Шағын бизнестың экономикалық дамуы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...14
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi, мәселелерi және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Шағын бизнестi мемлекеттiк және инновациялық қолдау ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1 ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...14
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi, мәселелерi және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Шағын бизнестi мемлекеттiк және инновациялық қолдау ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар аударсақ ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды. Тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша басты орындардамыз. Бірақ осы ЖІӨ-нің үлесінде шағын бизнестің үлес салмағының басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал Қазақстанда ЖІӨ-де шағын бизнестің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесін алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Осы аталған шағын бизнестің үлесін арттыру еліміздегі басты мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан экономикалық дамудағы және халықты әлеуметтік жұмыссыздық мәселесінен алып шығудың маңызды жолы болып отырған шағын бизнесті макроэкономикалық талдаудың маңыздылығы жоғары болып отыр.
Қазақстанның соңғы жылдары жетiстiктерге жетуi жер қойнауымыздағы минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай бағасының өсуiмен тiкелей байланысты болып отыр. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн реформалар жүргiзiп және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Рыноктық экономика негiзiнде осындай тұрақты экономикалық өсуге әкелетiн, бәсеке қабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызмет, нақтылай айтсақ шағын кәсiпкерлiктiң үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға шағын инновациялық кәсiпкерлiктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей, шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекет экономикасының негiзгi саласының бiрi. Шағын және орта кәсiпкерлiкке кез келген рыноктық экономикасы дамыған елдердiң 10 кәсiпорынының 9-ы жатады. Егер, Европа елдерiнде әр мың тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75 кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 9-10 кәсiпорын ғана құрайды екен.
Қазақстанның соңғы жылдары жетiстiктерге жетуi жер қойнауымыздағы минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай бағасының өсуiмен тiкелей байланысты болып отыр. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн реформалар жүргiзiп және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Рыноктық экономика негiзiнде осындай тұрақты экономикалық өсуге әкелетiн, бәсеке қабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызмет, нақтылай айтсақ шағын кәсiпкерлiктiң үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға шағын инновациялық кәсiпкерлiктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей, шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекет экономикасының негiзгi саласының бiрi. Шағын және орта кәсiпкерлiкке кез келген рыноктық экономикасы дамыған елдердiң 10 кәсiпорынының 9-ы жатады. Егер, Европа елдерiнде әр мың тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75 кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 9-10 кәсiпорын ғана құрайды екен.
1. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000.
2. Тургинбаева А.Н. / Менеджмент в малом бизнесе: - Алматы: 2003, - 152с.
3. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / В.Я.Горфинкель, В.А.Швандар, Е.М.Купряков – Москва: Финансы, 1997. – 439с.
4. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004.
5. Статический ежегодник, - 2006 . -467 стр
6. Л.И.Тогайбаева “Малый бизнес в обеспечение продуктивной занятости
населения” // Вестник КазНУ. №3, - 2004.
7. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. –
Киров, 1994,гл.13.
8. Т.С.Сарбасова “Состояние и проблемы малого бизнеса в РК” // Вестник
КазНУ, №1, 2005.
9. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы
мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
10. С.Т.Купешова “Шағын инновациялық кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау”
// Қаржы-Қаражат, 2003.
11. Ж.Ильясов “Этапы и проблемы в развитии малого бизнесе” // Вестник
предпринимателя, № 9-10, - 2004.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 , 1 наурыз.
13.Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры.
М., 1991.
14. Токсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства: концептуальный
подход с позиций менеджмента. – Алматы, - 1999.
15.Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына Жолдауы.
16.М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң
объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, -
2004.
2. Тургинбаева А.Н. / Менеджмент в малом бизнесе: - Алматы: 2003, - 152с.
3. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / В.Я.Горфинкель, В.А.Швандар, Е.М.Купряков – Москва: Финансы, 1997. – 439с.
4. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004.
5. Статический ежегодник, - 2006 . -467 стр
6. Л.И.Тогайбаева “Малый бизнес в обеспечение продуктивной занятости
населения” // Вестник КазНУ. №3, - 2004.
7. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. –
Киров, 1994,гл.13.
8. Т.С.Сарбасова “Состояние и проблемы малого бизнеса в РК” // Вестник
КазНУ, №1, 2005.
9. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы
мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
10. С.Т.Купешова “Шағын инновациялық кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау”
// Қаржы-Қаражат, 2003.
11. Ж.Ильясов “Этапы и проблемы в развитии малого бизнесе” // Вестник
предпринимателя, № 9-10, - 2004.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 , 1 наурыз.
13.Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры.
М., 1991.
14. Токсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства: концептуальный
подход с позиций менеджмента. – Алматы, - 1999.
15.Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына Жолдауы.
16.М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң
объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, -
2004.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ
РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...14
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi,
мәселелерi және шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Шағын бизнестi мемлекеттiк және инновациялық қолдау
... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
КIРIСПЕ
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды.
Тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша басты
орындардамыз. Бірақ осы ЖІӨ-нің үлесінде шағын бизнестің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шағын бизнестің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Осы аталған
шағын бизнестің үлесін арттыру еліміздегі басты мәселелердің бірі болып
отыр. Сондықтан экономикалық дамудағы және халықты әлеуметтік жұмыссыздық
мәселесінен алып шығудың маңызды жолы болып отырған шағын бизнесті
макроэкономикалық талдаудың маңыздылығы жоғары болып отыр.
Қазақстанның соңғы жылдары жетiстiктерге жетуi жер қойнауымыздағы
минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты болып отыр. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес
Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-
қайсысын алып қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық
өндiрiске өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған
және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы атап өткендей, елiмiз жоғары
дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске
тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн реформалар жүргiзiп
және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Рыноктық экономика негiзiнде осындай тұрақты экономикалық өсуге
әкелетiн, бәсеке қабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын,
елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты
құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызмет, нақтылай айтсақ шағын кәсiпкерлiктiң
үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға шағын инновациялық
кәсiпкерлiктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей,
шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары
сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана
экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекет экономикасының негiзгi саласының
бiрi. Шағын және орта кәсiпкерлiкке кез келген рыноктық экономикасы дамыған
елдердiң 10 кәсiпорынының 9-ы жатады. Егер, Европа елдерiнде әр мың
тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75
кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 9-10 кәсiпорын ғана құрайды
екен.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Рыноктың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту
арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi
бөлiгiн жұмыспен қамту, яғни жұмыссыздық мәселесiн шешу, қоғамда орта
тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаев өзiнiң
“Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында “Елiмiздiң экономикалық
саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта бизнес” деп атаған
болатын.
Мiне осылайша курстық жұмыс тақырыбы өзектi мәселелердiң бiрi болып
отырған “Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң дамуы және оның
экономикалық өсімдегі рөлі” деп алынды.
Осыған байланысты шағын кәсiпкерлiк қызметтiң, кәсiпкерлiк құқықтық
теориялық мәселелерiн, шағын кәсiпкерлiктiң жалпы экономикада алатын
орнын, оны мемлекеттiк қолдау саясатының басты бағыттарын, сондай-ақ шағын
бизнестi инновациялық қолдау саясатының артықшылықтарын, елiмiздiң
егемендiгiн алғаннан бастап қазiрге дейiнгi шағын бизнестiң қалыптасуы мен
дамуын, сондай-ақ туындап отырған мәселелерiн және одан шығу жолдарын
қарастыру осы жұмысты орындаудағы негізгі мақсат болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
Шағын бизнес және оның экономикадағы орны мен маңызын ашу;
Шағын бизнес және оның экономикалық дамудағы рөлін анықтау;
ҚР-да шағын бизнестің даму барысын, ондағы мәселелер мен шешу
жолдарына тоқталу;
Ұлттық экономикада шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік шаралары мен
оны инновациялық қолдаудың маңыздылығын қарастыру болып табылады.
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ РЕТIНДЕ
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы
Рыноктық қатынастардың қазiргi заманғы жүйесiнiң қалыптасуы шағын
кәсiпкерлiктiң пайда болуымен және дамуымен тығыз байланысты.
Буржуазиялық саяси эканомикада “кәсiпкерлiк” түсiнiгi XVIII ғасырда
пайда болды. Кәсiпкерлiк – инициативалы шаруашылық қызмет
тәуекелмен жасалатын жекеменшiк , қарыздық және басқа да құралдар
мен мүлiктер негiзiнде пайда табу қызметтерi.
ҚР-ның Азаматтық кодексiнде кәсiпкерлiкке келесiдей анықтама бередi:
“Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды
шаруашылық басқаруға құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы
қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және
мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады” 7.
Шағын кәсiпкерлiк бұл кәсiпкерлiктiң аясындағы ұғым, яғни мұнда бiр
немесе бiрнеше кәсiпкер пайда табу мақсатында кәсiпкерлiк қызметтер жасап,
жоғары тәуекелдiктерге баруы деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын
кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын
кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге
болады. Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық
өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн жұмыспен қамту, қоғамда
орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады 2, 13 б..
Шағын кәсiпкерлiктiң өзiндiк артықшылықтары да бар. Оларға:
Сыртқы экономикалық факторлардың өзгеруiне тез бейiмдiлiгi;
Шағын инновациялық кәсiпкерлiк бiр салада тоқтап қалмай экономиканың
барлық сферасын қамтиды;
Шағын кәсiпкерлiк iрi компанияларға қарағанда ғылыми – техникалық
зерттеулер нәтижелерiн инновацияларды өнеркәсiпке жылдамырақ енгiзедi;
Осындай елеулi артықшылықтары бола отырып шағын кәсiпкерлiк келесi
салалар бойынша бөлiнедi:
- шағын бизнестiң кәсiпкерлiк қызметтiң бағытталуына байланысты:
өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, инновациялық болып бөлiнедi;
- кәсiпкердiң функционалды операциясының құрылымына қарай:
өндiрiспен басқару , қаржыландыру және делдалдық қызмет:
- шаруашылық түрлерiнiң санына байланысты : бiр профильдi , көп
профильдi;
- шаруашылықтың салаларына бағытталуына байланысты: өндiрiстiк
, агроөндiрiстiк, ауыл шаруашылық , құрылыста және басқада
халық шаруашылық салаларында 1, 249 б..
Шағын кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта.
Экономиканың өтпелi кезеңiндегi шағын кәсiпкерлiк ең алдымен рыноктың
тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк бередi.
Жалпы алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi, бәсекелес ортаны
ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң экономикалық
дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:
Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
Тұрмыс деңгейiнің жоғары болуын қамтамасыз ету;
Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал шағын кәсiпкерлiктiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi жатқызуға
болады:
Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
Жаңа жұмыс орындарын ашу;
Рыноктағы сұранысқа және жалпы өзгерiстерге тез бейiмделу;
Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
Кластерлiк жүйенiң дамуы;
Лизингтiк қатынастардың дамуы;
Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң өсуiне өз үлесiн
қосады;
Дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын кәсiпкерлiк экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетiнiн көрсетедi. АҚШ-та барлық жұмыс күшiнiң 50%-iн
кәсiпкерлiкпен шұғылданушылар құрайды. Iшкi өнiмнiң 33%-i шағын кәсiпкерлiк
үлесiнде. Жапонияда жұмыс күшiнiң 80% шағын кәсiпкерлiкпен шұғылданады және
жалпы өнiмнiң 55% үлесiн алып отыр. АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк ғылыми
зерттеу жұмыстарының 3% ғана жүзеге асырса да, өндiрiске енгiзiлетiн iрi
жаңалықтардың экономикадағы елеулi үлесi 50% құрайды 9.
Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпкерлiк бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм
соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк
үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның бүгiнгi
экономикасында лайықты орын алуда.
Шағын кәсiпорындардың соңғы жылдары күрт ұлғаюы жаңа нарықтық
құрылымның қалыптаса бастағандығының айғағы. Алайда заңды тұлғалардың жалпы
санының 70% ғана жұмыс iстейдi.
Заңды түрде тiркелiп, мерзiмiнде жұмыс iстеген шағын кәсiпорындардың
басты көпшiлiгi Алматы қаласында орналасқан.
Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын қарастырсақ шағын бизнеспен
айналысатын әрбiр үшiншi адам сауда жүйесiнде, әрбiр бесiншiсi өнеркәсiптiк
өндiрiсте, әрбiр алтыншысы құрылыста еңбек етедi. Тұрғындарды жұмыспен
қамтудың саны жағынан алғанда сауда саласында олардың 36,1%, өнеркәсiптiк
өндiрiс орындарында 21,2 % iстейдi, қалғандары түрлi қызмет
көрсетумен айналысады . Бұл деректерден сауда iсi әлi де басым
екендiгiнде, салалық құрылымдарда өндiрiс көлемi әлi де өзгере
қоймаған көруге болады. Шағын кәсiпкерлiк саласында жұмыспен қамту
және фирмалар санының өсуi - негiзiнен коммерциялық кәсiпорындар
есебiнен толығып , жалпы алғанда баяу өседi.
Шағын кәсiпкерлiктi дамыту жөнiндегi ақпаратты талдағанда
агроөнеркәсiптiк кешендегi шағын кәсiпкерлiк қазiргi уақытта елiмiздiң
эканомикасына тиiстi үлес қоса алмай отырғанын немесе табысын
жасырып ұстайтынын байқауға болады . Сонымен бiрге эканомиканы
сараптағанда мемлекеттiң стратегиялық бағытын жүзеге асыруда шағын
бизнес басты құралдардың бiрiне айналды .
Шағын кәсiпкерлiк, әсiресе агроөнеркәсiптiк өндiрiс саласында
мықты дамуы тиiс. Өткен жылдары ауыл шаруашылық шикiзатының басым
бөлiгi республикадан тыс жерлерге тасымалданып , сол жерлерде
өнделiп , дайын өнiм сапасы төмендедi, шығынға жол берiлдi.
Бүгiнгi таңда шағын кәсiпкерлiк эканомикасының ерекше
бөлiгi ретiнде нақты жұмыс iстеп, даму үстiнде деп сенiммен айтуға
болады. Ал шағын кәсiпкерлiк Қазақстанды дағдарыстан алып шығатын
локомотивтiң нақ өзi.
Елбасымыз биылғы жылы “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеге
қабiлеттi экономика” және “Бәсекеге қабiлеттi халық” деген Қазақстан
халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Индустриалды-
инновациялық стратегия екенiн атап көрсеттi.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсiпкерлiк
қызметтiң мемлекет тарапында және экономика өмiрiнде атқаратын ролiнiң
ұшан теңiз екенi дәлелдеудi қажет етпейдi. Қазiр дамыған өркениеттi
елдердiң қайсысын алып қарасақ та шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта
отырып, айтарлықтай жоғары дәрежеге жеткенi баршаға мәлiм.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Нарықтың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы
елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн
жұмыспен қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.А.Назарбаев
өзiнiң “Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында елiмiздiң
экономикалық саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта бизнес
деп атаған болатын.
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын бизнестiң ерекше роль атқаратындығы белгiлi. Мiне осы шағын
кәсiпкерлiктiң дамуына әсер ететiн факторлардың бiрi сәйкес қаржылық
қызметтер секторының дамуы болып табылады. Себебi, көптеген кәсiпорындар
үшiн маңызды мәселелердiң бiрi қосымша ақша қаражаттарының көзiн iздестiру
болып табылатындығы белгiлi. Ал 2006 жылғы қараша айындағы деректер бойынша
банктiк сектордан шағын бизнеске бөлiнiп отырған ақша қаражаттары жалпы
экономикаға бөлiнген несиелердiң 30% ғана құрап отыр. Оны төмендегi 1-шi
кестеден көруге болады 6.
Кесте 1 - Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне коммерциялық банктерден бөлiнген
несиелер. (млн. теңге )
Жылдар 2004 2005 2006
Барлық несиелер 196212 288367 470168
Оның ішінде:
Ұлттық валютада 104434 171541 261121
- қысқа мерзiмдi 48249 71860 100628
- ұзақ мерзiмдi 56185 99681 160494
Шетел валютасында 91778 116826 209046
- қысқа мерзiмдi 32334 25692 40804
- ұзақ мерзiмдi 59444 91134 168243
Осы кестеден көрiп отырғанымыздай, соңғы үш жылда коммерциялық
банктерден шағын кәсiпкерлiкке бөлiнген несиелер екі есеге ұлғайғанымен,
оның жалпы экономикадағы үлесi салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бiрге,
банктерден несие алу үшiн клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдығы шағын
кәсiпорындардың негiзгi өндiрiсiн техникалық жабдықтауға несие
мүмкiндiктерiн төмендетедi. Сондықтан бүгiнгi күнi шағын кәсiпкерлердiң
пайдаланып отырған құрылғыларының көбi техникалық және моральдық жағынан да
тозған.
Осы сегментке тән сипаттық белгiлердiң бiрi шағын кәсiпорындарды
қаржыландыру күрделi қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелдiгi жоғары түрi
болып табылатындығы. Осындай қаржылық инвестициялардың тәуекелдiлiгiнiң
жоғарылығы шағын кәсiпорындар үшiн банктерден берiлетiн несиелердiң бағасы
мен мерзiмiне де әсерiн тигiзедi. Ал лизингтiк қатынастар осындай
тығырықтан шығудың бiр жолы болып табылады, себебi лизингтiк қатынастар
кезiнде несие беру үшiн қажеттi қамтамасыз ету мөлшерiне қойылатын
талаптар банктiк несиелерге қарағанда салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан
лизингтiк қызметтi дамытудың шағын бизнстiң дамуына қосар үлесi жоғары
болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк эканомикасының жинақтылығы салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң неғұрлым аздығымен қысқа
мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi.
Шағын кәсiпкерлiк саласын сипаттайтын эканомикалық
көрсеткiштер эканомиканың осы секторында қалыптасып келе жатқан оң
үдiрiстер туралы мағлұмат бередi.
Шағын кәсiпкерлiктегi үрдiстердi талдау эканомиканың осы
секторы дамуының серпiндi - үдемелi сипаты бар екенiн және
элеуметтiк шиелiнiстi төмендету факторы мен халықты жұмыспен
қамтамасыз етудiң негiзi болып отырып, өзiнiң оң нәтижесiн берiп
отырғанын айғақтайды. Сөйтiп, кәсiпкерлiк сипат эканомикаға барған
сайын тиiстi икемдiлiк берiп оның дамуының шешушi факторы болып
келедi. Шағын кәсiпкерлiк жаңа кәсiпорындары мен жұмыс орындарын
құру жолымен халықты жұмыспен қамтамасыз етуде, рынокты әр түрлi
тауарлар мен және қызмет көрсетулермен молықтырып отыр 2, 38 б..
Салаларды қайта құрылымдауды және кәсiпорындарды
реформалауды жүргiзу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң артықшылықтары әлi
де жете пайданылмауда. Мемлекет қолдауындағы осы саладағы пәрмендi
шараларының бiрi болып өндiрiс және қызмет көрсетулер саласында
жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi арсында мемлекеттiк
тапсырысты орналастыру болып табылады. Шағын кәсiпкерлiктi қолдаудың
осындай практикасын одан әрi дамыту iрi компаниялардың шағын
кәсiпкерлiк субъектiлерiмен соңғыларда өнiмнiң белгiлi бiр түрлерiн
өндiру бойынша тапсырыстарды орналастыру тұрғысында өз ара iс -
әрекеттерiн кеңейту арқылы мүмкiн болмақ.
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму
Экономикалық өсу кеңiнен тараған құбылыс болып табылады. Экономикада
болып тұратын дағдарыстарды ескерсек те, ұзақ мерзiмдi экономиканың өсуi
трендi ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуi, адам басына
шаққандағы табыстың өсуi болып отыр. Өйткенi осы көрсеткiш халық
жағдайының көтерiлуiне әкеледi. Сондай-ақ экономикалық өсу ресурс
шектеулiгi ахуалын шешедi.
Өзiнiң егемендiгiн алғанына ендi ғана 15 жыл болып отырған елiмiздiң
алдынғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн экономикада тұрақты
интенсивтi экономикалық өсу қажеттiгi туындап отыр. Экономиканың мұндай жас
кезiнде мемлекеттiң экономикаға араласуы, оның тиiмдi дамуы үшiн
экономикалық саясаттар жүргiзу арқылы iске асыру керек.
Осы уақытқа дейiн жүргiзiлiп келген экономикалық бағдарламалар өз
жемiсiн бере бастады, жекешелендiру өзiнiң нәтижесiн берiп, нарықтық
қатынастар орнап, экономикалық адамдар пайда болды. Сондай-ақ ел
экономикасы 1995 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ке өсуiмен жаңа даму сатысына өттi. Елде
жұмыссыздық деңгейi азайып, инфляция деңгейi төмендедi. Қазiр елiмiз ТМД
елдерi iшiнде нарықтық қатынастар неғұрлым толық қалыптасқан, ЖIӨ-нiң өсу
қарқыны жағынан алдынғы қатарда. Соңғы жылдары елiмiздегi ЖIӨ көлемi 10%
деңгейiнде болып отыр. Бұл әрине жоғары көрсеткiш 14.
Бiрақ бiзде экономикалық өсудiң негiзгi қоры болып отырған бұл
елiмiздiң жер қойнауының бай шикiзаттары болып отыр. Шикiзаттық және
өндiрiстiк экономиканың тиiмсiз екенi бiзге белгiлi, сондықтан индустриялық-
инновациялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн
стратегиялар жасалуда. Онда негiзiнен шикiзат бағытына қарап қалған
экономикадан қол үзiп, экономика салаларын әртараптандырып, ұзақ мерзiмдi
жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн өңдеушi өнеркәсiптi
дамытып, отандық товарлардың iшкi және сыртқы нарықта бәсекелестiгiн, еңбек
өнiмдiлiгiн арттыру бүгiнгi ұрпақтың мiндетi. Ал осы мiндеттi шешудiң
негiзгi жолдардың бiрi және экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыратын
бiрден-бiр құрал бұл елiмiзде кәсiпкерлiк қызметтi, әсiресе шағын
кәсіпкерліктi жетiлдiру және оны жан-жақты қолдау болып табылады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк нарықтық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсiпкерлiк
қызметтiң мемлекет тарапында және тұрақты экономикалық өсуде атқаратын
рөлiнiң ерекше екенi дәлелдеудi қажет етпейдi. Қазiр дамыған өркениеттi
елдердiң қайсысын алып қарасақ та шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта
отырып, айтарлықтай жоғары дәрежеге жеткенi баршаға мәлiм.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Рыноктың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы
елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн
жұмыспен қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.А.Назарбаев
өзiнiң “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жоспарында елiмiздiң
экономикалық саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта
кәсіпкерлік деп атаған болатын 6.
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын кәсіпкерліктің ерекше роль атқаратындығы белгiлi.
Осы сегментке тән сипаттық белгiлердiң бiрi шағын кәсiпорындарды
қаржыландыру күрделi қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелдiгi жоғары түрi
болып табылатындығы. Осындай қаржылық инвестициялардың тәуекелдiлiгiнiң
жоғарылығы шағын кәсiпорындар үшiн банктерден берiлетiн несиелердiң бағасы
мен мерзiмiне де әсерiн тигiзедi. Ал лизингтiк қатынастар осындай
тығырықтан шығудың бiр жолы болып табылады, себебi лизингтiк қатынастар
кезiнде несие беру үшiн қажеттi қамтамасыз ету мөлшерiне қойылатын
талаптар банктiк несиелерге қарағанда салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан
лизингтiк қызметтi дамытудың шағын бизнстiң дамуына қосар үлесi жоғары
болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк эканомикасының жинақтылығы салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң неғұрлым аздығымен қысқа
мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi.
Шағын кәсiпкерлiк саласын сипаттайтын эканомикалық
көрсеткiштер эканомиканың осы секторында қалыптасып келе жатқан оң
үдiрiстер туралы мағлұмат бередi.
Шағын кәсiпкерлiктегi үрдiстердi талдау эканомиканың осы
секторы дамуының серпiндi - үдемелi сипаты бар екенiн және
элеуметтiк шиелiнiстi төмендету факторы мен халықты жұмыспен
қамтамасыз етудiң негiзi болып отырып, өзiнiң оң нәтижесiн берiп
отырғанын айғақтайды. Сөйтiп, кәсiпкерлiк сипат эканомикаға барған
сайын тиiстi икемдiлiк берiп оның дамуының шешушi факторы болып
келедi. Шағын кәсiпкерлiк жаңа кәсiпорындары мен жұмыс орындарын
құру жолымен халықты жұмыспен қамтамасыз етуде, рынокты әр түрлi
тауарлар мен және қызмет көрсетулермен молықтырып отыр.
Салаларды қайта құрылымдауды және кәсiпорындарды
реформалауды жүргiзу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң артықшылықтары әлi
де жете пайданылмауда. Мемлекет қолдауындағы осы саладағы пәрмендi
шараларының бiрi болып өндiрiс және қызмет көрсетулер саласында
жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi арсында мемлекеттiк
тапсырысты орналастыру болып табылады. Шағын кәсiпкерлiктi қолдаудың
осындай практикасын одан әрi дамыту iрi компаниялардың шағын
кәсiпкерлiк субъектiлерiмен соңғыларда өнiмнiң белгiлi бiр түрлерiн
өндiру бойынша тапсырыстарды орналастыру тұрғысында өз ара iс -
әрекеттерiн кеңейту арқылы мүмкiн болмақ.
Қазiргi экономикалық теорияда, әдетте экономикалық өсу деп, өндiргiш
күштердiң ұзақ мерзiмдiк дамуымен байланысты өндiрiстiң нақты көлемiнiң
табиға дәрежесiнiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiн атайды.
Экономиканың өсуiн өлшеудiң екi жолы бар:
1) Макроэкономикалық көрсеткiштердiң өсуi (ЖҰӨ, ЖIӨ, ТҰӨ, ҰТ)
арқылы;
2) Әлеуметтiк институттар үрдiсiнiң өзгерiсi (жеке меншiк құқығы
құрылымының өзгеруi, өндiрiстi ұйымдастыру және бөлу
формалары) 5.
Экономикалық өсу факторлары қызмет ету әрекетiне байланысты нақты және
жанама факторлар болып бөлiнедi. Нақты факторлар экономикалық өсудiң
физикалық өсуiнiң мүмкiншiлiгiн көрсетсе, ал жанама факторлар осы
әрекеттердiң iске асуын қамтамасыз етедi. Олар нақты экономикалық өсу
факторларына оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.
Нақты факторларға негiзгi бес факторды жатқызуға болады, яғни жиынтық
ұсыныс пен өндiрiстiң динамикасын көрсететiн факторлар:
еңбек ресурстарының сандық және сапалық өсуi;
негiзгi капиталдың сапалы құрамының көлемiнiң өсуi;
өндiрiстi ұйымдастыру және технологиялар қатысуымен;
табиғи ресурстардың айналымының сандық және сапасының артуы;
қоғамды ксiпкерлiк қызметтiң дамуы.
Жанама факторларға мына факторларды жатқызуға болады:
нарықты монополизациялаудың төмендеуi,
өндiрiстiк ресурстарға бағаның төмендеуi,
пайдаға салықтың төмендеуi,
несие алу мүмкiншiлiктерiнiң артуы және т.б.
Жоғарыдағы экономикалық өсу анықтамаларына тоқтала келе экономикалық
өсуге шағын кәсіпкерліктің қосар үлесі айтарлықтай маңызды, өйткені
кәсіпкерлік немесе шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық өсудің нақты
факторы болып табылады.
Экономикалық дамуда ЖІӨ-нің үлесінде шағын бизнестің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шағын бизнестің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Бұл мәселені
келесі 1-ші суреттен көре аламыз 12.
Сурет-1 – ЖІӨ-гі шағын бизнестің үлесі
Осы аталған шағын бизнестің үлесін арттыру еліміздегі басты
мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан экономикалық дамудағы және халықты
әлеуметтік жұмыссыздық мәселесінен алып шығудың маңызды жолы болып отырған
шағын бизнесті макроэкономикалық талдаудың маңыздылығы жоғары болып отыр.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi,
мәселелерi және шешу жолдары
Қазақстан экономикасы егемендiгiн алғаннан кейiн iрi кәсiпорындары бар
жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға өтуiне байланысты шаруашылық
қызметтiң негiзгi түрi, халықты жұмыспен қамтудың бiрден-бiр көзi, ел
дамуының болшағы шағын және орта бизнес болып табылды. Елiмiздегi шағын
кәсіпкерліктiң дамуы қарқынды түрде жекешелендiру бағдарламаларын iске
асырғаннан бастап көрiне бастады. Оның даму тарихы 14 жылдық ел
экономикасымен бiрге қатарласып жүрiп келе жатыр. Осы кезеңдегi шағын
кәсіпкерліктiң дамуын 4 кезеңге бөлсек болады: 9
Бiрiншi кезең – бағаларды либеризациялау (1991-1992), бұл кезеңнiң
ерекшелiгi 90-шы жылдардан кейiн iрi өнеркәсiптердiң жабылуына байланысты
мыңдаған жұмыссыз қалған қызметкерлердi жұмыспен қамту үшiн шаруашылықтың
сауда және қызмет көрсету салаларында шағын және орта бизнестi дамыту, яғни
бұл сфераларда ақша айналысы жылдам жүретiн болғандықтан. Осы уақытта
елiмiзде 34,5 мың шағын бизнес субъектiлерi құрылды. бiрақ олардың тек қана
6%-ғана экономикалық активтi қызмет ете алды. Ал олардың өндiрген
өнiмдерiнiң ЖIӨ-гi үлесi 7%-ды құрады.
Екiншi кезең – мемлекеттiң қатаң түрдегi монетарлық және қайта
құрылымдық фискалды саясаты, жекешелендiрудiң қарқынды жүргiзiлуi (1993-
1995). Бұл кезеңде елiмiздегi дағдарыстың ауыр болуы, мемлекеттiң қатаң
саясаттары өндiрiсте жұмыс iстейтiндердiң санын мүлдем азайтып жiбердi.
1995 жылы 1992 жылға қарағанда шағын кәсіпкерліктiң ЖIӨ-гi үлесi 4,7%-ды
ғана құрады. Осының салдарынан жұмыссыздық мәселесi өстi.
Үшiншi кезең – шағын бизнестегi бум (1996-1997). Бұл кезеңде шағын
кәсіпкерліктi мемлекеттiк және қаржы-несиелiк қолдаулар арқасында қайтадан
бұл сала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ
РЕТIНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы
... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...14
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi,
мәселелерi және шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Шағын бизнестi мемлекеттiк және инновациялық қолдау
... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
КIРIСПЕ
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды.
Тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша басты
орындардамыз. Бірақ осы ЖІӨ-нің үлесінде шағын бизнестің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шағын бизнестің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Осы аталған
шағын бизнестің үлесін арттыру еліміздегі басты мәселелердің бірі болып
отыр. Сондықтан экономикалық дамудағы және халықты әлеуметтік жұмыссыздық
мәселесінен алып шығудың маңызды жолы болып отырған шағын бизнесті
макроэкономикалық талдаудың маңыздылығы жоғары болып отыр.
Қазақстанның соңғы жылдары жетiстiктерге жетуi жер қойнауымыздағы
минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты болып отыр. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес
Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-
қайсысын алып қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық
өндiрiске өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған
және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы атап өткендей, елiмiз жоғары
дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске
тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн реформалар жүргiзiп
және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Рыноктық экономика негiзiнде осындай тұрақты экономикалық өсуге
әкелетiн, бәсеке қабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын,
елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты
құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызмет, нақтылай айтсақ шағын кәсiпкерлiктiң
үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға шағын инновациялық
кәсiпкерлiктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей,
шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары
сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана
экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекет экономикасының негiзгi саласының
бiрi. Шағын және орта кәсiпкерлiкке кез келген рыноктық экономикасы дамыған
елдердiң 10 кәсiпорынының 9-ы жатады. Егер, Европа елдерiнде әр мың
тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75
кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 9-10 кәсiпорын ғана құрайды
екен.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Рыноктың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту
арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi
бөлiгiн жұмыспен қамту, яғни жұмыссыздық мәселесiн шешу, қоғамда орта
тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаев өзiнiң
“Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында “Елiмiздiң экономикалық
саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта бизнес” деп атаған
болатын.
Мiне осылайша курстық жұмыс тақырыбы өзектi мәселелердiң бiрi болып
отырған “Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң дамуы және оның
экономикалық өсімдегі рөлі” деп алынды.
Осыған байланысты шағын кәсiпкерлiк қызметтiң, кәсiпкерлiк құқықтық
теориялық мәселелерiн, шағын кәсiпкерлiктiң жалпы экономикада алатын
орнын, оны мемлекеттiк қолдау саясатының басты бағыттарын, сондай-ақ шағын
бизнестi инновациялық қолдау саясатының артықшылықтарын, елiмiздiң
егемендiгiн алғаннан бастап қазiрге дейiнгi шағын бизнестiң қалыптасуы мен
дамуын, сондай-ақ туындап отырған мәселелерiн және одан шығу жолдарын
қарастыру осы жұмысты орындаудағы негізгі мақсат болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
Шағын бизнес және оның экономикадағы орны мен маңызын ашу;
Шағын бизнес және оның экономикалық дамудағы рөлін анықтау;
ҚР-да шағын бизнестің даму барысын, ондағы мәселелер мен шешу
жолдарына тоқталу;
Ұлттық экономикада шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік шаралары мен
оны инновациялық қолдаудың маңыздылығын қарастыру болып табылады.
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ НЕГIЗГI ФАКТОРЫ РЕТIНДЕ
1.1 Шағын бизнес және оның экономикадағы орны, маңызы
Рыноктық қатынастардың қазiргi заманғы жүйесiнiң қалыптасуы шағын
кәсiпкерлiктiң пайда болуымен және дамуымен тығыз байланысты.
Буржуазиялық саяси эканомикада “кәсiпкерлiк” түсiнiгi XVIII ғасырда
пайда болды. Кәсiпкерлiк – инициативалы шаруашылық қызмет
тәуекелмен жасалатын жекеменшiк , қарыздық және басқа да құралдар
мен мүлiктер негiзiнде пайда табу қызметтерi.
ҚР-ның Азаматтық кодексiнде кәсiпкерлiкке келесiдей анықтама бередi:
“Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды
шаруашылық басқаруға құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы
қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және
мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады” 7.
Шағын кәсiпкерлiк бұл кәсiпкерлiктiң аясындағы ұғым, яғни мұнда бiр
немесе бiрнеше кәсiпкер пайда табу мақсатында кәсiпкерлiк қызметтер жасап,
жоғары тәуекелдiктерге баруы деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын
кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын
кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге
болады. Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық
өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн жұмыспен қамту, қоғамда
орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады 2, 13 б..
Шағын кәсiпкерлiктiң өзiндiк артықшылықтары да бар. Оларға:
Сыртқы экономикалық факторлардың өзгеруiне тез бейiмдiлiгi;
Шағын инновациялық кәсiпкерлiк бiр салада тоқтап қалмай экономиканың
барлық сферасын қамтиды;
Шағын кәсiпкерлiк iрi компанияларға қарағанда ғылыми – техникалық
зерттеулер нәтижелерiн инновацияларды өнеркәсiпке жылдамырақ енгiзедi;
Осындай елеулi артықшылықтары бола отырып шағын кәсiпкерлiк келесi
салалар бойынша бөлiнедi:
- шағын бизнестiң кәсiпкерлiк қызметтiң бағытталуына байланысты:
өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, инновациялық болып бөлiнедi;
- кәсiпкердiң функционалды операциясының құрылымына қарай:
өндiрiспен басқару , қаржыландыру және делдалдық қызмет:
- шаруашылық түрлерiнiң санына байланысты : бiр профильдi , көп
профильдi;
- шаруашылықтың салаларына бағытталуына байланысты: өндiрiстiк
, агроөндiрiстiк, ауыл шаруашылық , құрылыста және басқада
халық шаруашылық салаларында 1, 249 б..
Шағын кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта.
Экономиканың өтпелi кезеңiндегi шағын кәсiпкерлiк ең алдымен рыноктың
тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк бередi.
Жалпы алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi, бәсекелес ортаны
ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң экономикалық
дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:
Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
Тұрмыс деңгейiнің жоғары болуын қамтамасыз ету;
Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал шағын кәсiпкерлiктiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi жатқызуға
болады:
Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
Жаңа жұмыс орындарын ашу;
Рыноктағы сұранысқа және жалпы өзгерiстерге тез бейiмделу;
Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
Кластерлiк жүйенiң дамуы;
Лизингтiк қатынастардың дамуы;
Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң өсуiне өз үлесiн
қосады;
Дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын кәсiпкерлiк экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетiнiн көрсетедi. АҚШ-та барлық жұмыс күшiнiң 50%-iн
кәсiпкерлiкпен шұғылданушылар құрайды. Iшкi өнiмнiң 33%-i шағын кәсiпкерлiк
үлесiнде. Жапонияда жұмыс күшiнiң 80% шағын кәсiпкерлiкпен шұғылданады және
жалпы өнiмнiң 55% үлесiн алып отыр. АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк ғылыми
зерттеу жұмыстарының 3% ғана жүзеге асырса да, өндiрiске енгiзiлетiн iрi
жаңалықтардың экономикадағы елеулi үлесi 50% құрайды 9.
Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпкерлiк бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм
соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк
үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның бүгiнгi
экономикасында лайықты орын алуда.
Шағын кәсiпорындардың соңғы жылдары күрт ұлғаюы жаңа нарықтық
құрылымның қалыптаса бастағандығының айғағы. Алайда заңды тұлғалардың жалпы
санының 70% ғана жұмыс iстейдi.
Заңды түрде тiркелiп, мерзiмiнде жұмыс iстеген шағын кәсiпорындардың
басты көпшiлiгi Алматы қаласында орналасқан.
Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын қарастырсақ шағын бизнеспен
айналысатын әрбiр үшiншi адам сауда жүйесiнде, әрбiр бесiншiсi өнеркәсiптiк
өндiрiсте, әрбiр алтыншысы құрылыста еңбек етедi. Тұрғындарды жұмыспен
қамтудың саны жағынан алғанда сауда саласында олардың 36,1%, өнеркәсiптiк
өндiрiс орындарында 21,2 % iстейдi, қалғандары түрлi қызмет
көрсетумен айналысады . Бұл деректерден сауда iсi әлi де басым
екендiгiнде, салалық құрылымдарда өндiрiс көлемi әлi де өзгере
қоймаған көруге болады. Шағын кәсiпкерлiк саласында жұмыспен қамту
және фирмалар санының өсуi - негiзiнен коммерциялық кәсiпорындар
есебiнен толығып , жалпы алғанда баяу өседi.
Шағын кәсiпкерлiктi дамыту жөнiндегi ақпаратты талдағанда
агроөнеркәсiптiк кешендегi шағын кәсiпкерлiк қазiргi уақытта елiмiздiң
эканомикасына тиiстi үлес қоса алмай отырғанын немесе табысын
жасырып ұстайтынын байқауға болады . Сонымен бiрге эканомиканы
сараптағанда мемлекеттiң стратегиялық бағытын жүзеге асыруда шағын
бизнес басты құралдардың бiрiне айналды .
Шағын кәсiпкерлiк, әсiресе агроөнеркәсiптiк өндiрiс саласында
мықты дамуы тиiс. Өткен жылдары ауыл шаруашылық шикiзатының басым
бөлiгi республикадан тыс жерлерге тасымалданып , сол жерлерде
өнделiп , дайын өнiм сапасы төмендедi, шығынға жол берiлдi.
Бүгiнгi таңда шағын кәсiпкерлiк эканомикасының ерекше
бөлiгi ретiнде нақты жұмыс iстеп, даму үстiнде деп сенiммен айтуға
болады. Ал шағын кәсiпкерлiк Қазақстанды дағдарыстан алып шығатын
локомотивтiң нақ өзi.
Елбасымыз биылғы жылы “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеге
қабiлеттi экономика” және “Бәсекеге қабiлеттi халық” деген Қазақстан
халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Индустриалды-
инновациялық стратегия екенiн атап көрсеттi.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсiпкерлiк
қызметтiң мемлекет тарапында және экономика өмiрiнде атқаратын ролiнiң
ұшан теңiз екенi дәлелдеудi қажет етпейдi. Қазiр дамыған өркениеттi
елдердiң қайсысын алып қарасақ та шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта
отырып, айтарлықтай жоғары дәрежеге жеткенi баршаға мәлiм.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Нарықтың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы
елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн
жұмыспен қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.А.Назарбаев
өзiнiң “Қазақстан-2030” атты стратегиялық бағдарламасында елiмiздiң
экономикалық саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта бизнес
деп атаған болатын.
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын бизнестiң ерекше роль атқаратындығы белгiлi. Мiне осы шағын
кәсiпкерлiктiң дамуына әсер ететiн факторлардың бiрi сәйкес қаржылық
қызметтер секторының дамуы болып табылады. Себебi, көптеген кәсiпорындар
үшiн маңызды мәселелердiң бiрi қосымша ақша қаражаттарының көзiн iздестiру
болып табылатындығы белгiлi. Ал 2006 жылғы қараша айындағы деректер бойынша
банктiк сектордан шағын бизнеске бөлiнiп отырған ақша қаражаттары жалпы
экономикаға бөлiнген несиелердiң 30% ғана құрап отыр. Оны төмендегi 1-шi
кестеден көруге болады 6.
Кесте 1 - Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне коммерциялық банктерден бөлiнген
несиелер. (млн. теңге )
Жылдар 2004 2005 2006
Барлық несиелер 196212 288367 470168
Оның ішінде:
Ұлттық валютада 104434 171541 261121
- қысқа мерзiмдi 48249 71860 100628
- ұзақ мерзiмдi 56185 99681 160494
Шетел валютасында 91778 116826 209046
- қысқа мерзiмдi 32334 25692 40804
- ұзақ мерзiмдi 59444 91134 168243
Осы кестеден көрiп отырғанымыздай, соңғы үш жылда коммерциялық
банктерден шағын кәсiпкерлiкке бөлiнген несиелер екі есеге ұлғайғанымен,
оның жалпы экономикадағы үлесi салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бiрге,
банктерден несие алу үшiн клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдығы шағын
кәсiпорындардың негiзгi өндiрiсiн техникалық жабдықтауға несие
мүмкiндiктерiн төмендетедi. Сондықтан бүгiнгi күнi шағын кәсiпкерлердiң
пайдаланып отырған құрылғыларының көбi техникалық және моральдық жағынан да
тозған.
Осы сегментке тән сипаттық белгiлердiң бiрi шағын кәсiпорындарды
қаржыландыру күрделi қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелдiгi жоғары түрi
болып табылатындығы. Осындай қаржылық инвестициялардың тәуекелдiлiгiнiң
жоғарылығы шағын кәсiпорындар үшiн банктерден берiлетiн несиелердiң бағасы
мен мерзiмiне де әсерiн тигiзедi. Ал лизингтiк қатынастар осындай
тығырықтан шығудың бiр жолы болып табылады, себебi лизингтiк қатынастар
кезiнде несие беру үшiн қажеттi қамтамасыз ету мөлшерiне қойылатын
талаптар банктiк несиелерге қарағанда салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан
лизингтiк қызметтi дамытудың шағын бизнстiң дамуына қосар үлесi жоғары
болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк эканомикасының жинақтылығы салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң неғұрлым аздығымен қысқа
мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi.
Шағын кәсiпкерлiк саласын сипаттайтын эканомикалық
көрсеткiштер эканомиканың осы секторында қалыптасып келе жатқан оң
үдiрiстер туралы мағлұмат бередi.
Шағын кәсiпкерлiктегi үрдiстердi талдау эканомиканың осы
секторы дамуының серпiндi - үдемелi сипаты бар екенiн және
элеуметтiк шиелiнiстi төмендету факторы мен халықты жұмыспен
қамтамасыз етудiң негiзi болып отырып, өзiнiң оң нәтижесiн берiп
отырғанын айғақтайды. Сөйтiп, кәсiпкерлiк сипат эканомикаға барған
сайын тиiстi икемдiлiк берiп оның дамуының шешушi факторы болып
келедi. Шағын кәсiпкерлiк жаңа кәсiпорындары мен жұмыс орындарын
құру жолымен халықты жұмыспен қамтамасыз етуде, рынокты әр түрлi
тауарлар мен және қызмет көрсетулермен молықтырып отыр 2, 38 б..
Салаларды қайта құрылымдауды және кәсiпорындарды
реформалауды жүргiзу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң артықшылықтары әлi
де жете пайданылмауда. Мемлекет қолдауындағы осы саладағы пәрмендi
шараларының бiрi болып өндiрiс және қызмет көрсетулер саласында
жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi арсында мемлекеттiк
тапсырысты орналастыру болып табылады. Шағын кәсiпкерлiктi қолдаудың
осындай практикасын одан әрi дамыту iрi компаниялардың шағын
кәсiпкерлiк субъектiлерiмен соңғыларда өнiмнiң белгiлi бiр түрлерiн
өндiру бойынша тапсырыстарды орналастыру тұрғысында өз ара iс -
әрекеттерiн кеңейту арқылы мүмкiн болмақ.
1.2 Шағын бизнес және экономикалық даму
Экономикалық өсу кеңiнен тараған құбылыс болып табылады. Экономикада
болып тұратын дағдарыстарды ескерсек те, ұзақ мерзiмдi экономиканың өсуi
трендi ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуi, адам басына
шаққандағы табыстың өсуi болып отыр. Өйткенi осы көрсеткiш халық
жағдайының көтерiлуiне әкеледi. Сондай-ақ экономикалық өсу ресурс
шектеулiгi ахуалын шешедi.
Өзiнiң егемендiгiн алғанына ендi ғана 15 жыл болып отырған елiмiздiң
алдынғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн экономикада тұрақты
интенсивтi экономикалық өсу қажеттiгi туындап отыр. Экономиканың мұндай жас
кезiнде мемлекеттiң экономикаға араласуы, оның тиiмдi дамуы үшiн
экономикалық саясаттар жүргiзу арқылы iске асыру керек.
Осы уақытқа дейiн жүргiзiлiп келген экономикалық бағдарламалар өз
жемiсiн бере бастады, жекешелендiру өзiнiң нәтижесiн берiп, нарықтық
қатынастар орнап, экономикалық адамдар пайда болды. Сондай-ақ ел
экономикасы 1995 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ке өсуiмен жаңа даму сатысына өттi. Елде
жұмыссыздық деңгейi азайып, инфляция деңгейi төмендедi. Қазiр елiмiз ТМД
елдерi iшiнде нарықтық қатынастар неғұрлым толық қалыптасқан, ЖIӨ-нiң өсу
қарқыны жағынан алдынғы қатарда. Соңғы жылдары елiмiздегi ЖIӨ көлемi 10%
деңгейiнде болып отыр. Бұл әрине жоғары көрсеткiш 14.
Бiрақ бiзде экономикалық өсудiң негiзгi қоры болып отырған бұл
елiмiздiң жер қойнауының бай шикiзаттары болып отыр. Шикiзаттық және
өндiрiстiк экономиканың тиiмсiз екенi бiзге белгiлi, сондықтан индустриялық-
инновациялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн
стратегиялар жасалуда. Онда негiзiнен шикiзат бағытына қарап қалған
экономикадан қол үзiп, экономика салаларын әртараптандырып, ұзақ мерзiмдi
жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн өңдеушi өнеркәсiптi
дамытып, отандық товарлардың iшкi және сыртқы нарықта бәсекелестiгiн, еңбек
өнiмдiлiгiн арттыру бүгiнгi ұрпақтың мiндетi. Ал осы мiндеттi шешудiң
негiзгi жолдардың бiрi және экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыратын
бiрден-бiр құрал бұл елiмiзде кәсiпкерлiк қызметтi, әсiресе шағын
кәсіпкерліктi жетiлдiру және оны жан-жақты қолдау болып табылады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк нарықтық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсiпкерлiк
қызметтiң мемлекет тарапында және тұрақты экономикалық өсуде атқаратын
рөлiнiң ерекше екенi дәлелдеудi қажет етпейдi. Қазiр дамыған өркениеттi
елдердiң қайсысын алып қарасақ та шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта
отырып, айтарлықтай жоғары дәрежеге жеткенi баршаға мәлiм.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi.
Рыноктың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай
тәуелдi болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар
көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк –
экономикалық мәселелердi шешуге болады. Шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы
елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiн
жұмыспен қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.А.Назарбаев
өзiнiң “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жоспарында елiмiздiң
экономикалық саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта
кәсіпкерлік деп атаған болатын 6.
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын кәсіпкерліктің ерекше роль атқаратындығы белгiлi.
Осы сегментке тән сипаттық белгiлердiң бiрi шағын кәсiпорындарды
қаржыландыру күрделi қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелдiгi жоғары түрi
болып табылатындығы. Осындай қаржылық инвестициялардың тәуекелдiлiгiнiң
жоғарылығы шағын кәсiпорындар үшiн банктерден берiлетiн несиелердiң бағасы
мен мерзiмiне де әсерiн тигiзедi. Ал лизингтiк қатынастар осындай
тығырықтан шығудың бiр жолы болып табылады, себебi лизингтiк қатынастар
кезiнде несие беру үшiн қажеттi қамтамасыз ету мөлшерiне қойылатын
талаптар банктiк несиелерге қарағанда салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан
лизингтiк қызметтi дамытудың шағын бизнстiң дамуына қосар үлесi жоғары
болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк эканомикасының жинақтылығы салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң неғұрлым аздығымен қысқа
мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi.
Шағын кәсiпкерлiк саласын сипаттайтын эканомикалық
көрсеткiштер эканомиканың осы секторында қалыптасып келе жатқан оң
үдiрiстер туралы мағлұмат бередi.
Шағын кәсiпкерлiктегi үрдiстердi талдау эканомиканың осы
секторы дамуының серпiндi - үдемелi сипаты бар екенiн және
элеуметтiк шиелiнiстi төмендету факторы мен халықты жұмыспен
қамтамасыз етудiң негiзi болып отырып, өзiнiң оң нәтижесiн берiп
отырғанын айғақтайды. Сөйтiп, кәсiпкерлiк сипат эканомикаға барған
сайын тиiстi икемдiлiк берiп оның дамуының шешушi факторы болып
келедi. Шағын кәсiпкерлiк жаңа кәсiпорындары мен жұмыс орындарын
құру жолымен халықты жұмыспен қамтамасыз етуде, рынокты әр түрлi
тауарлар мен және қызмет көрсетулермен молықтырып отыр.
Салаларды қайта құрылымдауды және кәсiпорындарды
реформалауды жүргiзу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң артықшылықтары әлi
де жете пайданылмауда. Мемлекет қолдауындағы осы саладағы пәрмендi
шараларының бiрi болып өндiрiс және қызмет көрсетулер саласында
жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi арсында мемлекеттiк
тапсырысты орналастыру болып табылады. Шағын кәсiпкерлiктi қолдаудың
осындай практикасын одан әрi дамыту iрi компаниялардың шағын
кәсiпкерлiк субъектiлерiмен соңғыларда өнiмнiң белгiлi бiр түрлерiн
өндiру бойынша тапсырыстарды орналастыру тұрғысында өз ара iс -
әрекеттерiн кеңейту арқылы мүмкiн болмақ.
Қазiргi экономикалық теорияда, әдетте экономикалық өсу деп, өндiргiш
күштердiң ұзақ мерзiмдiк дамуымен байланысты өндiрiстiң нақты көлемiнiң
табиға дәрежесiнiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiн атайды.
Экономиканың өсуiн өлшеудiң екi жолы бар:
1) Макроэкономикалық көрсеткiштердiң өсуi (ЖҰӨ, ЖIӨ, ТҰӨ, ҰТ)
арқылы;
2) Әлеуметтiк институттар үрдiсiнiң өзгерiсi (жеке меншiк құқығы
құрылымының өзгеруi, өндiрiстi ұйымдастыру және бөлу
формалары) 5.
Экономикалық өсу факторлары қызмет ету әрекетiне байланысты нақты және
жанама факторлар болып бөлiнедi. Нақты факторлар экономикалық өсудiң
физикалық өсуiнiң мүмкiншiлiгiн көрсетсе, ал жанама факторлар осы
әрекеттердiң iске асуын қамтамасыз етедi. Олар нақты экономикалық өсу
факторларына оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.
Нақты факторларға негiзгi бес факторды жатқызуға болады, яғни жиынтық
ұсыныс пен өндiрiстiң динамикасын көрсететiн факторлар:
еңбек ресурстарының сандық және сапалық өсуi;
негiзгi капиталдың сапалы құрамының көлемiнiң өсуi;
өндiрiстi ұйымдастыру және технологиялар қатысуымен;
табиғи ресурстардың айналымының сандық және сапасының артуы;
қоғамды ксiпкерлiк қызметтiң дамуы.
Жанама факторларға мына факторларды жатқызуға болады:
нарықты монополизациялаудың төмендеуi,
өндiрiстiк ресурстарға бағаның төмендеуi,
пайдаға салықтың төмендеуi,
несие алу мүмкiншiлiктерiнiң артуы және т.б.
Жоғарыдағы экономикалық өсу анықтамаларына тоқтала келе экономикалық
өсуге шағын кәсіпкерліктің қосар үлесі айтарлықтай маңызды, өйткені
кәсіпкерлік немесе шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық өсудің нақты
факторы болып табылады.
Экономикалық дамуда ЖІӨ-нің үлесінде шағын бизнестің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шағын бизнестің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Бұл мәселені
келесі 1-ші суреттен көре аламыз 12.
Сурет-1 – ЖІӨ-гі шағын бизнестің үлесі
Осы аталған шағын бизнестің үлесін арттыру еліміздегі басты
мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан экономикалық дамудағы және халықты
әлеуметтік жұмыссыздық мәселесінен алып шығудың маңызды жолы болып отырған
шағын бизнесті макроэкономикалық талдаудың маңыздылығы жоғары болып отыр.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестiң қазіргі кездегі деңгейi,
мәселелерi және шешу жолдары
Қазақстан экономикасы егемендiгiн алғаннан кейiн iрi кәсiпорындары бар
жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға өтуiне байланысты шаруашылық
қызметтiң негiзгi түрi, халықты жұмыспен қамтудың бiрден-бiр көзi, ел
дамуының болшағы шағын және орта бизнес болып табылды. Елiмiздегi шағын
кәсіпкерліктiң дамуы қарқынды түрде жекешелендiру бағдарламаларын iске
асырғаннан бастап көрiне бастады. Оның даму тарихы 14 жылдық ел
экономикасымен бiрге қатарласып жүрiп келе жатыр. Осы кезеңдегi шағын
кәсіпкерліктiң дамуын 4 кезеңге бөлсек болады: 9
Бiрiншi кезең – бағаларды либеризациялау (1991-1992), бұл кезеңнiң
ерекшелiгi 90-шы жылдардан кейiн iрi өнеркәсiптердiң жабылуына байланысты
мыңдаған жұмыссыз қалған қызметкерлердi жұмыспен қамту үшiн шаруашылықтың
сауда және қызмет көрсету салаларында шағын және орта бизнестi дамыту, яғни
бұл сфераларда ақша айналысы жылдам жүретiн болғандықтан. Осы уақытта
елiмiзде 34,5 мың шағын бизнес субъектiлерi құрылды. бiрақ олардың тек қана
6%-ғана экономикалық активтi қызмет ете алды. Ал олардың өндiрген
өнiмдерiнiң ЖIӨ-гi үлесi 7%-ды құрады.
Екiншi кезең – мемлекеттiң қатаң түрдегi монетарлық және қайта
құрылымдық фискалды саясаты, жекешелендiрудiң қарқынды жүргiзiлуi (1993-
1995). Бұл кезеңде елiмiздегi дағдарыстың ауыр болуы, мемлекеттiң қатаң
саясаттары өндiрiсте жұмыс iстейтiндердiң санын мүлдем азайтып жiбердi.
1995 жылы 1992 жылға қарағанда шағын кәсіпкерліктiң ЖIӨ-гi үлесi 4,7%-ды
ғана құрады. Осының салдарынан жұмыссыздық мәселесi өстi.
Үшiншi кезең – шағын бизнестегi бум (1996-1997). Бұл кезеңде шағын
кәсіпкерліктi мемлекеттiк және қаржы-несиелiк қолдаулар арқасында қайтадан
бұл сала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz