Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы

Жоспар.

1. А.Смит : «Абсолюттік артықшылықтар» қағидасы ... ... ... ... ... .5

2. Д.Рикарда : «Салыстырмалы артықшылықтар» қағидасы ... ... ... 9

3. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы ... ... ... ... 20

4. Қазақстан . Ресей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

II. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

III. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

А. Смиттің “абсолюттік артықшылық”
қағидасы.

Мемлекеттер не үшін саудамен айналысады ? Елдер арсындағы сауданың негізін не құрайды ? Деген сұраққа ғалымдар барлық тарихи кезеңдерде өз жауаптарын беруге тырысқан .
Сол ғалымдардың бірі – ағылшын саяси экономикасының классигі А.Смит “Табиғатты зерттеу және халықтың баю себептері” деген еңбегінде сауда теориясының негізін қалады . “Егер кез келген басқа бір ел , бізді қандай да бір арзан тауармен қамтамасыз ететін болса , онда біз үшін өз өнеркәсібіміздің еңбегінің бір бөлігіне сол елдің тауарын сатып алған анағұрлым тиімді болар еді “, - деп атап көрсетті А. Смит өз еңбегінде .
А. Смиттің бұл көзқарасы экономикалық мұрада “ Абсолюттік артықшылық теориясы “ деп аталып кетті .
Бұл теориядағы негізгі идея - еңбек бөлінісі ұлттық байлықтың негізі , яғни мемлекеттер халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысуы тиіс екендігі .
Халықаралық еңбек бөлінісінің өндірістік өнімге мамандануы нәтижесінде халықаралық сауда шығады десек , маманданудың көптеген варианттарының ішінен қандайын таңдап алу тиімді ? Осы кезде “ экспортқа не шығару керек және импортқа не алу керек?” деген сұрақтар туындайды .
А.Смит Франция , Португалия , Шотландия елдеріндегі шарап өндірісін мысалға келтіреді . Бұл мысалда салыстыру құралы ретінде өндірістің абсолюттік шығыны (бір дана тауарды шығаруға қажетті адам саны) алынады .
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан , Шотландияда шарап шығару тиімсіз болатындығы анық . Мемлекеттің өзінің аболютті артықшылығы жоқ тауарларды өндіруден бас тартуы және басқа тауарлардың өндірісіне ресурстарын жұмылдыруыөндіріс көлемінің ұлғаюына және елдер арасындағы тауар айырбасының кеңеюіне әкеледі . А.Смиттің қорытындысы меркантилистердің ойына қайшы болады. Экспорттың импорттан үлкен болуы салдарынан елге ағылатын алтын мен күміс емес , елдің өз иелігіндегі табиғи және абсолютты артықшылықтарын пайдалану арқылы халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысушылық қана мемлекеттің тұрмңс жағдайының өсуіне себепкер бола алады . Енді осы айтылған сөздерді Ресей мен Украинаның өзара саудасының шартты мысалы арқылы қарастырайық .
Өзінің климаттық жағдайына байланысты Украина қызылша өндіруде артықшылықта болып , Ресейдің 1 адам күніне шаққандағы күніне -3т. қызылша өндірумен салыстырғанда , Украина күніне 1 адам күн еңбек жұмсап , 4т. қызылша шығара алады екен . Ал картопты Ресейде өндірген тиімді , өйткені онда Украинаның 900кг. картобымен салыстырғанда 1 адам - күн ішінде 1т. картоп шығарылады.
Россия 2күн жұмыс істеп , 3т. қызылша , 1т. картоп , ал Украина тиісінше 4т. қызылша , 0.9т. кртоп шығарады . Алайда, айталық , Россия өзінің артықшылығына сүйеніп , картоп өндіруге маманданады да , оны Украинаға сатады. Бұл жағдайда картопты Украина нарығында сатып және тиісінше қызылшаның қажетті мөлшерін сатып алып , Ресей шамамен 4.4т. қызылша ала алады. Ресей үшін сауданың жалпы нәтижесі 1т. картоп пен 4.4т. қызылша болады екен . Осындай еңбек бөлінісінің арқасында Украинаның да қандай пайда алатынын да оңай анықтауға болады .
Елдердің абсолютты артықшылықтардың негізінде өндірісінің дамуы және еркін тауар айырбасы жалпы тұрмыс деңгейінің өсуін қамтамасыз ететіндіктен , ғалымдар сыртқы саудаға қатысты меркантилистердің көзқарасына қайшы болған ұсыныстар жасады. Бұл жағдайда мемлекет еларалық мамандану саласының таңдауына араласпау керек деген ұсыныс жасалды . Бұл таңдау «бәсекенің көрінбейтін қолына» байланысты . Сыртқы сауда айырбасына мемлекет тек сирек жағдайларда ғана араласа алады : басқа елдегі экспортты мемелекеттік қолдауын бейтараптандыру , қауіпсіздік пен қорғану қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін .
А. Смит , мысалы , Англияның тауарларын тасу үшін сол кездегі жау пиғылды Голландияның кемелерін пайдалануға тыйым салған Ұлыбританияның Навигациялық актісін қолдады . Осындай шараларды іске асыру теңіз жүк тасымалына моманданған Голандияның жағдайын әлсіретті және Англияның кеме жасау саласының дамуы үшін протекционистік қорғауды қамтамасыз етті. Кейіннен сол және басқа да себептерге қатысты айырықша қолдау көрсетуді талап ететін жекелеген тауарлардың артықшылығы жөніндегі тезис бірқатар елдердің ұлттық бағдарламаларын негіздеу үшін кеңінен қолданыла бастады .
А.Смит ұлттар мен халықтарды үй шаруашылықтарыменсалыстыра отырып , сыртқы саудаға деген қорқынышты қатты келемеждеді . Себебі , әр үй шаруашылығы өзіне керекті тауарлардың тек бір ғана бөлігін шығарады , ал артығын сату арқылы озіне басқа тауарларды сатып алады . Бұл тұжырым тұтас бір мемлекетке де қатысты. «Әрбір ақылды отбасы басшысының негізгі ережесі - өндіруі қымбат тауарларды дайындамастан , тек сырттан сатып алу - Расында , тігінші озіне етік тігіп кимейді , дұрысы : оны етікшіден сатып алады » . «Әрбір жеке отбасы үшін тиімді іс-әрекет бүкіл ел үшін тиімсіз болу мүмкін емес ».
Сонымен, шет ел тауар өндірушілері ұлттық тауар өндірушілерге қарағанда , өнімді арзан шығара алса , онда ондай өнімді сатып алудан тартынбау керек .Бұл жалпы ереже мынадай тәжірибелік қорытындыға әкеледі : халықаралық айырбасқа бөгет жасау бәлендей «дұрыс шараға жатпайды ... А.Смит осы қорытындыны төмендегі қосымша үш аргументпен толықтыра түседі :
Екі халық арасындағы айырбас олардың әрқайсысына бәсекеге қабілетті өндірістің басы артықтарын өткізуге мүмкіндік береді және сонымен бірге , айырбассыз мүлдем керексіз болатын тауарлардың құнын арттырады . Нарықты ел шекарасынан асыра кеңейтіп өндірістің ұлғаюына , яғни табыстың өсуіне мүмкіндік береді .
Сыртқы сауда қаржы сақтау , қор жинауға деген қабілеттілікті арттырады және қор жинау процесі арқылы бүкіл елдің капиталын жоғартады. Шындығында , экспорт - ұлттық табысты арттырса , тауарды шет елден сатып алу , ұлттық тұтыну шығындарын азайтады . Ал қор жинау - табыс пен тұтынудың айырмасымен анықталады . Егер сыртқы сауда шын мәнінде әртүрлі елдерге өндіріс шығындарының деңгейіне тәуелді мамандану принципіне негізделетін болса , онда ол , шындығында , қор жинау процесіне , яғни әр халықтың байлығының өсуіне үлес қосатыны анық .
Әрине , кейбіреулер сыртқы сауда бәсекеге бейімделмеген қызмет түрлеріне зиянын тигізеді деуі даусыз .Себебі ұлттың капиталы дегеніміз - оны құрайтын бөліктерінің сомасы . солардың біреуіне қауып төндіре отырып , сыртқы сауда жалпы ұлтқа зиян тигізбей ме ? Шет ел бәсекесінен қорғану арқылы жекелеген салаларды дамыту бүкіл халық байлығының өсуіне тиімсіз теріс әсер етуі мүмкін . Осы жағдайда протекционизм халықаралық мамандану кезінде тауар шығарғаннан әлде қайда қымбат және көбірек капитал қажет ететін өндіріске әкелуі мүмкін : осы артық капитал жұмсау - ақшаны желге шашумен тең . Әрине , шетелдік бәсекеден қорғану шараларын тоқтату осындай кәсіпорындардың жоғалуына әкеліп соғады , яғни капиталдың азаюы орын алады . Алайда, басқа салаларда болатын өндірістің кеңеюі жұмыс орындарын , ал одан кейін қосымша капиталды алып келеді . Тек жекелеген кәсіпкерлер ғана ұтылуы ықтимал , бірақ бұдан жалпы халық ұтады .
Бұл тұжырымдар А.Смит ережесін былайша бекітеді : айырбас әрбір ел үшін пайдалы ; бұл айырбаста әрбір ел өзінің абсолютты артықшылығын табады , оны протекционизм не шектеп , не мүлдем жоюы мүмкін . А.Смиттің талдауы классикалық теорияның бастапқы нүктесі болып табылады , ол еркін сауда саясатының кез келген түріне негіз бола алады .
Бірақ осы талқылауды ары қарай жалғастыра берсек , қарама-қарсы, парадоксальды қорытындыға келеміз : егер қандайда бір ел өзіне керек тауарлардың бәрін арзан бағамен және кез келген көлемде шет елдерде таба алатын болса , онда өзі тұтынуына керек деген заттардың бәрін шет елден сатып алу сол елге тиімді ме , жоқ па? өзгеге сату үші өзінде , ең құрғанда , бірер тауары бола ма? Бұған кепілдік бере алмайды . Олай болса , шет елден сатып алса тауары үшін қалай есеп айырыспақ ?
А.Смиттің қағидалары көп жерде жеткіліксіз , абстрактты болды. Ол импортты шектеу жаңа жұмыс орындарының пайда болуына әкеледі деген пікірді теріске шығара алмады . Сауда ашықтығы туралы сөздерді айтып алып , кейде қорғаныс , қауыпсіздік мақсатымен протекционизмді қолдады және де , оның пікірінше , әр елде абсолютты артықшылық бар , ол импорт пен экспорттың теңесуінің себепшісі болады , тек қана еркін сауда қажет . Оның алдындағы ғалым - экономистер көтерген мәселелерді А.Смит жауапсыз қалдырды . Егер елде абсолютті артықшылық болмаса ше? Онда басқа мемлекеттер онымен сауда жасасқысы келеме ?

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. «Халықаралық экономика» : Г.Н.Доғалова Алматы жыл «Экономика» баспасы

2. «Экономикалық теория негіздері»: Әубәкіров Я. Нәрібаев К. Есқалиев М. Жатқанбаев Е. Байжұмаев Е. Досқалиев С. Жәйшібеков Ж. Алматы. 1998 жыл. «Санат» баспасы

3. «Кәсіпорын экономикасы»: А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов. Алматы. 2003 жыл. «Экономика» баспасы

4. «Кәсіпорын экономикасы»: Г.Ө. Жолдасбаева. Алматы 2002 жыл

5. «Экономикалық теория»: В. Қрымова. Алматы 2003 жыл. «Арқайым»

6. « Жалпы экономикалық теория нагіздері»: Шеденов.А

Алматы. 2002 жыл