туралы ой-пікірлері, даналық сөздері, жыр-толғауларын кейінгі
ұрпаққа мұра етіп қалдыру.
Курстық жұмысты жазу барысында мен мынадай әдебиеттерді
пайдаландым:
• Қазақстан энциклопедиясының І-томында, осы ұлы ғұламалардың
өмірі мен еңбектері туралы айтылады.
• Қазақ даласының ойшылдары кітаптарында, ІХ-ХІІ ғғ, ХІІІ-ХV
ғасырлардағы қазақ ойшылдарының қоғам туралы пікірлері айтылады.
• Әл-Фараби және Абай кітабында автор Әл-Фарабиді қазақ халықының
ойшылы, философы, ғалымы ретінде шеберлікпен көрсете білген.
• Адам және Қоғам кітабында, адам және қоғам, адамның адамдық
сапасы, бостандығы, міңез-құлқы, кісілік қасиеттері, өзара
қатынасы туралы айтылған.
Осы әдебиеттер арқылы қазақ даласы ойшылдарының кейінгі ұрпаққа
қалдырған асыл мұраларымен таныса аласыздар.
Әбу-Насыр Әл-Фараби
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең
ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, бүкіл Шығыс
ғалымдары Аристотельден кейінгі екінші ұстазымыз деп таныған,
Әбу-Насыр Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға
барып құятын өңірдегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің
толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Ибн-Мұхаммед Ибн Ұзлағ Ибн Тархан Әл-
Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан болған. Туған жері
қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабта Барба-Фараб деп атап
кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан
Әбунасыр атанған.
Әл-Фараби - өз заманының тынысын өте нәзік сезінген адам. Ол
адамдар қызметінде ақыл-парасаттың рөлін өте жоғары көтеріп,
халықтар арасындағы түсініспеушілік, тартыс-ұрыстардың орынсыз,
мағынасыз нәрсе екенін айта келіп, адамдар өз ақыл-парасатының
арқасында келісімге келіп, жер бетінде тыныштық, бақытқа тек ақыл-
парасат арқылы жетуге болады, деп адамдардың мүмкіндігін, күш-жігерін
жоғары бағалады. Шын бақытқа жету үшін адам өзін үнемі
жетілдіріп отыруы тиіс, тек ізденіс білімнің арқасында ғана
адамдар шын бақытқа ие бола алады,[1] - деп айтқан бабамыздың
ұлы сөздері бүгінгі таңда да біздің өмірімізбен үндесіп, өз
мәнін жойған жоқ. Әл-Фарабиден кейін де қазақ жерінде
талай-талай ғұламалар, ойшылдар дүниеге келді. Олар ұлы даланы
әлемге танытты, Фарабиді өздеріне ұстаз тұтты.
Әл-Фараби өзінің Азаматтық саясат кітабында адам саяси
бірлестіктерге енгенде өзіне саяси немесе азаматтық орнын
белгілеп алғанда ғана қойған мақсатына жетуі мүмкін дейді.
Адам ақыл-парасатының, әрекетінің, қабілетінің жоғарғы
дәрежеде көтерілген жағдайында ғана ақыл-парасаттың биік
сатысына көтеріле алады. Фараби әрекетшіл ақыл-парасатты адал
рух, қасиетті рух және осындай атаулармен атаған жөн, - деді.
Ақыл-парасат күшінің жәрдемімен адам ғылымдар мен өнерлерді
меңгереді және мінез-құлықтар мен әрекеттердің жамандарынан
жақсыларын ажыратады. Осының көмегімен ол нені істеу, нені
істемеу керек екенін пайымдап, сонымен бірге пайдалы мен
зияндының, жағымды мен жағымсыздық айырмасын танитын болады, -
деп ұлы ғалым адамдарды білімге, ақыл-парасаттылыққа,
адамгершілікке шақырады.
Ұлы ғұлама, адам ақыл-ойының жан-жақты жетілуінің нәтижесінде
табиғат пен қоғам сырын толық біліп алуына мүмкіндігі бар
екенін айта келіп, адамзат қоғамындағы барлық мәселелерді
шешуде, танып-білуде, қабілетті ең басты күш ақыл-парасат деп
білді.
Әл-Фараби Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері деген
кітабында: Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдалуына,
ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсылық пен жаман қылықты
айыруына көмектесетін күш. Бұл күш – практикалық күш. Практикалық
күш – адамның дүниеде бар және қасиет жағынан біздің
жасауымызға немесе бір қалыптан екінші қалыпқа өзгертуімізге
келмейтін заттарды танып білуіне көмектесетін күш - деп, адам
ақыл-ойының дүниені танып білуде ерекше орын алатындығын
бас көрсетті. Ол адам ақыл-парасаттының құдіретін барынша жоғарғы
дәріптейді. Ғылым мен білімді, өнерді паш етіп, ғылымның
философиялық-логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шықты.
Адамдардың бір-бірінен айырмашылығы – олардың
интеллектуалдылығында. Сондықтан ғылымның кейбір саласы жөнінде
зерделілігімен ой тұжырымы әбден жетілген адамдар істердің
сол саласы бойынша үлкен беделге ие болады. Беделді (адам)
дегеніміз, егер ол бір мәселе хақында пікір айтса да, оның
пікірі даусыз қабылданады және тексеруді қажет етпейді. Адам
бұл қасиетке тек ұлғая келе ие болады, өйткені, жанның бұл
бөлшегі тек ұзақ уақыт бойында жинақталады және ол адамда
ілгеріде айтылған ой қорытындыларымен нығая түседі.[2]
Фараби Бақыт жолына сілтеу атты трактатында бақытқа, оған
жетуге бастайтын жолға айрықша назар аударады. Әл-Фараби:
өлгеннен кейінгі баянсыз бақыт туралы емес, тірі адамның
бақыты туралы айтады. Оған жету үшін адам өзін-өзі
жетілдіріп отыруға тиіс екен, адам тек ақиқатты, айналадағы
дүниені танып білу арқылы жетіледі деп түйін жасайды.
Әл-Фарабидің азаматтық, саяси, адам, қоғам жөніндегі ойлары
да, оның Фасул ал мадани (Мемлекеттік қайраткердің нақыл
сөздері) трактатында қаралады.
Әл-Фараби адам міндетті түрде істер істеп, мұның төлеуін
күтсе, онда адам бұл істерін жамандыққа айналдырады.
Әл-Фарабидің әлеуметтік-этникалық, саяси көзқарасынан бүгінгі
қоғамның көріністеріне пайдалы да тиесілі үндестік табамыз.
Адам, мемлекет, ел басқару жөніндегі Фарабидің өз заманында
айтылған құнды пікірлерінің қазіргі таңда да қаншалықты маңызы
барлығына көз жеткізіп отырмыз.
Жүсіп Баласағұн
ІХ-ХІІ ғасырларда Жетісу қоғамдық ой-дүниесіндегі көрнекті
тұлғалардың бірі Жүсіп Баласағұн болды.
Түрік және парсы мәдениетінің нәрлі ұйытқысында
туындап, араб дүниетанымының қуатты ықпалымен толысқан ойшыл
өз шығармашылығында адамның қоғамдағы орны мен қызметін
түсінуге ұмтылып мінсіз қоғам жайындағы өзінің биік
философиялық мұраттарын дүниеге келтірді. Оның Құтты білік атты
кітабы – түрік сөздерімен жазылған өмірлік ақыл-ойдың
философиялық ескерткіші.
Жүсіп Баласағұн 1015 (1016) жж. қазіргі Шу өзенінің бойындағы
Баласағұн, кейде Құз Орда деп аталатын қалада атақты түрік
әкімнің отбасында дүниеге келді.
Түрік білімімен қатар парсы-тәжік және соғды бастауларын
қамтыған терең білім алды.
Баласағұн өз еңбегін түркі династиясының аса гүлденген
кезеңі – Қараханидтер дәуірінде жазды.
Құдатғу білік (Құтты білік) 1069 жылы автор Қашқар қаласына
қызмет бабымен ауысқанда жазды. Қараханид Сарайы 85 тарау,
6,520 бәйіттен тұратын және 124 қосымша бәйіттен тұратын
еңбекті жоғарғы бағалап, Баласағұнға бас кемеңгер, сарай
министрі атағын берді.
Бұл еңбекте ғылым мен мәдениеттің әр қилы салалары саяси
жағының басымдылығымен әр қырынан ашылды, мінсіз қоғам
қағидалары беріліп, үлкен өмірлік деректер жалпыланып, жазушы
өмірінің дүниетанымының негіздері ашылды. Белгілі бір теориялық
тұжырымдар негізінде адамның өмір сүруінің нақты күнделікті
бағыттары министрге, қолбасшыға, хатшыға, елшіге, қазынашыға,
жазушы, жылнамашы, шарап құюшы, аспаз, ғалым, емші, балгер және
т.б. тән қасиеттерді сипаттағанда нақты көрініс тапты.
Шығармада көтерілген әр түрлі қоғамдық топтарға жататын әр
түрлі адамдар арасындағы қоғамдық мінез-құлық ережелері,
билеуші мен бағынушы арасындағы қатынас қағидалары қоғамның
әлеуметтік орнын айқындауда белгілі рөл атқарады. Өйткені,
жүйелі түзілген адамгершілік қатынастардың қажеттілігін ашты. Мұнда
қоғамда сол кездің өзінде бар әлеуметтік шындық көрініс
тапты. Сондықтан да адам мен қоғамның айқын да нақты
философиясы көзге көрінеді.
Бұл парасат, әділет пен бақыт жайлы сұрақтарға өзіндік
ізденістерімен түбірлі жауап берген Құтты біліктің орны мен
маңызын айқындауға мүмкіндік береді. Танымның бастау көзі
ретінде әділеттілік пен бостандыққа ұмтылу алынады. Ықылым
заманнан бері таным белгісі саналған әділеттілік пен
бостандықты білдіретін қайықтың қос ескегін күрей тартқан
адам бейнесі еске түседі. Әділет дами келе заңдылықты
ұғынуға, бостандыққа ұмтылуға, өзін-өзі тануға, сана-сезімге
әкеледі. Заңдылық жолымен одан әрі даму соның ықпалымен
кеңістік пен уақыт категориясын ұғынуға әкеледі, ал сана-
сезім символ мен сан ұғымдарына ұласады.
Философ білікті, парасатты адамдарды қоғам өз дәрежесінде
бағаламайтынын, бұл дүниеде ашкөз надандардың ұтатының, олар
пайдакүнемдік пен парасатқа, білімге, адам тағдырына, адамзаттық
мұраттарға көз жұма қарайтынын айтады.
Бұл жағдайды түзеу үшін өмірдің бар салаларына білім
нұрын сеуіп, қараңғы халықтың көзін ашып, оларды бұл дүниелік
күйкі әрекеттерден серпілту керек.
Білім - өмір нәрі, парасат – ғаламат сарайы екендігін, оған
ұмтылғандар мақұрым қалатының адамдар білмейді, деді Баласағұн.
Әлеуметтік сатының әрбір деңгейінде адамдар білімді болуы керек.
Танымның шегі жоқ, парасат ғылым мен адамзаттың терең
болмысына бойлай алады. Ойшылға парасаттың орасан зор
қуатына терең сену тән болды.
Әділеттілік – билік негізі. Бектер адал болса, ел өмірі
оңалады. Ұлылығы әділ елдің заңы да әділ - деп түйді ғұлама.
Әділеттілік құқықтың қорғалуы деп білді. Бұл көзқарас
күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Сол кезеңнің арнайы
заңгерлік жүйелерін тереңдеп зерттемей-ақ айтарымыз, заңдылық
ізгілік, тәжірибелік, міңез-құлық сияқты ерекше жағдайларға
байланысты әміршінің қабылдаған жарғысы мен кесімі де заңды
құқық талаптарын білдіреді.
Баласағұн әміршінің заңгерлік талаптарын жоғары бағалады.
Парасатты адамдарға тән жоғарғы қасиеттер – қайырымдылық,
әділеттілік және шыншылдық. Дәстүрі қалыптасқан түрік
қоғамында Парасат пен ұлылық егіз, парасаттылық негізінде
шыншылдық пен қайырымдылық салтанат құрды. Кім ізгілік, адамсүйгіштік
қасиетке бай болса, сол ел басшысы, әкім болуы керек. Ол
ізгілік қасиетімен бетке ұстар үлгі, тумысынан текті болуы керек.
Қайрымды, адал адамдар ата-баба салтын қадір тұтып,
олардың тәжірибесін құрметтеп, түсіністікпен қарайды. Олар бұл
тәжірибені сақтап, ұрпаққа мұра етті.
Дұрыс заңдар мен соған негізделген басқару ісі мемлекеттің
гүлденуіне әкеледі, тұрмыс жағдайы жалпы жұртың баюына,
қазынаның толуына, халықты бейбітшілік пен берекеге, молшылыққа
жеткізеді. Осы негізде Баласағұн мүліктік бағамен (ценза)
басқа, негізінен маманданған қызметтеріне байланысты қоғамның
әлеуметтік бағамының толық сипатын берді.
Сатушылар басқа елдермен және ел ішіндегі маңызды мемлекет
қызметін, тауар, (зат) алмасу қызметін атқарды. Ұлы жібек жолы
сауда қатынастарының және сауда түсімінің өсуіне мол
мүмкіндік жасады. Ойшыл саудагерлер Шығыстан Батысқа дейін
дүниені кезіп, тек қана өсуіне игі ықпал етеді деп білді.
Олардың сауда-саттығын рұқсат етуі керек, шет жерлік
керуендерді қолда ұстанған жөн, өйткені сауда жолға
қойылса, соғыс кетеді, шекаралық тайталас жойылып, тыныштық
орнайды.
Баласағұн мемлекетінің өзекті тірегі және ірге тасы
егіншілер мен көшпенді малшыларға айрықша мән берді.
Егіншілермен қарым-қатынас жасау керек деген арнайы тарау
жазды. Отырықшы тұрғындардың мәнін сипаттайды, одан жанның
бәрі пайда табады, - деген пікірге келді. Сонымен қатар
Оңтүстік Қазақстандағы және Жетісудағы көшпенділердің бір
жерге орнығып, егіншілікке ауысуының маңыздылығын көрсетті.
Тағам, киім, жүн, сарбаздардың ат-көлігін – керуен саудасы үшін
түйе беретін малшыларға айрықша маңыз берді. Олар не
сұраса – бер, не керек болса – ал, - деді. Сондықтан отырықшы
тұрғындар бірінші кезекте көшпенділер мен тауар алмасуға
байланысты байи бастады. Қала мен дала өзара бірін-бірі
толықтырады, сондықтан да малшылар мен егіншілер саяси достығы,
бейбіт арақатынасы қажет.
Баласағұн экономикалық бағдарламасы өсіп, отыратын салық
негізінде қоғамның барлық топтарының баюына көздейді. Оның
үстіне өндірушілердің жұмысқа ынтасы төмендемеу үшін алым
көлемі біртіндеп азаюға тиіс еді. Баласағұн салық көлемінің
азаюы халық өмірінің жақсару жолы деп қарады, өйткені
мұнда материалдық байлық қорланып, тауар сұранымы артар еді.
Жалпы ол бай халық бай мемлекет негізі деп түсінді. Бай
мемлекетте тұрғындардың аса кедей топтары –қайыршылар мен
үйсіздер болмауы керек. Басшылар кедей отандастарының қамын
ойлай, қоғам үйлесімін, тұрғындар қажетін салықтар есебімен
тауып отыруға міндетті.
Жүсіп Баласағұнның ұлы дастаны қазақ халқының қоғамдық
ойы тарихында зор рөл атқарды.
Асан Қайғы
Бұ Дүние – жайлы
ма,
О Дүние – жайлы
ма?
Деген оймен
айналып
Барам Асан
Қайғыға!
Иран-Ғайып.
ХХІ ғасыр басындағы адамзат тарихындағы елеулі оқиғалардың қатарына
үлкен қиындықтармен дүниеге қадам басып, керегесін бекітіп,
шаңырағын көтеріп жатқан тәуелсіз, демократиялық Қазақ
мемлекетінің тағдыры жатады. Бұл процестер мен үрдістер өзінің
бастауын тарих тереңінен сыздықтап тартқан тамырлардан
алады, талай азап пен қиындықтарды басынан өткерген
ғұлама – кейіпкерлердің іс-әрекеттерімен, мұрат-мақсаттарымен
астасып жатады.
Өткен тарихымыздың қиын да, қызық беттерін өз өмірлерімен
өрнектеген керемет тұлғалардың қатарына аты аңызға айналған
Асан Қайғы алты алашқа белгілі болды.
Көшпелілер философы (Ш.Уәлиханов), алты алаштың қамқор атасы
атанған Асан Қайғы тарихта болған тұлға. Шамамен алғанда
1361-1473 жылдары өмір сүрген Хасан Сәбитұлы Асан атаның
тарихы түптұлғасы.
Асан Қайғыны сол тарихи дәуірдің ғұламасы ретінде қазақ
халқының бірігуіне, жас мемлекетінің өмір салтын, аймағын
зерттеп білуге үлес қосқан тұлға деп тануға болады.
Асан Қайғының атын білмейтін қазақ тайпасы мен руы болған
емес, өйткені қазақтар өмір сүрген әрбір өңірдің сипаты
Асан туралы аңыздарда кездеседі. Ал қазақ үшін атамекен,
туған жер деген ұғымдар жалпы дүниетанымның діңдегі,
мәйегі болып келеді. Сондықтан Асан айтпай кеткен жерлердегі
қазақтар өздері-ақ аңызға қосып отырған, өлеңмен
өрнектелген.
Хасан Сәбитұлы не себептен Асан Қайғы деп аталып кеткен?
Әрине бұл сұраққа әр түрлі нұсқалармен жауаптар да
берілді. Оның қай-қайсының жаңы бар болуы мүмкін. Дегенменде,
шындыққа жақынырақ пікірді қазақтың белгілі ғалымы,
тарихшы-этнограф Әлкей Марғұлан айтқан деген ойдамыз. Ол
былай сипаттайды: Халық шежіресі бойынша, Асан Ата Майқы
бидің алтыншы әулеті еді деседі. Ол өзі Қорқыт сияқты
жұрт қамын жеп өткен дана, батагөй, кемеңгер кісі. Өзінің
ұзақ жасында халықтың қамын көп ойлап, уайым жеп өткендіктен
Асан Қайғы атанған.[3]Осыған ұқсас пікір белігілі тарихшы
Құрбанғали Халидұлының еңбектерінде де кездеседі[4]. Міне, бұл
тұжырымдардан Асан Атаның қайғысы жеке бастың уайымы емес,
халық үшін туған ердің үлкен жүрегінен шыққан ұмтылыстар
мен терең иірімдер көрінісі екенін байқаймыз.
Бүгінгі Егеменді елге жетуге дейін, біздің халық не
көрмеген, жер бетінде қаншама азап-қайғы болса, соның бәрінің
ащы дәмін тартқан. Мың өліп, мың тірілген (Ж. Молдағалиев).
Халық қамын ойлап күңіреген көрегендікпен болжағандығына
күмән келтіре алмаймыз.
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып жаман болар,
Қарағайдың басына шортан шығып,
Балалардың дәурені тамам болар, -
деп бір тоқтаса, мұнымен қоймай, ел арасының азып-тозып, бір-
біріне жақындығы, достығы, береке-бірлігінің болмайтындығын
толғаған:
Ол күнде қарындастан қайыр кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер.
Ұлың, қызың орысқа бодан болып,
Қайраң ел, есіл жұртым сонда не етер, -
деп ұлы жырау қалай дәл, терең айтқан.
Асан Қайғының өмір сүрген дәуірі ХІV ғасырдың аяғы
мен ХV ғасырдың екінші жартысына дейін, яғни Алтын Орданың
ыдырап, қазақ хандығының енді-енді қалыптаса бастаған шағы.
Қай халық болса да өзінің қоғам қайраткерлерін, көрнекті
ақын жырауларын, дана-ғұламаларын қастерлеп, құрметтеп, қадірлейтіні
белгілі. Ал Асан Қайғы тұлғасының өзгешелігі неде? Оның әлі
күнге дейін халық жүрегінде, ұлттың санасында мәнін
жоғалтпай, тілінде берік орын алуы кездейсоқ нәрсе емес.
Себебі қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлік,
әдет-ғұрыптық және дүниетанымдық айшықтарының қайнар көздері
осы Асан Қайғы сияқты ірі саңлақтардың шығармашылығымен, іс-
қимылдарымен тығыз байланысты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz