Заттық іс-әрекет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I Бөлім. Заттық іс.әрекет түсінігі, түрлері және оның даму факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4.10
1.1. Құрал.сайманмен іс.әрекет жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.11
1.2. Балаларда іс.әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуы ... ... ... ... ... ... 11.15
1.3. Сана. Сананың пайда болуы. Баланың сана.сезімі ... ... ... ... ... ... ... . 15.16
II Бөлім. Заттық әрекет арқылы баланың сана.сезімін дамыту ... ... ... . 17.21
2.1. Балалардың затпен әрекет жасауының жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 21.22
2.2. Затпен әрекет жасаудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 22.23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
I Бөлім. Заттық іс.әрекет түсінігі, түрлері және оның даму факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4.10
1.1. Құрал.сайманмен іс.әрекет жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.11
1.2. Балаларда іс.әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуы ... ... ... ... ... ... 11.15
1.3. Сана. Сананың пайда болуы. Баланың сана.сезімі ... ... ... ... ... ... ... . 15.16
II Бөлім. Заттық әрекет арқылы баланың сана.сезімін дамыту ... ... ... . 17.21
2.1. Балалардың затпен әрекет жасауының жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 21.22
2.2. Затпен әрекет жасаудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 22.23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақсатан» атты Қазақсатан халқына жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің келесі он жылға арналған бағыт-бағдарын айқындап берген болатын. Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен психология қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үздіксіз тәрбие негізінің бастау бұлағы мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Қазақсатан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттері тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше көңіл бөліп отыр.
Зерттеудің мақсаты. Балабақшада балаларды затпен әрекет ету арқылы баланың сана-сезімін дамыту
Зерттеудің міндеті:
- Балалар бақшасында затпен әрекет етудің әдістері мен тәсілдерін қолдану
- Балалардың затпен әрекет ету арқылы сана-сезімін дамыту жолдары
- Мектепке дейінгі мекемеде балалардың затпен әрекет арқылы тіл байлығын жетілдірудің жолдары
Зерттеудің теориялық қолданымы.
Мектеп алды топтағы балалардың заттарды қабылдауы бойынша, олармен әрекет етуі арқылы сана-сезімінің дамуы, заттық әрекет туралы ұғым, сананың пайда болуы.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қабылдаудың жаңа іс-әрекеттерін игеруі заттық қимылды орындай отырып, көзбен байқап, бағдарлауға көшуінен көрінеді. Ол керек заттар мен оның бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әрекетті алдын – ала байқап қарамай-ақ бірден жүзеге асырады. Затты басқа нәрсемен салыстыра зерттеу неғұрлым жан-жақты болады, бала көзіне түскен әлдебір жеке белгілермен қанағаттанып қалмайды. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру заттарды бұрын картиналарға, фотографияларға қарап, жеке белгілерін салыстыра тануы оның сана-сезімінің дамуына себеп болады.
Қазақсатан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттері тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше көңіл бөліп отыр.
Зерттеудің мақсаты. Балабақшада балаларды затпен әрекет ету арқылы баланың сана-сезімін дамыту
Зерттеудің міндеті:
- Балалар бақшасында затпен әрекет етудің әдістері мен тәсілдерін қолдану
- Балалардың затпен әрекет ету арқылы сана-сезімін дамыту жолдары
- Мектепке дейінгі мекемеде балалардың затпен әрекет арқылы тіл байлығын жетілдірудің жолдары
Зерттеудің теориялық қолданымы.
Мектеп алды топтағы балалардың заттарды қабылдауы бойынша, олармен әрекет етуі арқылы сана-сезімінің дамуы, заттық әрекет туралы ұғым, сананың пайда болуы.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қабылдаудың жаңа іс-әрекеттерін игеруі заттық қимылды орындай отырып, көзбен байқап, бағдарлауға көшуінен көрінеді. Ол керек заттар мен оның бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әрекетті алдын – ала байқап қарамай-ақ бірден жүзеге асырады. Затты басқа нәрсемен салыстыра зерттеу неғұрлым жан-жақты болады, бала көзіне түскен әлдебір жеке белгілермен қанағаттанып қалмайды. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру заттарды бұрын картиналарға, фотографияларға қарап, жеке белгілерін салыстыра тануы оның сана-сезімінің дамуына себеп болады.
1. Алдамұратов. «Жантану негіздері».- Алматы, 2001ж
2. Бектенгалиева С. Х. «Балабақшада психологиялық қызмет жұмысын ұйымдастыру».- Алматы, 2003ж
3. Валиева М. «Білім беру технологиялары».-Алматы, 2002ж
4. Жарықбаева Қ. «Жантану негіздері».-Алматы, 2001
5. Көмекбаева Л. К. «Психологиялық қызметті ұйымдастыру».-Алматы.2003ж
6. Мухина В. С. «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы».-Алматы, 1986ж
7. Федоренко Л. П. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы».-Алматы, 1981ж
8. Сәбет Бап-Баба «Жалпы психология».-Алматы, 2006ж
9. Жарықбаев Қ. «Психология».-Алматы, 1993ж
10. Жақыпов С. М. «Жалпы психологияға кіріспе».-Алматы, 2007ж
11. Гоноболин Ф. Н. «Психология».-Алматы, 1976ж
12. Жарықбаев Қ. «Қазақ психологиясының тарихы».-Алматы, 1996ж
13. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 2 томы
14. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 10томы
15. Бабаев С. Б. «Бастауыш мектеп педагогикасы».-Алматы, 2007ж
16. Ядешко В. И мен Сохин Ф. А. «Мектепке дейінгі педагогика».-Алматы, 1982ж
17. Нұрмұхамбетова Т. Р. «Тәжірибелік психология».-Шымент, 2006ж
18. Отбасы және балабақша 2001 №2 /8/.
19. Отбасы және балабақша 2001 №3
20. Отбасы және балабақша 2005 №2 /9/.
21. Отбасы және балабақша 2006 №5
22. «Балбөбек» бағдарламасы Алматы 2000 ж. /10/.
23. Ұлттық ұлағат. 2005ж. /6/.
24. Ұлағат 2005 №8
25. Парасат 2003 №5
2. Бектенгалиева С. Х. «Балабақшада психологиялық қызмет жұмысын ұйымдастыру».- Алматы, 2003ж
3. Валиева М. «Білім беру технологиялары».-Алматы, 2002ж
4. Жарықбаева Қ. «Жантану негіздері».-Алматы, 2001
5. Көмекбаева Л. К. «Психологиялық қызметті ұйымдастыру».-Алматы.2003ж
6. Мухина В. С. «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы».-Алматы, 1986ж
7. Федоренко Л. П. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы».-Алматы, 1981ж
8. Сәбет Бап-Баба «Жалпы психология».-Алматы, 2006ж
9. Жарықбаев Қ. «Психология».-Алматы, 1993ж
10. Жақыпов С. М. «Жалпы психологияға кіріспе».-Алматы, 2007ж
11. Гоноболин Ф. Н. «Психология».-Алматы, 1976ж
12. Жарықбаев Қ. «Қазақ психологиясының тарихы».-Алматы, 1996ж
13. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 2 томы
14. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 10томы
15. Бабаев С. Б. «Бастауыш мектеп педагогикасы».-Алматы, 2007ж
16. Ядешко В. И мен Сохин Ф. А. «Мектепке дейінгі педагогика».-Алматы, 1982ж
17. Нұрмұхамбетова Т. Р. «Тәжірибелік психология».-Шымент, 2006ж
18. Отбасы және балабақша 2001 №2 /8/.
19. Отбасы және балабақша 2001 №3
20. Отбасы және балабақша 2005 №2 /9/.
21. Отбасы және балабақша 2006 №5
22. «Балбөбек» бағдарламасы Алматы 2000 ж. /10/.
23. Ұлттық ұлағат. 2005ж. /6/.
24. Ұлағат 2005 №8
25. Парасат 2003 №5
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I Бөлім. Заттық іс-әрекет түсінігі, түрлері және оның даму
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-10
1.1. Құрал-сайманмен іс-әрекет
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-11
1.2. Балаларда іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... 11-15
1.3. Сана. Сананың пайда болуы. Баланың сана-
сезімі ... ... ... ... ... ... ... . 15-16
II Бөлім. Заттық әрекет арқылы баланың сана-сезімін дамыту ... ... ... . 17-
21
2.1. Балалардың затпен әрекет жасауының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 21-22
2.2. Затпен әрекет жасаудың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .. 22-23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев:
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақсатан атты Қазақсатан халқына жолдауында еліміз
дамуының жаңа кезеңінің келесі он жылға арналған бағыт-бағдарын айқындап
берген болатын. Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты
жетілген, бойында ұлттық сана мен психология қалыптасқан парасатты азамат
тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті. Замана
алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие
мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен
туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үздіксіз тәрбие
негізінің бастау бұлағы мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала
тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен
берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-
жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала
табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Қазақсатан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі
мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттері тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше
көңіл бөліп отыр.
Зерттеудің мақсаты. Балабақшада балаларды затпен әрекет ету арқылы
баланың сана-сезімін дамыту
Зерттеудің міндеті:
- Балалар бақшасында затпен әрекет етудің әдістері мен тәсілдерін
қолдану
- Балалардың затпен әрекет ету арқылы сана-сезімін дамыту жолдары
- Мектепке дейінгі мекемеде балалардың затпен әрекет арқылы тіл
байлығын жетілдірудің жолдары
Зерттеудің теориялық қолданымы.
Мектеп алды топтағы балалардың заттарды қабылдауы бойынша, олармен
әрекет етуі арқылы сана-сезімінің дамуы, заттық әрекет туралы ұғым, сананың
пайда болуы.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қабылдаудың жаңа іс-әрекеттерін игеруі заттық қимылды орындай
отырып, көзбен байқап, бағдарлауға көшуінен көрінеді. Ол керек заттар мен
оның бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әрекетті алдын – ала байқап
қарамай-ақ бірден жүзеге асырады. Затты басқа нәрсемен салыстыра зерттеу
неғұрлым жан-жақты болады, бала көзіне түскен әлдебір жеке белгілермен
қанағаттанып қалмайды. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру заттарды бұрын
картиналарға, фотографияларға қарап, жеке белгілерін салыстыра тануы оның
сана-сезімінің дамуына себеп болады.
I Заттық әрекет түсінігі, түрлері және оның даму факторлары.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ал ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін, - дейді Әл-Фараби, - біздің соған баратын
жолымыз қандай болу керек екенін ...анықтап алуға тиіспіз. Адам іс-әрекеті
– күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың
әрекеттердің жүйесі кіреді.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады. Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп сана мен іс-
әрекетің бірлігі, психиканың сі-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан.
Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі
қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде
түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы адам баласының
белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық
ерекшіліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат
болады. Мәселен, кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар-
құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қатынас
жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі
түсінікті. Ойын, баланың түрлі қасиеттерін дамытады, қабілеті, белсенділігі
өте жақсы байқалады.Ойында бала қандай болса өскеннен кейін жұмыста
көбінесе сондай болады. Сондықтан, келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын
ойын арқылы болады.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет.Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері болады. Тәрбиешіге, не
оқитын адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өсетіндіктен,
оның оқуға деген қатынасы да өзгеріп отырады. Білім игеру үлкен
саналылықты, өз бетімен жұмыс істеп үйренуді, өз мінез-құлқын меңгеруді
керек етеді. Бала не үшін оқитындығын бар сана-сезімімен ұғынбайынша , оған
оқудағы формализмнен құтылу қиын болады.
Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын мотивтер балада бірден пайда
бола қоймайды.Бастапқыда бұлар өте қарапайым болып келеді. Баланың жасы
өскен сайын оның оқу мотивтерінің де мазмұны өседі.
Еңбек – адам психикасын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі болып табылады. Еңбек адам тіршілігінің арқайы, оның өмір сүруінің
басты шарты. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына қалайша әсер
ететіндігі жөнінде К. У. Ушинский: ...Еңбек тән мен рухани адам
жаратылысының және жер бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына
айналады, ол адам тәнінің, адамгершілігі мен ақыл-ойының жетілуінің
жағдайы, оның адамгершілік ар-ұяты, бостандығы және ақыр-аяғында қуанышы
мен бақыты болып табылады дейді.
Жас баланың еңбек дағдалары жанұяда қалыптаса бастайды. Тіпті екі-үш
жастағы балалардың шешініп, киінуіне де, ойыншықтарын жинап қоюында да
еңбек процесінің элементтері бар. Мектепке дейінгі бала үй ішіне
қолғабыстигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді
т. б. Осы айтылғандардың бәрі – еңбек процесінің нақты көріністері. Баланың
жасы өскен сайын, еңбек дағдылары да қалыптаса бастайды, оның шеңбері
кеңейіп, мазмұны тереңдейді.
Іс-әрекет – бұл қосылу емес, субьектінің материалдық, денелік өмірінің
көп молекулалы бірлігі. Тым тар мағынады айтқанда, яғни бұл – психикалық
бейнелеумен жанамаланған психологиялық дәрежедегі өмір бірлігі. Оның нақты
функциясы – субьектіні әрдайым заттық дүниеге бағыттап отыру. Басқаша
айтқанда, іс-әрекет – бұл реакция және оның жиынтығы емес - өз дамуы,
өзінің ішкі алмасуы мен айналуы, құрылымы бар жүйе. Психологияға іс-әрекет
дәрежесін кірістіру психологиялық білімнің бүкіл ұғымдық құрылысын
өзгертеді. Бірақ ол үшін осы категорияның маңызды байланыстылығы
мәнанықтауларының барлығын толығымен алу қажет: оның құрылымын,
спецификалық динамикасын, алуан түрлі формалардағы қалпын қамтыған жөн.
Басқаша айтқанда, психологиядағы іс-әрекет категориясының алатын орны
қандай болмақ деген мәселе қойылып отыр. Бұның өзінен бірқатар шешілмеген
теориялық мәселелер туындап жатады. Әрине, менің олардың тек кейбіреуін
ғана қарастыруға мүмкіндігім бар.
Адам психологиясы айналадағы адамдардың арасында, олармен бірлестікте
және өзара әрекеттестікте немесе олармен тығыз, етене байланысып,
айналадағы сыртқы заттар дүниесі арасында жүретін немесе ашық түрдегі ұжым
жағдайындағы нақты индивидтердің іс-әрекетімен байланысты. Алайда іс-
әрекет қандай жағдай мен тұрпатта өтпесін, қандай құрылымды болмасын, оны
қоғамдық қатынастардан, қоғам өмірінен бөлек қарастыруға болмайды. Өзінің
алуан түрлілігіне қарамастан, индивидтің іс-әрекеті қоғамдық қатынастар
жүйесіне қосылған дүйе болып табылады. Бұл қатынастардан тыс адамның іс-
әрекеті мүлдем жоқ, ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Іс-әрекеттің
бейнесі, ең алдымен, материалдық және рухани қарым-қатынастың түрлері мен
әдістері арқылы анықталады. Ал олар болса, өз кезегінде, өндірістің дамуы
барысында қалыптасып отырады және нақты адамдардың іс-әрекетінде жүзеге
асырылады.
Әрине, әрбір жеке адамның іс-әрекеті оның қоғамда алып отырған орнына,
жағдайы мен мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Әсіресе адамның іс-әрекетін адам мен аған қарсы тұрған қоғам
арасындағы қарым-қатынас ретінде түсінуден аулақ болған жөн. Өйткені соңғы
жылдары психологиядағы белең алған позитивтік тұжырымдамалардың арқасында
адамды қоғамға қарсы қою идеясы көптеп таралуда. Ол бойынша, жануар сыртқы
ортасына қалай бейімделсе, адам да қоғамға сыртқы ортаретінде қарап, өмір
сүру үшін, бұл әлемде өз орнын табу үшін бейімделуі қажет. Осы тұрғыдан
адамның іс-әрекеті, мәселен, референттік топтың бағалауы арқылы көрінетін
қолдаудың нәтижесінде пайда болады. Алайда қоғам – бұл адамның өз іс-
әрекетін бейімдейтін сыртқы жағдайлар ғана емес, бұл сыртқы жағдайлардың
өзі сол іс-әрекеттің мотиві мен мақсатына айналып болып отыр.
Жалпы айтқанда, қоғам өзін құрайтын индивидтердің іс-әрекетін
айқындаумен айналысады. Әрине, іс-әрекет мұнад тек қоғамның қатынастары
мен мәдениетін тұлғаландыруға бағытталған деу дұрыс емес. Өйткені оларды
байланыстыратын күрделі айналулар мен алмасулар бар. Тек индивид
психикасының әлеуметтенуі ұғымымен ғана шектеліп қалған психология үшін
мұнан былайғы талдаусыз айналулар нағыз құпия күйінде қалуда. Бұл
психологиялық құпия тек адам іс-әрекетінің пайда болуы мен оның ішкі
құрылымын зерттеу барысында ғана ашылмақшы.
Іс-әрекеттің заттылығы оның негізгі немесе айқындаушы сипаттамасы
болып есептеледі. Іс-әрекет ұғымының өзінде-ақ оның заты көрсетілген.
Былайша затсыз іс-әрекет сөзі мағынасынан айырылған. Іс-әрекет затсыз
көрінуі де мүмкін, бірақ іс-әрекеттің ғылыми зерттелуі міндетті түрде
заттың анықталуын талап етеді. Сонымен, іс-әрекеттің заты екі түрлі
көрінеді: алғашқыда – субьектінің қайта құрылған іс-әрекеті мен өзіне
бағындырушы ретінде өзінің тәуелсіз болуы, екіншіде – заттың қасиеттерінің
бейнесі ретінде психикалық бейнеленуінің жемісі ретінде субьект іс-
әрекетінің нәтижесінің жүзеге асуы және басқаша жүзеге асырылуы мүмкін
емес.
Іс-әрекет пен психикалық бейнеленуінің пайда болуынан бастап, оның
заттық табиғаты табыла бастайды. Адам денесінің құрылыс тіршілігі
өзгермелі болғанымен, гомогенді ортады тек олардың өмір сүруін қолдайтын
қарапайым бағдарлар жүйесінің күрделенген формасында ғана дамитыны
көрсетіліп еді. Тек меңіреу тіршілікке ауысуда ғана, яғни процестердің
үстіндегі заттар дүниесінің тіршілігіне ауысып, тура биотикалық мәнге ие
болып, сыртқы әсерлерге жауап бере бағыттала алады. Сонымен қоса әсерлерден
туындайтын процестерге ыңғайланып, бірақ олар тіршілік етпейтіндей өзінше
бейтарап болуы мүмкін., дегенмен тірі дене бастапқы түрдегідей бағыттала
алады. Осы процестердің қалыптасуы заттардың биотикалық қасиеттерінің
үстіртін қасиеттердің, яғни битикалық қасиеттердің соңында жасырылуының
есебінен болады.
Сонымен, адамзат пайда болғанға дейінгі адамның іс-әрекеті тіршілік
процестерінен заттылықты тауып алғаннан басталады.
Іс-әрекеттің заттық мазмұнының дамуы өз көрінісін іс-әрекетті заттық
ортада реттеп отыратын психикалық бейнелеудің дамуынан табады.
Нәрестелік шақта-ақ бала заттармен едәуір күрделі іс-әрекеттер
жасайды, үлкендер көрсеткен кейбір қимылдарды үйренеді, іс-әрекеттерін
басқа затқа аудара алады. Бірақ нәрестенің бұл іс-әрекеттері заттардың
сыртқы қасиеттері мен қатынастарына ғана байланысты болады, мысалы, ол
қасықты таяқша, қарындаш немесе кішкене күрек сияқты пайдаланады.
Нәрестелік шақтан ерте сәбилік шаққа ауысу заттар дүниесіне жаңаша
көзқарастың дамуына байланысты болады- олар бала үшін тек іс-әрекет жасауға
ыңғайлы обьект қана емес, сонымен бірге белгілі міндеті бар және
пайдаланудың белгілі әдісі бар, яғни қоғамдық тәжірибеде оған бекітілген
функциясы бар ұйымдар ретінде көріне бастайды. Баланың негізгі ынтасы затқа
жаңа іс-әрекет жасауға үйренуге ауады, енді үлкендер осы істе ұстаз,
көмекші, қызметші рөлін атқарады. Ерте сәбилік шақта бүкіл кезең бойына
жетекші іс-әрекет болып табылатын заттық іс-әрекетке көшу жүзеге асады.
Заттық іс-әрекеттің өзіндік ерекшелігі мынада, мұнда бала алдында
заттың қызметі алғаш рет ашылады. Нәрсенің қызметі міндеті олардың жасырын
қасиеті болып табылады. Ол жай іс-әрекетпен ашылмайды. Мысалы, бала шкафтың
есігін шексіз ашып-жауып, қасықпен ұзақ уақыт бойы еденді ұрғылауы мүмкін,
бірақ бұл арқылы заттың қызметін, қасиетін білуде ешқандай да ілгері
баспайды. Шкафтың немесе қасықтың не үшін керек екенін ажыратуға тек
үлкендер ғана қабілетті.
Баланың заттардың қасиеті мен міндетін ажыратуға, мысалы маймылдың
олардан бақыланатын еліктеу формасынан түбірімен өзгеше. Маймыл бақырашпен
су ішіп үйренуі мүмкін, бірақ ол үшін бақыраш әрқашан сұйық нәрсе ішетін
ыдыс ретінде қабылданбайды. Егер шөлдеп бақыраштан су көрсе, оны ішеді.
Мал, егер дәл керек кезінде алдынан табылса суды шелектен де, немесе
жердегі шалшықтан да іше береді. Дәл осы сияқты, маймыл бақырашты, су
ішкісі келмеген уақытта басқа бір әрекет үшін пайдаланады: оны лақтырады,
онымен әрнені соққылады т.б. Бала заттың қоғам бекіткен, сол сәттегі
қажеттілікке қарай өзгермейтін тұрақты қасиетін үйрене бастайды. Әрине,
одан бала аттың қасиетін үйренгеннен кейін оны тек қана сол мақсатқа
пайдаланады деген ұғым шықпайды. Мысалы, ол қарындашпен қағаз сызғылауды
үйрене тұра, сонымен бірге қарындашты домалатуды да, одан құдық жасауы да
мүмкін. Бұл жердегі ең маңыздысы сол – бала заттың шын мағынасындағы не
үшін керек екендігін біледі. Екі жасар ерке тотай бәтеңкесін басына киген
кезде, өзіне-өзі күледі, себебі басқа кию емес екенін түсінеді.
Заттың іс-әрекет дамуының бастапқы кезінде қимыл мен зат өзара қатаң
байланысты болады: бала өзі үйренген қимылды тек қана осыған арнаған
нәрсемен орындай алады. Егер оған шыбықпен шашыңды тара немесе кубикпен су
іш десе, ол мұны орындай алмайды да, іс-әрекеті босқа кетеді. Те бірте-
бірте ғана қимылды заттан бөліп қарау жүзеге асады. Соның нәтижесінде
сәбилік шақтағы балалар нәрсені өзінің негізгі қызметінен басқа мақсатқа
пайдалануды немесе қазіргі іс-әрекетіне ыңғайланбаған нәрсемен қимыл
жасауды үйренеді.
Сонымен, іс-әрекеттің затпен байланысы дамудың үш фазасынан өтеді.
Оның біріншісінде бала затпен өзіне таныс іс-әрекеттің кез келгенін жасай
алады. Екінші фазада зат тек өз қызметіне ғана пайдаланылады. Ақырында,
үшінші фазада ескі іс-әрекетті қайталау жүзеге асады. Мұнда зат еркін бірақ
мейлінше басқа дәрежеде пайдаланылады, бала заттың негізгі қызметін біледі.
Ұстап тұтатын затты пайдалану жөніндегі іс-әрекетті үйренген бала
сонымен бірге осы нәрсеге байланысты қоғамдағы мінез-құлық тәртібіне де
жаттығуының мәні зор. Мысалы үлкендерге ашуланған бала шыны аяқты еденге
лақтырып жіберуі мүмкін. Әйтседе, сол бойда оның жүзінде үрей мен өкініш
белгісі пайда болады: ол затты пайдалану тәртібін бұзғанын, ал ол тәртіпті
орындау жұрттың бәріне міндетті екенін түсінеді.
Заттық қимылды игеруге байланысты баланың ол үшін жаңа жағдайдағы
жаңа заттармен кездескенде бағдарлау мінезі өзгереді. Егер бала қолына
таныс емес затты алып, онымен өзіне бұрыннан белгілі тәсілдерді қолданып,
іс-әрекет жасаса, кейін оның назары жаңағы заттың неге керек екенін, оны
қалай пайдалануға болатынын анықтауға ауады. Бұл не? - деген бағдар
мұнымен не істеуге болады? дегенге ауысады.
Осы кезеңде игерген қимылдың бәрі бір типтес емес және баланың
психикалық дамуы үшін оның бәрінің маңызы бірдей емес. Іс-әрекеттердің
ерекшелігі, алдымен, заттың ерекшелігіне байланысты. Кейбір заттар анық
белгілі бір пайдалану әдісіне ие. Олар – киім, ыдыс, т.б. Оларды пайдалану
тәсілін бұрмалау мінез-құлық ережесін бұзғанмен бірдей бағаланады. Басқа
заттармен әлдеқайда еркін айналысуға болады. Оған ойыншықтар жатады. Соның
өзінде олардың арасындағы айырмашылық та өте үлкен. Кейбір ойыншықтар әдейі
арнаулы әрекет жасауға бейімделіп жасалынған, сондай-ақ түрліше жағдайда
қолдануға бола беретін ойыншықтар да бар. Баланың психикалық дамуы үшін
пайдалануы біртекті заттармен іс-әрекетжасап үйрену неғұрлым маңызды.
Екінші жағынан алғанда, әр затты пайдалану әдісі де түрліше болады.
Кейбір жағдайда затты пайдалану үшін жай қимыл жасаудың өзі жеткілікті. Ал,
екіншіденнеғұрлым күрделі, заттың қасиетін, оның басқа заттармен байланысын
есепке алуды қажет ететін қимыл керек. Психикада көбірек талап қоятын іс-
әрекет психикалық дамуға көп жағдай жасайды.
Баланың ерте шақта сәбилік кезеңде игеретін қимыл-әрекетінің ішінен
оның психикалық дамуына әсер ететіні өзара байланысты әрі құрал-сайманмен
атқарылатын іс-әрекет болып табылады. Өзара байланысты іс-әрекет дегеніміз
екі немесе бірнеше затты белгілі бір кеңістікте өзара қатынасқа келтіру.
Мысалы, шығыршықтан шағын пирамидалар тұрғызу, әр түрлі құрастырмалы-
жиырылмалы ойыншықтарды пайдалану, қорапшалардың қақпағын жабу.
Сәбилік шақта-ақ балалар екі түрлі нәрсемен іс-әрекет жасай бастайды –
бір-бірін өткізеді, текшелейді, жабады т. б. Бұл іс-әрекеттердің ерекшелігі
сол, мұнда балалар заттың қасиеттерін ескермейді – заттарды олардың формасы
мен көлеміне қарап іріктемейді, оларды әлдебір ретімен алмайды. Ал, ерте
балалық шақта игерілетін өзара байланысты іс-әрекет осылады есепке алуды
талап етеді. Мысалы, пирамиданы дұрыс салу үшін шығыршықтардың көлемін
ескеру керек: әуелі ең үлкен шығыршықты кигізіп, содан-соң рет-ретімен
кішіректерін кигізе беру қажет. Матрешканы жинағанда бір тектес жартыларды
іріктеп, алдымен ең кішкенесін құрастырып, сонан соң оны үлкенінің ішіне
салады т. б Басқа да құрастырмалы-жиырылмалы ойыншықтармен іс-әрекет
жасағанда заттардың қасиеттерін ескеру, бірдей немесе бір-біріне сай
келетін элементтерді іріктеу, оларды белгілі тәртіппен орналастыру қажет.
Бұл іс-әрекеттер алынатын нәтижесімен реттелуі керек. Бірақ бала
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды, тіпті алғашқыда оған ұмтылмайды да.
Пирамидалар тұрғызған кезде ол шығыршықтарды тік таяқшаға қалай болса солай
өткізіп, қалпағын кигізгеніне мәз болады. Оған көмекке үлкен адам келеді.
Ол балаға қалай, қандай тәртіппен жасау керектігін түсіндіреді. Жіберген
қателігіне назар аударады, дұрыс нәтижеге қол жеткізуді үйренеді. Ақырында
бала іс-әрекетті үйренеді. Бірақ ол әр түрлі жолмен орындалуы мүмкін. Бірде
бала пирамиданы талдай отырып, әр шығыршықты қайда қойғанын есінде сақтай
отырып, қайтадан жинаған кезде дәл бұрынғы тұрған орнына өзкізуге тырысады.
Екіншіде ол байқап қарау әдісін қолданады - өзі жіберген қатесін өзі түзеп
отырады. Үшіншіде қандай шығыршықты қашан, қай жерге қою керек екенін
көзбен мөлшерлеп алады да, сол ретімен өткізеді.
Балаларда қалыптасатын байланысты іс-әрекеттерді орындау тәсілдері
үйрену ерекшеліктеріне байланысты болады. Егер үлкендер пирамиданы баланың
көз алдына қайта-қайта құрастырып, ажыратып тек қана орындау үлгісін
көрсетсе, ол көбіне-көп әр шығыршықтың тұратын орнын жаттап алады. Егер
үлкендер баланың назарын ооның жіберген қателерін көрсетуге және оны
түзетудің жолдарына аударса, онда бала байқап қарау жолымен іс-әрекет
жасайтын болады. Ақырында, шығыршықты алдын-ала өлшеп алуға, алдымен
олардың ішінен ең үлкенінен іріктеуге жаттықтыру арқылы, оларды көзбен
мөлшерлеуге үйретеді. Осы соңғы әдіс қана мақсатқа сай келеді, әрекетті әр
түрлі жағдайда орындай алады.
Заттарды көрсету оқытудың көп таралған түрлерінің бірі болып табылады:
балалар қуыршақ киімдерін, ойыншық мебельдерін, нағыз мебельдерді,
ыдыстарды, үй ішінде тұтынылатын заттарды, еңбек құралдарын, сурет салу,
мүсін жасау, құрастыру жабдықтарын көреді.
Тәрбиеші заттарды бәріне жақсы көрінетіндей етіп көрсетеді, ол туралы
қысқа да, айқын айтып береді. Ол сәби балаларға: Қараңыздар: мынау кішкене
қылқалам, біз онымен сурет саламыз. Ол ұзын (көрсетеді), оның ұшы қыл
(көрсетеді), олар үлпілдеп тұр. Қылқаламды бояуға малып аламыз да суретті
саламыз - дейді.
Заттарды көрсеткенде балалардың назарын заттың әр түрлі жақтарына,
қасиеттеріне белгілі бір обьекті туралы шашыраңқы білімді біртұтас
түсінікке біріктіру тәрбиешінің жетекшілік ролі болып табылады.
Суреттерді, илюстрацияларды көрсету баланың тілін дамыту, айналамен
таныстыру жөніндегі жұмыстарда жиі пайдаланылады. Суреттің артықшылығы сол,
балалар бақшасы жағдайында байқауға мүмкін болмайтын заттарды,
құбылыстарды, осы суреттер арқылы көрсетуге болады. Суретте қандай да бір
оқиға: Демонстрацияға, Жаңа клген қыз, Қысқы серуен және т. б.
берілуі мүмкін. Сөйтіп суреттің балаларға жаңа білім беруде олардың бұрын
кездеспеген дүние құбылыстарымен таныстыруды, алған білімдерін еске
түсіріп, нығайтуға үлкен мүмкіндіктері бар.
Барлық балаларға бірдей көрсету үшін сурет үлкен, ал оған бейнеленген
заттар – ірі де айқын болуға тиіс.
Тәрбиеші алдымен балаларға суреттің басты мазмұнын анықтауды, онда
ненің бейнеленгенін айтуды ұсынады, содан соң балалардың назарын оның
егжей-тегжейлеріне, бөлшектеріне аударады. Ол суретте балаларға бұрын
болған нәрсе бейнеленгенін есепке алады; бірінші жағдайда, балалардың
практикалық тәжірибесіне сүйене отырып, педагог суреттің мазмұнын өзі
түсіндіреді: екінші жағдайда, сурет мазмұнын олардың өздеріне айтқызады.
Суреттерді көру кезінде сөздің, түсіндірудің атқаратын ролі үлкен. Тәрбиеші
балалардың назарын бағыттап, суреттегі бір нәрселерді әдейілеп айтып,
керекті бір нәрселерді ерекше бөліп көрсетіп, мектеп жасына дейінгілердің
білімін, тәжірибесін сурет көруге жұмылдырады.
1.1. Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау
Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау дегеніміз бір заттың, құралдың екіншібір
затқа әсет ету үшін қолдануылуы. Машиналарды айтпағанның өзінде, жай қолмен
істеу құралдарын қолдану адамның табиға күшін арттырып қана қоймайды,
сонымен бірге оған құр қолмен атқарылуы мүмкін емес әр түрлі іс-әрекеттерді
орындауға, жағдай жасайды. Құрал адамның өзі мен табиғат арасына қоятын
жасанды мүшесі іспеттес. Ең болмағанда балта, қасық, ара, балға, қысқыш,
сүргіні алып қарайықшы.
Әрине, бала ең қарапайым бірнеше құралдың- қасық, шыны аяқ, қалақша,
күрек, қарындаштың – пайдалану жолымен танысады. Бірақ осының өзінің-ақ
психикалық даму үшін маңызы зор, өйткені осы құралдарда барлық басқа құрал-
жабдықтарға тән қасиеттері бар. Оларды пайдаланудың қоғам қалыптастырған
әдістері бұлардың құрылымына белгіленген.
Құрал-сайман баланың қолымен ықпал жасалынатын заттың арасын
байланыстырушы ролін атқарады. Бірақ бұл іс-әрекеттің қалай жасалынатыны
құрал-сайманның құрылымына байлланысты. Қалақшамен топырақ қазу немесе
қасықпен ботқа алу осы жұмыстарды қолмен атқарғаннан мүлдем өзгеше
болатыны белгілі. Сондықтан да құрал-сайманмен іс-әрекет жасау баланың қол
қимылын түгелдей қайта өзгертуді, оны құрал-сайманның құрылымына бейімдеуді
талап етеді. Мұны қасықты пайдалану мысалынан талдап көрейік. Қасық
құрылымы оған тамақ толтырып алғаннан кейін оны қисайтпай тік көтеріп, сол
тура жолмен ауызға апаруды талап етеді. Ал қолмен ұстаған тағам олай емес,
бірден ауызға апарылады. Демек, қасық ұстаған қол соған ыңғайлануы керек.
Бірақ, қимылды ыңғайлау үшін бала құрал-сайманмен іс-әрекет жасалуы тиіс
заттың қасық пен тағамның, қалақша мен топырақтың, қарындаш пен қағаздың-
арасындағы байланысты есептей білуге үйрену і қажет. Бұл оңай міндет емес.
Іс-әрекеттің бүкіл тәәжірибесі баланы оның нәтижесін басқа заттың көмегімен
емес, өз қолының әсер етуімен байланыстыруға үйретеді.
Бала құрал-сайманмен іс-әрекет жасауды үйрену барысында, көрсетіп,
қолын бағыттап, нәтижесіне наөарын аударып отыратын үлкендердің тұрақты
басшылығымен игереді. Соның өзінде де құрал-сайманмен іс-әрекет жасау
бірден бола бермейді. Ол бірнеше сатыдан өтеді. Алғашқы сатыда құрал-сайман
бала үшін қолының жалғасы сияқты роль атқарады. Сондықтан да бала оны
қолымен жасағандай іс-әрекет жасауға тырысады. Жаңағы қасықты бала уысына
қысып, басына таман ұстайды. Сонан соң үлкендердің көмегімен, оған ас іліп
алған кезде оны жұдырығымен ауызына қысып апарады. Мұндайда оның бүкіл
назары қасыққа емес, алдындағы тамаққа ауады. Осыдан да қасыққа ілінген
тағамның көпшілігі жолшыбай төгіліп-шашылып, баланың аузына құр қасық
барады. Бұл сатыда, бала қасықты ұстағанымен, оның іс-әрекеті құрал-
саймандық емес, қол қимылы болады. Одан кейінгі сатыда бала құрал-сайманмен
іс-әрекет жасалуға тиіс заттың арасындағы байланысты бағдарлап, түсіне
бастайды. Бірақ оны анда-санда ғана дәл орындайды да, сосын осы қимылын
қайталауға тырысады. Ең ақырында ғана қолды құрал-сайманның ерекшелігіне
қарай ыңғайлау жүзеге асады да, құрал-саймандық іс-әрекет пайда болады.
Сәбилік шақта бала игеретін құрал-саймандық іс-әрекет жөнді
жетлімеген. Олар одан әрі жетілдіріле беруде. Бұл жерде маңыздысы баланың
тиісті іс-әрекеті қалай игергені емес, керісінше адам қызметінің негізгі
принциптерінің бірі болып табылатын құрал-сайманды пайдалану принципінің
өзін қалай игеретіндігінде жатыр. Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау принципін
игеру балаға кей жағдайда заттарды қарапайым құрал ретінде пайдалануға
мүмкіндік береді.
1.2. Балаларда іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуы
Ерте сәбилік шақтың соңында (үш жасқа аяқ басқанда) кейінірек
неғұрлым кең өркен жаятын және психикалық дамуды анықтайтын іс-әрекеттің
жаңа түрлері қалыптаса бастайды. Бұл ойын және іс-әрекеттің өнімді (сурет
салу, жапсыру, құрастыру) түрі.
Ойынның бала іс-әрекетінің ерекше түрі ретінде , баланың қоғамдағы
орнының өзгеруімен байланысты өзінің даму тарихы бар. Баланың ойынын жануар
төлінің қылықтарының формасы тұқым қуалап қайталайтын жаттығулар сияқты
ойынымен байланыстыруға болмайды. Балалар өз ойындарының мазмұнын мінез-
құлықтың табиғи инстинктінен емес, айналасындағы үлкендердің өмірден
алатынын білеміз.
Қоғам дамуының алғашқы сатысында азық-тұлік табудың негізгі әдісі
қарапайым құрал-саймандарды пайдалану арқылы жеуге жарайтын түбірлерді
қазып алу болды. Балалар өмірінің алғашқы жылынан бастап-ақ үлкендердің
қызметіне араласып, азық-түлік табудың және қарапайым құрал-сайманды
қолданудың әдістерін іс жүзінде үйренеді. Еңбектен бөлек ойын болған емес.
Аңшылыққа, мал шаруашылығына және кетпенмен егін егіге көшкен кезде
балалар түсіне бермейтін және арнайы даярлықты керек ететін еңбек құралдары
пайда болады. Болашақ аңшыны, малшыны т. б. даярлаудың қоғамдық қажеттілігі
туады. Үлкендер балаларға арнап негізгі құрал-сайманның кішіректерін жасап
береді. Осы бір ойыншық құрал-саймандар баламен бірге өседі, бірте-бірте
олардың да көлемі ұлғайып, үлкендер қолданылатындай болады. Қоғам
балаларды еңбектің әр саласына қатыстыруға әзірлеуге мүдделі, үлкендер де
балалардың жаттығуларына – ойындарына мейлінеше көмектеседі. Мұндай
қоғамда әзірге арнаулы мекеме сияқты мектеп жоқ. Балалар жаттығу прцесінде
үлкендердің басшылығымен құрал-саймандарды пайдалану тәсілдерін игереді.
Ойын-жарыстар балалардың еңбек құралдарын қалай игергенін анықтайтын
қоғамдық байқау іспетті болады.
Еңбек құралдары мен оларға байланысты өндірістік қатынастар барған
сайын күрделілене түседі. Қиын әрі олардың қолынан келмейтін іс-әрекеттерге
балалар қатыстырылмайтын болады. Еңбек құралдарының күрделенуі себепті
балалар олардың кішірейтілген модельдерімен ойын-жаттығу кезінде
пайдалану әдістерін игере алмайды. Еңбек құралдары кішірейтілгенде, сыртқа
ұқсастығын сақтағанымен, негізгі функциясынан айырылып қалады. Мысалы,
садақтың кішірейтілген түрінен де жебені атып, көздеген жерге тигізуге
болғанымен, мылтықтың кішірейтілген түрі өз ролін толық атқара алмайды –
одан оқ атуға болмайды, тек атқан сияқты белгі жасалынады. Міне, ойыншықтар
ойлар табу осылайша пайда болады. Сонымен бірге балалар қоғамның ересек
мүшелерімен қатынас жасаудан да ығыстырыла бастайды.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі – рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін –
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды алады.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделенуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Рольдік ойында заттық іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізгі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-
әрекетте пайда болады. Олар заттың рекеше тегінің – ойыншықтардың іс-
әрекеттерін игеруден тұрады. Ерте балалық шақтың өзінде –ақ балалар
үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды ұстап-тұтудың кейбір
әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен атқаратын болады. Мұндай іс-
әрекеттерді әдетте ойын деп атайды, бірақ дәлмына жағдайда осылайша тек
шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Бастапқы ойындардың мазмұны екі-үш әрекетпен, мысалы, қуыршақты немесе
ойыншық малдарды тамақтандырумен, ұйықтатумен шектеледі. Шынында, бұл
жастағы балары өз өмірінің кейбір шақтырын бейнелемейді., затты үлкендер
қалай көрсетсе, солай ұстап-тұтады. Олар әзірге қуыршақты тамақтандырмайды,
ештеңені бейнелемейді, тек қана үлкендерге еліктеп шыны аяқты қуыршақтың
аузына жақындатады немесе оны төсекке жатқызып, арқасын қағады. Мұндай
ойынның ерекшелігі сол, бала үлкендермен бірлесе ойнаған кезде ұстаған
ойыншықтарды ғана пайдаланып, сонда жасаған іс-әрекеттерді қайталайды. Бұл
іс-әрекетті басқа затқа қолданбайды.
Дегенмен, көп кешікпей бала үлкендердің іс-әрекетін басқа нәрсеге де
қолдана бастайды. Алдымен баланың күнделікті өмірде байқағандары жаңаша
қолданылып, ойынға айналады.
Өмірден бақылаған іс-әрекеттерді ойыншықтарға тасымалдау бала іс-
әрекеттерінің мазмұнын байытады. Көптеген жаңа ойындар пайда болады:
балалар қуыршақтың үстіне су құйып, шомылдырады, оларды диваннан еденге
секірткендей сияқтанады, биіктен төмен сырғытады, қуыршағымен серуенге
шығады. Осы кезде бала түрлі іс-әрекеттер жасайды. Ол ішінде ештеңе де жоқ
бос ыдыстан тамақ жейді, шыбықпен стол үстіне жазу жазады, ботқа пісіріп,
кітап оқиды.
Бұл кездерде балаға кеңес беру арқылы, егер тиісті іс-әрекет оған
бұрыннан белгілі болса, оның ойынына жаңа мазмұн беруге болады. Іс-әрекетті
бір заттан екінші затқа тасымалдау, затпен босаңсыту баланың іс-әрекетінде
едәуір ілгері басқандықты көрсетеді. Бұл жерле әлі де болса затты ойын үшін
басқа нәрсеге айналдыру, бір заттың орнына екіншісін пайдалану болмайды.
Мұндай жаңа құрылымдар кейінірек жүзеге асады да, сол заттық іс-әрекетті
өзінің ойын әрекетіне айналдыруға жасалған алғашқы қадам болып табылады.
Балалар сюжетті ойыншықтарға қосымша әр түрлі заттардың баламаларын
пайдаланып, жоқ заттардың орнын солармен толтырады. Мысалы, балалар
қуыршақты жуғанда текшені, қайрақты, катушканы, тасты сабын орнына
пайдаланады, құрылыс материалдарының қалдығын – цилиндрді, кірпішті, сүйек
шығыршықтарды қуыршақты тамақтандыру ыдысы ретінде қолданады; шыбықпен,
сіріңкемен, пеналмен қуыршақтың қызуын өлшейді; шпилькамен, кегльмен,
шыбықпен, сіріңкемен тырнақ алып, шаш қияды. Бір затты екінші затпен
алмастыра отырып, бала ілкіде оған басқаша ат қоймайды да бұрынғыша атай
береді.
Келесі сатыда балалар бір заттың орнына екіншісінің баламасын
пайдаланады да, оған өздігінен ат қояды.
Сәбилік шақтағы балалар алдымен затпен іс-әрекет жасайды да, оның ойын
кезіндегі мәнін кейін ұғады. Мұндай жағдайда бала бір заттың орнына
қолоданған сол заттың баламасымен нақты сол заттың өзіндей-ақ іс-әрекет
жасауы тиіс. Әзірге олардың түсінің, формасының, көлемінің, материалының
ұқсас болуы талап етілмейді.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Әдетте баланың өзін үлкендердің есімімен атауы ерте балалық шақта іс-
әрекеттен кейін болады. Бала әуелі ойнайды, сосын өзін бір үлкен кісінің
есімімен атайды, өйткені жасаған іс-әрекетін соған ұқсатады.
Рольдік ойынның алғышарттары – заттың атын өзгертуі, баланың өз іс-
әрекетін үлкендердің іс-әрекетімен теңестіру өзін басқа біреудің есімімен
атауы, басқа біреудің іс-әрекетін қайталауы – үлкендердің басшылығымен
үйренеді.
Сәбидің заттық іс-әрекетінің дамуына байланысты ерте балалық шақта
сурет салуды игерудің алғышарттары пайда болады, ол мектепке дейінгі шақта
іс-әрекеттің ерекше түріне – бейнелеу іс-әрекетіне ауысады. Ерте балалық
шақта бала қағазға қарындашпен әртүрлі штрихтар жасап шаппақтар сызады,
суреттің бейнелеу функциясын меңгереді, сурет арқылы әлдебір заттың
бейнесін келтіруге болатынын түсіне бастайды. Үлкендер берген қарындашпен
қағазға шатпақ түсіру баланың іс-әрекетінің бір түрі. Үлкендерге еліктеп
қағазға қарындашпен сызық түсірген кезде онда белгілі із қалатынын
байқайтын болады. Қағазда қалған қарындаштың ізі үзік-үзік, әр жері
дөңгеленіп иіліп келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I Бөлім. Заттық іс-әрекет түсінігі, түрлері және оның даму
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-10
1.1. Құрал-сайманмен іс-әрекет
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-11
1.2. Балаларда іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... 11-15
1.3. Сана. Сананың пайда болуы. Баланың сана-
сезімі ... ... ... ... ... ... ... . 15-16
II Бөлім. Заттық әрекет арқылы баланың сана-сезімін дамыту ... ... ... . 17-
21
2.1. Балалардың затпен әрекет жасауының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 21-22
2.2. Затпен әрекет жасаудың психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .. 22-23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев:
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақсатан атты Қазақсатан халқына жолдауында еліміз
дамуының жаңа кезеңінің келесі он жылға арналған бағыт-бағдарын айқындап
берген болатын. Осыған орай, бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты
жетілген, бойында ұлттық сана мен психология қалыптасқан парасатты азамат
тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті. Замана
алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие
мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен
туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үздіксіз тәрбие
негізінің бастау бұлағы мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала
тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс-тәсілмен
берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-
жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе, балабақшадағы тәрбие бала
табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады.
Қазақсатан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі
мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттері тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше
көңіл бөліп отыр.
Зерттеудің мақсаты. Балабақшада балаларды затпен әрекет ету арқылы
баланың сана-сезімін дамыту
Зерттеудің міндеті:
- Балалар бақшасында затпен әрекет етудің әдістері мен тәсілдерін
қолдану
- Балалардың затпен әрекет ету арқылы сана-сезімін дамыту жолдары
- Мектепке дейінгі мекемеде балалардың затпен әрекет арқылы тіл
байлығын жетілдірудің жолдары
Зерттеудің теориялық қолданымы.
Мектеп алды топтағы балалардың заттарды қабылдауы бойынша, олармен
әрекет етуі арқылы сана-сезімінің дамуы, заттық әрекет туралы ұғым, сананың
пайда болуы.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың қабылдаудың жаңа іс-әрекеттерін игеруі заттық қимылды орындай
отырып, көзбен байқап, бағдарлауға көшуінен көрінеді. Ол керек заттар мен
оның бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әрекетті алдын – ала байқап
қарамай-ақ бірден жүзеге асырады. Затты басқа нәрсемен салыстыра зерттеу
неғұрлым жан-жақты болады, бала көзіне түскен әлдебір жеке белгілермен
қанағаттанып қалмайды. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру заттарды бұрын
картиналарға, фотографияларға қарап, жеке белгілерін салыстыра тануы оның
сана-сезімінің дамуына себеп болады.
I Заттық әрекет түсінігі, түрлері және оның даму факторлары.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ал ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін, - дейді Әл-Фараби, - біздің соған баратын
жолымыз қандай болу керек екенін ...анықтап алуға тиіспіз. Адам іс-әрекеті
– күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың
әрекеттердің жүйесі кіреді.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады. Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп сана мен іс-
әрекетің бірлігі, психиканың сі-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан.
Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі
қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде
түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы адам баласының
белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық
ерекшіліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат
болады. Мәселен, кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар-
құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қатынас
жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі
түсінікті. Ойын, баланың түрлі қасиеттерін дамытады, қабілеті, белсенділігі
өте жақсы байқалады.Ойында бала қандай болса өскеннен кейін жұмыста
көбінесе сондай болады. Сондықтан, келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын
ойын арқылы болады.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет.Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері болады. Тәрбиешіге, не
оқитын адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс
анықтау үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өсетіндіктен,
оның оқуға деген қатынасы да өзгеріп отырады. Білім игеру үлкен
саналылықты, өз бетімен жұмыс істеп үйренуді, өз мінез-құлқын меңгеруді
керек етеді. Бала не үшін оқитындығын бар сана-сезімімен ұғынбайынша , оған
оқудағы формализмнен құтылу қиын болады.
Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын мотивтер балада бірден пайда
бола қоймайды.Бастапқыда бұлар өте қарапайым болып келеді. Баланың жасы
өскен сайын оның оқу мотивтерінің де мазмұны өседі.
Еңбек – адам психикасын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі болып табылады. Еңбек адам тіршілігінің арқайы, оның өмір сүруінің
басты шарты. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына қалайша әсер
ететіндігі жөнінде К. У. Ушинский: ...Еңбек тән мен рухани адам
жаратылысының және жер бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына
айналады, ол адам тәнінің, адамгершілігі мен ақыл-ойының жетілуінің
жағдайы, оның адамгершілік ар-ұяты, бостандығы және ақыр-аяғында қуанышы
мен бақыты болып табылады дейді.
Жас баланың еңбек дағдалары жанұяда қалыптаса бастайды. Тіпті екі-үш
жастағы балалардың шешініп, киінуіне де, ойыншықтарын жинап қоюында да
еңбек процесінің элементтері бар. Мектепке дейінгі бала үй ішіне
қолғабыстигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді
т. б. Осы айтылғандардың бәрі – еңбек процесінің нақты көріністері. Баланың
жасы өскен сайын, еңбек дағдылары да қалыптаса бастайды, оның шеңбері
кеңейіп, мазмұны тереңдейді.
Іс-әрекет – бұл қосылу емес, субьектінің материалдық, денелік өмірінің
көп молекулалы бірлігі. Тым тар мағынады айтқанда, яғни бұл – психикалық
бейнелеумен жанамаланған психологиялық дәрежедегі өмір бірлігі. Оның нақты
функциясы – субьектіні әрдайым заттық дүниеге бағыттап отыру. Басқаша
айтқанда, іс-әрекет – бұл реакция және оның жиынтығы емес - өз дамуы,
өзінің ішкі алмасуы мен айналуы, құрылымы бар жүйе. Психологияға іс-әрекет
дәрежесін кірістіру психологиялық білімнің бүкіл ұғымдық құрылысын
өзгертеді. Бірақ ол үшін осы категорияның маңызды байланыстылығы
мәнанықтауларының барлығын толығымен алу қажет: оның құрылымын,
спецификалық динамикасын, алуан түрлі формалардағы қалпын қамтыған жөн.
Басқаша айтқанда, психологиядағы іс-әрекет категориясының алатын орны
қандай болмақ деген мәселе қойылып отыр. Бұның өзінен бірқатар шешілмеген
теориялық мәселелер туындап жатады. Әрине, менің олардың тек кейбіреуін
ғана қарастыруға мүмкіндігім бар.
Адам психологиясы айналадағы адамдардың арасында, олармен бірлестікте
және өзара әрекеттестікте немесе олармен тығыз, етене байланысып,
айналадағы сыртқы заттар дүниесі арасында жүретін немесе ашық түрдегі ұжым
жағдайындағы нақты индивидтердің іс-әрекетімен байланысты. Алайда іс-
әрекет қандай жағдай мен тұрпатта өтпесін, қандай құрылымды болмасын, оны
қоғамдық қатынастардан, қоғам өмірінен бөлек қарастыруға болмайды. Өзінің
алуан түрлілігіне қарамастан, индивидтің іс-әрекеті қоғамдық қатынастар
жүйесіне қосылған дүйе болып табылады. Бұл қатынастардан тыс адамның іс-
әрекеті мүлдем жоқ, ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Іс-әрекеттің
бейнесі, ең алдымен, материалдық және рухани қарым-қатынастың түрлері мен
әдістері арқылы анықталады. Ал олар болса, өз кезегінде, өндірістің дамуы
барысында қалыптасып отырады және нақты адамдардың іс-әрекетінде жүзеге
асырылады.
Әрине, әрбір жеке адамның іс-әрекеті оның қоғамда алып отырған орнына,
жағдайы мен мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Әсіресе адамның іс-әрекетін адам мен аған қарсы тұрған қоғам
арасындағы қарым-қатынас ретінде түсінуден аулақ болған жөн. Өйткені соңғы
жылдары психологиядағы белең алған позитивтік тұжырымдамалардың арқасында
адамды қоғамға қарсы қою идеясы көптеп таралуда. Ол бойынша, жануар сыртқы
ортасына қалай бейімделсе, адам да қоғамға сыртқы ортаретінде қарап, өмір
сүру үшін, бұл әлемде өз орнын табу үшін бейімделуі қажет. Осы тұрғыдан
адамның іс-әрекеті, мәселен, референттік топтың бағалауы арқылы көрінетін
қолдаудың нәтижесінде пайда болады. Алайда қоғам – бұл адамның өз іс-
әрекетін бейімдейтін сыртқы жағдайлар ғана емес, бұл сыртқы жағдайлардың
өзі сол іс-әрекеттің мотиві мен мақсатына айналып болып отыр.
Жалпы айтқанда, қоғам өзін құрайтын индивидтердің іс-әрекетін
айқындаумен айналысады. Әрине, іс-әрекет мұнад тек қоғамның қатынастары
мен мәдениетін тұлғаландыруға бағытталған деу дұрыс емес. Өйткені оларды
байланыстыратын күрделі айналулар мен алмасулар бар. Тек индивид
психикасының әлеуметтенуі ұғымымен ғана шектеліп қалған психология үшін
мұнан былайғы талдаусыз айналулар нағыз құпия күйінде қалуда. Бұл
психологиялық құпия тек адам іс-әрекетінің пайда болуы мен оның ішкі
құрылымын зерттеу барысында ғана ашылмақшы.
Іс-әрекеттің заттылығы оның негізгі немесе айқындаушы сипаттамасы
болып есептеледі. Іс-әрекет ұғымының өзінде-ақ оның заты көрсетілген.
Былайша затсыз іс-әрекет сөзі мағынасынан айырылған. Іс-әрекет затсыз
көрінуі де мүмкін, бірақ іс-әрекеттің ғылыми зерттелуі міндетті түрде
заттың анықталуын талап етеді. Сонымен, іс-әрекеттің заты екі түрлі
көрінеді: алғашқыда – субьектінің қайта құрылған іс-әрекеті мен өзіне
бағындырушы ретінде өзінің тәуелсіз болуы, екіншіде – заттың қасиеттерінің
бейнесі ретінде психикалық бейнеленуінің жемісі ретінде субьект іс-
әрекетінің нәтижесінің жүзеге асуы және басқаша жүзеге асырылуы мүмкін
емес.
Іс-әрекет пен психикалық бейнеленуінің пайда болуынан бастап, оның
заттық табиғаты табыла бастайды. Адам денесінің құрылыс тіршілігі
өзгермелі болғанымен, гомогенді ортады тек олардың өмір сүруін қолдайтын
қарапайым бағдарлар жүйесінің күрделенген формасында ғана дамитыны
көрсетіліп еді. Тек меңіреу тіршілікке ауысуда ғана, яғни процестердің
үстіндегі заттар дүниесінің тіршілігіне ауысып, тура биотикалық мәнге ие
болып, сыртқы әсерлерге жауап бере бағыттала алады. Сонымен қоса әсерлерден
туындайтын процестерге ыңғайланып, бірақ олар тіршілік етпейтіндей өзінше
бейтарап болуы мүмкін., дегенмен тірі дене бастапқы түрдегідей бағыттала
алады. Осы процестердің қалыптасуы заттардың биотикалық қасиеттерінің
үстіртін қасиеттердің, яғни битикалық қасиеттердің соңында жасырылуының
есебінен болады.
Сонымен, адамзат пайда болғанға дейінгі адамның іс-әрекеті тіршілік
процестерінен заттылықты тауып алғаннан басталады.
Іс-әрекеттің заттық мазмұнының дамуы өз көрінісін іс-әрекетті заттық
ортада реттеп отыратын психикалық бейнелеудің дамуынан табады.
Нәрестелік шақта-ақ бала заттармен едәуір күрделі іс-әрекеттер
жасайды, үлкендер көрсеткен кейбір қимылдарды үйренеді, іс-әрекеттерін
басқа затқа аудара алады. Бірақ нәрестенің бұл іс-әрекеттері заттардың
сыртқы қасиеттері мен қатынастарына ғана байланысты болады, мысалы, ол
қасықты таяқша, қарындаш немесе кішкене күрек сияқты пайдаланады.
Нәрестелік шақтан ерте сәбилік шаққа ауысу заттар дүниесіне жаңаша
көзқарастың дамуына байланысты болады- олар бала үшін тек іс-әрекет жасауға
ыңғайлы обьект қана емес, сонымен бірге белгілі міндеті бар және
пайдаланудың белгілі әдісі бар, яғни қоғамдық тәжірибеде оған бекітілген
функциясы бар ұйымдар ретінде көріне бастайды. Баланың негізгі ынтасы затқа
жаңа іс-әрекет жасауға үйренуге ауады, енді үлкендер осы істе ұстаз,
көмекші, қызметші рөлін атқарады. Ерте сәбилік шақта бүкіл кезең бойына
жетекші іс-әрекет болып табылатын заттық іс-әрекетке көшу жүзеге асады.
Заттық іс-әрекеттің өзіндік ерекшелігі мынада, мұнда бала алдында
заттың қызметі алғаш рет ашылады. Нәрсенің қызметі міндеті олардың жасырын
қасиеті болып табылады. Ол жай іс-әрекетпен ашылмайды. Мысалы, бала шкафтың
есігін шексіз ашып-жауып, қасықпен ұзақ уақыт бойы еденді ұрғылауы мүмкін,
бірақ бұл арқылы заттың қызметін, қасиетін білуде ешқандай да ілгері
баспайды. Шкафтың немесе қасықтың не үшін керек екенін ажыратуға тек
үлкендер ғана қабілетті.
Баланың заттардың қасиеті мен міндетін ажыратуға, мысалы маймылдың
олардан бақыланатын еліктеу формасынан түбірімен өзгеше. Маймыл бақырашпен
су ішіп үйренуі мүмкін, бірақ ол үшін бақыраш әрқашан сұйық нәрсе ішетін
ыдыс ретінде қабылданбайды. Егер шөлдеп бақыраштан су көрсе, оны ішеді.
Мал, егер дәл керек кезінде алдынан табылса суды шелектен де, немесе
жердегі шалшықтан да іше береді. Дәл осы сияқты, маймыл бақырашты, су
ішкісі келмеген уақытта басқа бір әрекет үшін пайдаланады: оны лақтырады,
онымен әрнені соққылады т.б. Бала заттың қоғам бекіткен, сол сәттегі
қажеттілікке қарай өзгермейтін тұрақты қасиетін үйрене бастайды. Әрине,
одан бала аттың қасиетін үйренгеннен кейін оны тек қана сол мақсатқа
пайдаланады деген ұғым шықпайды. Мысалы, ол қарындашпен қағаз сызғылауды
үйрене тұра, сонымен бірге қарындашты домалатуды да, одан құдық жасауы да
мүмкін. Бұл жердегі ең маңыздысы сол – бала заттың шын мағынасындағы не
үшін керек екендігін біледі. Екі жасар ерке тотай бәтеңкесін басына киген
кезде, өзіне-өзі күледі, себебі басқа кию емес екенін түсінеді.
Заттың іс-әрекет дамуының бастапқы кезінде қимыл мен зат өзара қатаң
байланысты болады: бала өзі үйренген қимылды тек қана осыған арнаған
нәрсемен орындай алады. Егер оған шыбықпен шашыңды тара немесе кубикпен су
іш десе, ол мұны орындай алмайды да, іс-әрекеті босқа кетеді. Те бірте-
бірте ғана қимылды заттан бөліп қарау жүзеге асады. Соның нәтижесінде
сәбилік шақтағы балалар нәрсені өзінің негізгі қызметінен басқа мақсатқа
пайдалануды немесе қазіргі іс-әрекетіне ыңғайланбаған нәрсемен қимыл
жасауды үйренеді.
Сонымен, іс-әрекеттің затпен байланысы дамудың үш фазасынан өтеді.
Оның біріншісінде бала затпен өзіне таныс іс-әрекеттің кез келгенін жасай
алады. Екінші фазада зат тек өз қызметіне ғана пайдаланылады. Ақырында,
үшінші фазада ескі іс-әрекетті қайталау жүзеге асады. Мұнда зат еркін бірақ
мейлінше басқа дәрежеде пайдаланылады, бала заттың негізгі қызметін біледі.
Ұстап тұтатын затты пайдалану жөніндегі іс-әрекетті үйренген бала
сонымен бірге осы нәрсеге байланысты қоғамдағы мінез-құлық тәртібіне де
жаттығуының мәні зор. Мысалы үлкендерге ашуланған бала шыны аяқты еденге
лақтырып жіберуі мүмкін. Әйтседе, сол бойда оның жүзінде үрей мен өкініш
белгісі пайда болады: ол затты пайдалану тәртібін бұзғанын, ал ол тәртіпті
орындау жұрттың бәріне міндетті екенін түсінеді.
Заттық қимылды игеруге байланысты баланың ол үшін жаңа жағдайдағы
жаңа заттармен кездескенде бағдарлау мінезі өзгереді. Егер бала қолына
таныс емес затты алып, онымен өзіне бұрыннан белгілі тәсілдерді қолданып,
іс-әрекет жасаса, кейін оның назары жаңағы заттың неге керек екенін, оны
қалай пайдалануға болатынын анықтауға ауады. Бұл не? - деген бағдар
мұнымен не істеуге болады? дегенге ауысады.
Осы кезеңде игерген қимылдың бәрі бір типтес емес және баланың
психикалық дамуы үшін оның бәрінің маңызы бірдей емес. Іс-әрекеттердің
ерекшелігі, алдымен, заттың ерекшелігіне байланысты. Кейбір заттар анық
белгілі бір пайдалану әдісіне ие. Олар – киім, ыдыс, т.б. Оларды пайдалану
тәсілін бұрмалау мінез-құлық ережесін бұзғанмен бірдей бағаланады. Басқа
заттармен әлдеқайда еркін айналысуға болады. Оған ойыншықтар жатады. Соның
өзінде олардың арасындағы айырмашылық та өте үлкен. Кейбір ойыншықтар әдейі
арнаулы әрекет жасауға бейімделіп жасалынған, сондай-ақ түрліше жағдайда
қолдануға бола беретін ойыншықтар да бар. Баланың психикалық дамуы үшін
пайдалануы біртекті заттармен іс-әрекетжасап үйрену неғұрлым маңызды.
Екінші жағынан алғанда, әр затты пайдалану әдісі де түрліше болады.
Кейбір жағдайда затты пайдалану үшін жай қимыл жасаудың өзі жеткілікті. Ал,
екіншіденнеғұрлым күрделі, заттың қасиетін, оның басқа заттармен байланысын
есепке алуды қажет ететін қимыл керек. Психикада көбірек талап қоятын іс-
әрекет психикалық дамуға көп жағдай жасайды.
Баланың ерте шақта сәбилік кезеңде игеретін қимыл-әрекетінің ішінен
оның психикалық дамуына әсер ететіні өзара байланысты әрі құрал-сайманмен
атқарылатын іс-әрекет болып табылады. Өзара байланысты іс-әрекет дегеніміз
екі немесе бірнеше затты белгілі бір кеңістікте өзара қатынасқа келтіру.
Мысалы, шығыршықтан шағын пирамидалар тұрғызу, әр түрлі құрастырмалы-
жиырылмалы ойыншықтарды пайдалану, қорапшалардың қақпағын жабу.
Сәбилік шақта-ақ балалар екі түрлі нәрсемен іс-әрекет жасай бастайды –
бір-бірін өткізеді, текшелейді, жабады т. б. Бұл іс-әрекеттердің ерекшелігі
сол, мұнда балалар заттың қасиеттерін ескермейді – заттарды олардың формасы
мен көлеміне қарап іріктемейді, оларды әлдебір ретімен алмайды. Ал, ерте
балалық шақта игерілетін өзара байланысты іс-әрекет осылады есепке алуды
талап етеді. Мысалы, пирамиданы дұрыс салу үшін шығыршықтардың көлемін
ескеру керек: әуелі ең үлкен шығыршықты кигізіп, содан-соң рет-ретімен
кішіректерін кигізе беру қажет. Матрешканы жинағанда бір тектес жартыларды
іріктеп, алдымен ең кішкенесін құрастырып, сонан соң оны үлкенінің ішіне
салады т. б Басқа да құрастырмалы-жиырылмалы ойыншықтармен іс-әрекет
жасағанда заттардың қасиеттерін ескеру, бірдей немесе бір-біріне сай
келетін элементтерді іріктеу, оларды белгілі тәртіппен орналастыру қажет.
Бұл іс-әрекеттер алынатын нәтижесімен реттелуі керек. Бірақ бала
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды, тіпті алғашқыда оған ұмтылмайды да.
Пирамидалар тұрғызған кезде ол шығыршықтарды тік таяқшаға қалай болса солай
өткізіп, қалпағын кигізгеніне мәз болады. Оған көмекке үлкен адам келеді.
Ол балаға қалай, қандай тәртіппен жасау керектігін түсіндіреді. Жіберген
қателігіне назар аударады, дұрыс нәтижеге қол жеткізуді үйренеді. Ақырында
бала іс-әрекетті үйренеді. Бірақ ол әр түрлі жолмен орындалуы мүмкін. Бірде
бала пирамиданы талдай отырып, әр шығыршықты қайда қойғанын есінде сақтай
отырып, қайтадан жинаған кезде дәл бұрынғы тұрған орнына өзкізуге тырысады.
Екіншіде ол байқап қарау әдісін қолданады - өзі жіберген қатесін өзі түзеп
отырады. Үшіншіде қандай шығыршықты қашан, қай жерге қою керек екенін
көзбен мөлшерлеп алады да, сол ретімен өткізеді.
Балаларда қалыптасатын байланысты іс-әрекеттерді орындау тәсілдері
үйрену ерекшеліктеріне байланысты болады. Егер үлкендер пирамиданы баланың
көз алдына қайта-қайта құрастырып, ажыратып тек қана орындау үлгісін
көрсетсе, ол көбіне-көп әр шығыршықтың тұратын орнын жаттап алады. Егер
үлкендер баланың назарын ооның жіберген қателерін көрсетуге және оны
түзетудің жолдарына аударса, онда бала байқап қарау жолымен іс-әрекет
жасайтын болады. Ақырында, шығыршықты алдын-ала өлшеп алуға, алдымен
олардың ішінен ең үлкенінен іріктеуге жаттықтыру арқылы, оларды көзбен
мөлшерлеуге үйретеді. Осы соңғы әдіс қана мақсатқа сай келеді, әрекетті әр
түрлі жағдайда орындай алады.
Заттарды көрсету оқытудың көп таралған түрлерінің бірі болып табылады:
балалар қуыршақ киімдерін, ойыншық мебельдерін, нағыз мебельдерді,
ыдыстарды, үй ішінде тұтынылатын заттарды, еңбек құралдарын, сурет салу,
мүсін жасау, құрастыру жабдықтарын көреді.
Тәрбиеші заттарды бәріне жақсы көрінетіндей етіп көрсетеді, ол туралы
қысқа да, айқын айтып береді. Ол сәби балаларға: Қараңыздар: мынау кішкене
қылқалам, біз онымен сурет саламыз. Ол ұзын (көрсетеді), оның ұшы қыл
(көрсетеді), олар үлпілдеп тұр. Қылқаламды бояуға малып аламыз да суретті
саламыз - дейді.
Заттарды көрсеткенде балалардың назарын заттың әр түрлі жақтарына,
қасиеттеріне белгілі бір обьекті туралы шашыраңқы білімді біртұтас
түсінікке біріктіру тәрбиешінің жетекшілік ролі болып табылады.
Суреттерді, илюстрацияларды көрсету баланың тілін дамыту, айналамен
таныстыру жөніндегі жұмыстарда жиі пайдаланылады. Суреттің артықшылығы сол,
балалар бақшасы жағдайында байқауға мүмкін болмайтын заттарды,
құбылыстарды, осы суреттер арқылы көрсетуге болады. Суретте қандай да бір
оқиға: Демонстрацияға, Жаңа клген қыз, Қысқы серуен және т. б.
берілуі мүмкін. Сөйтіп суреттің балаларға жаңа білім беруде олардың бұрын
кездеспеген дүние құбылыстарымен таныстыруды, алған білімдерін еске
түсіріп, нығайтуға үлкен мүмкіндіктері бар.
Барлық балаларға бірдей көрсету үшін сурет үлкен, ал оған бейнеленген
заттар – ірі де айқын болуға тиіс.
Тәрбиеші алдымен балаларға суреттің басты мазмұнын анықтауды, онда
ненің бейнеленгенін айтуды ұсынады, содан соң балалардың назарын оның
егжей-тегжейлеріне, бөлшектеріне аударады. Ол суретте балаларға бұрын
болған нәрсе бейнеленгенін есепке алады; бірінші жағдайда, балалардың
практикалық тәжірибесіне сүйене отырып, педагог суреттің мазмұнын өзі
түсіндіреді: екінші жағдайда, сурет мазмұнын олардың өздеріне айтқызады.
Суреттерді көру кезінде сөздің, түсіндірудің атқаратын ролі үлкен. Тәрбиеші
балалардың назарын бағыттап, суреттегі бір нәрселерді әдейілеп айтып,
керекті бір нәрселерді ерекше бөліп көрсетіп, мектеп жасына дейінгілердің
білімін, тәжірибесін сурет көруге жұмылдырады.
1.1. Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау
Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау дегеніміз бір заттың, құралдың екіншібір
затқа әсет ету үшін қолдануылуы. Машиналарды айтпағанның өзінде, жай қолмен
істеу құралдарын қолдану адамның табиға күшін арттырып қана қоймайды,
сонымен бірге оған құр қолмен атқарылуы мүмкін емес әр түрлі іс-әрекеттерді
орындауға, жағдай жасайды. Құрал адамның өзі мен табиғат арасына қоятын
жасанды мүшесі іспеттес. Ең болмағанда балта, қасық, ара, балға, қысқыш,
сүргіні алып қарайықшы.
Әрине, бала ең қарапайым бірнеше құралдың- қасық, шыны аяқ, қалақша,
күрек, қарындаштың – пайдалану жолымен танысады. Бірақ осының өзінің-ақ
психикалық даму үшін маңызы зор, өйткені осы құралдарда барлық басқа құрал-
жабдықтарға тән қасиеттері бар. Оларды пайдаланудың қоғам қалыптастырған
әдістері бұлардың құрылымына белгіленген.
Құрал-сайман баланың қолымен ықпал жасалынатын заттың арасын
байланыстырушы ролін атқарады. Бірақ бұл іс-әрекеттің қалай жасалынатыны
құрал-сайманның құрылымына байлланысты. Қалақшамен топырақ қазу немесе
қасықпен ботқа алу осы жұмыстарды қолмен атқарғаннан мүлдем өзгеше
болатыны белгілі. Сондықтан да құрал-сайманмен іс-әрекет жасау баланың қол
қимылын түгелдей қайта өзгертуді, оны құрал-сайманның құрылымына бейімдеуді
талап етеді. Мұны қасықты пайдалану мысалынан талдап көрейік. Қасық
құрылымы оған тамақ толтырып алғаннан кейін оны қисайтпай тік көтеріп, сол
тура жолмен ауызға апаруды талап етеді. Ал қолмен ұстаған тағам олай емес,
бірден ауызға апарылады. Демек, қасық ұстаған қол соған ыңғайлануы керек.
Бірақ, қимылды ыңғайлау үшін бала құрал-сайманмен іс-әрекет жасалуы тиіс
заттың қасық пен тағамның, қалақша мен топырақтың, қарындаш пен қағаздың-
арасындағы байланысты есептей білуге үйрену і қажет. Бұл оңай міндет емес.
Іс-әрекеттің бүкіл тәәжірибесі баланы оның нәтижесін басқа заттың көмегімен
емес, өз қолының әсер етуімен байланыстыруға үйретеді.
Бала құрал-сайманмен іс-әрекет жасауды үйрену барысында, көрсетіп,
қолын бағыттап, нәтижесіне наөарын аударып отыратын үлкендердің тұрақты
басшылығымен игереді. Соның өзінде де құрал-сайманмен іс-әрекет жасау
бірден бола бермейді. Ол бірнеше сатыдан өтеді. Алғашқы сатыда құрал-сайман
бала үшін қолының жалғасы сияқты роль атқарады. Сондықтан да бала оны
қолымен жасағандай іс-әрекет жасауға тырысады. Жаңағы қасықты бала уысына
қысып, басына таман ұстайды. Сонан соң үлкендердің көмегімен, оған ас іліп
алған кезде оны жұдырығымен ауызына қысып апарады. Мұндайда оның бүкіл
назары қасыққа емес, алдындағы тамаққа ауады. Осыдан да қасыққа ілінген
тағамның көпшілігі жолшыбай төгіліп-шашылып, баланың аузына құр қасық
барады. Бұл сатыда, бала қасықты ұстағанымен, оның іс-әрекеті құрал-
саймандық емес, қол қимылы болады. Одан кейінгі сатыда бала құрал-сайманмен
іс-әрекет жасалуға тиіс заттың арасындағы байланысты бағдарлап, түсіне
бастайды. Бірақ оны анда-санда ғана дәл орындайды да, сосын осы қимылын
қайталауға тырысады. Ең ақырында ғана қолды құрал-сайманның ерекшелігіне
қарай ыңғайлау жүзеге асады да, құрал-саймандық іс-әрекет пайда болады.
Сәбилік шақта бала игеретін құрал-саймандық іс-әрекет жөнді
жетлімеген. Олар одан әрі жетілдіріле беруде. Бұл жерде маңыздысы баланың
тиісті іс-әрекеті қалай игергені емес, керісінше адам қызметінің негізгі
принциптерінің бірі болып табылатын құрал-сайманды пайдалану принципінің
өзін қалай игеретіндігінде жатыр. Құрал-сайманмен іс-әрекет жасау принципін
игеру балаға кей жағдайда заттарды қарапайым құрал ретінде пайдалануға
мүмкіндік береді.
1.2. Балаларда іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуы
Ерте сәбилік шақтың соңында (үш жасқа аяқ басқанда) кейінірек
неғұрлым кең өркен жаятын және психикалық дамуды анықтайтын іс-әрекеттің
жаңа түрлері қалыптаса бастайды. Бұл ойын және іс-әрекеттің өнімді (сурет
салу, жапсыру, құрастыру) түрі.
Ойынның бала іс-әрекетінің ерекше түрі ретінде , баланың қоғамдағы
орнының өзгеруімен байланысты өзінің даму тарихы бар. Баланың ойынын жануар
төлінің қылықтарының формасы тұқым қуалап қайталайтын жаттығулар сияқты
ойынымен байланыстыруға болмайды. Балалар өз ойындарының мазмұнын мінез-
құлықтың табиғи инстинктінен емес, айналасындағы үлкендердің өмірден
алатынын білеміз.
Қоғам дамуының алғашқы сатысында азық-тұлік табудың негізгі әдісі
қарапайым құрал-саймандарды пайдалану арқылы жеуге жарайтын түбірлерді
қазып алу болды. Балалар өмірінің алғашқы жылынан бастап-ақ үлкендердің
қызметіне араласып, азық-түлік табудың және қарапайым құрал-сайманды
қолданудың әдістерін іс жүзінде үйренеді. Еңбектен бөлек ойын болған емес.
Аңшылыққа, мал шаруашылығына және кетпенмен егін егіге көшкен кезде
балалар түсіне бермейтін және арнайы даярлықты керек ететін еңбек құралдары
пайда болады. Болашақ аңшыны, малшыны т. б. даярлаудың қоғамдық қажеттілігі
туады. Үлкендер балаларға арнап негізгі құрал-сайманның кішіректерін жасап
береді. Осы бір ойыншық құрал-саймандар баламен бірге өседі, бірте-бірте
олардың да көлемі ұлғайып, үлкендер қолданылатындай болады. Қоғам
балаларды еңбектің әр саласына қатыстыруға әзірлеуге мүдделі, үлкендер де
балалардың жаттығуларына – ойындарына мейлінеше көмектеседі. Мұндай
қоғамда әзірге арнаулы мекеме сияқты мектеп жоқ. Балалар жаттығу прцесінде
үлкендердің басшылығымен құрал-саймандарды пайдалану тәсілдерін игереді.
Ойын-жарыстар балалардың еңбек құралдарын қалай игергенін анықтайтын
қоғамдық байқау іспетті болады.
Еңбек құралдары мен оларға байланысты өндірістік қатынастар барған
сайын күрделілене түседі. Қиын әрі олардың қолынан келмейтін іс-әрекеттерге
балалар қатыстырылмайтын болады. Еңбек құралдарының күрделенуі себепті
балалар олардың кішірейтілген модельдерімен ойын-жаттығу кезінде
пайдалану әдістерін игере алмайды. Еңбек құралдары кішірейтілгенде, сыртқа
ұқсастығын сақтағанымен, негізгі функциясынан айырылып қалады. Мысалы,
садақтың кішірейтілген түрінен де жебені атып, көздеген жерге тигізуге
болғанымен, мылтықтың кішірейтілген түрі өз ролін толық атқара алмайды –
одан оқ атуға болмайды, тек атқан сияқты белгі жасалынады. Міне, ойыншықтар
ойлар табу осылайша пайда болады. Сонымен бірге балалар қоғамның ересек
мүшелерімен қатынас жасаудан да ығыстырыла бастайды.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі – рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін –
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды алады.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделенуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Рольдік ойында заттық іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізгі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-
әрекетте пайда болады. Олар заттың рекеше тегінің – ойыншықтардың іс-
әрекеттерін игеруден тұрады. Ерте балалық шақтың өзінде –ақ балалар
үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды ұстап-тұтудың кейбір
әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен атқаратын болады. Мұндай іс-
әрекеттерді әдетте ойын деп атайды, бірақ дәлмына жағдайда осылайша тек
шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Бастапқы ойындардың мазмұны екі-үш әрекетпен, мысалы, қуыршақты немесе
ойыншық малдарды тамақтандырумен, ұйықтатумен шектеледі. Шынында, бұл
жастағы балары өз өмірінің кейбір шақтырын бейнелемейді., затты үлкендер
қалай көрсетсе, солай ұстап-тұтады. Олар әзірге қуыршақты тамақтандырмайды,
ештеңені бейнелемейді, тек қана үлкендерге еліктеп шыны аяқты қуыршақтың
аузына жақындатады немесе оны төсекке жатқызып, арқасын қағады. Мұндай
ойынның ерекшелігі сол, бала үлкендермен бірлесе ойнаған кезде ұстаған
ойыншықтарды ғана пайдаланып, сонда жасаған іс-әрекеттерді қайталайды. Бұл
іс-әрекетті басқа затқа қолданбайды.
Дегенмен, көп кешікпей бала үлкендердің іс-әрекетін басқа нәрсеге де
қолдана бастайды. Алдымен баланың күнделікті өмірде байқағандары жаңаша
қолданылып, ойынға айналады.
Өмірден бақылаған іс-әрекеттерді ойыншықтарға тасымалдау бала іс-
әрекеттерінің мазмұнын байытады. Көптеген жаңа ойындар пайда болады:
балалар қуыршақтың үстіне су құйып, шомылдырады, оларды диваннан еденге
секірткендей сияқтанады, биіктен төмен сырғытады, қуыршағымен серуенге
шығады. Осы кезде бала түрлі іс-әрекеттер жасайды. Ол ішінде ештеңе де жоқ
бос ыдыстан тамақ жейді, шыбықпен стол үстіне жазу жазады, ботқа пісіріп,
кітап оқиды.
Бұл кездерде балаға кеңес беру арқылы, егер тиісті іс-әрекет оған
бұрыннан белгілі болса, оның ойынына жаңа мазмұн беруге болады. Іс-әрекетті
бір заттан екінші затқа тасымалдау, затпен босаңсыту баланың іс-әрекетінде
едәуір ілгері басқандықты көрсетеді. Бұл жерле әлі де болса затты ойын үшін
басқа нәрсеге айналдыру, бір заттың орнына екіншісін пайдалану болмайды.
Мұндай жаңа құрылымдар кейінірек жүзеге асады да, сол заттық іс-әрекетті
өзінің ойын әрекетіне айналдыруға жасалған алғашқы қадам болып табылады.
Балалар сюжетті ойыншықтарға қосымша әр түрлі заттардың баламаларын
пайдаланып, жоқ заттардың орнын солармен толтырады. Мысалы, балалар
қуыршақты жуғанда текшені, қайрақты, катушканы, тасты сабын орнына
пайдаланады, құрылыс материалдарының қалдығын – цилиндрді, кірпішті, сүйек
шығыршықтарды қуыршақты тамақтандыру ыдысы ретінде қолданады; шыбықпен,
сіріңкемен, пеналмен қуыршақтың қызуын өлшейді; шпилькамен, кегльмен,
шыбықпен, сіріңкемен тырнақ алып, шаш қияды. Бір затты екінші затпен
алмастыра отырып, бала ілкіде оған басқаша ат қоймайды да бұрынғыша атай
береді.
Келесі сатыда балалар бір заттың орнына екіншісінің баламасын
пайдаланады да, оған өздігінен ат қояды.
Сәбилік шақтағы балалар алдымен затпен іс-әрекет жасайды да, оның ойын
кезіндегі мәнін кейін ұғады. Мұндай жағдайда бала бір заттың орнына
қолоданған сол заттың баламасымен нақты сол заттың өзіндей-ақ іс-әрекет
жасауы тиіс. Әзірге олардың түсінің, формасының, көлемінің, материалының
ұқсас болуы талап етілмейді.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Әдетте баланың өзін үлкендердің есімімен атауы ерте балалық шақта іс-
әрекеттен кейін болады. Бала әуелі ойнайды, сосын өзін бір үлкен кісінің
есімімен атайды, өйткені жасаған іс-әрекетін соған ұқсатады.
Рольдік ойынның алғышарттары – заттың атын өзгертуі, баланың өз іс-
әрекетін үлкендердің іс-әрекетімен теңестіру өзін басқа біреудің есімімен
атауы, басқа біреудің іс-әрекетін қайталауы – үлкендердің басшылығымен
үйренеді.
Сәбидің заттық іс-әрекетінің дамуына байланысты ерте балалық шақта
сурет салуды игерудің алғышарттары пайда болады, ол мектепке дейінгі шақта
іс-әрекеттің ерекше түріне – бейнелеу іс-әрекетіне ауысады. Ерте балалық
шақта бала қағазға қарындашпен әртүрлі штрихтар жасап шаппақтар сызады,
суреттің бейнелеу функциясын меңгереді, сурет арқылы әлдебір заттың
бейнесін келтіруге болатынын түсіне бастайды. Үлкендер берген қарындашпен
қағазға шатпақ түсіру баланың іс-әрекетінің бір түрі. Үлкендерге еліктеп
қағазға қарындашпен сызық түсірген кезде онда белгілі із қалатынын
байқайтын болады. Қағазда қалған қарындаштың ізі үзік-үзік, әр жері
дөңгеленіп иіліп келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz