Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық реттелу мәселесі
КІРІСПЕ
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және Дүние жүзілік елдеріндегі тарихы.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен оның таралу аумағы
1.3 Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Сыбайлас жемқорлықпен байланысты заңбұзушылықтар
2.2 Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
2.3 Жергілікті билік орғандары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мәселелері
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ МЕН ЖОЮДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары мен салдары
3.2 Әкімшілік сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының ерекшеліктері
3.3 Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі мемлекеттік орғандардың және
сот жүйесі мен БАҚ.ның рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және Дүние жүзілік елдеріндегі тарихы.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен оның таралу аумағы
1.3 Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Сыбайлас жемқорлықпен байланысты заңбұзушылықтар
2.2 Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
2.3 Жергілікті билік орғандары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мәселелері
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ МЕН ЖОЮДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары мен салдары
3.2 Әкімшілік сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының ерекшеліктері
3.3 Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі мемлекеттік орғандардың және
сот жүйесі мен БАҚ.ның рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қалыптасуының күрделі кезеңінде елдің экономикалық мүдделеріне бағытталған қатерлердің бастауы ең алдымен отандық тауар өндірушілердің және олармен байланыстағы жемқорлықпен шырмалған шенеуніктердің заңға қайшы әрекеттерінде жатуы мүмкін екендігі ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық ауқымының өсуінен-ақ көрінеді. Қоғам мен мемлекеттің түғырын шайқалтып, заңға, әділеттілік пен ізгі қасиеттерге деген сенімге селкеу түсіруімен бұл өте қауіпті қатер төндіреді.
Қалыптасқан ахуалдың күрделілігі бұл мәселенің теориялық әзірлемесінің жеткіліксіздігімен, күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы айқын түсініктің, сондай-ақ, құқықтық, криминологиялық және оперативтік-ізкесушілік тұжырымдамасының жоқтығымен байланысты. Бүның сыбайлас жемқорлықты түсінуге де қатысы бар.
Бүгінгі танда баршаның тарапынан мойындалған пікір бойынша, сыбайлас жемқорлық — мына тәрізді әртұрлі позициялардан қарастыруды қажет ететін күрделі әлеумеітік-саяси құбылыс: тарихи, әлеуметтік-саяси, құқықтық, ізгілік және т.б. ешбір мемлекет сыбайлас жемқорлықтан сақтандырылулы емес және ешбіреуі, тіпті ең қуаттысы да оны түбегейлі, барлық жерде бірдей жеңетіндігімен мақтана алмайды. Оның үстіне, жемқорлықпен күрес мемлекет пен қоғамның барлық күштерін біріктіре отырып, барлық жерде және үнемі жүргізіліп отыруы тиіс. Сыбайлас жемқорлық Қазақстан үшін де жаңалық емес, біздің мемлекетіміздің алеуметтік саласының жеңілмегеңдігі, нарыққа көшудің заңмен реттелмеген үдерісі бұл қауіпті құбылысты о дан да үлкен дәрежеде шиеленістіре түсті.
Сыбайлас жемқорлық әдетте мемлекеттік шенеуніктер мен қылмыскерлердің біріккен әрекетін білдіретін ұйымдасқан қылмыспен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі ұйымдасқан қылмыстар өткен ғасырдың 70 -80-жылдары КСРО-да жүргізілген және экономиканың тұрақсыздануына, шаруашылық жұмыстары саласындағы қылмыстардың өсуіне алып келген әлеуметтік-экономикалық саясат салдарынан дүниеге келді, ұйымдасқан қылмыс бізге сырттан келген жоқ, ол - біздің өз тумамыз, объективті экономикалық үдерістер нәтижесі. Оның басты ерекшелігі, басқа елдердегі ұйымдасқан қылмыстарға қарағанда, ол ресми, жария экономика саласында туды.
Көлеңкелі экономика өкілдерінің пай да болуы, тез байи бастауы бұрыннан келе жатқан дәстұрлі қылмыс әлемінің жалпы өкілдерінің назарына шалынбауы мүмкін емес еді. Олардың еріксіз бір-біріне қарама-қарсы тұруы жалпы қылмыстық топтардың көлеңкелі экономика құрылымына еніп, олардың бұл салада қажетті қызмет атқаратын буынға айналуына әкеп соқтырды. Сөйтіп, мынадай үштік түзілді: лауазымды басшылар — көлеңкелі экономика -қылмыскерлер (сыбайлас жемқорлыққа биліктің қылмыс әлеміне үласуы түрінде анықтама берілуі осы дан).
Қалыптасқан ахуалдың күрделілігі бұл мәселенің теориялық әзірлемесінің жеткіліксіздігімен, күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы айқын түсініктің, сондай-ақ, құқықтық, криминологиялық және оперативтік-ізкесушілік тұжырымдамасының жоқтығымен байланысты. Бүның сыбайлас жемқорлықты түсінуге де қатысы бар.
Бүгінгі танда баршаның тарапынан мойындалған пікір бойынша, сыбайлас жемқорлық — мына тәрізді әртұрлі позициялардан қарастыруды қажет ететін күрделі әлеумеітік-саяси құбылыс: тарихи, әлеуметтік-саяси, құқықтық, ізгілік және т.б. ешбір мемлекет сыбайлас жемқорлықтан сақтандырылулы емес және ешбіреуі, тіпті ең қуаттысы да оны түбегейлі, барлық жерде бірдей жеңетіндігімен мақтана алмайды. Оның үстіне, жемқорлықпен күрес мемлекет пен қоғамның барлық күштерін біріктіре отырып, барлық жерде және үнемі жүргізіліп отыруы тиіс. Сыбайлас жемқорлық Қазақстан үшін де жаңалық емес, біздің мемлекетіміздің алеуметтік саласының жеңілмегеңдігі, нарыққа көшудің заңмен реттелмеген үдерісі бұл қауіпті құбылысты о дан да үлкен дәрежеде шиеленістіре түсті.
Сыбайлас жемқорлық әдетте мемлекеттік шенеуніктер мен қылмыскерлердің біріккен әрекетін білдіретін ұйымдасқан қылмыспен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі ұйымдасқан қылмыстар өткен ғасырдың 70 -80-жылдары КСРО-да жүргізілген және экономиканың тұрақсыздануына, шаруашылық жұмыстары саласындағы қылмыстардың өсуіне алып келген әлеуметтік-экономикалық саясат салдарынан дүниеге келді, ұйымдасқан қылмыс бізге сырттан келген жоқ, ол - біздің өз тумамыз, объективті экономикалық үдерістер нәтижесі. Оның басты ерекшелігі, басқа елдердегі ұйымдасқан қылмыстарға қарағанда, ол ресми, жария экономика саласында туды.
Көлеңкелі экономика өкілдерінің пай да болуы, тез байи бастауы бұрыннан келе жатқан дәстұрлі қылмыс әлемінің жалпы өкілдерінің назарына шалынбауы мүмкін емес еді. Олардың еріксіз бір-біріне қарама-қарсы тұруы жалпы қылмыстық топтардың көлеңкелі экономика құрылымына еніп, олардың бұл салада қажетті қызмет атқаратын буынға айналуына әкеп соқтырды. Сөйтіп, мынадай үштік түзілді: лауазымды басшылар — көлеңкелі экономика -қылмыскерлер (сыбайлас жемқорлыққа биліктің қылмыс әлеміне үласуы түрінде анықтама берілуі осы дан).
1 Қазақстан Реснубликасының Конституциясы, Алматы Қазақстан баспасы., 1995.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.
3 Қазақстан Реснубликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжаргы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Реснубликасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңы.
5. Қазақстан Реснубликасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» 1998 жылғы 2 шілдедегі Заңы.
6. «Республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуын бақылау туралы» 2002 ж 29 қаңтардағы ҚР Заңы.
7. «Бюджет жүйесі туралы» ҚР Заңы, 1999 ж 1-сәуір.
8. «ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы. 2001жылы 21
қаңтар.
9. «ҚР сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту жоніндегі шаралар туралы» 2000 ж. 1-қырқүйектегі ҚР Прсзидентінің Жарлығы.
10. Мемлекеттік қызмет туралы. ҚР Заңы 1999ж. 23 шілде.
11. Мемлекеттік құпиялар туралы. ҚР Заңы 1999 ж. 15 наурыз.
12. ҚР прокуратурасы туралы. Заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы. 1995 ж. 21 желтоқсан.
13. ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. ҚР Заңы. 2000 ж. 25 желтоқсан.
14. ҚР Үкіметінің 2002 жңлғы 19 маусымдағы №592 республикалық
және жергілікті бюджеттер жобаларын әзірлеу тәртібі туралы қаулысымен.
Әдебиеттер
15. Антикоррупцонный набор инструментов. Представлен Комитетом ООН по контролю за наркотиками и предупреждению преступности в рамках Глобальной программы против коррупции.
16. Борьба с коррупцией в переходный период. Вклад в обсуждение стратегии. Всемирный банк, Вашингтон, Федеральный округ Колумбия, 2000 г.
17. В. Даль. Толковый словарь живого великорусского языка. - М.: Русский язык, 1978. - 1-том.
18. В.И. Данилеико.Современный политологический словарь. -М.: NOTA BENE, 2000ж.
19. В. Пузиков, А, Громович, Экономическая безопасность и экономическая преступность. Минск. - Армита Маркетинг, Менеджмент. 2001.
20. Герцензон А, А. Введение в советскую криминологию." М., изд-во "Юридическая литература", 1965, 29 б.
21. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М., Госюриздат, 1963, 175 б.
22. Ладо Чантурия, председатель Верховного суда Грузии. Судебная реформа в Грузии: Тезисы // Материалы междунар. конференяии «Суды и их роль в укреплении государственной независимостиц. Астана, 15.08.2001.
23. Лентовска Б. Как начиналась работа улолномоченного по
гражданским правам. Т. I. - М., 1997. - 312 с.
24. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиций в
Республике Казахстан. - Алматы; Гылым, 1998. - 328 с;
25. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое
регулирование в сфере иностранных инвестиций в Республике Казахстац. -
Алматы; Жеті Жаргы, 2000. - 384 с;
26. Национальная безопасность Казахстана: иерархия угроз / Жалпы Редакциясын Е.Т. Карий басқарған. - Алматы: Орталық азия саяси зерттеулер агенттігі, 2000ж.
27. Основы противодействия коррупции / Гылыми редакциясын СВ. Максимов басқарған. -М.: Снарк, 2002ж.
28. Основы борьбы с коррупцией (системы общегосударственной этики поведения) / Науч. ред. СВ. Максимов и др. - М.: Спарк, 2000
29. Общественное участие в бюджетном процессе: опыт и технологии / Т.И.Вииоградованың ред. басқаруымен. — СПб.: Норма, 2002.
30. Панов Н.И. Понятие предмета преступления но советскому уголовному праву// Проблемы проведения -Киев, 1984 Вып.45. 72 б.
31. Пионтковский А. А. Учение о преступлений по советскому уголовному праву. - М., 1961. - 138-142 б.
32. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан / Отв. ред. М.К. Судейменов. - Алматы: Жеті Жаргы, 1997. - 244 с;
33. Предупреждение и борьба с коррупцией: Выводы рекомендации междунар. науч.-ирактич. конференции.— Российская юстиция. 1999. 12-нөмір.
34. Полыпа Реснубликасының "О местных орғанах самоуправления" Заңы. http. www. municipaikg. narod. ru
35. Последние известия. Казахстанская правда. 2000. 18 января.
36. Рахметов СМ., Мукажаиов А.К. Изнасилование (уголовно-правовые и криминологические проблемы). Научно-практическое пособие. Алматы, 2003, 128 с.
37. Рогов И.И., Мүхаметжанов Б.А., Бычкова С.Ф.. Кдзақстан Реснубликасының "Сыбайлас жемқорлықиеи күрес туралы" Заңына түсініктемелер. Алматы, 2001.
38. Р. Книпер Этапы правовой и судебной реформ в Казахстане в качестве неотъемлемой части перестройки экономики // Казахстанская правда. N 148.22 июня 2001 г.;
39. Судьялардын реснубликалық және облыстык тэртіптік-біліктілік алқалары туралы ереже, ҚР Президентінің 2001 ж, 26-маусымдагы N 643 12 стульев для присяжных //Аргументы и факты. N30 (1083). Июль 2001 г.
40. Сот этикасы кодексі. Қазақстан Республикасы судьяларының 1996 ж.
19-желтоқсандағы бірінші съезінде қабылданды.
41. Сунгуров А.Ю. Институт омбудсмана как один из механизмов противодействия коррупции.
42. Т.В.Апарова. Улыбританиядағы судьялар мәртебесі // Ресей құқығы журналы. 1999. N7-8.
43. Тәжікстан Рсспубликасының "О государственной власти на местах", http. www. municipaikg. narod. га
44. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть, — Алматы,
1999.
45. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. Рарога А.И.-М, 1997. 776.
46. Хиль-Роблес А. Парламентский контроль за администрацией (институт омбудсмана). - М; Ad Marginem, 1997. - 335 с; Ombudsman —twenty five years on: Paper arising from a conference, 1992.
47. Федеральный закон "Об общих принципах орғанизаңии местного самоуправления в Российской Федерации', http: provo. mincultrf. ru /law/ federalstatute/ 28/08/1995/text/ 349. himl
48. Чечель Г.И. Квалификация истязания по действующему законодательству. Барнаул, 1989.
49. Шахунянц Е.А. Уголовно-правовая охрана конституционных прав и свобод граждан РФ. М., 1993.
50. Шишкина Н.Э. Местное управление в зарубежных странах: сущность и современные проблемы развития // Семейный правовой институт СИ. жопе Шишкиных Н.Э.. http: // intemet4aw/ru/info/citylaw. htm
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.
3 Қазақстан Реснубликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжаргы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Реснубликасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңы.
5. Қазақстан Реснубликасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» 1998 жылғы 2 шілдедегі Заңы.
6. «Республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуын бақылау туралы» 2002 ж 29 қаңтардағы ҚР Заңы.
7. «Бюджет жүйесі туралы» ҚР Заңы, 1999 ж 1-сәуір.
8. «ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы. 2001жылы 21
қаңтар.
9. «ҚР сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту жоніндегі шаралар туралы» 2000 ж. 1-қырқүйектегі ҚР Прсзидентінің Жарлығы.
10. Мемлекеттік қызмет туралы. ҚР Заңы 1999ж. 23 шілде.
11. Мемлекеттік құпиялар туралы. ҚР Заңы 1999 ж. 15 наурыз.
12. ҚР прокуратурасы туралы. Заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы. 1995 ж. 21 желтоқсан.
13. ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. ҚР Заңы. 2000 ж. 25 желтоқсан.
14. ҚР Үкіметінің 2002 жңлғы 19 маусымдағы №592 республикалық
және жергілікті бюджеттер жобаларын әзірлеу тәртібі туралы қаулысымен.
Әдебиеттер
15. Антикоррупцонный набор инструментов. Представлен Комитетом ООН по контролю за наркотиками и предупреждению преступности в рамках Глобальной программы против коррупции.
16. Борьба с коррупцией в переходный период. Вклад в обсуждение стратегии. Всемирный банк, Вашингтон, Федеральный округ Колумбия, 2000 г.
17. В. Даль. Толковый словарь живого великорусского языка. - М.: Русский язык, 1978. - 1-том.
18. В.И. Данилеико.Современный политологический словарь. -М.: NOTA BENE, 2000ж.
19. В. Пузиков, А, Громович, Экономическая безопасность и экономическая преступность. Минск. - Армита Маркетинг, Менеджмент. 2001.
20. Герцензон А, А. Введение в советскую криминологию." М., изд-во "Юридическая литература", 1965, 29 б.
21. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М., Госюриздат, 1963, 175 б.
22. Ладо Чантурия, председатель Верховного суда Грузии. Судебная реформа в Грузии: Тезисы // Материалы междунар. конференяии «Суды и их роль в укреплении государственной независимостиц. Астана, 15.08.2001.
23. Лентовска Б. Как начиналась работа улолномоченного по
гражданским правам. Т. I. - М., 1997. - 312 с.
24. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиций в
Республике Казахстан. - Алматы; Гылым, 1998. - 328 с;
25. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое
регулирование в сфере иностранных инвестиций в Республике Казахстац. -
Алматы; Жеті Жаргы, 2000. - 384 с;
26. Национальная безопасность Казахстана: иерархия угроз / Жалпы Редакциясын Е.Т. Карий басқарған. - Алматы: Орталық азия саяси зерттеулер агенттігі, 2000ж.
27. Основы противодействия коррупции / Гылыми редакциясын СВ. Максимов басқарған. -М.: Снарк, 2002ж.
28. Основы борьбы с коррупцией (системы общегосударственной этики поведения) / Науч. ред. СВ. Максимов и др. - М.: Спарк, 2000
29. Общественное участие в бюджетном процессе: опыт и технологии / Т.И.Вииоградованың ред. басқаруымен. — СПб.: Норма, 2002.
30. Панов Н.И. Понятие предмета преступления но советскому уголовному праву// Проблемы проведения -Киев, 1984 Вып.45. 72 б.
31. Пионтковский А. А. Учение о преступлений по советскому уголовному праву. - М., 1961. - 138-142 б.
32. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан / Отв. ред. М.К. Судейменов. - Алматы: Жеті Жаргы, 1997. - 244 с;
33. Предупреждение и борьба с коррупцией: Выводы рекомендации междунар. науч.-ирактич. конференции.— Российская юстиция. 1999. 12-нөмір.
34. Полыпа Реснубликасының "О местных орғанах самоуправления" Заңы. http. www. municipaikg. narod. ru
35. Последние известия. Казахстанская правда. 2000. 18 января.
36. Рахметов СМ., Мукажаиов А.К. Изнасилование (уголовно-правовые и криминологические проблемы). Научно-практическое пособие. Алматы, 2003, 128 с.
37. Рогов И.И., Мүхаметжанов Б.А., Бычкова С.Ф.. Кдзақстан Реснубликасының "Сыбайлас жемқорлықиеи күрес туралы" Заңына түсініктемелер. Алматы, 2001.
38. Р. Книпер Этапы правовой и судебной реформ в Казахстане в качестве неотъемлемой части перестройки экономики // Казахстанская правда. N 148.22 июня 2001 г.;
39. Судьялардын реснубликалық және облыстык тэртіптік-біліктілік алқалары туралы ереже, ҚР Президентінің 2001 ж, 26-маусымдагы N 643 12 стульев для присяжных //Аргументы и факты. N30 (1083). Июль 2001 г.
40. Сот этикасы кодексі. Қазақстан Республикасы судьяларының 1996 ж.
19-желтоқсандағы бірінші съезінде қабылданды.
41. Сунгуров А.Ю. Институт омбудсмана как один из механизмов противодействия коррупции.
42. Т.В.Апарова. Улыбританиядағы судьялар мәртебесі // Ресей құқығы журналы. 1999. N7-8.
43. Тәжікстан Рсспубликасының "О государственной власти на местах", http. www. municipaikg. narod. га
44. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть, — Алматы,
1999.
45. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. Рарога А.И.-М, 1997. 776.
46. Хиль-Роблес А. Парламентский контроль за администрацией (институт омбудсмана). - М; Ad Marginem, 1997. - 335 с; Ombudsman —twenty five years on: Paper arising from a conference, 1992.
47. Федеральный закон "Об общих принципах орғанизаңии местного самоуправления в Российской Федерации', http: provo. mincultrf. ru /law/ federalstatute/ 28/08/1995/text/ 349. himl
48. Чечель Г.И. Квалификация истязания по действующему законодательству. Барнаул, 1989.
49. Шахунянц Е.А. Уголовно-правовая охрана конституционных прав и свобод граждан РФ. М., 1993.
50. Шишкина Н.Э. Местное управление в зарубежных странах: сущность и современные проблемы развития // Семейный правовой институт СИ. жопе Шишкиных Н.Э.. http: // intemet4aw/ru/info/citylaw. htm
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және Дүние жүзілік
елдеріндегі тарихы.
Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен оның таралу аумағы
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Сыбайлас жемқорлықпен байланысты заңбұзушылықтар
Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
Жергілікті билік орғандары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мәселелері
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ МЕН ЖОЮДЫҢ
ЖОЛДАРЫ
Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары мен салдары
Әкімшілік сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының ерекшеліктері
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі мемлекеттік орғандардың және
сот жүйесі мен БАҚ-ның рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қалыптасуының
күрделі кезеңінде елдің экономикалық мүдделеріне бағытталған қатерлердің
бастауы ең алдымен отандық тауар өндірушілердің және олармен байланыстағы
жемқорлықпен шырмалған шенеуніктердің заңға қайшы әрекеттерінде жатуы
мүмкін екендігі ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық ауқымының өсуінен-
ақ көрінеді. Қоғам мен мемлекеттің түғырын шайқалтып, заңға, әділеттілік
пен ізгі қасиеттерге деген сенімге селкеу түсіруімен бұл өте қауіпті қатер
төндіреді.
Қалыптасқан ахуалдың күрделілігі бұл мәселенің теориялық
әзірлемесінің жеткіліксіздігімен, күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы
айқын түсініктің, сондай-ақ, құқықтық, криминологиялық және оперативтік-
ізкесушілік тұжырымдамасының жоқтығымен байланысты. Бүның сыбайлас
жемқорлықты түсінуге де қатысы бар.
Бүгінгі танда баршаның тарапынан мойындалған пікір бойынша, сыбайлас
жемқорлық — мына тәрізді әртұрлі позициялардан қарастыруды қажет ететін
күрделі әлеумеітік-саяси құбылыс: тарихи, әлеуметтік-саяси, құқықтық,
ізгілік және т.б. ешбір мемлекет сыбайлас жемқорлықтан сақтандырылулы емес
және ешбіреуі, тіпті ең қуаттысы да оны түбегейлі, барлық жерде бірдей
жеңетіндігімен мақтана алмайды. Оның үстіне, жемқорлықпен күрес мемлекет
пен қоғамның барлық күштерін біріктіре отырып, барлық жерде және үнемі
жүргізіліп отыруы тиіс. Сыбайлас жемқорлық Қазақстан үшін де жаңалық емес,
біздің мемлекетіміздің алеуметтік саласының жеңілмегеңдігі, нарыққа көшудің
заңмен реттелмеген үдерісі бұл қауіпті құбылысты о дан да үлкен дәрежеде
шиеленістіре түсті.
Сыбайлас жемқорлық әдетте мемлекеттік шенеуніктер мен қылмыскерлердің
біріккен әрекетін білдіретін ұйымдасқан қылмыспен тығыз байланысты. Қазіргі
кездегі ұйымдасқан қылмыстар өткен ғасырдың 70 -80-жылдары КСРО-да
жүргізілген және экономиканың тұрақсыздануына, шаруашылық жұмыстары
саласындағы қылмыстардың өсуіне алып келген әлеуметтік-экономикалық саясат
салдарынан дүниеге келді, ұйымдасқан қылмыс бізге сырттан келген жоқ, ол -
біздің өз тумамыз, объективті экономикалық үдерістер нәтижесі. Оның басты
ерекшелігі, басқа елдердегі ұйымдасқан қылмыстарға қарағанда, ол ресми,
жария экономика саласында туды.
Көлеңкелі экономика өкілдерінің пай да болуы, тез байи бастауы
бұрыннан келе жатқан дәстұрлі қылмыс әлемінің жалпы өкілдерінің назарына
шалынбауы мүмкін емес еді. Олардың еріксіз бір-біріне қарама-қарсы тұруы
жалпы қылмыстық топтардың көлеңкелі экономика құрылымына еніп, олардың бұл
салада қажетті қызмет атқаратын буынға айналуына әкеп соқтырды. Сөйтіп,
мынадай үштік түзілді: лауазымды басшылар — көлеңкелі экономика
-қылмыскерлер (сыбайлас жемқорлыққа биліктің қылмыс әлеміне үласуы түрінде
анықтама берілуі осы дан).
Көлеңкелі экономиканың әрі қарай енді тәуелсіз Қазақстанда дамуы
жекешелендірудің базасында, стратегйялық ресурстар мен инвестициялар
саласында, кредиггік-қаржылық қатынастар, телекоммуникация мен көлік . 8
жүйесінде жалғасты.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сыбайлас жемқорлыққа криминологиялық
түрғыда сипаттама беріп оның таралу аумағы меи ерекшеліктерін, тұрлерін
көрсету арқылы, орын алуының салдарын, келтіретін зардаптарын анықтап және
оны жоюдың жолдары мен құқықтық мемлекеттегі сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселесін саралау мен қатар құқықтық реттелуін анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі елеулі өзгерістерді ұйымдасқан қылмыстың мынадай
бағыттары анықтады:
-жекешелеңдіру саласындағы қылмыстар;
-қылмыстық топтардың қаржылық-несиелік жүйеге енуі;
-стратегиялық маңызы бар шикізат қорларына қылмыстық қол сүғушылық;
-заңсыз қару айналымы;
-контрабандалық әрекеттер;
-индустрияға есірткі саудасының қосылуы;
-компьютер жүйесіндегі қылмыстар және т.б.
Зерттеу жұмысының заты және объектісі.
Қазақстандық қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы, қоғамдық
өмірдің тұрлі салаларына енуі республикадағы мемлекеттік жүпенің,
экономикалық және ұлттық қауіпсіздіктің тұрақтылығына айқын қатер тудырды.
Реформаларды жүргізу барысында шенеуніктерді тек әдеткі түрдегі
ақшалай парамен сатып алу ғана емес, олар үшін шетелдік банкілерде шот ашу,
шекарадан сырт елдерден жылжымайтын мүліктер сатып алу, оларды қайта
құрылған акционерлік қоғамдар, шағын кәсіпорындар қатарына енгізу кең
тарады. Лауазымды басшылардың жемқорлық, әрекеттерінде жаңа үрдістер
көрініс берді деуге болады: атап айтқанда, ұйымдасқан қылмыспен ұзақ
мерзімге байланыс орнату үрдістері. Осылайша, мысалы, жемқорлықпен
шырмалған шенеуніктер сапасыз өнімді өткізуге келісімшарттар жасайды, ел
үшін тиімсіз инвесшциялық жобаларды іске асырады, пшкізат пен стратегаялық
материалдардың экономикалық контрабанда жолымен тасымалдануына жол ашып
береді. Кейбір аудандарда жергілікті билік өкілдерінің, ауданның негізгі
өндірістерінің басшыларының, құқық қорғау орындарының белгілі бір
коммерциялық құрылымдар үшін қолайлы қаржы және құқық режимін тудыратын
одақтары жиі құрылады. Сонымен қатар, жемқорланған элементтердің тұрлі
деңгейде саяси билікке келуінің елдің ұлттық қауіпсіздігіне қосымша
қатерлер төндіретін қауіпті үрдістері де байқалады. Басқаша айтқанда,
сыбайлас жемқорлыққа мейлінше тартылғандар — рұқсат беру қызметін атқаратын
орындар, шенеуніктер болып піықты.
Мемлекет үшін ең үлкен қауіп — сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық
топтардың өмір суруін қамтамасыз ету құралына айналатын орны - құқық қорғау
орындарына еніп бара жатқандығы.
Міне, осы жоғарыда аталып өткен мәселелер бұл
тақырыптың маңыздылығының өте жоғары екекнін көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.Сонымен қатар бұл жұмысты қарастыру барысында
тақырып үш тарауға бөлініп қарастырылып, соңыиан қорытынды жасалып
пайдаланылған әдбиеттердің тізімі берілді.
I. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЬІ
і.1 Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және
дүние жүзілік елдеріндегі тарихы.
Күрделі, қатпары көп құбылыс ретіндегі сыбайлас жемқорлықтың тарихы
өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзат өркениетінен кенже емес. Оның пайда
болуы алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан
уақыттар қойнауына жетелейді. Мемлекеттік қызмет жүйесіңдегі сыбайлас
жемқорлық туралы жазбаша мәліметтердің ең алғашқыларын Көне Бабырдың б.з.б.
XXIV ғасырдағы мүрағаттарынан көруге болады. Патша Лагаша Урукагина
шенеуніктер мен соттардың жүгенсіз эрекеттеріне тыю салу мақсатымен
мемлекеттік басқару ісін реформалады.
Ежелгі Латынның белгілі нақылы былай дейді: Do ut fades" - "Істету
үшін беремінп.[32]
Сыбайлас жемқорлық- әлеуметтік феномен, қоғам мен қоғамдық қатынастар
туындысы. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы мен өмір суруі қоғамдық және
шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекеленуі сэтінен бастап мүмкін
болады. Өйткені, нақ осы жағдайда лауазымды басшыда (басқарушыда) қоғам,
мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану және шешім
қабылдау мүмкіндігі пайда болады. [5] Сонымен, сыбайлас жемқорлық өте ерте
уақытта туған және қазіргі күні де бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс
ретінде көрінеді - сыбайлас жемқорлықтың көрініс беру формаларының өзгеруі
барысыңда оның ауқымы тарылмайды.
Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық — басқа саяси, экономикалық,
мәдени әлеуметтік инстнтуттармен өзара тығыз байланысты әлеуметтік
институт, басқару жүйесі элементі. Сыбайлас жемқорлықтың институттануы
мыналардан көрінеді:.
- сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік функцияларды атқаруы:
әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың
жеделдетілуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік таптар мен топтар арасындағы
қатынастардың консолидациялануы және қайта құрылымдануы, бюрократтық
кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу; ресурстар
тапшылығы жағдайында экономиканы тиімдендіру және т.б,;
-сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған
субъектілерінің болуы, әлеуметтік рөлдердің бөлінуі;
-сыбылайстық жемқорлық әрекеттер субъектілеріне мәлім белгілі бір
ойын ережелерінің, нормалардың болуы;
-сыбылайстық жемқорлық эрекеттердің қалыптасқан сленгі (тілі) мен
рэміздік белгілері;
-мүдделі адамдарға белгілі және орныққан қызметтер таксасы.
Сыбайлас жемқорлық экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін
эжептэуір шектейді жөне әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін
төмендетеді, ел үшін пайдалы шетелдік инвестициялардың жолындағы ең бір
басты бөгеттердің бірі боп табылады. Таза және әлеуметтік бағыттағы бизнес
нарықтан күшпен ығыстырылып шығарылады, ойткені, бұндай бизнесті сыбайлас
жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады.
Сыбайлас жемқорлықтың бейімделу қакбілеті ғаламат, үздіксіз
мимикрияға түсе алады, түрін өзгертеді және кемелдене береді, әлеуметтік-
құқықтық бақылау мен заңи жауапкершіліктің кемшіліктері мен ақтаңдақтарын
шебер пайдаланады.
Ішінара өздері де сыбайлас жемқорлықпен шырмалған құқық қорғау
орындарының институтталынған сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін жеткілікті
мүмкіндіктері мен тиісті тәуелсіздіктері де жоқ. "Темір үшбұрыш" атанғандар
— жемқорланған қырық құрау бюрократия - қылмыстық бизнес ұйымдасқан
қылмыс оз заңдарымен өмір сүреді.
Сыбайлас жемқорлық ұлттық шекаралардың шеңберінен шығып кетеді,
сондықтан онымен күрес глобальдық ауқымда жүргізуді қажет етеді. О дан
түсетін түсімдер "жуылғаннан" кейін әлемдік және ұлттық қаржы ағындарына
қүйылады да, мемлекеттік және халықаралық билік пен экономика институттарын
бұзады. Ол заңның, демократия мен адам құқықтарының үстемдігіне қатер
тондіреді, қоғамның моральдік тіректерін, билікке деген сенімді,
мемлекеттік басқару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілік қағидаттарын
қиратады, бәсекеге богет жасайды, экономикалық дамуды қиындатады. Әсіресе
ең қауіптісі — мемлекеттік билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Бұл
жағдайда ол монополияның билікпен симбиозының, мемлекеттік қызметшілердің
шешім қабылдаудағы қауқарсыздығының және шенеуніктердің бақылауда болуы мен
оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің корінісіне айналады.[1]
Тәжірибенің көрсетуінше, сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың бүкіл
жүйесін бұзады, мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметтің беделінің
құлдырауына мүмкіндік жасайды. Сыбайлас жемқорлық экоиомиканың дамуына
кедергі жасайды және әсіресе экономика саласындағы ұйымдасқаң қылмыстың
өсуіне мүмкіндік береді.
Мемлекеттік машинаны ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекеттік
өкілеттілікті жекеменшікке айналдыру амалы ретінде тікелей сыбайлас
жемқорлықпен байланысты. Геғель былай деп жазды: "Мемлекеттік биліктің жеке
индивидуум иеленген үлесі — жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны деғен соз."
Ол аз десеңіз, индивидтер мен қылмыстық құрылымдар биліктің оздері иеленген
бөлігіне сүпене отырып, мемлекетке, азаматтық қоғам институтгарына, оның
құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайлас жемқорлық мәселесін шепшей,
мемлекеттік басқарудың міндеттерін сәтті орындау мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан тұрлі әдістемелік
ыңғай-бағыттар бар. Оны ежелден-ақ тұрлі - әлеуметтік, саяси,
криминологиялық, құқықтық аспектілерде қарастырған.
Осылайша, Платон мен Аристотель сыбайлас жемқорлықты саяси
категорияға жатқызды, Н. Макиавелли оны мемлекеттің азаматтық ізгілікті
бұзатын жалпы сырқатының белгісі санады, Ш. Монтескье оны нәтижесіңде жақсы
саяси тәртіп немесе жүйе жарамсызға айналатын дисфункциональдық үдеріс
ретінде сипаттады.[50]
Қазіргі ғылыми, оқулық және қоғамдық-көсемсөздік әдебиеттерде де
сыбайлас жемқорлыққа тұрлішс анықтама беріледі. Сыбайлас жемқорлық туралы
онымен күресудің әмбебаи амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды
қалыптастыру — күрделі эволюциялық үдеріс. Сыбайлас жемқорлықтың
интегралдық сипаты бұл күрделі құбылыстың бірізді, бір мағыналы анықтамасын
жасауға бүгінгі күні мүмкіндік бермей отыр.
Алайда, бәрібір сыбайлас жемқорлықтың тарихи алғашқы анықтамалары
құқық саласына жатады.
"Коррупцияның" (сыбайлас жемқорлықтың) анықтамасына
этимологиялық түрғыдан келсек, ол "corraptio" деген латын сөзінен
аударғандағы "сатып алу", "пара беру" мағынасын білдіреді. Рим құқығында
сонымен қатар "сындыру, бұлдіру, бұзу, зиян келтіру, фальсификациялау,
сатып алу" ретінде түсінілетін және тиісінше заңға қайшы әрекетті
білдіретін "согштріге" ұғымы бар.[15]
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі сыбайлас жемқорлықты парамен сатып
алушылық, лауазымды басшылардың, саяси қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде
сипаттайды.
ҚР "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы сыбайлас жемқорлықты
мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің
мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды өз қызмет бабы және онымен
байланысты мүмкіндіктер арқылы пайдалануы, өйтпесе оларды мүліктік пайда
табу үшін тікелей өздері немесе делдалдар арқылы басқаша пайдалана отырып,
заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар, ол адамдарды
жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды
беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттайды. [45]
Халықаралық құқық коздері сыбайлас жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек
анықтама береді және тиісінше % сонымен байланысты құқықбұзушылық
субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді.
Дефинициялардың мейлінше ықшам, бірақ мазмұндыларының бірі — БҰҰ-ның
Тоғызыншы конгресі ұсынған, сыбайлас жемқорлықты "жеке мақсатта пайда табу
үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану" ретіиде сипаттайтын анықтама.
Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайлас жемқорлыкден күрес жөніндегі
БҮҰ хатшылығы дайындаған ережеде берілген анықтамада коррупция қылмыстық
істердің жіктелген төмендегідей 3 тобының жиынтығы ретінде түсіңдіріледі:
а) лауазымды адамдардың мемлекет меншігін ұрлауы, жымқыруы
және иеленуі;
б) жеке басының пайдасы үшін қызмет бабын асыра пайдалануы;
в) қоғамдық парыз бен жеке есеп арасындағы мүдделер қақтығысы.
Еуропалық Кеңестің сыбайлас жемқорлық жөніндегі тәртіп тобының
анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік немесе жеке
секторда белгілі бір міндеттер атқару тапсырылған адамдардың оларға
мемлекеттік лауазымды басіпы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе басқа
түрдегі қатынастар статусы бойынша жүкгелген міндеттемелерінің бұзылуы
және өздері әлде өзгеле үшін кез келген заңсыз жолмен пайда табу
мақсатындағы парақорлығы немесе кез келген басқа әрекеттері.
БҰҰ Бас Ассамблеясының 34-сессиясы қүжаттарында сыбайлас жемқорлыққа
мынадай анықтама берілген: "Лауазымды басшының өз қызмет өкілеттігі
саласындагы қызметтік ережені бұзатын да, бұзбайтын да түрде сыйлық,
берушілердің мүддесі үшін кез келген формадағы әрекеті немесе
әрекетсіздігіп.[6]
Сыбайлас жемқорлық туралы Азаматтық-құқықтық жауапкершілік
конвенцияның 2-бабындагы (1999 ж.) аыықтамаға сәйкес "сыбылайс жемқорлықты
— пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап
етілетін, оның негізгі міндеттерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп
соқтыратын тікелей немесе жанама талап; пара немесе кез келген басқа да
тиесілі емес артықшылық пен соның, мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы".
БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық
қүжатында сыбайлас жемқорлық "жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік
билікті асыра пайдалану" ретінде сипатталады. Бұл үгым парақорлықты
(лауазым иесін борыш тұрғысыыдағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді),
непотизмді (тамыртаныстық жөнімен кіріс кіргізуді немесе пайдалы
лауазымдарға туысқандарды немесе "өз адамдарын" орналастыруды) және
көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсатта қолдануды қамтиды.
Сыбайлас жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас-пікірлердің алуан
тұрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және оны терең де жан-жақты
зерттеуді талап етеді — - біріншіден, сыбайлас жемқорлықты түсінудің
теоретикалық деңгейін тереңдету (дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас
жемқорлық пен оыыц дамуына мүмкіндік жасайтын себептерді тексеру),
екіншіден, сыбайлас жемқорлықгың қоғамның экономикалық, әлеуметтік және
саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыспен күресу бағытыңдағы
нақтылы шаралар жүйесін құру.
Сыбайлас жемқорлықтың тұрліше көрініс беретіндігін ескере отырып,
соган сәйкес жіктелу жүйелеріне көңіл аудару қажет.
Әдебиеттерде сыбайлас жемқорлықты саяси және экономикалық деп бөліп
көрсетеді. Саяси жемқорлықтың дамуы елде бақылаудан тыс саяси ахуалдың
қалыптасуына әкеп соғуы мүмкін және демократиялық институттар мен биліктің
тұрлі бүтақтарының балансына қатер төндіреді. Экономикалық коррупция
нарықтық институттардың тиімділігі мен мемлекеттің реттеушілік қызметінің
тиімділігін төмеңдетеді.
Сонымен қатар, "элитарлық" және "төменгі" сыбайлас жемкорлық
тұрлеріне де жіктеледі. "Элитарлық" сыбайластық жемқорлықтың ерекшеліктері:
оны жасайтын субъектілердің әлеуметтік жагдайының жоғарылығы; олардың
әрекеттерінің биік интеллектуалды амалдармен іске асырылуы; орасан зор
заттық, тәни және моральдық залалы ("багасы қымбат" шешімдерді - заңдар
формулаларын, мемтапсырыстарды, меншік түрпатын озгерту және т.с.с.
шешімдер қабылдауда кездеседі); аса мүқият жасырылған озбырлықтар .[48]
Екіншісі шенеуніктер мен азаматтардың ортаңғы және төменгі
деңгейлерінде таралған және олардың арасындағы ұдайы, ескішілдікке
негізделген (айыппүлдар, тіркелулер және т.б.) байланыстармен етене.
Сыбайлас жемқорлықты келісімге екі жағы да мүдделі топтар көбінесе бір
мемлекеттік ұйымда болады. Мысалы, шенеуніктің параны өз бастығына бүның
сыбайлас жемқорлықты әрекетін жасырып-жабуы үшін бергені де әдетте птік
сызықты аталатын сыбайлас жемқорлық боп табылады. Ол әдетте жоғарғы мен
төменгі сыбайлас жемқорлықтар арасындағы көпір қызметін аткқарады. Бұл
сыбайлас жемқорлықтың болшектелген актілер кезеңінен тамыры берік,
ұйымдасқан формалар кезеңіне өтуін білдіретіндіктен де, өте ерекше қауіпті.
Мамандар сонымен қатар мемлекеттік емес ұйымдардагы сыбайлас
жемқорлықты атайды. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымның қызметкері де
өзіне тиесілі емес ресурстарды пайдалануы мүмкін; ол да өз ұйымының
жарғылық міндеттерін орындауға тиісті; өзіне пайда табатын екінші тараптың
пайдасы үшін, ұйымның мүдделеріне нұқсан келтіретін әрекеттер арқылы баюға
оның да мүмкіндігі бар. [2]
Жалпы үрдістерге байланысты халықаралық ұйымдардағы сыбайлас
жемқорлық айрықшаланады. Халықаралық ұйымдардағы бюрократшылдық өз
елдерінің қоғамдық ұйымдары тарапынан бақыланатын ұлттық ұйымдармен
салыстырғанда оншалықты қатты тексерілмейді. Соның бәрі сыбайлас
жемқорлыққа жол ашады, оның үстіне сыбайлас жемқорлықтық келісімге
келушілер халықаралық ұйымдардың жұмыс ерекшеліктеріне байланысты бастарын
тәуекел-қатерге әлдеқайда азырақ тігеді.
Сөйтіп, халықралық экономикалық байланыстарда сыбайлас жемқорлық
шетелдік капитал қатысатын кәсіпорындардың құрылуы, инвестициялық жобалар
және мемлекеттік меншікті жекешелендіру, өнімді бөлу мәселелерін басқа да
түрде шешу барысында көрініс береді.
Зерттеушілер сыбайлас жемқорлықтың дамуының шартты географиялық
атаулармен аталатын төмендегідей үш тұрлі моделін атап көрсетеді. Ол
модельдер сыбайлас жемқорлықтың жүйелі құбылысқа, яғни, саяси құрылым мен
бүкіл қоғамдық өмірдің ажырағысыз бөлігіне айналуын сипаттайды.
Азиялық модель; сыбайлас жемқорлық — мемлекеттің жұмысымен байланысты
әдеттегі және қоғамда қабылдауға жарамды мәдени және экономикалық құбылыс.
Африкалық модель: билік озара келіскен басты экономикалық клан дар
тобына сатылады және саяси әдіс-тәсілдер арқылы олардың сенімді өмір
сүрулерін қамтамасыз етеді.
Латынамерикалық модель: сыбайлас жемқорлықтың бетімен кетушілігі
экономиканың көлеңкелі және қылмыстық секторларының мемлекетпен барабар күш-
қуатқа жетуіне мүмкіндік береді. Билік "мемлекет ішінде мемлекет" құрған
мафиямен тікелей бетпе-бет келіп қалгаи болып шығады. Ұдайы саяси
тұрақсыздық сыбайлас жемқорлықпен күрес толқынында диктатура орнату
мүмкіндігін өсіреді.[46]
Сыбайлас жемқорлық механизмдеріне әдетте мыналарды жатқызады:
а) мемлекеттік немесе басқа қызметтегі адам заңсыз түрде беделі
немесе сонымен байланысты мүмкіндіктеріне сүпеніп, өз
қызметтік өкілеттіктерін немесе қызметтерін жеке және заңды тұлғаларға,
топтарға (сонын ішінде ұйымдасқан қылмыстық құрылымдарға) "сататын", ал
"сатып алушы" мемлекеттік немесе басқа құрылымды өз мақсатына — баюға,
артықшылықтарды заң жүзінде ресімдеуге, заңда белгіленген жауапкершіліктен,
әлеуметтік бақылаудан босауға және т.б. мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік
алатын екіжақты келісім;
б) қызметкерлердің пара, көлденең сыйлықтар алу мақсатындағы
бопсалаушылықтары;
в) қызметкерлерді өте белсенді, батыл түрде, тіпті оларға
психикалық
түрғыда қатты ықпал ету арқылы сатып алу. Соңғы әдіс кэбінесе әсіресе
ұйымдасқан қылмысқа тән.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен
оның таралу аумағы
Коррупция аддымен екі теңсіз бөлікке "ыдырайды". Ол бөліктер
-этикалық ауытқу және заң бұзушылық деп аталады. Бірақ мүнымен коррупция
дуализмі жойылмайды. Ол бір жағынан оз дәрежесіндегі қызметкерлерді заңсыз
артықшылығымен (сатылғыштығымен) пайдалану үшін, екінші жағынан соңғысына
осындай артықшылықты көрсетуде жиі корінеді. Ауқымды қоғамдық қауіпке
байланысты бұл жақтардың қайшылықты бірлігінің сатылғыштығы басым болып
тұруы дәстұрлі болып табылады. Сыбайлас жемқорлық кобіне біржақты келісім
мен ұрлықта жиі корінеді. Ресейдің қоғамдық ойы мен сыбайлас жемқорлық
құқықтық тәртібінің тарихи ерекшелігі мемлекет және қоғам қызметінің
құрамындағы қойылған заң талаптарын бұзған адам, қандай да болмасын
қызметте заңды әрекеттері үшін қандай да бір нәрсе алуы - парақорлық, сол
адамның кобінесе қызметте жүргізілген іс-әрекеті үшін қандай да бір нәрсе
алуы-жемқорлық болып табылады. [7] Парақорлық пен жемқорлық окімет билігі
жүйесінің барлық деңгейінде корініс таба алады, саны мен колемі қоғамның
кері әсерінен шексіз тұрленуі мүмкін.
Этикалық ауытқуларға мысал ретінде мемлекеттік қызметтің заңдылығы
жайында қоғамдық ойға кері әсерін тигізетін мемлекеттік қызметкерлердің іс-
әрекетін көрсетуге болады, бірақ заңда немесе басқа да нормативті актіде
(бақылау басшылығы сол адамның міндетіне кіретін, мекемелер ұйымдастырған
салтанатты қонақ асында болу; пайдақорлық қылмысы үшін сотталғандармен
бұқара алдында іскерлік емес әңгіме құру; бағасы жалақы колемімен
салыстырғысыз сәулеггі үлкен үйлерде тұру немесе автоколік қолдануға)
тікелей тиым салынбаған.
Пара алудың әдеттегі себеитері мен жағдайлары
Сыбайлас жемқорлықтың ең қауіпті тұрлерінің бірі пара алушынықпен
тиімді күресу үшін оның түп тамырынан бастау алып, оларды пара беруге
итермелейтін және нәтижесінде сыбайлас жемқорлыққа адамдарды үйіретін
себебін түсіну керек.
1 -қатарда
Пара беру әдетте, а) тапшылықтың игілігіне немесе ерекше
жеңілдіктерге қол жеткізу, ә) жеке ніығындарын қысқарту үшін беріледі.
2- қатарда
Пара беру әдетте, таіішы болып табылмайтын, бірақ жеке мемлекет
басқаруымен жүргізетін шенеуніктерінің игілігі мен ерекше жеңілдіктері үшін
беріледі (шенеуніктер қалауымен ніығынның азаюы сол жағдайға қатысты).
3- қатарда
Пара беру әдетте, негізінде тек қана сол немесе басқа ерекше
жеңілдіктер үшін ғана емес, орындалуына (немесе шығынның қысқаруына)
байланысты қосымша қызметі, мысалы жедел немесе құпия мәліметтер үшін
беріледі
4- қатарда
Пара беру әдетте, а) қаидай да бір жеңілдіктердің басқаларға
көрсетілмеуі үшін, немесе ә) бәсекелестерінің шығынын өсіру үшін беріледі.
1 -қатардағы жағдайға қатысты шенеуніктер шешімінің күшімен
бәсекелестері алдында өте қолайлы орында көрінеді. Мұндай жағдайларға мынал
ар жатады: эксиортты-импорттық операциялардың орындалуына лицензия алу; шет
мемлекет ақшасымен жүргізілетін операциялар; мемлекеттік келісім-шарттар
немесе әр тұрлі жеңілдіктердің көрсетілуі; мүнай және басқа пайдалы
қазбалардың кен орындарын жетілдіруіне шарт; мемлекет жерін бөлу;
жекешелендірілетін фирмаларды сатып алу; мемлекет қарауындағы ташны
қорларға қол жеткізу; саны шектеулі лицензияларға қолайлы жағдайда
кәсіпкерлік іс жүргізуге рұқсат алу; пәтер, жәрдем ақы, иолицейлермен
күшейтілген мекеме күзеті сияқты қоғамдық игіліктерге қол жеткізу.
қатардағы мысалдарға: егер нақты тұрақталған салық жүктемесі жоқ болса,
салық салу базасының қысқартылуы немесе өте жоғары кірісті алып тастау; баж
салығын төлемеуге және кеден ережелерін орындамауға мүмкіндік; бағаны
қадағалаудан босатылу мүмкіндігі; сол немесе басқа қызмет түрімен
айналысуға нақ "біліктілікке" сәйкес келетін рұқсатнама алу; көпшілік қолды
қызмет тұрлеріне кіруді қамтамассыз ету (сондай қызмет тұрлерінің орындалу
құқығына тең); мемлекеттік немесе муниципалдық қызметте лауазымды орындарға
ие болу; әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктен жалтару (әсіресе
қызметтік қылмыстар мен тұлғаларға зиян келтірілмегеы қылмыстар);
құрылыстық жобаның іске асуына жергілікті өкіметтен рұқсат алу; қоршаған
ортаны қорғау шаралары меи қауіпсіздік ережелерін сақтау талаптарын
жеңілдету.[33] Шенеуніктердің озбырлығы көбіне пара алуға әкеліп соғады.
Полицейлер қарақшыларға кәсіпкерлерді қорқытуы үшін ақы төлей отырып,
солардың қауіпсіздігі үшін пара алады. Үқсас амалмен саясаткерлер
кәсіпкерлердің шығынын көбейтетін заңда қолдайтынын айтады немесе керісінше
әрине пайдакүнемденіп ерекше жеңілдіктер көрсететініне уәде береді.
қатар жоғарыдағы екеуімен байланысты, оның негізгі мәні ерекше жеңілдіктер
емес, кейбір қосымша қызметтерге қол жеткізу болып табылады. Мысалы,
келісімшарттың нақты бөлімдерінен жасырын мәліметтер беру; жылдамдатылған
қызмет көрсету; копке созылған қағаздарды қысқарту; полициялық акциялар
жөнінде алдын-ала хабарлау; белгісіздікті жою немесе салықты азайтуға
мүмківдік беретін аудиторияның жағымды қорытындысына ие болу. Көбіне
шенеунік-бюрократтар осыған ұқсас пара алушылықты туғызатын жағдайды өздері
жасайды. Мысалы шенеуніктер мәлімдемеге өте қатаң формалды талап қойып
немесе жұмыстың қаралуын созуы мүмкін.
4-қатарда 1-қатардағы сияқты егер біреу жеңсе келесісі жеңілді деп
ойлайды. Мысал ретінде бір жағдайды келтіруге болады. Тиым салынған
кәсіпорын иегері құқық қорғау орғандарына бәсекелестеріне "күш көрсетуі
пүшін ақы береді. Заңды іскерлер шенеуніктерге пара беру арқылы
бәсекелестеріне қиын жағдай туғыздырып, немесе рұқсатнамаларын қайтып
алуына апарады.
Мүдделер конфликтісі
Мүдделер конфликтісі егер жекеменшікті немесе мемлекеттік секторда
жұмыс істейтін тұлға өзінің қызметтік міндетін орындау барысында жеке
мүддесінің беделін байқап корген жағдайда тууы мүмкін. Осындай жағдайда
дұрыс емес себептерден шешім қабылданады.
Мүдделер конфликтісінің бар болуы дұрыс шешім қабылдағанда да,
бедліне сай ұйымдар үшін талқандағышты болуы қоғамдық пікірге зиян тигізуі
мүмкін. Кейбір елдерде мүдделер конфликтісін үиемі қарастыратын этика
кодексінің бар болу міыдетін заңнамалар ескеріп отырады. Көптеген елдерде
мүдделер конфликтісінің проблемасын өте маңызды санайтыны соншалық, осы
елдердің заңнамасында мүдделер конфликтісінде кездесетін сүрақтарды
реттейтін жеке құқықтық сала бөлінген.
Неопотизм (синонимдері: туыстық, жекжаттық, жерлестік) мүдделер
конфликтісінің бір түрі, яғни, тұлға өзінің қызметтік өкілеттігін
жанүясының мүшелері немесе басқа туыстарының пай да көруі үшіы пайдалануы.
Неопотизммен күресу тиымы туыстық қатынастарға қарсы бағытталмаған.
Бұл мемлекеттік қызметкерлердің өзінің қызметтік өкілеттігін қолданып,
қоғамдық немесе мемлеқеттік қызмет орындарына өз туысқандарын ұсынуыыа
қойылған тиым. Неопотизмді тоқтату объектісі туысқандардың бірге жұмыс
істеуге тиымы емес. Бұндай шаралардың бағыты мемлекеттік қызметкердің
орынсыз ниеттілігі немесе туысқандарын жұмысқа алудағы ықыласы, оларға
басқа билікті үміткерлер арасынан жұмыс барысында да артық көруі.
Кронизм (синонимдері: кландылық, корпоративтілік) неопотизммен
салыстырғанда, әлдеқайда ауқымды түсінік, ол қандай да бір (басқармалық,
кадрлық және т.б.) сүрақтарға жауап іздегенде достары мен әріптестерін
артық көру жағдайына байланысты. Үлыбританияда кронизм мескі мектеп
галстуктері" немесе "ескі достар клубы" сияқты тұрақты тіркесімдерімен
анықталады.[16]
Сыбайлас жемқорлықтың тұрлері:
1. Жоғарыдан төмен қарай (сыбайлас жемқорлыққа қызыққан
мемлекеттік шенеуніктердің деңгейіне байланысты):
1. төменгі (әкімшілікті, жүйелі)
жоғарғы (жоғары окімет эшелондарының сыбайлас жемқорлығы, "мемлекетті
тартып алу")
2. Көлденеңінен (пара алушының қызмет ортасына байланысты)
1. мемлекеттік секторда
2. жеке секторда
3. қоғамдық секторда
Бұл жерде пара берушілердің қызмет саласы мен оған қарасты
мемлекеттік орған деңгейіне байланысы сыбайлас жемқорлықтың ішкі тұрлерін
көрсетуге болады.
1. өкілдік орған да (парламентте)
атқарушы орғандарда (салалық министрлік және ведомствалық, құқық қорғау
орғандары, мемавтоиыспекция орғандарымен бірге баж және салық орғандары,
жергілікті басқару орғандарындагы орталық аппарат)
3. Сот орғандарында
Жеке секторда — пара беруші мен пара алушының қызмет саласы және
ортасына байланысты.
1. денсаулық сақтауда
2. білім беруде
3. мүнай-газ секторында
4. құрылыс сферасында
5. қорғаныс ауданында және т.б.
2. Сыбайлас жемқорлықтың таралу ортасы
Мемлекетті басып алу дегеніміз мемлекеттік шенеуніктердің өз пайдасын
құқыққа қарсы және ашық түрде ұсыну нәтижесінде өзін белгілі
басымдылықтармен қамтамассыз ету ойымен мемлекеттік саясаттың заң, ереже,
жарлық және басқа құралдарының қалыптасуына әсер ету мақсатындагы
мемлекеттік және жеке секторлардағы жеке түлга, топ немесе фирмалардың іс
әрекеті саналады. Мемлекетті басып алуға өкелетін институт тұрлерінің
арасындағы өзгешеліктерді келтіруге болады - заң шыгару, атқарушы, сот
немесе реттеуші орғандарды басып алумен айналысатын "атқарушы тұлға"
тұрлеріне -жекеменшікті фирмалар, саяси көшбасшылар және мүдделер
бірлігінің бірлестігіндегі шагын топтар жатады. Бірақ мемлекетті басып
алудың барлық тұрлері жалпы қоғам үшін үлкен иотенциалды шығын құрылымын
реттеуші және негізгі құқықтық бүрмалаушы сала немесе фирма, шағын топ
тұлғалары үшін мемлекеттен кіріс алуға бағытталған. Мемлекетті басып алудың
сондай тұрлері жеке топтардың мүдделеріне тосқауыл қою және саяси әсер
етудің формалды каиалының жеткілікті дами алмаған және әр тұрлі күштер мен
мүдделердің арасында міндетті бәсекелестігі жоқ, экономикалық биліктегі
жоғары тоитау бар жерде таралады. Hellmann, Jones and Kaufmann
зерттеулерінде мемлекетті басып алу анықтамасына кірген нақты қызмет
тұрлерінің қатары көрсетілген, оған қоса: Президенттік жарлық пен
парламенттік дауыстардың жеке кэсіпкердің мүддесіне "сатылуы"; азаматтық
және қылмыстық соттар шешімінің жеке меншіктік мүддеге "сатылуы"; жеке
"орындаушы тұлға" жағынан саяси партия кассасына заңсыз ақшалай жарналары
және орталық банк қаражатымен заңсыз билік етуі сыбайлас жемқорлықпен
байланысты.[25] Осы қызмет тұрлеріндегі бизнеспен олардың өздерінің
айналыспауына қарамастан тікелей әсер етудің жаратымды, жаратымсыздығына
бага беруіп фирмалардан сүрайды. Әкімшілікті сыбайлас жемқорлыққа
мемлекеттік шенеуніктердің жеке пайдасын қамтамассыз етуі
ашық және заңсыз шешімі "орыпдаушы тұлғаның" мемлекеттік емес және
мемлекеттік басымдылық көрсету мақсатымен жағдайды реттеуші ереже мен бар
заңның орындалуын тапсырылған жүйеге эдейі бұрмалаушылық енгізу жатады.
1 сурет. Мемлекетті басып алу индексі (мемлекетті басып алуда сөз
болған фирманың үлесі)
Әрбір бағанның үстіңгі бөлігіндегі штрих таңдалып алынған әрбір ел
үшін есептелген есен шегіндегі қателікті көрсетеді (орташа квадраттық
ауытқуға бағытталған). Көздері: Hellmann, Jones and Kaufmann (2000 ж.)
Әкімшілікті сыбайлас жемқорлықтың классикалық мысалы болыи іс
жүзіндегі сауда ережесінің үсақ бұзылуына мэн бермеуі үшін бейшара сауда
дүкенінің иесі ресми инспекторлардың шексіз көрінетін тізбегіне пара беруге
тура келеді. Әкімшілік сыбайлас жемқорлыққа бопсалаушылықтың осы тұрлерінен
басқа жүртқа белгілі "жағымпаздану" мысалдарын, яғни тұрлі рұқсаттарды алу,
баж тексерісінен кедергісіз өту, тұрлі жеткізулерге байқаулық негізде
жүргізілетін мемлекеттік тапсырыстарды алу және басқа көптеген мемлекеттік
қызметтерді пайдалануға артық құқылы болу мақсатындағы паралар кіреді.[3]
Ақырында мемлекеттік шенеуніктер өзінің бақылауындағы немесе жанүясы
мүшелерінің бақылауындағы тікелей қаржылық жеңілдіктерді орынсыз бөлуі
мүмкін. Сыбайлас жемқорлықтың осы түрінің негізгі себебі сайлау жеңілдігін
алуға мемлекеттік шенеуніктердің дискреңиялық құқығы мен мемлекеттік сектор
қызметін иайдалануға басымдылық құқығы немесе тең құқықтан айыруды қолдану
ережесі мен қаулысы болып табылады.
БҰҰ Даму бағдарламасындағы қолдау және саяси Бюро басқармасының даму
бөлімінің зерттеуінде отпелі кезеңдегі тұрлі елдерге экімшілікті сыбайлас
жемқорлықты біріккен көрсеткішін шығара алатын мәліметтері бар. Мемлекеттік
шенеуніктерге әдетте жыл сайын шығындаған бейресми түріндегі төлеміне
фирмалар өздсрінің жалиы табыс бөлігіне баға берді. 1.3 суретте
мемлекеттердегі параның орташа бөлігі көрсетілген.
ТМД елдерінде әкімшілікті сыбайлас жемқорлықпен байланыста толемнің
орташа олішемі фирмалардың жылдық жалпы табысының 3,7 % бағаланады; Орталық
және Шығыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш жалпы табыстық 2,2 % төмендейді.
Бірақ әкімшілікті
2 сурет. Әкімшілік сыбайлас жемқорлық (жылдық жалпы табыс үлесі
сапасындағы паралар)
Әрбір баганның үстіңгі бөлігіндегі штрих таңдалып алыиған әрбір ел
үшін есептелген есеп шегіндегі қателікті көрсетеді (орташа квадратгық
ауытқуға бағытталған). Көзі: ОБРРП.
Сыбайлас жемқорлықтың өлшемі фирмалардың жалпы табысы бей-ресми
бөлігін анықтайтын жолы болып табылғанымен толық көрсете алмайды.
Егер көрсетілген аймақтың барлық территориясындағы таза пай-даның
өрескел бағасын негізге алсақ, өкімшілік сыбайлас жемқорлығы жоғары
деңгейдегі мемлекеттік фирмалар көрсетілген төлемге өз табыстарының 25 %
жарата алады.
Мемлекетті басын алу мен әкімшілікті сыбайлас жемкорлық өлшем құралы
ретінде алып, біз әр елдердегі сыбайлас жемқорлықтың өзіндік ерекшеліктерін
анықтай аламыз. Типологиялық топтастыруды екі сыбайлас жемқорлықтың өлшеу
құралдарының әрекеттестігі негізінде жасауға болады. Өтпелі кезендегі өзге
елдерге қатысты сыбайлас жемқорлықтың әр түріндегі проблеманың көлемін
көрсету үшін мемлекеттерді индекс бойынша белдікті бойлай "жоғары
деңгейден" "ортаңғы деңгейге" дейін орналастыруға болады. [17]
Мемлекеттерді жоғары деңгейдегі басыл алу топтары және төменгі
деңгейдегі басып алу топтарына бөлетін нақты табалдырық бар. Ал әкімшілікті
сыбайлас жемқорлыққа келетін болсақ, бұнда әр елдердегі деңгейдің өте
тұрақты тараулары бар.
Бұл типологиялық топтастыру елдер арасындағы нақты айтылған бөлімімен
мүлде анықтамасы белгіленбеген. Оны сыбайлас жемқорлықтың қиын
аспектілеріне сәйкес мемлекеттік дәрежесі бойынша соңғы бөлімі ретінде
емес, олардың кездесуіне тура келетін сыбайлас жемқорлық түріне қатысты
мемлекеттердің өз-өзіне баға беру жүйесінде бағытының бірін қарастыру
керек.
Айтылып отырған типологиялық топтастырудың сыбайлас жемқорлық
үлгілерінің төрт түрі бар:
- Мемлекеттің "жоғары-жоғары деңгей" дәрежесінде айтарлықтай басып
алуға үшырататын әкімшілікті сыбайлас жемқорлықтың маңызды проблемасы бар,
сондықтан бұндай мемлекетке құзіретінің темен болуы тән.
-"жоғары-орташа деңгейі" дәрежесінде жоғары деңгейде мемлекетті басып
алу жағдайында бола тұра дегеніне жеткен, өзге елдердегі өтпелі кезең
бақылаушылары деңгейімен салыстырғанда әлеуметтік сыбайластық жемқорлық
деңгейін өздерінде сақтап қалған елдер кіреді.
-"орташа-жоғары деңгей" дәрежесіне басқа елдердің өтпелі кезеңіне
қарағанда кемінде мемлекеттік жеке сектор жағынан басып алуға ұшырауы
мүмкін, әлеуметтік сыбайластық жемқорлық проблеманың негізі болып қалатын
елдер кіреді.
-"орташа-орташа деңгей" дәрежесіне озге мемлекеттің өтпелі кезеңіне
қарағанда, әлеуметтік сыбайлас жемқорлық мемлекетті басып алу деңгейі
болмасын, өте төмендігі бақыланған, сонымен қатар маңызды проблемалары
болып қала бермек елдер кіреді.
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде болуымен қатар
тұтастай алғанда қоғам мен адам өміріне кері ықпал етеді. Кешегі күнге
дейін БҰҰ-ның Адам құқығы жоніидегі Жоғарғы Комиссары болып келген Мери
Робинсонның айтуынша: "кейбір адамдар мен олардың отбасы мүшелері өздерін
азық-түлікпен, түрғын үймен, білім алумен, меншікпен қамтамасыз ету, жұмыс
табу және қоғамның әлеуметтік және мәдени өміріне қатысу үшін пара берген
кезде, сөз жоқ, адампың негізгі құқығы бұзылады. Мүны болдырмау үшін
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресушілер мен құқық қорғаушылар арасында өзара
тығыз байланыс қалыптастыру қажет. Адам құқығын сақтау мен оны қорғау ісіи
біріге отырыи жүзеге асырғанда ғана сыбайлас жемқорлықты азайтуға болады.
БҰҰ-ның Адам құқығы жоніндегі Жоғарғы Комиссары болған кезде менің осыган
көзім жетті.
2002 жылдың ортасында Камбоджа парламенті депутаттарымен кездесуде
бұл туралы және адамдардың азапталуы туралы коп айтылды. Мұндай тозақтан
қалып құтылудың сәті түскен әйелдер оздерін жезөкшелікпен айналысуға мәжбүр
еткендіктерін және көпшілігінің СПИД дертіне шалдыққанын айтты. Олар маған
сыбайлас жемқорлық туралы -шенеуніктер мен полициялардың парақорлығы
жоиінде айтып берді. Бұл жағдай сыбайлас жемқорлықтың қоғамдағы
кедейшілікті одан әрі тереңдете түсетіндігін, адамдарды қорғансыз
қалдыратындығын айқын көрсетеді. Бір қарағанда сыбайлас жемқорлық пайда
әкелсе де, мемлекетті кедейлендірумен бірге, қоғамды жан-жақтан кеміретіи
індет болып табылады.[8]
Сыбайлас жемқорлық белең алған елдерде азаматтардың саяси құқығы мен
әділсотқа теңдей қол жеткізу мүмкіндігі шектеледі. Сыбайлас жемқорлық сотқа
қысым жасау, ақпарат құралдарын қорқытып-үркіту арқылы шыыайы
және әділ сайлау өткізуге мүмкіндік бермейді. Егер сыбайлас жемқорлық адам
құқығына нұқсан келтіретін болса, ал адам құқығын сақтау мен құрметтеу
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қуатты құралға айналуы тиіс.
Адам құқығының басымдығы, сыбайлас жемқорлыққа тойтарыс беретін және
қылмыс ретінде жазаға тартуы тиіс құндылықтар жүйесінің ажырамас бөлігі
және негізгі принципі болуы қажет.
Құқық қорғаушылар мен сыбайлас жемқорлықпен белсенді күрес
жүргізушілер барлық әрекеттерін өзара байланыста және ортақ әдіс-тәсіддер
алмаса отырып жүргізуі қажет, сонымен қатар тұтастай бірлікте болуы тиіс.
Сондай-ақ, олар құқық қорғаушы орғандарға нақты іс-эрекеттер ұсынуга
міндетті.
Адам құқығын сақтау сыбайлас жемқорлыққа қарсы ең тиімді іс-әрекет
екенін түсіндіруді күшейту қажет.
Мемлекет басқарудагы ашықтық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
халықаралық ынтымақтастық және адам құқығын қорғау ісі бүкіл элем бойынша
сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру мәселесінде негізгі басшылыққа алынуы
тиіс".
Ашық демократиялық қоғамдағы адамдардың басым копшілігі мойындайтын
бейматериалдық сипаттағы барша құндылықтардың ішінде адам құқығы мен
бостаңдығы аса маңызды құндылықтардың бірі болып қала береді. Бұл козқарас
негізіңде үш жүз жылдан астам уақыт ішінде дамып келе жатқан қоғамдық-саяси
ой-пікірдің либералдық-демократиялық дәстүрі жатыр. Классикалық либерализм
өкілі Ф. Лассаль "Қоғамдық тәртіптің негізі — жеке меншік, қауіпсіздік,
бостандық" деп жазды.[47]
Адам құқығының барлық философиясы бір ғана күмәнсіз құндылыққа
негізделген. Бұл құндылық — адамның қадыр қасиеті. Адам құқығы
тұжырымдамасының негізін салушылардың бірі француз ағартушысы Ж.-Ж. Руссо
адамның қадір-қасиеті адамңың өзінің ішкі мәнінде деп көрсетеді. "Өз
бостандығыңыан бас тарту — өзіңнің адамдық қадір-қасиетіңнен, адамдық
құқығыңнан, тіпті адамдық міндетіңііен бас тарту. Бұлайша бас тарту -адам
табиғатына жат".
Адамның қадір-қасиеті оның құқығы мен бостандығының қайнар көзі.
Табиғи құқық теориясында, құқық философиясында адам қадір-қасиетінің
өзіндік презумпциясы қызмет етеді. Адам құқығы философиясының гуманизмі
барлық адамдар — бір гана адами отбасының мүшесі, оларға сана және ар-ождан
берілгендіктен бір-бірінің құқықтары мен бостандықтарын құрметтей отырып,
озара бауырластық қарым-қатынас жасауы тиіс.
Жалпыға ортақ адам құқығы Декларациясының біріиші бабында: "Барлық
адамдар қадір-қасиеті мен құқықтары жонінен теңдей және бостаңдықта
туылады" деп жарияланған.[19]
Адам құқығы мен бостандығы Құдайдан немесе мемлекеттен сый ретінде
берілмейді, сондықтан ол адамның табиғи құқықтары деп аталады. Адам оз
құқығы үшін әлдебір жогары тылсым құдайлық күштің немесе зайырлы
(мемлекеттік) биліктің алдында міндетті емес. Ол өзіне құқықтар меи
бостандықтар берілгені үшін ешкімге мадақ айтуға, мәңгілік қарыздар болуға
тиісті емес. Адамның қадір-қасиеті оның құқығы мен бостандығын (өзінің)
пайдалануға мүмкіндік бергені үшііі әлдекімге құлдық ризашылықпен өтуге
болмайды. Адам құқықтары мен бостандықтары оған адам болғаны үшін-ақ
тиісті.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары ажыратылмайды және ол
әркімге тумысынан беріледі. Тірі адам өле-өлгенше өз құқықтары мен
бостандықтарынан ажырамайды, ешкімнің және ешқандай жолмен оларды алуына
болмайды. Халықаралық деңгейде қабылданған стаңдарттарға сәйкес негізгі
құқықтар мен бостандықтар жалпыға ортақ қабылданған адам және азаматтың
өзге де құқықтары мен бостандықтарын теріске шығару ретінде түсіндірілмеуі
қажет.
Адам құқығы жалпыға ортақ және әмбебаи сипатқа ие. Адам құқығының
жалпыға ортақтығы және әмбебаптығы бірнеше өлшемдермен өлшенеді.
Адамдардың барлығы қандай да бір кемсітусіз негізгі құқықтар мен
бостандықтарға ие. Халықаралық стандарттар меи құқықтық демократиялық
мемлекеттер заңнамалары жынысына, нәсіліне, ұлты мен тіліне, шығу тегі мен
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, сенімі мен дінге
қатысына, қоғамдық бірлестіктерге мүшелігіне, өзге де себелтерге қарамастан
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының теңдігіые кепілдік береді.
Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік белгілері мен діни сеніміне қарай
азаматтар құқығын шектеудің кез-келген түріне тыйым салынады. Еркектер мен
әйелдер теңдей құқықтар мен бостаңдықтарға және оны жүзеге асыратын теңдей
мүмкіндіктерге ие,
Барлық құқықтар мен бостаыдықтар мазмүны түрғысынан әмбебап. Өмір сүру
құқығы, барлық адамның заң алдында теңдігі, еркін қозғалыс құқығы,
азаматтық алу құқығы, сенім бостандығы құқығы, т.б. — бұлар адам өмір
сүретін елдің қоғамдық құрылысына, саяси режиміне, мемлекеттік құрылым
формасы мен басқару формасына, халықаралық мәртебесіне қарамастан барлық
адамдардың ортақ құқықтары мен бостандыктары болыи табылады.
Жалпыға ортақтық аумақтық аспектідегі адам құқықтары мен бостандықтарына
қатысты. Қайда және қай жерде болса да — ол аумақ тәуелсіз немесе
бағынышты, өзін-өзі басқармайтын немесе оз егемеңділігіые қандай да бір
шектеу қойылған болса да адам өзінің негізгі табиғи құқықтар мен
бостандықтарына ие болып қала береді.
Адам құқығы нроблемасы - жалпыға ортақ проблема. Адам құқығына, негізгі
бостандығына, демократия мен заң үстемдігіне қатысты мәселелер халықаралық
сипатқа ие, бұл құқықтарды сақтау халықаралық тәртіп негіздерінің бірі
болыи саналады. Адамдық олшем аясында БҰҰ, ЕЫҚҮ шеңберінде қабылданғап
мемлекеттік міндеттемелер барлық қатысушы-мемлекеттердің тікелей және заңды
мүдделерін білдіретін
мәселе болып табылады және ол қандай да бір мемлекеттің тек қана ішкі ісі
болып саналатыи мәселелердің қатарына жатпайды.[20]
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын мойындау мен сақтау —
жекелеген елдер үшіи де, бүкіл әлем үшін де тұрақтылық пен қауіпсіздіктің
негізі ғана емес, сыбайлас жемқорлықпен күресудің де тиімді жолы болып
саналады. Ел азаматгарының ез құқығын білуі және құқықгық сауаттылығын,
азаматтық жауаптылығын арттырып, заңға, мемлекеттік және азаматтық
институттарға сүпене отырып, оны қорғау қабілетінің болуы — сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-әрекет ететін тиімді фактор болып табылады.
"Адамның негізгі іргелі құқықтары мен бостандықтары" деген ұғым бар.
Бұлар халықаралық нормаларда және негізінен мемлекет заңында, Конституцияда
бекітілген құқықтар, бұл құқықтар көбіне — конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп те аталады.
А дам құқығы меи бостандығы: үқсастықтар мен айырмашылықгар.
Халықаралық қүжаттар мен қазақстандық заңнама тілінде "адам құқығы" және
"адам бостандығы" деген екі ұғым қатар қолданылады. Заңдық табиғаты,
құқықтық актілердегі (халықаралық актілер, конституциялар, т.б.) құқықтық
түрғыдан бекітілуі бұл екі ұғымның арасына айқын белгі қоюға мүмкіндік
бермейді. Дегенмен де құқықтық түрғыдан "адам (азамат) мемлекет" қатысыңда
адам құқығы мен бостандығы арасында белгілі бір айырмашылық бар.
Адам бостандығы — адамның мемлекет араласпауға тиіс іс-әрекетінің
аясы. Ол тек құқықтық норма шегінің көмегімен ғана анықталатын, адамның оз
қалауы және қарауымен ғана іс-әрекет ететіи құқықтық кеңістік болып
саналады. Бұл ретте мемлекетке нақты бір адамның бостандығына қол сүқпай
отыруға ғана емес, сонымен қатар бұл бостандық шекарасына озге адамдардың
кіруінен, қол сүғуынан қорғауды қамтамасыз етуге де тура келеді. Мемлекет
адамның заңды жүріс-тұрысын заң жүзінде қорғайды, бірақ сонымен бірге озге
адамдардың бостаңдығын қорғау үшін оның бостандығының шегін де айқындап
отырады.
Адам құқығы — адамның мемлекет бекіткен, кепілдік берген заңда
кэрсетілген, белгіленген аядағы іс-эрекеті, құқықтары, мүмкіндіктері. "Адам
бостандығы" ұғымынан айырмашылығы "адам құқығында" жеке тұлға іс-қимылы
бағытталатын нақтылы ауқым көрсетіледі. Мемлекет адамның заңда көрсетілген
ауқымда заңды іс-әрекетін қорғап, қамтамасыз етуді оз міндетіне алады. Со
лай бола тұра5 құқықтық козқарас түрғысынан адам құқығы мен бостандығы
парапар.[21]
Объективті мағынада адам құқығы мен бостандығы дегеніміз — жеке
тұлғаның құқықтық мәртебесін орнатып, оның қағидалары мен озге адамдармен
озара қарым-қатынас ережелерін, жеке тұлға (азамат) мен мемлекет қатынас
тэртібін бекітетін халықаралық және ұлттық құқықтық нормалар жүйесі.
Субъективті мағынада адам құқығы мен бостандығы дегеніміз — құқықтық
нормада қарастырылған нақтылы бір тұлғаға тиісті мүмкіндік (заңдық әрекет)
және мемлекет тарапынан қорғауға алынған іс-әрекет, жүріс-тұрыс қағидалары,
Адам құқығын жіктеу БҰҰ Жарғысына, Адам құқығы туралы халықаралық
билльге, сонымен қатар үш үлкен тарихи даму сатысынан откен адам құқығы
теориясын дамыту жолдарына сүпенеді.
1. Адамның азаматтық және саяси құқықтары:
— Өмір сүру және жеке басының қауіпсіздігі мен бостаңдығы құқығы;
1. Құлдықтаы және еріксіз ұсталынудан азат болу құқығы;
Азаптау мен зорлық-зомбылық, қатігездік және адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай қатынас пен жазалаудан қорғалу құқығы;
3. Құқықтық субъектілікті мойындау құқығы;
4. Заң алдыңда тендік құқығы;
Адам құқығына нұқсан келтірілген жағдайда оны қолайлы түрғыда қалпына
келтіру құқығын талап ету құқығы;
6. Негізсіз тұтқыидалу, ұсталу және қуғынға түсуден қорғалу құқығы;
Тәуелсіз бейтараи сотиен істі ашық және барлық әділеттілік талаптарын
сақтай отырып қаралу құқығы;
"Кінәсі дәлелденгенге дейінгі" кіиәсіздік презумциясына ие болу құқығы;
Жасалған кезде қылмыстық құрамы жоқ іс-әрекеті үіііін сотталмау құқығы;
Өзінің және отбасының өміріне негізсіз араласудан, түрғын үйге қол
сүғылмаушылық құқығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және Дүние жүзілік
елдеріндегі тарихы.
Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен оның таралу аумағы
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Сыбайлас жемқорлықпен байланысты заңбұзушылықтар
Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
Жергілікті билік орғандары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мәселелері
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ МЕН ЖОЮДЫҢ
ЖОЛДАРЫ
Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары мен салдары
Әкімшілік сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының ерекшеліктері
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі мемлекеттік орғандардың және
сот жүйесі мен БАҚ-ның рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қалыптасуының
күрделі кезеңінде елдің экономикалық мүдделеріне бағытталған қатерлердің
бастауы ең алдымен отандық тауар өндірушілердің және олармен байланыстағы
жемқорлықпен шырмалған шенеуніктердің заңға қайшы әрекеттерінде жатуы
мүмкін екендігі ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық ауқымының өсуінен-
ақ көрінеді. Қоғам мен мемлекеттің түғырын шайқалтып, заңға, әділеттілік
пен ізгі қасиеттерге деген сенімге селкеу түсіруімен бұл өте қауіпті қатер
төндіреді.
Қалыптасқан ахуалдың күрделілігі бұл мәселенің теориялық
әзірлемесінің жеткіліксіздігімен, күрестің стратегиясы мен тактикасы туралы
айқын түсініктің, сондай-ақ, құқықтық, криминологиялық және оперативтік-
ізкесушілік тұжырымдамасының жоқтығымен байланысты. Бүның сыбайлас
жемқорлықты түсінуге де қатысы бар.
Бүгінгі танда баршаның тарапынан мойындалған пікір бойынша, сыбайлас
жемқорлық — мына тәрізді әртұрлі позициялардан қарастыруды қажет ететін
күрделі әлеумеітік-саяси құбылыс: тарихи, әлеуметтік-саяси, құқықтық,
ізгілік және т.б. ешбір мемлекет сыбайлас жемқорлықтан сақтандырылулы емес
және ешбіреуі, тіпті ең қуаттысы да оны түбегейлі, барлық жерде бірдей
жеңетіндігімен мақтана алмайды. Оның үстіне, жемқорлықпен күрес мемлекет
пен қоғамның барлық күштерін біріктіре отырып, барлық жерде және үнемі
жүргізіліп отыруы тиіс. Сыбайлас жемқорлық Қазақстан үшін де жаңалық емес,
біздің мемлекетіміздің алеуметтік саласының жеңілмегеңдігі, нарыққа көшудің
заңмен реттелмеген үдерісі бұл қауіпті құбылысты о дан да үлкен дәрежеде
шиеленістіре түсті.
Сыбайлас жемқорлық әдетте мемлекеттік шенеуніктер мен қылмыскерлердің
біріккен әрекетін білдіретін ұйымдасқан қылмыспен тығыз байланысты. Қазіргі
кездегі ұйымдасқан қылмыстар өткен ғасырдың 70 -80-жылдары КСРО-да
жүргізілген және экономиканың тұрақсыздануына, шаруашылық жұмыстары
саласындағы қылмыстардың өсуіне алып келген әлеуметтік-экономикалық саясат
салдарынан дүниеге келді, ұйымдасқан қылмыс бізге сырттан келген жоқ, ол -
біздің өз тумамыз, объективті экономикалық үдерістер нәтижесі. Оның басты
ерекшелігі, басқа елдердегі ұйымдасқан қылмыстарға қарағанда, ол ресми,
жария экономика саласында туды.
Көлеңкелі экономика өкілдерінің пай да болуы, тез байи бастауы
бұрыннан келе жатқан дәстұрлі қылмыс әлемінің жалпы өкілдерінің назарына
шалынбауы мүмкін емес еді. Олардың еріксіз бір-біріне қарама-қарсы тұруы
жалпы қылмыстық топтардың көлеңкелі экономика құрылымына еніп, олардың бұл
салада қажетті қызмет атқаратын буынға айналуына әкеп соқтырды. Сөйтіп,
мынадай үштік түзілді: лауазымды басшылар — көлеңкелі экономика
-қылмыскерлер (сыбайлас жемқорлыққа биліктің қылмыс әлеміне үласуы түрінде
анықтама берілуі осы дан).
Көлеңкелі экономиканың әрі қарай енді тәуелсіз Қазақстанда дамуы
жекешелендірудің базасында, стратегйялық ресурстар мен инвестициялар
саласында, кредиггік-қаржылық қатынастар, телекоммуникация мен көлік . 8
жүйесінде жалғасты.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сыбайлас жемқорлыққа криминологиялық
түрғыда сипаттама беріп оның таралу аумағы меи ерекшеліктерін, тұрлерін
көрсету арқылы, орын алуының салдарын, келтіретін зардаптарын анықтап және
оны жоюдың жолдары мен құқықтық мемлекеттегі сыбайлас жемқорлықпен күрес
мәселесін саралау мен қатар құқықтық реттелуін анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі елеулі өзгерістерді ұйымдасқан қылмыстың мынадай
бағыттары анықтады:
-жекешелеңдіру саласындағы қылмыстар;
-қылмыстық топтардың қаржылық-несиелік жүйеге енуі;
-стратегиялық маңызы бар шикізат қорларына қылмыстық қол сүғушылық;
-заңсыз қару айналымы;
-контрабандалық әрекеттер;
-индустрияға есірткі саудасының қосылуы;
-компьютер жүйесіндегі қылмыстар және т.б.
Зерттеу жұмысының заты және объектісі.
Қазақстандық қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы, қоғамдық
өмірдің тұрлі салаларына енуі республикадағы мемлекеттік жүпенің,
экономикалық және ұлттық қауіпсіздіктің тұрақтылығына айқын қатер тудырды.
Реформаларды жүргізу барысында шенеуніктерді тек әдеткі түрдегі
ақшалай парамен сатып алу ғана емес, олар үшін шетелдік банкілерде шот ашу,
шекарадан сырт елдерден жылжымайтын мүліктер сатып алу, оларды қайта
құрылған акционерлік қоғамдар, шағын кәсіпорындар қатарына енгізу кең
тарады. Лауазымды басшылардың жемқорлық, әрекеттерінде жаңа үрдістер
көрініс берді деуге болады: атап айтқанда, ұйымдасқан қылмыспен ұзақ
мерзімге байланыс орнату үрдістері. Осылайша, мысалы, жемқорлықпен
шырмалған шенеуніктер сапасыз өнімді өткізуге келісімшарттар жасайды, ел
үшін тиімсіз инвесшциялық жобаларды іске асырады, пшкізат пен стратегаялық
материалдардың экономикалық контрабанда жолымен тасымалдануына жол ашып
береді. Кейбір аудандарда жергілікті билік өкілдерінің, ауданның негізгі
өндірістерінің басшыларының, құқық қорғау орындарының белгілі бір
коммерциялық құрылымдар үшін қолайлы қаржы және құқық режимін тудыратын
одақтары жиі құрылады. Сонымен қатар, жемқорланған элементтердің тұрлі
деңгейде саяси билікке келуінің елдің ұлттық қауіпсіздігіне қосымша
қатерлер төндіретін қауіпті үрдістері де байқалады. Басқаша айтқанда,
сыбайлас жемқорлыққа мейлінше тартылғандар — рұқсат беру қызметін атқаратын
орындар, шенеуніктер болып піықты.
Мемлекет үшін ең үлкен қауіп — сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық
топтардың өмір суруін қамтамасыз ету құралына айналатын орны - құқық қорғау
орындарына еніп бара жатқандығы.
Міне, осы жоғарыда аталып өткен мәселелер бұл
тақырыптың маңыздылығының өте жоғары екекнін көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.Сонымен қатар бұл жұмысты қарастыру барысында
тақырып үш тарауға бөлініп қарастырылып, соңыиан қорытынды жасалып
пайдаланылған әдбиеттердің тізімі берілді.
I. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТТАМАСЬІ
і.1 Сыбайлас жемқорлық ұғымы мен жіктелуі,оның Қазақстандағы және
дүние жүзілік елдеріндегі тарихы.
Күрделі, қатпары көп құбылыс ретіндегі сыбайлас жемқорлықтың тарихы
өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзат өркениетінен кенже емес. Оның пайда
болуы алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан
уақыттар қойнауына жетелейді. Мемлекеттік қызмет жүйесіңдегі сыбайлас
жемқорлық туралы жазбаша мәліметтердің ең алғашқыларын Көне Бабырдың б.з.б.
XXIV ғасырдағы мүрағаттарынан көруге болады. Патша Лагаша Урукагина
шенеуніктер мен соттардың жүгенсіз эрекеттеріне тыю салу мақсатымен
мемлекеттік басқару ісін реформалады.
Ежелгі Латынның белгілі нақылы былай дейді: Do ut fades" - "Істету
үшін беремінп.[32]
Сыбайлас жемқорлық- әлеуметтік феномен, қоғам мен қоғамдық қатынастар
туындысы. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы мен өмір суруі қоғамдық және
шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекеленуі сэтінен бастап мүмкін
болады. Өйткені, нақ осы жағдайда лауазымды басшыда (басқарушыда) қоғам,
мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану және шешім
қабылдау мүмкіндігі пайда болады. [5] Сонымен, сыбайлас жемқорлық өте ерте
уақытта туған және қазіргі күні де бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс
ретінде көрінеді - сыбайлас жемқорлықтың көрініс беру формаларының өзгеруі
барысыңда оның ауқымы тарылмайды.
Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық — басқа саяси, экономикалық,
мәдени әлеуметтік инстнтуттармен өзара тығыз байланысты әлеуметтік
институт, басқару жүйесі элементі. Сыбайлас жемқорлықтың институттануы
мыналардан көрінеді:.
- сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік функцияларды атқаруы:
әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың
жеделдетілуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік таптар мен топтар арасындағы
қатынастардың консолидациялануы және қайта құрылымдануы, бюрократтық
кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу; ресурстар
тапшылығы жағдайында экономиканы тиімдендіру және т.б,;
-сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған
субъектілерінің болуы, әлеуметтік рөлдердің бөлінуі;
-сыбылайстық жемқорлық әрекеттер субъектілеріне мәлім белгілі бір
ойын ережелерінің, нормалардың болуы;
-сыбылайстық жемқорлық эрекеттердің қалыптасқан сленгі (тілі) мен
рэміздік белгілері;
-мүдделі адамдарға белгілі және орныққан қызметтер таксасы.
Сыбайлас жемқорлық экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін
эжептэуір шектейді жөне әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін
төмендетеді, ел үшін пайдалы шетелдік инвестициялардың жолындағы ең бір
басты бөгеттердің бірі боп табылады. Таза және әлеуметтік бағыттағы бизнес
нарықтан күшпен ығыстырылып шығарылады, ойткені, бұндай бизнесті сыбайлас
жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады.
Сыбайлас жемқорлықтың бейімделу қакбілеті ғаламат, үздіксіз
мимикрияға түсе алады, түрін өзгертеді және кемелдене береді, әлеуметтік-
құқықтық бақылау мен заңи жауапкершіліктің кемшіліктері мен ақтаңдақтарын
шебер пайдаланады.
Ішінара өздері де сыбайлас жемқорлықпен шырмалған құқық қорғау
орындарының институтталынған сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін жеткілікті
мүмкіндіктері мен тиісті тәуелсіздіктері де жоқ. "Темір үшбұрыш" атанғандар
— жемқорланған қырық құрау бюрократия - қылмыстық бизнес ұйымдасқан
қылмыс оз заңдарымен өмір сүреді.
Сыбайлас жемқорлық ұлттық шекаралардың шеңберінен шығып кетеді,
сондықтан онымен күрес глобальдық ауқымда жүргізуді қажет етеді. О дан
түсетін түсімдер "жуылғаннан" кейін әлемдік және ұлттық қаржы ағындарына
қүйылады да, мемлекеттік және халықаралық билік пен экономика институттарын
бұзады. Ол заңның, демократия мен адам құқықтарының үстемдігіне қатер
тондіреді, қоғамның моральдік тіректерін, билікке деген сенімді,
мемлекеттік басқару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілік қағидаттарын
қиратады, бәсекеге богет жасайды, экономикалық дамуды қиындатады. Әсіресе
ең қауіптісі — мемлекеттік билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Бұл
жағдайда ол монополияның билікпен симбиозының, мемлекеттік қызметшілердің
шешім қабылдаудағы қауқарсыздығының және шенеуніктердің бақылауда болуы мен
оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің корінісіне айналады.[1]
Тәжірибенің көрсетуінше, сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың бүкіл
жүйесін бұзады, мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметтің беделінің
құлдырауына мүмкіндік жасайды. Сыбайлас жемқорлық экоиомиканың дамуына
кедергі жасайды және әсіресе экономика саласындағы ұйымдасқаң қылмыстың
өсуіне мүмкіндік береді.
Мемлекеттік машинаны ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекеттік
өкілеттілікті жекеменшікке айналдыру амалы ретінде тікелей сыбайлас
жемқорлықпен байланысты. Геғель былай деп жазды: "Мемлекеттік биліктің жеке
индивидуум иеленген үлесі — жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны деғен соз."
Ол аз десеңіз, индивидтер мен қылмыстық құрылымдар биліктің оздері иеленген
бөлігіне сүпене отырып, мемлекетке, азаматтық қоғам институтгарына, оның
құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайлас жемқорлық мәселесін шепшей,
мемлекеттік басқарудың міндеттерін сәтті орындау мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан тұрлі әдістемелік
ыңғай-бағыттар бар. Оны ежелден-ақ тұрлі - әлеуметтік, саяси,
криминологиялық, құқықтық аспектілерде қарастырған.
Осылайша, Платон мен Аристотель сыбайлас жемқорлықты саяси
категорияға жатқызды, Н. Макиавелли оны мемлекеттің азаматтық ізгілікті
бұзатын жалпы сырқатының белгісі санады, Ш. Монтескье оны нәтижесіңде жақсы
саяси тәртіп немесе жүйе жарамсызға айналатын дисфункциональдық үдеріс
ретінде сипаттады.[50]
Қазіргі ғылыми, оқулық және қоғамдық-көсемсөздік әдебиеттерде де
сыбайлас жемқорлыққа тұрлішс анықтама беріледі. Сыбайлас жемқорлық туралы
онымен күресудің әмбебаи амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды
қалыптастыру — күрделі эволюциялық үдеріс. Сыбайлас жемқорлықтың
интегралдық сипаты бұл күрделі құбылыстың бірізді, бір мағыналы анықтамасын
жасауға бүгінгі күні мүмкіндік бермей отыр.
Алайда, бәрібір сыбайлас жемқорлықтың тарихи алғашқы анықтамалары
құқық саласына жатады.
"Коррупцияның" (сыбайлас жемқорлықтың) анықтамасына
этимологиялық түрғыдан келсек, ол "corraptio" деген латын сөзінен
аударғандағы "сатып алу", "пара беру" мағынасын білдіреді. Рим құқығында
сонымен қатар "сындыру, бұлдіру, бұзу, зиян келтіру, фальсификациялау,
сатып алу" ретінде түсінілетін және тиісінше заңға қайшы әрекетті
білдіретін "согштріге" ұғымы бар.[15]
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі сыбайлас жемқорлықты парамен сатып
алушылық, лауазымды басшылардың, саяси қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде
сипаттайды.
ҚР "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы сыбайлас жемқорлықты
мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің
мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды өз қызмет бабы және онымен
байланысты мүмкіндіктер арқылы пайдалануы, өйтпесе оларды мүліктік пайда
табу үшін тікелей өздері немесе делдалдар арқылы басқаша пайдалана отырып,
заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар, ол адамдарды
жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды
беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттайды. [45]
Халықаралық құқық коздері сыбайлас жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек
анықтама береді және тиісінше % сонымен байланысты құқықбұзушылық
субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді.
Дефинициялардың мейлінше ықшам, бірақ мазмұндыларының бірі — БҰҰ-ның
Тоғызыншы конгресі ұсынған, сыбайлас жемқорлықты "жеке мақсатта пайда табу
үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану" ретіиде сипаттайтын анықтама.
Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайлас жемқорлыкден күрес жөніндегі
БҮҰ хатшылығы дайындаған ережеде берілген анықтамада коррупция қылмыстық
істердің жіктелген төмендегідей 3 тобының жиынтығы ретінде түсіңдіріледі:
а) лауазымды адамдардың мемлекет меншігін ұрлауы, жымқыруы
және иеленуі;
б) жеке басының пайдасы үшін қызмет бабын асыра пайдалануы;
в) қоғамдық парыз бен жеке есеп арасындағы мүдделер қақтығысы.
Еуропалық Кеңестің сыбайлас жемқорлық жөніндегі тәртіп тобының
анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік немесе жеке
секторда белгілі бір міндеттер атқару тапсырылған адамдардың оларға
мемлекеттік лауазымды басіпы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе басқа
түрдегі қатынастар статусы бойынша жүкгелген міндеттемелерінің бұзылуы
және өздері әлде өзгеле үшін кез келген заңсыз жолмен пайда табу
мақсатындағы парақорлығы немесе кез келген басқа әрекеттері.
БҰҰ Бас Ассамблеясының 34-сессиясы қүжаттарында сыбайлас жемқорлыққа
мынадай анықтама берілген: "Лауазымды басшының өз қызмет өкілеттігі
саласындагы қызметтік ережені бұзатын да, бұзбайтын да түрде сыйлық,
берушілердің мүддесі үшін кез келген формадағы әрекеті немесе
әрекетсіздігіп.[6]
Сыбайлас жемқорлық туралы Азаматтық-құқықтық жауапкершілік
конвенцияның 2-бабындагы (1999 ж.) аыықтамаға сәйкес "сыбылайс жемқорлықты
— пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап
етілетін, оның негізгі міндеттерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп
соқтыратын тікелей немесе жанама талап; пара немесе кез келген басқа да
тиесілі емес артықшылық пен соның, мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы".
БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық
қүжатында сыбайлас жемқорлық "жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік
билікті асыра пайдалану" ретінде сипатталады. Бұл үгым парақорлықты
(лауазым иесін борыш тұрғысыыдағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді),
непотизмді (тамыртаныстық жөнімен кіріс кіргізуді немесе пайдалы
лауазымдарға туысқандарды немесе "өз адамдарын" орналастыруды) және
көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсатта қолдануды қамтиды.
Сыбайлас жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас-пікірлердің алуан
тұрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және оны терең де жан-жақты
зерттеуді талап етеді — - біріншіден, сыбайлас жемқорлықты түсінудің
теоретикалық деңгейін тереңдету (дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас
жемқорлық пен оыыц дамуына мүмкіндік жасайтын себептерді тексеру),
екіншіден, сыбайлас жемқорлықгың қоғамның экономикалық, әлеуметтік және
саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыспен күресу бағытыңдағы
нақтылы шаралар жүйесін құру.
Сыбайлас жемқорлықтың тұрліше көрініс беретіндігін ескере отырып,
соган сәйкес жіктелу жүйелеріне көңіл аудару қажет.
Әдебиеттерде сыбайлас жемқорлықты саяси және экономикалық деп бөліп
көрсетеді. Саяси жемқорлықтың дамуы елде бақылаудан тыс саяси ахуалдың
қалыптасуына әкеп соғуы мүмкін және демократиялық институттар мен биліктің
тұрлі бүтақтарының балансына қатер төндіреді. Экономикалық коррупция
нарықтық институттардың тиімділігі мен мемлекеттің реттеушілік қызметінің
тиімділігін төмеңдетеді.
Сонымен қатар, "элитарлық" және "төменгі" сыбайлас жемкорлық
тұрлеріне де жіктеледі. "Элитарлық" сыбайластық жемқорлықтың ерекшеліктері:
оны жасайтын субъектілердің әлеуметтік жагдайының жоғарылығы; олардың
әрекеттерінің биік интеллектуалды амалдармен іске асырылуы; орасан зор
заттық, тәни және моральдық залалы ("багасы қымбат" шешімдерді - заңдар
формулаларын, мемтапсырыстарды, меншік түрпатын озгерту және т.с.с.
шешімдер қабылдауда кездеседі); аса мүқият жасырылған озбырлықтар .[48]
Екіншісі шенеуніктер мен азаматтардың ортаңғы және төменгі
деңгейлерінде таралған және олардың арасындағы ұдайы, ескішілдікке
негізделген (айыппүлдар, тіркелулер және т.б.) байланыстармен етене.
Сыбайлас жемқорлықты келісімге екі жағы да мүдделі топтар көбінесе бір
мемлекеттік ұйымда болады. Мысалы, шенеуніктің параны өз бастығына бүның
сыбайлас жемқорлықты әрекетін жасырып-жабуы үшін бергені де әдетте птік
сызықты аталатын сыбайлас жемқорлық боп табылады. Ол әдетте жоғарғы мен
төменгі сыбайлас жемқорлықтар арасындағы көпір қызметін аткқарады. Бұл
сыбайлас жемқорлықтың болшектелген актілер кезеңінен тамыры берік,
ұйымдасқан формалар кезеңіне өтуін білдіретіндіктен де, өте ерекше қауіпті.
Мамандар сонымен қатар мемлекеттік емес ұйымдардагы сыбайлас
жемқорлықты атайды. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымның қызметкері де
өзіне тиесілі емес ресурстарды пайдалануы мүмкін; ол да өз ұйымының
жарғылық міндеттерін орындауға тиісті; өзіне пайда табатын екінші тараптың
пайдасы үшін, ұйымның мүдделеріне нұқсан келтіретін әрекеттер арқылы баюға
оның да мүмкіндігі бар. [2]
Жалпы үрдістерге байланысты халықаралық ұйымдардағы сыбайлас
жемқорлық айрықшаланады. Халықаралық ұйымдардағы бюрократшылдық өз
елдерінің қоғамдық ұйымдары тарапынан бақыланатын ұлттық ұйымдармен
салыстырғанда оншалықты қатты тексерілмейді. Соның бәрі сыбайлас
жемқорлыққа жол ашады, оның үстіне сыбайлас жемқорлықтық келісімге
келушілер халықаралық ұйымдардың жұмыс ерекшеліктеріне байланысты бастарын
тәуекел-қатерге әлдеқайда азырақ тігеді.
Сөйтіп, халықралық экономикалық байланыстарда сыбайлас жемқорлық
шетелдік капитал қатысатын кәсіпорындардың құрылуы, инвестициялық жобалар
және мемлекеттік меншікті жекешелендіру, өнімді бөлу мәселелерін басқа да
түрде шешу барысында көрініс береді.
Зерттеушілер сыбайлас жемқорлықтың дамуының шартты географиялық
атаулармен аталатын төмендегідей үш тұрлі моделін атап көрсетеді. Ол
модельдер сыбайлас жемқорлықтың жүйелі құбылысқа, яғни, саяси құрылым мен
бүкіл қоғамдық өмірдің ажырағысыз бөлігіне айналуын сипаттайды.
Азиялық модель; сыбайлас жемқорлық — мемлекеттің жұмысымен байланысты
әдеттегі және қоғамда қабылдауға жарамды мәдени және экономикалық құбылыс.
Африкалық модель: билік озара келіскен басты экономикалық клан дар
тобына сатылады және саяси әдіс-тәсілдер арқылы олардың сенімді өмір
сүрулерін қамтамасыз етеді.
Латынамерикалық модель: сыбайлас жемқорлықтың бетімен кетушілігі
экономиканың көлеңкелі және қылмыстық секторларының мемлекетпен барабар күш-
қуатқа жетуіне мүмкіндік береді. Билік "мемлекет ішінде мемлекет" құрған
мафиямен тікелей бетпе-бет келіп қалгаи болып шығады. Ұдайы саяси
тұрақсыздық сыбайлас жемқорлықпен күрес толқынында диктатура орнату
мүмкіндігін өсіреді.[46]
Сыбайлас жемқорлық механизмдеріне әдетте мыналарды жатқызады:
а) мемлекеттік немесе басқа қызметтегі адам заңсыз түрде беделі
немесе сонымен байланысты мүмкіндіктеріне сүпеніп, өз
қызметтік өкілеттіктерін немесе қызметтерін жеке және заңды тұлғаларға,
топтарға (сонын ішінде ұйымдасқан қылмыстық құрылымдарға) "сататын", ал
"сатып алушы" мемлекеттік немесе басқа құрылымды өз мақсатына — баюға,
артықшылықтарды заң жүзінде ресімдеуге, заңда белгіленген жауапкершіліктен,
әлеуметтік бақылаудан босауға және т.б. мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік
алатын екіжақты келісім;
б) қызметкерлердің пара, көлденең сыйлықтар алу мақсатындағы
бопсалаушылықтары;
в) қызметкерлерді өте белсенді, батыл түрде, тіпті оларға
психикалық
түрғыда қатты ықпал ету арқылы сатып алу. Соңғы әдіс кэбінесе әсіресе
ұйымдасқан қылмысқа тән.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың типологиялық ерекшеліктері мен
оның таралу аумағы
Коррупция аддымен екі теңсіз бөлікке "ыдырайды". Ол бөліктер
-этикалық ауытқу және заң бұзушылық деп аталады. Бірақ мүнымен коррупция
дуализмі жойылмайды. Ол бір жағынан оз дәрежесіндегі қызметкерлерді заңсыз
артықшылығымен (сатылғыштығымен) пайдалану үшін, екінші жағынан соңғысына
осындай артықшылықты көрсетуде жиі корінеді. Ауқымды қоғамдық қауіпке
байланысты бұл жақтардың қайшылықты бірлігінің сатылғыштығы басым болып
тұруы дәстұрлі болып табылады. Сыбайлас жемқорлық кобіне біржақты келісім
мен ұрлықта жиі корінеді. Ресейдің қоғамдық ойы мен сыбайлас жемқорлық
құқықтық тәртібінің тарихи ерекшелігі мемлекет және қоғам қызметінің
құрамындағы қойылған заң талаптарын бұзған адам, қандай да болмасын
қызметте заңды әрекеттері үшін қандай да бір нәрсе алуы - парақорлық, сол
адамның кобінесе қызметте жүргізілген іс-әрекеті үшін қандай да бір нәрсе
алуы-жемқорлық болып табылады. [7] Парақорлық пен жемқорлық окімет билігі
жүйесінің барлық деңгейінде корініс таба алады, саны мен колемі қоғамның
кері әсерінен шексіз тұрленуі мүмкін.
Этикалық ауытқуларға мысал ретінде мемлекеттік қызметтің заңдылығы
жайында қоғамдық ойға кері әсерін тигізетін мемлекеттік қызметкерлердің іс-
әрекетін көрсетуге болады, бірақ заңда немесе басқа да нормативті актіде
(бақылау басшылығы сол адамның міндетіне кіретін, мекемелер ұйымдастырған
салтанатты қонақ асында болу; пайдақорлық қылмысы үшін сотталғандармен
бұқара алдында іскерлік емес әңгіме құру; бағасы жалақы колемімен
салыстырғысыз сәулеггі үлкен үйлерде тұру немесе автоколік қолдануға)
тікелей тиым салынбаған.
Пара алудың әдеттегі себеитері мен жағдайлары
Сыбайлас жемқорлықтың ең қауіпті тұрлерінің бірі пара алушынықпен
тиімді күресу үшін оның түп тамырынан бастау алып, оларды пара беруге
итермелейтін және нәтижесінде сыбайлас жемқорлыққа адамдарды үйіретін
себебін түсіну керек.
1 -қатарда
Пара беру әдетте, а) тапшылықтың игілігіне немесе ерекше
жеңілдіктерге қол жеткізу, ә) жеке ніығындарын қысқарту үшін беріледі.
2- қатарда
Пара беру әдетте, таіішы болып табылмайтын, бірақ жеке мемлекет
басқаруымен жүргізетін шенеуніктерінің игілігі мен ерекше жеңілдіктері үшін
беріледі (шенеуніктер қалауымен ніығынның азаюы сол жағдайға қатысты).
3- қатарда
Пара беру әдетте, негізінде тек қана сол немесе басқа ерекше
жеңілдіктер үшін ғана емес, орындалуына (немесе шығынның қысқаруына)
байланысты қосымша қызметі, мысалы жедел немесе құпия мәліметтер үшін
беріледі
4- қатарда
Пара беру әдетте, а) қаидай да бір жеңілдіктердің басқаларға
көрсетілмеуі үшін, немесе ә) бәсекелестерінің шығынын өсіру үшін беріледі.
1 -қатардағы жағдайға қатысты шенеуніктер шешімінің күшімен
бәсекелестері алдында өте қолайлы орында көрінеді. Мұндай жағдайларға мынал
ар жатады: эксиортты-импорттық операциялардың орындалуына лицензия алу; шет
мемлекет ақшасымен жүргізілетін операциялар; мемлекеттік келісім-шарттар
немесе әр тұрлі жеңілдіктердің көрсетілуі; мүнай және басқа пайдалы
қазбалардың кен орындарын жетілдіруіне шарт; мемлекет жерін бөлу;
жекешелендірілетін фирмаларды сатып алу; мемлекет қарауындағы ташны
қорларға қол жеткізу; саны шектеулі лицензияларға қолайлы жағдайда
кәсіпкерлік іс жүргізуге рұқсат алу; пәтер, жәрдем ақы, иолицейлермен
күшейтілген мекеме күзеті сияқты қоғамдық игіліктерге қол жеткізу.
қатардағы мысалдарға: егер нақты тұрақталған салық жүктемесі жоқ болса,
салық салу базасының қысқартылуы немесе өте жоғары кірісті алып тастау; баж
салығын төлемеуге және кеден ережелерін орындамауға мүмкіндік; бағаны
қадағалаудан босатылу мүмкіндігі; сол немесе басқа қызмет түрімен
айналысуға нақ "біліктілікке" сәйкес келетін рұқсатнама алу; көпшілік қолды
қызмет тұрлеріне кіруді қамтамассыз ету (сондай қызмет тұрлерінің орындалу
құқығына тең); мемлекеттік немесе муниципалдық қызметте лауазымды орындарға
ие болу; әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктен жалтару (әсіресе
қызметтік қылмыстар мен тұлғаларға зиян келтірілмегеы қылмыстар);
құрылыстық жобаның іске асуына жергілікті өкіметтен рұқсат алу; қоршаған
ортаны қорғау шаралары меи қауіпсіздік ережелерін сақтау талаптарын
жеңілдету.[33] Шенеуніктердің озбырлығы көбіне пара алуға әкеліп соғады.
Полицейлер қарақшыларға кәсіпкерлерді қорқытуы үшін ақы төлей отырып,
солардың қауіпсіздігі үшін пара алады. Үқсас амалмен саясаткерлер
кәсіпкерлердің шығынын көбейтетін заңда қолдайтынын айтады немесе керісінше
әрине пайдакүнемденіп ерекше жеңілдіктер көрсететініне уәде береді.
қатар жоғарыдағы екеуімен байланысты, оның негізгі мәні ерекше жеңілдіктер
емес, кейбір қосымша қызметтерге қол жеткізу болып табылады. Мысалы,
келісімшарттың нақты бөлімдерінен жасырын мәліметтер беру; жылдамдатылған
қызмет көрсету; копке созылған қағаздарды қысқарту; полициялық акциялар
жөнінде алдын-ала хабарлау; белгісіздікті жою немесе салықты азайтуға
мүмківдік беретін аудиторияның жағымды қорытындысына ие болу. Көбіне
шенеунік-бюрократтар осыған ұқсас пара алушылықты туғызатын жағдайды өздері
жасайды. Мысалы шенеуніктер мәлімдемеге өте қатаң формалды талап қойып
немесе жұмыстың қаралуын созуы мүмкін.
4-қатарда 1-қатардағы сияқты егер біреу жеңсе келесісі жеңілді деп
ойлайды. Мысал ретінде бір жағдайды келтіруге болады. Тиым салынған
кәсіпорын иегері құқық қорғау орғандарына бәсекелестеріне "күш көрсетуі
пүшін ақы береді. Заңды іскерлер шенеуніктерге пара беру арқылы
бәсекелестеріне қиын жағдай туғыздырып, немесе рұқсатнамаларын қайтып
алуына апарады.
Мүдделер конфликтісі
Мүдделер конфликтісі егер жекеменшікті немесе мемлекеттік секторда
жұмыс істейтін тұлға өзінің қызметтік міндетін орындау барысында жеке
мүддесінің беделін байқап корген жағдайда тууы мүмкін. Осындай жағдайда
дұрыс емес себептерден шешім қабылданады.
Мүдделер конфликтісінің бар болуы дұрыс шешім қабылдағанда да,
бедліне сай ұйымдар үшін талқандағышты болуы қоғамдық пікірге зиян тигізуі
мүмкін. Кейбір елдерде мүдделер конфликтісін үиемі қарастыратын этика
кодексінің бар болу міыдетін заңнамалар ескеріп отырады. Көптеген елдерде
мүдделер конфликтісінің проблемасын өте маңызды санайтыны соншалық, осы
елдердің заңнамасында мүдделер конфликтісінде кездесетін сүрақтарды
реттейтін жеке құқықтық сала бөлінген.
Неопотизм (синонимдері: туыстық, жекжаттық, жерлестік) мүдделер
конфликтісінің бір түрі, яғни, тұлға өзінің қызметтік өкілеттігін
жанүясының мүшелері немесе басқа туыстарының пай да көруі үшіы пайдалануы.
Неопотизммен күресу тиымы туыстық қатынастарға қарсы бағытталмаған.
Бұл мемлекеттік қызметкерлердің өзінің қызметтік өкілеттігін қолданып,
қоғамдық немесе мемлеқеттік қызмет орындарына өз туысқандарын ұсынуыыа
қойылған тиым. Неопотизмді тоқтату объектісі туысқандардың бірге жұмыс
істеуге тиымы емес. Бұндай шаралардың бағыты мемлекеттік қызметкердің
орынсыз ниеттілігі немесе туысқандарын жұмысқа алудағы ықыласы, оларға
басқа билікті үміткерлер арасынан жұмыс барысында да артық көруі.
Кронизм (синонимдері: кландылық, корпоративтілік) неопотизммен
салыстырғанда, әлдеқайда ауқымды түсінік, ол қандай да бір (басқармалық,
кадрлық және т.б.) сүрақтарға жауап іздегенде достары мен әріптестерін
артық көру жағдайына байланысты. Үлыбританияда кронизм мескі мектеп
галстуктері" немесе "ескі достар клубы" сияқты тұрақты тіркесімдерімен
анықталады.[16]
Сыбайлас жемқорлықтың тұрлері:
1. Жоғарыдан төмен қарай (сыбайлас жемқорлыққа қызыққан
мемлекеттік шенеуніктердің деңгейіне байланысты):
1. төменгі (әкімшілікті, жүйелі)
жоғарғы (жоғары окімет эшелондарының сыбайлас жемқорлығы, "мемлекетті
тартып алу")
2. Көлденеңінен (пара алушының қызмет ортасына байланысты)
1. мемлекеттік секторда
2. жеке секторда
3. қоғамдық секторда
Бұл жерде пара берушілердің қызмет саласы мен оған қарасты
мемлекеттік орған деңгейіне байланысы сыбайлас жемқорлықтың ішкі тұрлерін
көрсетуге болады.
1. өкілдік орған да (парламентте)
атқарушы орғандарда (салалық министрлік және ведомствалық, құқық қорғау
орғандары, мемавтоиыспекция орғандарымен бірге баж және салық орғандары,
жергілікті басқару орғандарындагы орталық аппарат)
3. Сот орғандарында
Жеке секторда — пара беруші мен пара алушының қызмет саласы және
ортасына байланысты.
1. денсаулық сақтауда
2. білім беруде
3. мүнай-газ секторында
4. құрылыс сферасында
5. қорғаныс ауданында және т.б.
2. Сыбайлас жемқорлықтың таралу ортасы
Мемлекетті басып алу дегеніміз мемлекеттік шенеуніктердің өз пайдасын
құқыққа қарсы және ашық түрде ұсыну нәтижесінде өзін белгілі
басымдылықтармен қамтамассыз ету ойымен мемлекеттік саясаттың заң, ереже,
жарлық және басқа құралдарының қалыптасуына әсер ету мақсатындагы
мемлекеттік және жеке секторлардағы жеке түлга, топ немесе фирмалардың іс
әрекеті саналады. Мемлекетті басып алуға өкелетін институт тұрлерінің
арасындағы өзгешеліктерді келтіруге болады - заң шыгару, атқарушы, сот
немесе реттеуші орғандарды басып алумен айналысатын "атқарушы тұлға"
тұрлеріне -жекеменшікті фирмалар, саяси көшбасшылар және мүдделер
бірлігінің бірлестігіндегі шагын топтар жатады. Бірақ мемлекетті басып
алудың барлық тұрлері жалпы қоғам үшін үлкен иотенциалды шығын құрылымын
реттеуші және негізгі құқықтық бүрмалаушы сала немесе фирма, шағын топ
тұлғалары үшін мемлекеттен кіріс алуға бағытталған. Мемлекетті басып алудың
сондай тұрлері жеке топтардың мүдделеріне тосқауыл қою және саяси әсер
етудің формалды каиалының жеткілікті дами алмаған және әр тұрлі күштер мен
мүдделердің арасында міндетті бәсекелестігі жоқ, экономикалық биліктегі
жоғары тоитау бар жерде таралады. Hellmann, Jones and Kaufmann
зерттеулерінде мемлекетті басып алу анықтамасына кірген нақты қызмет
тұрлерінің қатары көрсетілген, оған қоса: Президенттік жарлық пен
парламенттік дауыстардың жеке кэсіпкердің мүддесіне "сатылуы"; азаматтық
және қылмыстық соттар шешімінің жеке меншіктік мүддеге "сатылуы"; жеке
"орындаушы тұлға" жағынан саяси партия кассасына заңсыз ақшалай жарналары
және орталық банк қаражатымен заңсыз билік етуі сыбайлас жемқорлықпен
байланысты.[25] Осы қызмет тұрлеріндегі бизнеспен олардың өздерінің
айналыспауына қарамастан тікелей әсер етудің жаратымды, жаратымсыздығына
бага беруіп фирмалардан сүрайды. Әкімшілікті сыбайлас жемқорлыққа
мемлекеттік шенеуніктердің жеке пайдасын қамтамассыз етуі
ашық және заңсыз шешімі "орыпдаушы тұлғаның" мемлекеттік емес және
мемлекеттік басымдылық көрсету мақсатымен жағдайды реттеуші ереже мен бар
заңның орындалуын тапсырылған жүйеге эдейі бұрмалаушылық енгізу жатады.
1 сурет. Мемлекетті басып алу индексі (мемлекетті басып алуда сөз
болған фирманың үлесі)
Әрбір бағанның үстіңгі бөлігіндегі штрих таңдалып алынған әрбір ел
үшін есептелген есен шегіндегі қателікті көрсетеді (орташа квадраттық
ауытқуға бағытталған). Көздері: Hellmann, Jones and Kaufmann (2000 ж.)
Әкімшілікті сыбайлас жемқорлықтың классикалық мысалы болыи іс
жүзіндегі сауда ережесінің үсақ бұзылуына мэн бермеуі үшін бейшара сауда
дүкенінің иесі ресми инспекторлардың шексіз көрінетін тізбегіне пара беруге
тура келеді. Әкімшілік сыбайлас жемқорлыққа бопсалаушылықтың осы тұрлерінен
басқа жүртқа белгілі "жағымпаздану" мысалдарын, яғни тұрлі рұқсаттарды алу,
баж тексерісінен кедергісіз өту, тұрлі жеткізулерге байқаулық негізде
жүргізілетін мемлекеттік тапсырыстарды алу және басқа көптеген мемлекеттік
қызметтерді пайдалануға артық құқылы болу мақсатындағы паралар кіреді.[3]
Ақырында мемлекеттік шенеуніктер өзінің бақылауындағы немесе жанүясы
мүшелерінің бақылауындағы тікелей қаржылық жеңілдіктерді орынсыз бөлуі
мүмкін. Сыбайлас жемқорлықтың осы түрінің негізгі себебі сайлау жеңілдігін
алуға мемлекеттік шенеуніктердің дискреңиялық құқығы мен мемлекеттік сектор
қызметін иайдалануға басымдылық құқығы немесе тең құқықтан айыруды қолдану
ережесі мен қаулысы болып табылады.
БҰҰ Даму бағдарламасындағы қолдау және саяси Бюро басқармасының даму
бөлімінің зерттеуінде отпелі кезеңдегі тұрлі елдерге экімшілікті сыбайлас
жемқорлықты біріккен көрсеткішін шығара алатын мәліметтері бар. Мемлекеттік
шенеуніктерге әдетте жыл сайын шығындаған бейресми түріндегі төлеміне
фирмалар өздсрінің жалиы табыс бөлігіне баға берді. 1.3 суретте
мемлекеттердегі параның орташа бөлігі көрсетілген.
ТМД елдерінде әкімшілікті сыбайлас жемқорлықпен байланыста толемнің
орташа олішемі фирмалардың жылдық жалпы табысының 3,7 % бағаланады; Орталық
және Шығыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш жалпы табыстық 2,2 % төмендейді.
Бірақ әкімшілікті
2 сурет. Әкімшілік сыбайлас жемқорлық (жылдық жалпы табыс үлесі
сапасындағы паралар)
Әрбір баганның үстіңгі бөлігіндегі штрих таңдалып алыиған әрбір ел
үшін есептелген есеп шегіндегі қателікті көрсетеді (орташа квадратгық
ауытқуға бағытталған). Көзі: ОБРРП.
Сыбайлас жемқорлықтың өлшемі фирмалардың жалпы табысы бей-ресми
бөлігін анықтайтын жолы болып табылғанымен толық көрсете алмайды.
Егер көрсетілген аймақтың барлық территориясындағы таза пай-даның
өрескел бағасын негізге алсақ, өкімшілік сыбайлас жемқорлығы жоғары
деңгейдегі мемлекеттік фирмалар көрсетілген төлемге өз табыстарының 25 %
жарата алады.
Мемлекетті басын алу мен әкімшілікті сыбайлас жемкорлық өлшем құралы
ретінде алып, біз әр елдердегі сыбайлас жемқорлықтың өзіндік ерекшеліктерін
анықтай аламыз. Типологиялық топтастыруды екі сыбайлас жемқорлықтың өлшеу
құралдарының әрекеттестігі негізінде жасауға болады. Өтпелі кезендегі өзге
елдерге қатысты сыбайлас жемқорлықтың әр түріндегі проблеманың көлемін
көрсету үшін мемлекеттерді индекс бойынша белдікті бойлай "жоғары
деңгейден" "ортаңғы деңгейге" дейін орналастыруға болады. [17]
Мемлекеттерді жоғары деңгейдегі басыл алу топтары және төменгі
деңгейдегі басып алу топтарына бөлетін нақты табалдырық бар. Ал әкімшілікті
сыбайлас жемқорлыққа келетін болсақ, бұнда әр елдердегі деңгейдің өте
тұрақты тараулары бар.
Бұл типологиялық топтастыру елдер арасындағы нақты айтылған бөлімімен
мүлде анықтамасы белгіленбеген. Оны сыбайлас жемқорлықтың қиын
аспектілеріне сәйкес мемлекеттік дәрежесі бойынша соңғы бөлімі ретінде
емес, олардың кездесуіне тура келетін сыбайлас жемқорлық түріне қатысты
мемлекеттердің өз-өзіне баға беру жүйесінде бағытының бірін қарастыру
керек.
Айтылып отырған типологиялық топтастырудың сыбайлас жемқорлық
үлгілерінің төрт түрі бар:
- Мемлекеттің "жоғары-жоғары деңгей" дәрежесінде айтарлықтай басып
алуға үшырататын әкімшілікті сыбайлас жемқорлықтың маңызды проблемасы бар,
сондықтан бұндай мемлекетке құзіретінің темен болуы тән.
-"жоғары-орташа деңгейі" дәрежесінде жоғары деңгейде мемлекетті басып
алу жағдайында бола тұра дегеніне жеткен, өзге елдердегі өтпелі кезең
бақылаушылары деңгейімен салыстырғанда әлеуметтік сыбайластық жемқорлық
деңгейін өздерінде сақтап қалған елдер кіреді.
-"орташа-жоғары деңгей" дәрежесіне басқа елдердің өтпелі кезеңіне
қарағанда кемінде мемлекеттік жеке сектор жағынан басып алуға ұшырауы
мүмкін, әлеуметтік сыбайластық жемқорлық проблеманың негізі болып қалатын
елдер кіреді.
-"орташа-орташа деңгей" дәрежесіне озге мемлекеттің өтпелі кезеңіне
қарағанда, әлеуметтік сыбайлас жемқорлық мемлекетті басып алу деңгейі
болмасын, өте төмендігі бақыланған, сонымен қатар маңызды проблемалары
болып қала бермек елдер кіреді.
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде
Сыбайлас жемқорлық адам құқығын бұзушы фактор ретінде болуымен қатар
тұтастай алғанда қоғам мен адам өміріне кері ықпал етеді. Кешегі күнге
дейін БҰҰ-ның Адам құқығы жоніидегі Жоғарғы Комиссары болып келген Мери
Робинсонның айтуынша: "кейбір адамдар мен олардың отбасы мүшелері өздерін
азық-түлікпен, түрғын үймен, білім алумен, меншікпен қамтамасыз ету, жұмыс
табу және қоғамның әлеуметтік және мәдени өміріне қатысу үшін пара берген
кезде, сөз жоқ, адампың негізгі құқығы бұзылады. Мүны болдырмау үшін
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресушілер мен құқық қорғаушылар арасында өзара
тығыз байланыс қалыптастыру қажет. Адам құқығын сақтау мен оны қорғау ісіи
біріге отырыи жүзеге асырғанда ғана сыбайлас жемқорлықты азайтуға болады.
БҰҰ-ның Адам құқығы жоніндегі Жоғарғы Комиссары болған кезде менің осыган
көзім жетті.
2002 жылдың ортасында Камбоджа парламенті депутаттарымен кездесуде
бұл туралы және адамдардың азапталуы туралы коп айтылды. Мұндай тозақтан
қалып құтылудың сәті түскен әйелдер оздерін жезөкшелікпен айналысуға мәжбүр
еткендіктерін және көпшілігінің СПИД дертіне шалдыққанын айтты. Олар маған
сыбайлас жемқорлық туралы -шенеуніктер мен полициялардың парақорлығы
жоиінде айтып берді. Бұл жағдай сыбайлас жемқорлықтың қоғамдағы
кедейшілікті одан әрі тереңдете түсетіндігін, адамдарды қорғансыз
қалдыратындығын айқын көрсетеді. Бір қарағанда сыбайлас жемқорлық пайда
әкелсе де, мемлекетті кедейлендірумен бірге, қоғамды жан-жақтан кеміретіи
індет болып табылады.[8]
Сыбайлас жемқорлық белең алған елдерде азаматтардың саяси құқығы мен
әділсотқа теңдей қол жеткізу мүмкіндігі шектеледі. Сыбайлас жемқорлық сотқа
қысым жасау, ақпарат құралдарын қорқытып-үркіту арқылы шыыайы
және әділ сайлау өткізуге мүмкіндік бермейді. Егер сыбайлас жемқорлық адам
құқығына нұқсан келтіретін болса, ал адам құқығын сақтау мен құрметтеу
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қуатты құралға айналуы тиіс.
Адам құқығының басымдығы, сыбайлас жемқорлыққа тойтарыс беретін және
қылмыс ретінде жазаға тартуы тиіс құндылықтар жүйесінің ажырамас бөлігі
және негізгі принципі болуы қажет.
Құқық қорғаушылар мен сыбайлас жемқорлықпен белсенді күрес
жүргізушілер барлық әрекеттерін өзара байланыста және ортақ әдіс-тәсіддер
алмаса отырып жүргізуі қажет, сонымен қатар тұтастай бірлікте болуы тиіс.
Сондай-ақ, олар құқық қорғаушы орғандарға нақты іс-эрекеттер ұсынуга
міндетті.
Адам құқығын сақтау сыбайлас жемқорлыққа қарсы ең тиімді іс-әрекет
екенін түсіндіруді күшейту қажет.
Мемлекет басқарудагы ашықтық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
халықаралық ынтымақтастық және адам құқығын қорғау ісі бүкіл элем бойынша
сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру мәселесінде негізгі басшылыққа алынуы
тиіс".
Ашық демократиялық қоғамдағы адамдардың басым копшілігі мойындайтын
бейматериалдық сипаттағы барша құндылықтардың ішінде адам құқығы мен
бостаңдығы аса маңызды құндылықтардың бірі болып қала береді. Бұл козқарас
негізіңде үш жүз жылдан астам уақыт ішінде дамып келе жатқан қоғамдық-саяси
ой-пікірдің либералдық-демократиялық дәстүрі жатыр. Классикалық либерализм
өкілі Ф. Лассаль "Қоғамдық тәртіптің негізі — жеке меншік, қауіпсіздік,
бостандық" деп жазды.[47]
Адам құқығының барлық философиясы бір ғана күмәнсіз құндылыққа
негізделген. Бұл құндылық — адамның қадыр қасиеті. Адам құқығы
тұжырымдамасының негізін салушылардың бірі француз ағартушысы Ж.-Ж. Руссо
адамның қадір-қасиеті адамңың өзінің ішкі мәнінде деп көрсетеді. "Өз
бостандығыңыан бас тарту — өзіңнің адамдық қадір-қасиетіңнен, адамдық
құқығыңнан, тіпті адамдық міндетіңііен бас тарту. Бұлайша бас тарту -адам
табиғатына жат".
Адамның қадір-қасиеті оның құқығы мен бостандығының қайнар көзі.
Табиғи құқық теориясында, құқық философиясында адам қадір-қасиетінің
өзіндік презумпциясы қызмет етеді. Адам құқығы философиясының гуманизмі
барлық адамдар — бір гана адами отбасының мүшесі, оларға сана және ар-ождан
берілгендіктен бір-бірінің құқықтары мен бостандықтарын құрметтей отырып,
озара бауырластық қарым-қатынас жасауы тиіс.
Жалпыға ортақ адам құқығы Декларациясының біріиші бабында: "Барлық
адамдар қадір-қасиеті мен құқықтары жонінен теңдей және бостаңдықта
туылады" деп жарияланған.[19]
Адам құқығы мен бостандығы Құдайдан немесе мемлекеттен сый ретінде
берілмейді, сондықтан ол адамның табиғи құқықтары деп аталады. Адам оз
құқығы үшін әлдебір жогары тылсым құдайлық күштің немесе зайырлы
(мемлекеттік) биліктің алдында міндетті емес. Ол өзіне құқықтар меи
бостандықтар берілгені үшін ешкімге мадақ айтуға, мәңгілік қарыздар болуға
тиісті емес. Адамның қадір-қасиеті оның құқығы мен бостандығын (өзінің)
пайдалануға мүмкіндік бергені үшііі әлдекімге құлдық ризашылықпен өтуге
болмайды. Адам құқықтары мен бостандықтары оған адам болғаны үшін-ақ
тиісті.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары ажыратылмайды және ол
әркімге тумысынан беріледі. Тірі адам өле-өлгенше өз құқықтары мен
бостандықтарынан ажырамайды, ешкімнің және ешқандай жолмен оларды алуына
болмайды. Халықаралық деңгейде қабылданған стаңдарттарға сәйкес негізгі
құқықтар мен бостандықтар жалпыға ортақ қабылданған адам және азаматтың
өзге де құқықтары мен бостандықтарын теріске шығару ретінде түсіндірілмеуі
қажет.
Адам құқығы жалпыға ортақ және әмбебаи сипатқа ие. Адам құқығының
жалпыға ортақтығы және әмбебаптығы бірнеше өлшемдермен өлшенеді.
Адамдардың барлығы қандай да бір кемсітусіз негізгі құқықтар мен
бостандықтарға ие. Халықаралық стандарттар меи құқықтық демократиялық
мемлекеттер заңнамалары жынысына, нәсіліне, ұлты мен тіліне, шығу тегі мен
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, сенімі мен дінге
қатысына, қоғамдық бірлестіктерге мүшелігіне, өзге де себелтерге қарамастан
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының теңдігіые кепілдік береді.
Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік белгілері мен діни сеніміне қарай
азаматтар құқығын шектеудің кез-келген түріне тыйым салынады. Еркектер мен
әйелдер теңдей құқықтар мен бостаңдықтарға және оны жүзеге асыратын теңдей
мүмкіндіктерге ие,
Барлық құқықтар мен бостаыдықтар мазмүны түрғысынан әмбебап. Өмір сүру
құқығы, барлық адамның заң алдында теңдігі, еркін қозғалыс құқығы,
азаматтық алу құқығы, сенім бостандығы құқығы, т.б. — бұлар адам өмір
сүретін елдің қоғамдық құрылысына, саяси режиміне, мемлекеттік құрылым
формасы мен басқару формасына, халықаралық мәртебесіне қарамастан барлық
адамдардың ортақ құқықтары мен бостандыктары болыи табылады.
Жалпыға ортақтық аумақтық аспектідегі адам құқықтары мен бостандықтарына
қатысты. Қайда және қай жерде болса да — ол аумақ тәуелсіз немесе
бағынышты, өзін-өзі басқармайтын немесе оз егемеңділігіые қандай да бір
шектеу қойылған болса да адам өзінің негізгі табиғи құқықтар мен
бостандықтарына ие болып қала береді.
Адам құқығы нроблемасы - жалпыға ортақ проблема. Адам құқығына, негізгі
бостандығына, демократия мен заң үстемдігіне қатысты мәселелер халықаралық
сипатқа ие, бұл құқықтарды сақтау халықаралық тәртіп негіздерінің бірі
болыи саналады. Адамдық олшем аясында БҰҰ, ЕЫҚҮ шеңберінде қабылданғап
мемлекеттік міндеттемелер барлық қатысушы-мемлекеттердің тікелей және заңды
мүдделерін білдіретін
мәселе болып табылады және ол қандай да бір мемлекеттің тек қана ішкі ісі
болып саналатыи мәселелердің қатарына жатпайды.[20]
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын мойындау мен сақтау —
жекелеген елдер үшіи де, бүкіл әлем үшін де тұрақтылық пен қауіпсіздіктің
негізі ғана емес, сыбайлас жемқорлықпен күресудің де тиімді жолы болып
саналады. Ел азаматгарының ез құқығын білуі және құқықгық сауаттылығын,
азаматтық жауаптылығын арттырып, заңға, мемлекеттік және азаматтық
институттарға сүпене отырып, оны қорғау қабілетінің болуы — сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-әрекет ететін тиімді фактор болып табылады.
"Адамның негізгі іргелі құқықтары мен бостандықтары" деген ұғым бар.
Бұлар халықаралық нормаларда және негізінен мемлекет заңында, Конституцияда
бекітілген құқықтар, бұл құқықтар көбіне — конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп те аталады.
А дам құқығы меи бостандығы: үқсастықтар мен айырмашылықгар.
Халықаралық қүжаттар мен қазақстандық заңнама тілінде "адам құқығы" және
"адам бостандығы" деген екі ұғым қатар қолданылады. Заңдық табиғаты,
құқықтық актілердегі (халықаралық актілер, конституциялар, т.б.) құқықтық
түрғыдан бекітілуі бұл екі ұғымның арасына айқын белгі қоюға мүмкіндік
бермейді. Дегенмен де құқықтық түрғыдан "адам (азамат) мемлекет" қатысыңда
адам құқығы мен бостандығы арасында белгілі бір айырмашылық бар.
Адам бостандығы — адамның мемлекет араласпауға тиіс іс-әрекетінің
аясы. Ол тек құқықтық норма шегінің көмегімен ғана анықталатын, адамның оз
қалауы және қарауымен ғана іс-әрекет ететіи құқықтық кеңістік болып
саналады. Бұл ретте мемлекетке нақты бір адамның бостандығына қол сүқпай
отыруға ғана емес, сонымен қатар бұл бостандық шекарасына озге адамдардың
кіруінен, қол сүғуынан қорғауды қамтамасыз етуге де тура келеді. Мемлекет
адамның заңды жүріс-тұрысын заң жүзінде қорғайды, бірақ сонымен бірге озге
адамдардың бостаңдығын қорғау үшін оның бостандығының шегін де айқындап
отырады.
Адам құқығы — адамның мемлекет бекіткен, кепілдік берген заңда
кэрсетілген, белгіленген аядағы іс-эрекеті, құқықтары, мүмкіндіктері. "Адам
бостандығы" ұғымынан айырмашылығы "адам құқығында" жеке тұлға іс-қимылы
бағытталатын нақтылы ауқым көрсетіледі. Мемлекет адамның заңда көрсетілген
ауқымда заңды іс-әрекетін қорғап, қамтамасыз етуді оз міндетіне алады. Со
лай бола тұра5 құқықтық козқарас түрғысынан адам құқығы мен бостандығы
парапар.[21]
Объективті мағынада адам құқығы мен бостандығы дегеніміз — жеке
тұлғаның құқықтық мәртебесін орнатып, оның қағидалары мен озге адамдармен
озара қарым-қатынас ережелерін, жеке тұлға (азамат) мен мемлекет қатынас
тэртібін бекітетін халықаралық және ұлттық құқықтық нормалар жүйесі.
Субъективті мағынада адам құқығы мен бостандығы дегеніміз — құқықтық
нормада қарастырылған нақтылы бір тұлғаға тиісті мүмкіндік (заңдық әрекет)
және мемлекет тарапынан қорғауға алынған іс-әрекет, жүріс-тұрыс қағидалары,
Адам құқығын жіктеу БҰҰ Жарғысына, Адам құқығы туралы халықаралық
билльге, сонымен қатар үш үлкен тарихи даму сатысынан откен адам құқығы
теориясын дамыту жолдарына сүпенеді.
1. Адамның азаматтық және саяси құқықтары:
— Өмір сүру және жеке басының қауіпсіздігі мен бостаңдығы құқығы;
1. Құлдықтаы және еріксіз ұсталынудан азат болу құқығы;
Азаптау мен зорлық-зомбылық, қатігездік және адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай қатынас пен жазалаудан қорғалу құқығы;
3. Құқықтық субъектілікті мойындау құқығы;
4. Заң алдыңда тендік құқығы;
Адам құқығына нұқсан келтірілген жағдайда оны қолайлы түрғыда қалпына
келтіру құқығын талап ету құқығы;
6. Негізсіз тұтқыидалу, ұсталу және қуғынға түсуден қорғалу құқығы;
Тәуелсіз бейтараи сотиен істі ашық және барлық әділеттілік талаптарын
сақтай отырып қаралу құқығы;
"Кінәсі дәлелденгенге дейінгі" кіиәсіздік презумциясына ие болу құқығы;
Жасалған кезде қылмыстық құрамы жоқ іс-әрекеті үіііін сотталмау құқығы;
Өзінің және отбасының өміріне негізсіз араласудан, түрғын үйге қол
сүғылмаушылық құқығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz