Отандық кәсiпорындардың дамуында көліктік логистикалық әдiстердi қолдану қажеттiлiгiн теориялық және практикалық негiздеу
Кiрiспе
1 Көліктік логистиканың теориялық аспектiлерi
1.1 Көліктік логистика түсiнiгi және оның даму тарихы
1.2 Көліктік логистиканы қолданудың тиiмдiлiгi
1.3 Темiржол көлiгiнiң логистикасының шетелдiк тәжiрибесi
2 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканы қолдану
2.1 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың қазiргi даму жағдайы
2.2 «Қазақстан Темiр Жолы» АҚ кәсiпорнында көліктік логистиканы қолдануды талдау
3 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму болашағы және жетiлдiру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканы қолданудың болашағы
3.2 Қазақстан Республикасы кәсiпорындарында көліктік логистиканы жетiлдiру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
1 Көліктік логистиканың теориялық аспектiлерi
1.1 Көліктік логистика түсiнiгi және оның даму тарихы
1.2 Көліктік логистиканы қолданудың тиiмдiлiгi
1.3 Темiржол көлiгiнiң логистикасының шетелдiк тәжiрибесi
2 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканы қолдану
2.1 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың қазiргi даму жағдайы
2.2 «Қазақстан Темiр Жолы» АҚ кәсiпорнында көліктік логистиканы қолдануды талдау
3 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму болашағы және жетiлдiру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканы қолданудың болашағы
3.2 Қазақстан Республикасы кәсiпорындарында көліктік логистиканы жетiлдiру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi
Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi және оны зерттеуге деген қызығушылықтың артуы көліктік логистикалық әдiстi қолдануды ашатын материал өткiзушi жүйелердiң тиiмдi қызмет етуiн жоғарылататын потенциалды мүмкiндiктерiмен түсiндiрiледi. Көліктік логистика шикiзат пен жартылай фабрикаттарды сатып алу мен дайын өнiмдi тұтынушыға жеткiзгенге дейiнгi уақыт аралығын қысқартуға мүмкiндiк бередi, материалды қорлардың күрт қысқаруына әсер етедi. Көліктік логистиканы қолдану ақпарат алу үрдiсiн жеделдетiп, қызмет көрсету деңгейiн жоғарылатады. Көліктік логистикаға деген отандық ғалымдардың, жоғарғы оқу орындарының оқытушыларының, ғылыми-техникалық жұмысшылардың, өнеркәсiп және көліктік кәсiпорындарының менеджерлерiнiң, инженерлер мен бизнесмендердiң қызығушылығы тек отандық экономика үшiн жаңа және айтуға ыңғайсыз терминмен ғана емес, сондай-ақ өнеркәсiбi дамыған елдер экономикасында көліктік логистикалық әдiстi қолдану арқасында алынған әсерлi нәтижелерiмен түсiндiрiледi.
Шетел тәжiрибесi көрсеткендей, қазiргi бизнесте көліктік логистика стратегиялық маңызды орынға ие. Осы салада табысқа жеткен көптеген мамандардың компания басшылығындағы жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны кездейсоқ емес. Қазiргi уақытта алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік логистиканың дәстүрлi функционалды салалары стратегиялық инновациялық (жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы ақпараттық-компьютерлiк платформа негiзiн-де бiрiктi. Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған көліктi, қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпаратты жүйелердiң ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т.б. жатады. Аталған әрбiр функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару.
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды элементi болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық өмiрдiң маңызды функцияларының бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк және сауда жүйелерi тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Көліктік логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым мен бизнес сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы онжылдықта тез дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк, сауда, көліктік және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте маңызды, себебi ол бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық кеңiстiкке интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Өнеркәсiбi дамыған мемлекеттердiң экономикалық әдебиетiнде көліктік логистикалық мәлелердiң алатын орны маңызды және оның дамуын зерттеуге көптеген еңбектер арналған.
Шетел тәжiрибесi көрсеткендей, қазiргi бизнесте көліктік логистика стратегиялық маңызды орынға ие. Осы салада табысқа жеткен көптеген мамандардың компания басшылығындағы жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны кездейсоқ емес. Қазiргi уақытта алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік логистиканың дәстүрлi функционалды салалары стратегиялық инновациялық (жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы ақпараттық-компьютерлiк платформа негiзiн-де бiрiктi. Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған көліктi, қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпаратты жүйелердiң ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т.б. жатады. Аталған әрбiр функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару.
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды элементi болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық өмiрдiң маңызды функцияларының бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк және сауда жүйелерi тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Көліктік логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым мен бизнес сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы онжылдықта тез дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк, сауда, көліктік және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте маңызды, себебi ол бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық кеңiстiкке интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Өнеркәсiбi дамыған мемлекеттердiң экономикалық әдебиетiнде көліктік логистикалық мәлелердiң алатын орны маңызды және оның дамуын зерттеуге көптеген еңбектер арналған.
1. Тулембаева А.Н. Көліктік логистика. Учебное пособие на казахском языке. Алматы: Қазақ университетi, 2013.
2. Тулембаева А.Н. Көліктік логистика. Учебное пособие. Издатмаркет 62004 Көліктік логистика: Учебник / Под ред. Б. А. Аникина. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Инфра, М, 2000.
3. Неруш Ю. М. Көліктік логистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ: ДАНА, 2008.
4. Голиков Е. А. Маркетинг и көліктік логистика. - М.: ИД «Дашков и КӘ», 1999.
5. Смехов А.А. Введение в логистику. - М.: Транспорт, 2009.
6. Сергеев В.И. Көліктік логистика в бизнесе. - М.: ИНФРА-М, 2012.
7. Сергеев В.И. Көліктік логистика: аналитический обзор. СПб.: Организация об-ва «Знание», 1996.
8. Семененко А.И. Предпринимательская көліктік логистика - СПб: Политехника, 1997.
9. Сухова Л.Ф. «Қазақстандағы математикалық-техникалық құралдарының қозғалысы» - М.: ИНФРА-М, 2012.
10. Сухова Л.Ф., Сариев К.С. «Материалдық өндiрiстiң инфрақұрылымы» М.: ИНФРА-М, 2013.
11. Тулембаева А.Н. Көліктік логистика. – Алматы, «Триумф», «Т», 2008.
12. Көліктік логистика: Учебное пособие/Под ред. Б.А. Аникина. — М.: ИНФРА-М, 2007.
13. Бауэрсокс Дональд Дж., Клосс Дейвид Дж. Көліктік логистика: интегрированная цепь поставок / Пер. с англ. - М.: ЗАО «Олимп—Бизнес». 2012
14. Берталанфи Л. Общая теория систем - обзор проблем и результатов. - М.: Наука, 2009.
15. Гаджинский А.М. Көліктік логистика. - М.: Маркетинг, 2012.
16. Гордон М. П., Карнаухов С. Б. Көліктік логистика товародвижения.- М.: Центр экономики и маркетинга, 2008.
17. Залманова М. Е. и др. Производственно-коммерческая көліктік логистика. - Саратов: Саратовский гос. техн. ун-т, 2005.
18. Зубков Г. С. и др. Торговая көліктік логистика: Учебное пособие. - Ростов н/Д., 2007.
19. Кожамкулова Ж.Т., Урузбаева Н.А., Тулембаева А.Н. Коммерческое предпринимательство. - Алматы: Қазақ университетi, 2009.
20. Костоглодов Д.Д., Саввиди И.И., Стаханов В.Н. Маркетинг и көліктік логистика фирмы - М.: ПРИОР, 2012.
21. Колобов А. А., Омелъченко И.Н. Основы промышленной логистики: Учебное пособие. - М.: Изд-во МГТУ им. Н. Э. Баумана, 1998.
22. Линдере М. Р., Фирон X. Е. Управление снабжением и запасами: Көліктік логистика / Пер. с англ. - СПб.: Полигон, 2009.
23. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э. Көліктік логистика для предпринимателя: основные понятия, положения и процедуры. - М.: ИНФРА-М, 2013.
24. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э., Порошина О.Г. Эффективная көліктік логистика.- М.: Экзамен, 2013.
25. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э. Көліктік логистика для предпринимателя. - М.: ИНФРА, 2013.
26. Неруш Ю.М. Снабжение и транспорт: эффективное взаимодействие. - М.: Экономика, 1990.
27. Родников Л. П. Көліктік логистика: Терминологический словарь. - М.: Инфра - М, 2000.
28. Семененко А.И., Сергеев В.И. Көліктік логистика. Основы теории. - СПб.: Изд-во «Союз», 2012.
29. Семененко А.И. Предпринимательская көліктік логистика - СПб: Политехника, 1997.
30. Уваров С.А. Көліктік логистика: общая концепция, теория и практика. - СПб.: ИНВЕСТ - НП, 1996.
31. Системный анализ и структуры управления. /Под общ. редакцией проф. В.Г.Шорина. - М.: Знание, 1975.
32. Чудаков А.Д. Көліктік логистика – М.: Изд. РДЛ, 2012.
Мерзiмдi басылымдар:
33. Айгуль Тулембаева: «Экономика не прощает эмоций» статья. «Начнем с понедельника», № 10 (724), 7 - 13 марта 2008.
Мақалалар мен мерзiмдi емес басылымдардың тiзiмi:
34. Даулет Б.С., Тулембаева А.Н. Стратегическое управление в транспортно-коммуникационном комплексе РК. - Алматы: Казак университет, 2014.
35. Плоткин Б. К. Введение в коммерцию и коммерческую логистику / Учебное пособие.- CПб: Изд-во Санкт-Петербург. ун-та экономики и финансов, 2006.
36. Логистикалық компанияның жеке сайты: www.htl.kz
37. Турфирмалық компанияның жеке сайты: www.site.kz
38. Информационный портал по логистике, транспорту и таможне: www.logistic.ru
39. Қaзaқстaн Рeспyбликaсының Прeзидeнті Нұрсyлтaн Нaзaрбaeвтің Қaзaқстaн хaлқынa «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» тақырыбындағы жoлдayы, 17 қаңтар 2014 ж. // http://www.akorda.kz
2. Тулембаева А.Н. Көліктік логистика. Учебное пособие. Издатмаркет 62004 Көліктік логистика: Учебник / Под ред. Б. А. Аникина. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Инфра, М, 2000.
3. Неруш Ю. М. Көліктік логистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ: ДАНА, 2008.
4. Голиков Е. А. Маркетинг и көліктік логистика. - М.: ИД «Дашков и КӘ», 1999.
5. Смехов А.А. Введение в логистику. - М.: Транспорт, 2009.
6. Сергеев В.И. Көліктік логистика в бизнесе. - М.: ИНФРА-М, 2012.
7. Сергеев В.И. Көліктік логистика: аналитический обзор. СПб.: Организация об-ва «Знание», 1996.
8. Семененко А.И. Предпринимательская көліктік логистика - СПб: Политехника, 1997.
9. Сухова Л.Ф. «Қазақстандағы математикалық-техникалық құралдарының қозғалысы» - М.: ИНФРА-М, 2012.
10. Сухова Л.Ф., Сариев К.С. «Материалдық өндiрiстiң инфрақұрылымы» М.: ИНФРА-М, 2013.
11. Тулембаева А.Н. Көліктік логистика. – Алматы, «Триумф», «Т», 2008.
12. Көліктік логистика: Учебное пособие/Под ред. Б.А. Аникина. — М.: ИНФРА-М, 2007.
13. Бауэрсокс Дональд Дж., Клосс Дейвид Дж. Көліктік логистика: интегрированная цепь поставок / Пер. с англ. - М.: ЗАО «Олимп—Бизнес». 2012
14. Берталанфи Л. Общая теория систем - обзор проблем и результатов. - М.: Наука, 2009.
15. Гаджинский А.М. Көліктік логистика. - М.: Маркетинг, 2012.
16. Гордон М. П., Карнаухов С. Б. Көліктік логистика товародвижения.- М.: Центр экономики и маркетинга, 2008.
17. Залманова М. Е. и др. Производственно-коммерческая көліктік логистика. - Саратов: Саратовский гос. техн. ун-т, 2005.
18. Зубков Г. С. и др. Торговая көліктік логистика: Учебное пособие. - Ростов н/Д., 2007.
19. Кожамкулова Ж.Т., Урузбаева Н.А., Тулембаева А.Н. Коммерческое предпринимательство. - Алматы: Қазақ университетi, 2009.
20. Костоглодов Д.Д., Саввиди И.И., Стаханов В.Н. Маркетинг и көліктік логистика фирмы - М.: ПРИОР, 2012.
21. Колобов А. А., Омелъченко И.Н. Основы промышленной логистики: Учебное пособие. - М.: Изд-во МГТУ им. Н. Э. Баумана, 1998.
22. Линдере М. Р., Фирон X. Е. Управление снабжением и запасами: Көліктік логистика / Пер. с англ. - СПб.: Полигон, 2009.
23. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э. Көліктік логистика для предпринимателя: основные понятия, положения и процедуры. - М.: ИНФРА-М, 2013.
24. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э., Порошина О.Г. Эффективная көліктік логистика.- М.: Экзамен, 2013.
25. Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э. Көліктік логистика для предпринимателя. - М.: ИНФРА, 2013.
26. Неруш Ю.М. Снабжение и транспорт: эффективное взаимодействие. - М.: Экономика, 1990.
27. Родников Л. П. Көліктік логистика: Терминологический словарь. - М.: Инфра - М, 2000.
28. Семененко А.И., Сергеев В.И. Көліктік логистика. Основы теории. - СПб.: Изд-во «Союз», 2012.
29. Семененко А.И. Предпринимательская көліктік логистика - СПб: Политехника, 1997.
30. Уваров С.А. Көліктік логистика: общая концепция, теория и практика. - СПб.: ИНВЕСТ - НП, 1996.
31. Системный анализ и структуры управления. /Под общ. редакцией проф. В.Г.Шорина. - М.: Знание, 1975.
32. Чудаков А.Д. Көліктік логистика – М.: Изд. РДЛ, 2012.
Мерзiмдi басылымдар:
33. Айгуль Тулембаева: «Экономика не прощает эмоций» статья. «Начнем с понедельника», № 10 (724), 7 - 13 марта 2008.
Мақалалар мен мерзiмдi емес басылымдардың тiзiмi:
34. Даулет Б.С., Тулембаева А.Н. Стратегическое управление в транспортно-коммуникационном комплексе РК. - Алматы: Казак университет, 2014.
35. Плоткин Б. К. Введение в коммерцию и коммерческую логистику / Учебное пособие.- CПб: Изд-во Санкт-Петербург. ун-та экономики и финансов, 2006.
36. Логистикалық компанияның жеке сайты: www.htl.kz
37. Турфирмалық компанияның жеке сайты: www.site.kz
38. Информационный портал по логистике, транспорту и таможне: www.logistic.ru
39. Қaзaқстaн Рeспyбликaсының Прeзидeнті Нұрсyлтaн Нaзaрбaeвтің Қaзaқстaн хaлқынa «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» тақырыбындағы жoлдayы, 17 қаңтар 2014 ж. // http://www.akorda.kz
Кiрiспе
Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi және оны зерттеуге деген қызығушылықтың
артуы көліктік логистикалық әдiстi қолдануды ашатын материал өткiзушi
жүйелердiң тиiмдi қызмет етуiн жоғарылататын потенциалды мүмкiндiктерiмен
түсiндiрiледi. Көліктік логистика шикiзат пен жартылай фабрикаттарды сатып
алу мен дайын өнiмдi тұтынушыға жеткiзгенге дейiнгi уақыт аралығын
қысқартуға мүмкiндiк бередi, материалды қорлардың күрт қысқаруына әсер
етедi. Көліктік логистиканы қолдану ақпарат алу үрдiсiн жеделдетiп, қызмет
көрсету деңгейiн жоғарылатады. Көліктік логистикаға деген отандық
ғалымдардың, жоғарғы оқу орындарының оқытушыларының, ғылыми-техникалық
жұмысшылардың, өнеркәсiп және көліктік кәсiпорындарының менеджерлерiнiң,
инженерлер мен бизнесмендердiң қызығушылығы тек отандық экономика үшiн жаңа
және айтуға ыңғайсыз терминмен ғана емес, сондай-ақ өнеркәсiбi дамыған
елдер экономикасында көліктік логистикалық әдiстi қолдану арқасында
алынған әсерлi нәтижелерiмен түсiндiрiледi.
Шетел тәжiрибесi көрсеткендей, қазiргi бизнесте көліктік логистика
стратегиялық маңызды орынға ие. Осы салада табысқа жеткен көптеген
мамандардың компания басшылығындағы жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны
кездейсоқ емес. Қазiргi уақытта алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік
логистиканың дәстүрлi функционалды салалары стратегиялық инновациялық
(жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы ақпараттық-компьютерлiк платформа
негiзiн-де бiрiктi. Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған
көліктi, қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпаратты
жүйелердiң ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т.б. жатады. Аталған
әрбiр функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік
логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік
логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару.
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды
элементi болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық
өмiрдiң маңызды функцияларының бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк
және сауда жүйелерi тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам
икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Көліктік логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым
мен бизнес сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы
онжылдықта тез дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк,
сауда, көліктік және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте
маңызды, себебi ол бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық
кеңiстiкке интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Өнеркәсiбi дамыған мемлекеттердiң экономикалық әдебиетiнде көліктік
логистикалық мәлелердiң алатын орны маңызды және оның дамуын зерттеуге
көптеген еңбектер арналған.
Көліктік логистиканың тәжiрибелi тәсiлдердi және ғылыми көзқарасты
талап етуi Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшуiнiң бастауымен сай
келдi. Отандық бизнестегi көліктік логистикалық көзқарастың
мүмкiндiктерiн және қарқынын бүгiнгi күнгi Қазақстандағы әлеуметтiк-
экономикалық, саяси жағдайдан және экономикалық реформалар қадамының
болжамынан бөлiп-жарып қарауға болмайды.
Бизнес практикасына көліктік логистикалық менеджмент әдiстерiн
енгiзу көптеген фирмаларға өндiрiстегi, жабдықтаудағы және өткiзудегi
өнiмнiң барлық қор түрлерiн қысқартуға, айналым капиталының айналымдылығын
жеделдетуге, өндiрiстiң өзiндiк құнын төмендетуге, бөлуге тиiстi шығындарды
төмендетуге, тауарлар және қызметтермен тұтынушылардың толық
қанағаттандырылуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Дипломдық жұмысының мақсаты – отандық кәсiпорындардың дамуында
көліктік логистикалық әдiстердi қолдану қажеттiлiгiнiң теориялық және
практикалық негiздеу болып табылады.
Жұмысты жазу барысында жұмыстың мақсатына жету үшiн келесiдей
мiндеттер белгiленген:
- көліктік логистика тарихын, эволюциясын, ұғымы мен мазмұнын ашу;
- көліктік логистика әдiстемелерiн, оны қолданудағы экономикалық
тиiмдiлiгiн толықтай ашу, тұжырымдама келтiру;
- Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму жағдайы
және болашағын қарастыру, Қазақстан Темiр жолы АҚ
кәсiпорнындағы көліктік логистиканы талдау;
- Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындарында көліктік
логистиканы жетiлдiру жолдары бойынша ұсыныстар келтiру.
Дипломдық жұмысының зерттеу объектiсi – Қазақстан Республикасының
кәсiпорындары болып табылады.
Жұмыстың тақырыбына қатысты қарастырылатын мәселелер жан-жақты
талданып көрсетiлген.
Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде бұл тақырыпты таңдап алудағы себептерi, тақырыптың
өзектiлiгi, оны зерттеудегi мақсаттары аталып, әр тарауда қолданылған
әдебиеттер және баспасөз материалдары көрсетiлiп кетедi.
1-бөлiмде көліктік логистика тарихы, эволюциясы, ұғымы мен мазмұны,
әдiстемелерi, экономикалық тиiмдiлiгi кеңiрек қарастырылады.
2-бөлiмде Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму
нарығының жағдайы мен болашағы, Қазақстан Темiр Жолы АҚ кәсiпорындарының
iс-әрекетiн жан-жақты талданып, Қазақстан Республикасы кәсiпорындарында
көліктік логистиканы жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Қорытынды бөлiмде зерттелген мәселелер төңiрегiнде көліктік логистика
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру, тәжiрибедегi мәселелерiн шешу жолдарын
көрсетiп, ұсыныстар келтiрiлген.
1 Көліктік логистиканың теориялық аспектiлерi
1.1 Көліктік логистика түсiнiгi және оның даму тарихы
Практикалық көліктік логистиканың пайда болу және даму тарихы көне
заманнан басталады. Гамбург университетiнiң профессоры Г.Павеллектiң
айтуынша, тiптi Рим империясының кезеңiнде логистер немесе логистиктер
деген мәртебесi бар қызметкерлер болған. Олар азық-түлiк өнiмдерiн бөлумен
айналысқан. Бiздiң дәуiрдiң бiрiншi мыңжылдығында бiрқатар елдердiң әскери
лексиконында көліктік логистиканы қарулы күштердi материалды ресурстармен
қамтамасыз ету және олардың қорларын сақтау бойынша қызметпен
байланыстырған. Мысалы, византийлiк патша VI Леон (б.з.865-912ж.ж.) кезiнде
көліктік логистиканың мiндеттерiне әскердi қаруландыру, оларды әскери
мүлiкпен қамтамасыз ету, олардың қажеттiлiктерiн уақтылы қарайластыру
жатады деп есептелген.
Дарынды әскер басшылары қажет уақытта және керектi орыннан табылған
қару-жарақтың, отынның, азық-түлiк пен әскер жарағының жеңiске жетуде
қаншалықты маңызды роль атқаратындығын әр уақытта түсiнген. Адамзат
тарихындағы бүкiл соғыстар әскерлердi жабдықтаудың ұйымдастырылуына
байланысты жеңiлiп немесе жеңiске ұшырап отырған.
Көліктік логистикалық әдiс Екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде,
әсiресе американдық әскерлерде кеңiнен қолданылды. Әскери өнеркәсiптiң,
тылдағы және фронттағы жабдықтау базалары мен көліктіктiң нақты бiрлескен
iс-әрекетi американдық әскердi қажеттi мөлшерде қару-жарақпен, жанар-жағар
май материалдарымен және азық-түлiкпен уақтылы және жүйелi түрде қамтамасыз
етуге мүмкiндiк жасады [1,54б.].
Үлкен ағылшын-орыс сөздiгi бүгiнгi таңда да logisties сөзiн - әскери
тыл және жабдықтау; материалды-техникалық қамтамасыз ету; тыл жұмысын
ұйымдастыру және жүргiзу деп аударып жүр.
Философиялық энциклопедияда көліктік логистиканың мынадай
түсiнiктемесiн табуға болады: Көліктік логистика гректiң logistike
сөзiнен алынған – есептеу, пайымдау өнерi. Ежелгi гректерде есептеу және
геометриялық өлшеу өнерi, яғни теориялық математикаға қарсы қойылатын
практикалық арифметика көліктік логистика деп аталады. Осы мағынада бұл
термин Батыс Европада XVII ғасырға дейiн қолданылған. Бiрақ Лейбниц (немiс
ағартушы-энциклопедисi, философы) көліктік логистиканы calculus
ratiocinator (ой қорытындыларын есептеу) үшiн синоним ретiнде қолданған.
1904 жылы Женевадағы Халықаралық философиялық конгресте бұл термин
математикалық логиканы белгiлеу үшiн ұсынылды.
Әдебиеттерде оның басқа да қолданылуы кездеседi: Рассел және оның
мектебi ұсынған логика кезеңi басқаша логицизм деп аталған (математиканы
оны логикаға қиыстыру арқылы түсiндiруге тырысатын математиканың
философиялық проб-лемалар саласындағы бағыты). Көліктік логистиканы
логикамен, яғни абстрактiлi ойлау сатысындағы әлемдi танудың заңдары,
формалары және тәсiлдерi туралы ғылыммен шатастыруға болмайды.
Көліктік логистика бойынша бiрiншi ғылыми еңбектердi шығарушы ретiнде
XIX ғасырдың басындағы француз әскери маманы Джоминидi атауға болады, ол
көліктік логистикаға мынадай анықтама берген: көліктік логистика -
әскерлердi маневрлеудiң практикалық өнерi. Ол көліктік логистикаға тек
тасымалдау ғана емес, сондай-ақ жоспарлау, басқару және жабдықтау
мәселелерi, әскерлердi орналастыру жерлерiн анықтау, сонымен қатар көпiр,
жол және т.б. салу мәселелерi жатады деп пайымдаған. Көліктік логистика
әскери ғылым ретiнде тек XIX ғасырдың ортасында ғана қалыптасты. Көліктік
логистика - дегенiмiз материалдық ағымдардың тиiмдiлiгiн жоғарлатдың жаңа
мүмкiндiктерiн iздеумен тiкелей байланысты пәнаралық ғылыми бағыт [2,32б.].
Көліктік логистика - бұл шикiзатты сатып алу орнынан соңғы тұтыну
орнына дейiн материалды және сонымен байланысты ақпараттық ағымдардың
қозғалысын қамтамасыз ететiн, тасымалдау және қоймалау бойынша барлық
қызметтердi жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау.
Көліктік логистика – шығындар тұрғысынан тиiмдi және үнемдi
материалдарды, жартылай фабрикаттарды және дайын өнiмдердi сақтау және
тасымалдау операцияларын, сондай-ақ солармен байланысты клиенттердiң
талаптарына сәйкес өндiрiс орнынан тұтыну орнына тауарларды жеткiзу
жөнiндегi ақпараттарды жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау туралы ғылым.
Көліктік логистика дамуының тағы бiр бағыты – экономикалық, мұнда
көліктік логистика деп шаруашылық жүргiзудiң ғылыми-практикалық бағыты,
яғни өндiрiс және айналым сфераларындағы материалды және олармен байланысты
ақпараттық және қаржы ағымдарын тиiмдi басқару түсiндiрiледi.
Экономикада көліктік логистиканың кең қолданылуы 60-70–шi жылдарға
келедi және байланыс технологиялары саласындағы жетiстiктермен байланысты.
Шикiзат, бөлшектер мен дайын өнiмдердiң қозғалысының барлық сатыларын iштей
бақылау мүмкiндiгi материалды ағымдарды басқарудың дәстүрлi үлгiсiндегi
жiберiлетiн үлкен шығындарды айқын байқауға мүмкiндiк бердi. Экономикада
көліктік логистиканы қолданудан алатын экономикалық ұтыс тауарларды жылжыту
саласында әрiптестердi бiрлестiктерге бейiмдеуге әсер еттi.
Көліктік логистиканың практикалық потенциалын алғашқы болып
американдық мамандар Пол Конверс және Питер Дракер түсiндi. Олар оның
потенциалды мүмкiндiктерiн шығындарды үнемдеудiң соңғы шегi және
экономиканың танылмаған материгi ретiнде анықтады. Кейiннен олардың
көзқарастарын көптеген теоретик-логистиктер бөлiстi. М. Потер, Д. Стон және
басқа да осылар сияқты американдық зерттеушiлердiң айтуынша, көліктік
логистика өзiнiң дәстүрлi тар анықтамасының шекарасынан шықты және фирманың
жоспарлауы мен стратегиялық басқаруында маңызды орын алады [2,43б.].
Көліктік логистика түсiнiктерiндегi белгiлi бiр айырмашылықтарға
қарамастан, олардың екеуi де жалпы және айрықша белгiлерi: үйлесiмдiлiк,
рационалдық және дәл есептеудi бөлiп көрсетедi.
1-суретте шет елдегi көліктік логистика эволюциясы, материалды, сондай-
ақ онда кездесетiн ақпарат және қаржы ағымдарын басқарудың теориясы мен
практикасы бойынша берiлген, яғни шикiзаттардың, материалдардың және дайын
өнiмдердiң айналым үрдiсiмен байланысты, оларды жабдықтаушылардан өндiрушi-
кәсiпорындарға және соңғылардан талаптарға сәйкес соңғы тұтынушыларға дейiн
жеткiзумен байланысты барлық кешендi мәселелердiң шешiлуi берiлген.
ХХ ғ. көліктік логистикасының генезисiнде бiрнеше тарихи сатыларды
бөлiп көрсетуге болады.
20-жылдардан 50-жылдардың басына дейiнгi кезеңдi фрагментаризация
кезеңi деп атауға болады, бұл кезде көліктік логистика идеясы жалпы
шығындарды төмендету және бизнестегi материалды ағымдарды басқарудың
интегралды құралы ретiнде талап етiлмеген. Сонымен бiрге 50-шi жылдарға
дейiн кейбiр көліктік логистикалық функциялар құрамдас шығындарды
төмендету тұрғысынан маңызды болған, мысалы, өндiрiсте, тасымалдауда,
қоймалауда және т.б. Дегенмен, жалпы экономикалық жағдайлар, технология мен
менеджменттiң даму деңгейi көліктік логистика феноменiнiң пайда болуына
ықпал етпедi.
Қарастырылып отырған кезеңде, онда болашақта көліктік логистикалық
концепция енгiзудiң алғышарты қалыптасқандығымен маңызды. Оған
төмендегiлердi жатқызуға болады:
- тауарлардың өткiзудi ұйымдастыру жүйелерiндегi қорлар мен
тасымалдау шығындарының өсуi;
- транспорт тарифтерiнiң өсуi;
- маркетинг концепциясының пайда болуы және тез таралуы;
- әскери көліктік логистиканың теориясы мен практикасының дамуы.
Осы кезеңде маркетинг бойынша бiрқатар еңбектер шықты, оларда
маркетингтiң құрамдас бөлiгi ретiндегi физикалық бөлудiң табиғаты ашылды,
оның тауарларды өткiзудiң тиiмдiлiгiн ұйымдастырудағы және жоғарылатудағы
оның ерекше орны көрсетiлген.
Әлемдiк экономиканың өндiрушi рыногынан сатып алушы рыногына бiрте-
бiрте өту салдары ретiндегi маркетинг концепцияның қалыптасуы бизнестегi
көліктік логистиканың пайда болуын түсiндiретiн маңызды фактор болып
табылады [1,65б.].
Қарастырылып отырған тарихи уақыт мезетiндегi алғашқы көліктік
логистикалық ұйымдар мен бiрлестiктердiң пайда болуын айта кету қажет. АҚШ-
тағы және әлемдегi ең ежелгi ұйым сатып алуларды басқару мәселелерiнiң
Ұлттық асоциациясы болып табылады (1915 жылы құрылған), ол 1967 жылы
жабдықтау агенттерiнiң Ұлттық ассоциациясы болып қайта құрылды.
1950-шi жылдардың ортасынан бастап 1970-шi жылдарға дейiнгi кезеңдi
батыс мамандары көліктік логистиканың қалыптасу кезеңi (концептуализация)
деп атайды. Бұл кезең, ең алдымен, АҚШ-тағы көліктік логистиканың теориясы
мен практикасының тез дамуымен сипатталды. Сол кезеңде дистрибьюцияны
жақсарту мүмкiндiгiн, ең алдымен шығындарды төмендету тұрғысынан, елемеуге
болмайды. Белгiлi американ жазушысы және менеджмент бойынша кеңесшi Питер
Друкер дистрибьюцияны көбiнесе еленбейтiн және американ бизнесiнiң ең
сенiмдi саласы деп атаған.
Көліктік логистиканың батыс бизнесiнде тез етек жаюының маңызды
фактiлерiнiң бiрi - жеке бөлудегi жалпы шығындар концепциясының пайда болуы
болды. Бұл концепцияның мәнi, дистрибьюцияда шығындарды тауарды өндiрушiден
тұтынушыға жылжытуға кеткен шығындардың жалпы деңгейi азаятындай етiп қайта
топтауға болатындығына келiп саяды. Мысалы, тауарлар тасымалын автомобиль
көлiгiнен әуе көлiгiне алмастыра отырып, аралық қоймаларды құру
қажеттiлiгiнен қашуға болады, яғни қорларды қоймалауға, сақтауға және
басқаруға кететiн шығындарды шығаруға болады. Бұл жерде тасымалдау
шығындары өскенмен, өткiзу торындағы шығындардың жалпы деңгейi төмендейдi.
Бұл мысал, екi маңызды көліктік логистикалық қызметтер (қор мен
тасымалдау) арасындағы iшкi өзара қатынасқа ерекше көңiл бөледi. Жалпы
шығындар концепциясы көліктік логистикалық шешiмдердi қабылдау
әдiстемесiн дамыту үшiн негiз болып табылады.
Сонымен бiрге, осы кезеңде көліктік логистиканың тез дамуын
түсiндiретiн бiрқатар объективтi экономикалық және технологиялық факторлар
болған. Олардың негiзгiлерiне төмендегiлердi жатқызуға болады:
- тұтынушы сұранысының модельдерiндегi және қатынастарындағы
өзгерiстер (олигополиялық рыноктардың дамуы):
- өндiрiске жұмсалатын шығындарды қысқарту;
- компьютерлi технологиялардағы прогресс;
- қорларды қалыптастыру стратегияларындағы өзгерiстер;
- әскери тәжiрибенiң әсерi.
Бұл факторлар 60-шы жылдары АҚШ-та айқын көрiндi. Рыноктағы негiзгi
тенденциялар сатып алушыларға көңiл бөлудiң күшеюi (соның iшiнде, қызмет
көрсету үлесiнiң өсуi) және бiрдей қажеттiлiктердi қанағаттандыратын
(бәсекелес тауарлардың) түрлi тауарлардың көп болуы болды. Олигополистiк
рыноктық құрылымдардың тез дамуы бизнес ұйымдарын сұраныс пен ұсынысты
үйлестiрудiң, тұтынушыларға жақсы қызмет көрсетудiң жаңа жолдарын iздеуге
мәжбүр еттi. Тапсырыс циклдарын қысқартуға және өнiм өндiрiсiне жаңа
кинетикалық көзқарастар пайда болды. Тауарлар түрлерiнiң көбеюi
дистрибьюция жүйелерiнде қорлардың құрылуы мен сақтауына кететiн
шығындардың өсуiне алып келдi. Бұл өз кезегiнде тауар өткiзушi құрылымдарды
жетiлдiрудiң және жеке бөлу процестерiндегi шығындарды төмендетудiң жаңа
жолдарын iздеудi талап еттi [4,41б.].
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан соңғы белсендi экономикалық өсуден кейiн,
60-шы жылдардың ортасында өндiрушiлердiң ұзартылған пайдасының едәуiр
құлдырауы және оның тарылу кезеңi байқалды.
Рыноктық жағдайдың өзгеруi, олигополистiк бәсекелестiктiң өсуi өнiм
өндiрушiлерге шығын факторларының қысымын күшейттi, менеджерлердi еңбек
өнiмдiлiгiн жоғарылатудың, өндiрiс пен дистрибьюциядағы шығындарды
төмендетудiң жаңа жолдарын iздеуге мәжбүр еттi. Жаңа көліктік логистикалық
концепциялар оларға сондай мүмкiндiк бердi. Бұдан басқа, менеджерлердiң
көліктік логистикалық шығындардың көп мөлшерге дейiн жете алатына көзi
жеттi.
Көліктік логистикалық ойлаудың дамуына әсер еткен маңызды
факторлардың бiрi - бизнестегi есептеу техникасының және ақпараттық
технологиялардың қолданылуы болып табылды.
Дамыған капиталистiк елдер экономикасындағы ғылыми-техникалық прогресс
көп альтернативтi және оңтайландыру мәселелерiн шешу қажеттiлiгiне алып
келдi, мысалы, ондай мәселелерге көліктік түрiн таңдау, өндiрiс пен
қоймалардың орналасуын оңтайландыру, оңтайлы маршрутизация, өнiмнiң көп
ассортименттi қорларын басқару, ресурстар қажеттiлiгi мен сұранысын
болжамдау және т.б. жатады. Бұл мәселе дамушы компьютерлiк технологиялардың
қатысуынсыз қалмады, олар белсендi түрде бизнеске 50-шы жылдардың ортасында
ене бастады. Компьютер кез келген iрi фирманың айырылмас бөлiгiне айналды.
Сонымен қатар, олармен бiрге қазiргi экономикалы-математикалық әдiстер мен
оңтайлы жоспарлау теориясының әдiстерi, жаппай қызмет көрсету теориялары,
қорларды басқару теориялары және операцияларды зерттеудiң басқа әдiстерi
қолданыла бастады. Әсiресе, математикалық статистика, сызықтық бағдарлау
және болжау әдiстерi кеңiнен қолданыла бастады. Шығындарды төмендету және
оңтайлы басқарушылық шешiмдердi алу құралы ретiндегi ақпараттық-
компьютерлiк технологияларды бизнеске енгiзуге менеджер-лердiң қызығушылығы
өстi.
Дистрибьюцияға қатысты көліктік логистикалық әдiстi күшейткен маңызды
фактор - қор қалыптастыру стратегиясының өзгеруi болды. Көптеген тауар
өндiрушiлер өз өндiрiстерiнде дайын өнiмнiң көп мөлшердегi қорын құрғысы
келмедi, керiсiнше, оларды дистрибьюция арналарына ығыстыруға тырысты.
Сондықтан да көтерме, бөлшек саудагерлер және басқа да сауда делдалдары
тауар өткiзушi торлардағы қорлар деңгейiн басқару, бақылау, тасымалдау,
қоймаларды орналастыру мәселелерiн өз бетiнше шешуге мәжбүр болды. Әрине,
осы көліктік логистикалық функциялармен байланысты дистрибьюторлар
шығындарының өсуi өндiрушiлерге қорларды қайтарудың керi реакциясына алып
келдi. Қайшылықты жағдайлар тек көліктік логистикалық үйлестiру арқылы
шешiлуi мүмкiн болды.
Менеджмент әскери көліктік логистиканың тәжiрибесiн бiртiндеп көліктік
логистикалық iс-әрекеттердi үйлестiру үшiн және басқару үшiн қолдана
бастады. Бұған АҚШ-тағы бiрқатар алдыңғы қатарлы университеттер мен ғылыми-
зерттеу фирмаларының жасаған көліктік логистикалық iс-әрекеттерiне
әскерлердiң демеушiлiк етуi өз әсерiн тигiздi [2,78б.].
60-жылдардың соңында Батыста (негiзiнен АҚШ-та) менеджменттiң
интегралды құралы ретiндегi бизнес-көліктік логистиканың концепциясы
қалыптасты. Концепцияның негiзгi мазмұны мынадай болды: Көліктік логистика
– бұл белгiлi бiр уақытта және белгiлi бiр жерде тауарлардың сұранысы мен
ұсынысын үйлестiруге және жылжытуға әсер ететiн барлық қызметтердi
басқару.
70-шы жылдардың басында бизнес-көліктік логистиканың негiзгi
принциптерi құрылды және көптеген батыс фирмалары оларды практикада табысты
қолдана бастады. Бiрақ пайданы өсiруге қызығушылық бiлдiрген көптеген
фирмалар үшiн шығындарды азайту және бақылауға қатысты көліктік
логистикалық әдiс айқын болмады. Бұдан басқа, көліктік логистикалық
үйлестiрудi енгiзу әрекеттерi көптеген батыс фирмаларында орта және тiптi
жоғарғы менеджменттiң қарама-қарсы әрекеттерiне алып келдi. Ұзақ уақыт бойы
дәстүрлi функцияларды орындауға үйренген менеджерлер, мысалы, сатып алу,
тасымалдау, жүктi өңдеу қызметтерiн атқара отырып, жалпы шығындарды
төмендету концепциясының негiзiнде материалды ағымдарды iштей бақылау үшiн
қажеттi ұйымдық өзгерiстердi енгiзуге кедергi жасап отырған. Қосымша
қиындықты көліктік логистикалық шығындардың құраушыларын бөлуге және
бақылауға ыңғайланбаған бухгалтерлiк есеп жүйелерi және фирмалардың
көліктік логистикалық белсендiлiгiнiң қаржы нәтижелерiн бағалау жүйелерi
тудырды.
70-шi жылдардың ерекше сипаты-жоғары сапалы шикiзат ресурстарының
жетiспеушiлiгi кезiндегi бәсекелестiктiң өсуi болды. Көптеген елдердегi
өндiрiс құралдарына салынатын инвестициялардың күрт өсуi салыстырмалы
тұрақтандырумен ауысты.
70-шi жылдардың соңында Батыста қойма процесiн, оның операциялық
құрамын, ұйымдастырылуын, техникалық және технологиялық қамтамасыз етiлуiн
өзгерткен таралы-орау революциясы аяқталды. Тасымалдау - қойма құрал-
жабдығын өндiру, тара мен ораудың жаңа түрлерi, қазiргi автоматтандырылған
қойма кешендерi кеңiнен дамыды, жүктердi тасымалдаудың контейнеризациясы
белсендi түрде енгiзiле бастады. Тара мен орауды стандарттаудың
дистрибутивтi көліктік логистикалық жүйелерiне орау мен паллеттердiң
стандартты мөлшерлi қатарларын енгiзу маңызды экономикалық әсер бердi [13].
80-90 жж. кезеңiн көліктік логистика бойынша ең белгiлi ғалымдар мен
мамандарының бiрi, АҚШ-тың Мичиган университетiнiң профессоры Дональд
Бауэрсонс ''көліктік логистикалық ренессанс'' кезеңi деп атады. Шынында
да, осы кезең iшiнде көліктік логистика теориясы мен практикасы алдыңғы
онжылдықта жасалғаннан асып, алға қадам басты.
Көліктік логистиканың тез дамуының басты идеясы минималды шығындармен
бизнестiң соңғы мақсатына жету үшiн сатып алулар – өндiрiс-дистрибьюция –
сатулар толық көліктік логистикалық торындағы фирманың көліктік
логистикалық функциялары мен оның көліктік логистикалық әрiптестерiн
максималды интегралдау болды.
Қарастырылып отырған тарихи кезеңде көліктік логистикалық шарықтау
феноменiн түсiндiретiн әлемдiк экономикада маңызды өзгерiстер болды.
Олардың негiзгiлерi мыналар:
- ақпараттық технологиялардың революциясы және персоналды
компьютерлердi енгiзу;
- рыноктарды ғаламдастыру;
- экономика инфрақұрылымын мемлекеттiк реттеудегi өзгерiстер;
- TQM философиясын жан-жақты тарату;
- серiктестiктiң және стратегиялық одақтардың өсуi;
- бизнестi ұйымдастырудағы құрылымдық өзгерiстер.
Микропроцессорлы техниканың жетiлдiрiлуi және оның дамушы елдер
экономикасының барлық салаларында кеңiнен қолданылуы ақпаратты-компьютерлiк
технологиялардағы нағыз революцияның болуына ықпал еттi. Электронды
формадағы ақпарат қазiргi рыноктық инфрақұрылымның маңызды компонентiне
айналды. Әлемдiк ақпараттық кеңiстiктiң қалыптасуы мәлiметтер базасы мен
банкiн, электронды мәмiлелер және электронды байланыстардың жүйелерi мен
стандарттарын құру мен дамытудың бағыттары бойынша жүрдi. Көліктік
логистиканың принциптерiн алға жылжыту үшiн электронды банк операциялары
жүйесiн құру (Халықаралық банкаралық SWIFT және SWIFT II жүйесi негiзiнде),
стандарттарының кинетикалық серiктестер арасында өзара ақпараттық iс-
әрекеттердi қолдау үшiн EDI (Electronic Data Inter-change) – электронды
мәлiмет алмасу – және EDI FACT (Electronic Data Interchange) – басқаруда,
сауда және
транспортта электронды ақпарат алмасу стандарттарын пайдалану
маңызды орын алады [1,24б.].
Бизнестегi көліктік логистикалық концепцияны жылжытуға тез дамушы
электронды байланыс рыногы да әсер еттi, соның iшiнде: ақпараттарды
хабарлау торлары, факсимильдi байланыс, пошта, телеконференциялар, көпшiлiк
пайдалануға болатын бағдарламалық қамтамасыз етудiң клирингхауздары және
т.б. Көліктік логистикалық серiктестер коммерциялық (Compu Serve, America
Online), сонымен қатар коммерциялық емес (Internet) жаппай ақпараттық
қызмет көрсету жүйелерiнiң мүмкiндiктерiн кеңiнен пайдалана бастады.
Көліктік логистиканың интегралды концепциясын қалыптастыруда және
бекiтуде анықтаушы орынды ақпараттық байланыс жүйелерi арқылы (мысалы,
спутниктiк телекоммуникациялық жүйелер) белгiлi бiр уақыт масштабында
алыстағы материалды ағымдарды әр уақытта бақылап отыру мүмкiндiгiн алады.
Сонымен бiрге, ақпараттық технологиялардың революциясы, тек материалды
емес, сонымен қатар жүретiн ақпараттық ағымдарды басқару қажеттiлiгi туралы
түсiнiктi күшейттi.
Әлемдiк экономиканы интеграциялау және бизнестi ғаламдастыру
халықаралық көліктік логистикалық жүйелердiң құрылуына әсер еттi.
Iрi батыс фирмалары ғаламдық стратегияларды дамытуға, яғни әлемдiк
рынок үшiн және арзан шикiзат, бөлшектер, еңбек ресурстарын табуға болатын
жерлерде өнiм өндiруге тырысты. ЕО елдерiнде және АҚШ-пен Канада арасында
болғандай дәстүрлi ұлттық, сауда, кеден және басқа да кедергiлердiң жойылуы
шекаралар арқылы тауарлардың, қызметтердiң және адамдардың еркiн өтуiне
әсер еттi және халықаралық көліктік логистикалық үйлесудiң мәнiн
күшейттi. Халықаралық аренада көліктік логистикалық белсендiлiк кешендi
болды, ал өндiрiстi және дистрибьюция орталықтарын орналастыру, көліктік
түрiн таңдау, қызмет түрiн, қорларды басқару әдiстерiн таңдау, байланыс
және ақпарат жүйелерiн жобалау сияқты мәселелер көліктік логистикалық
менеджменттiң жаңа дағдыларын талап еттi [5].
90-шы жылдардың басында көліктік логистика алдыңғы қатарлы орын алатын
халықаралық бағдарламалар мен жобалар белсендi түрде жасалып енгiзiле
бастады.
80-шi жылдардағы онжылдық оның алдындағы сенiмсiздiктi, күдiктi және
күрестiк бәсекелестiктi алмастырған iскерлiктегi одақтар мен альянстардың
тез өсуiмен сипатталады. Интегралды көліктік логистика концепциясының
арнасында iскерлiктегi әрiптестер дайын өнiм қорларын жоспарлауда және
басқаруда, тасымалдауда, жүктердi өңдеуде, сауданы ұйымдастыруда табысты
үйлестiрудiң жолдарын iздестiре бастады. Бiрлестiктердiң көптеген негiзгi
формалары көліктік логистикалық шығындарды қысқарту және тұтынушыларға
қызмет көрсету сапасын жақсарту мақсатында ұйымдастырушылық және
функцияаралық жоспарлауды, басқаруды жетiлдiру бағытында дамыды. Көптеген
көліктік логистикалық одақтар тасымалдауда, көтерме сауда және
дистрибьюция жүйелерiндегi маманданған дәстүрлi бәсекелестер арасында
құрылды [1,58б.].
Сонымен, көліктік логистикалық ренессанс кезеңiнде көптеген iскер
ұйымдары үшiн көліктік логистика бәсекелестiк күрестегi маңызды
стратегиялық құралдардың бiрi болды және алдыңғы қатарлы интегралды
көліктік логистиканың концепцияларын қолданған фирмалар рыноктағы өз
позицияларын бекiттi. Қазiргi сатыда болашақ көліктік логистикалық
концепцияның эволюциясына әсер еткен батыс рынок экономикасындағы негiзгi
тенденцияларға мыналар жатады:
- өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы;
- өнеркәсiптегi маманданудың тереңдеуi;
- бiрлестiктердi және менеджменттiң жаңа формаларын ұйымдастыруда
жаңа тәсiлдердi қажет ететiн сауда серiктестерiмен жаңа қарым-
қатынас;
- әлемдiк интеграциялық үрдiстердiң дамуы;
- iскерлiктiң барлық салаларында күшейген бәсекелестiк;
- жаңа ақпараттық-компьютерлiк технологияларды енгiзуден оларды
тиiмдi пайдалануға өтуi;
- жаңа өнiм түрлерiнiң өндiрiсiне тез өтуге мүмкiндiк беретiн икемдi
технологиялық құралдарды, жобалаудың автоматты жүйелерiн, икемдi
автоматталған және роботталған өндiрiстiң енгiзiлуi;
- қызмет көрсету өнеркәсiбiне көліктік логистика принциптерiн
енгiзудi күшейту.
Көліктік логистикалық зерттеулердегi басты назар бәсекелестiк
күрестегi артықшылықты құруға ауысты. Бәсекелестiк күшейген жағдайда
рынокта өз бәсекелестерiн табысты жеңу үшiн фирма икемдi және қозғалмалы
болуы тиiс, яғни бәсекелестiктiң маңызды факторы уақыт болып табылады.
Бұдан басқа, iскерлiктiң сыртқы ортасы кешендi және анықталмаған болып
келедi, бұл қалыптасушы көліктік логистикалық жүйелердiң жоғары деңгейлi
бейiмделуiн және тұрақтануын талап етедi.
Көліктік логистика ғылым ретiнде және азаматтық саладағы бизнес құралы
ретiнде ең алдымен АҚШ-та 1950-шi жылдардың басында қалыптаса бастады.
Көліктік логистика эволюциясы дамыған капиталистiк елдердегi нарықтық
қатынастардың тарихымен, эволюциясымен тығыз байланысты, iскерлiктегi
көліктік логистика терминiнiң өзi тек 70-шi жылдардың соңында ғана
қалыптасып, әлемде жаппай қолданыла бастады. Мiне, шамамен жарты ғасыр бойы
Батыста мамандар, ғалымдар, iскерлер арасында қарастырылып отырған
түсiнiктiң атауы және мазмұны бойынша талқылаулар әлi күнге дейiн
аяқталмаған. Көліктік логистика бойынша батыс әдебиеттерiн сараптай отырып,
мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген авторлар бiрдей көліктік
логистикалық қызметтердi баяндай отырып әр түрлi терминдердi қолданады.
Көліктік логистика терминiнiң ең көп кездесетiн синонимдерiнiң тiзiмi 1-
кестеде келтiрiлген .
Кесте 1 - Шетел әдебиеттерiнде кеңiнен қолданылатын көліктік
логистика терминiнiң синонимдерi
Термин атауы (ағылшын тiлiнде) Атаудың аудармасы
Physical distribution Физикалық бөлiну
Marketing logistics Маркетинг көліктік логистикасы
Materials management Материалды менеджмент
Logistics engineering Көліктік логистикалық инжинеринг
Industrial logistics Өнеркәсiптiк көліктік логистика
Business logistics Бизнес көліктік логистика
(коммерциялық көліктік логистика)
Logistical management Көліктік логистикалық менеджмент
Integrated logistics management Бiрiккен көліктік логистикадағы
менеджмент
Supply management Жабдықтау менеджментi
Logistics pipeline management Көліктік логистикалық арна
менеджментi
Distribution management Бөлу менеджментi
Supply chain management Көліктік логистикалық тiзбек
менеджментi (жабдықтау тiзбегi)
Time-based management Уақытқа негiзделген менеджмент
Integrated distribution Бiрiккен дистрибьюция
Supply chain logistics Жабдықтау тiзбегiнiң көліктік
логистикасы
Service response logistics Қызметке жауапты көліктік логистика
Integrated supply chain management Бiрiккен көліктік логистикалық
тiзбектегi менеджмент
Ескерту: [6,95б.] дереккөзі негізіде автор құрастырған
Бiздiң ойымызша, түрлi терминнiң қолданылуы зерттеушiнiң талғамына
байланысты және көліктік логистикалық процестiң жеке жақтарына көңiл бөлудi
қалауымен түсiндiрiледi. Бұл жағдайда көрсетуге болатыны физикалық бөлу
терминiнiң қолданылуы, ол Батыста 1970-шi жылдардың ортасына дейiн көліктік
логистика түсiнiгiнiң синонимi ретiнде қолданылып келдi, ал қазiргi уақытта
бiрiккен көліктік логистиканың кешендi функцияларының бiрiн бiлдiредi және
дистрибьюция терминiнiң синонимi болып табылады [4,69б.]. Көліктік
логистика бiршама жас және белсендi дамушы ғылым болып табылады. Оның
түсiнiктеме аппаратына және терминологиясына қатысты көптеген сұрақтар әр
уақытта нақты-ланып, жаңа мәнге ие болып, өзгерiп отырады. Осыған
байланысты көліктік логистика өткен тарихи жолды қарастыру, қазiргi
сатыдағы жағдайын бағалау және шетел мен бiздiң елдегi оның даму
перспективасын бағалау қызық.
Отандық және шетел экономикалық әдебиеттерiнде көліктік логистика
түсiнiгiнiң көптеген анықтамаларын кездестiруге болады, онда басқару
объектiсi материалдық ағымдармен шектелмейдi. Сондай-ақ банктiк көліктік
логистика, ақпараттық көліктік логистика сияқты бiрқатар басқа терминдер
пайда болды [2,94б.].
Көліктік логистиканы материалдық және олармен байланысты ақпараттық
ағымдарды басқарудың теориясы мен практикасы ретiнде қарастырады.
Материалды ағымдарды басқару, басқа кез келген объектiлердi басқару
сияқты, екi бөлiмнен тұрады:
- шешiм қабылдау;
- қабылданған шешiмдi жүзеге асыру.
Материалды ағымдарды басқару бойынша дәлелдi шешiмдер қабылдау үшiн
белгiлi бiр бiлiм қажет. Осы бiлiмдi жасайтын қызметтi көліктік логистикаға
жатқызуға болады; сәйкесiнше көптеген анықтамалар көліктік логистиканы
ғылым немесе ғылыми бағыт ретiнде пайымдайды: көліктік логистика -
материалдық ағымдардың тиiмдiлiгiн жоғарылатудың жаңа мүмкiндiктерiн
iздеумен тiкелей байланысты пәнаралық ғылыми бағыт.
Ғылым ретiнде көліктік логистика мынадай мiндеттер атқарады:
- сұранысты болжамдау және соның негiзiнде қорларды жоспарлау;
- өндiрiс пен көліктіктiң қажеттi қуаттылығын анықтау;
- материалды ағымдарды оңтайлы басқару негiзiнде дайын өнiмдi
бөлудiң ғылыми принциптерiн жасау;
- өндiрiс пунктiнде және тұтынушылардағы тиеу үрдiстерiн және
тасымалдау-қоймалау операцияларын басқарудың ғылыми негiздерiн
жасау;
- көліктік логистикалық жүйелердiң қызмет етулерiнiң түрлi
математикалық модельдерiнiң варианттарын құру;
- дайын өнiмдердi бiрлесiп жоспарлаудың, жабдықтаудың, өндiрiстiң,
қоймалаудың, өткiзудiң және тасымалдаудың әдiстерiн жасау және
т.б. бiрқатар мәселелер.
Ғылыммен алынған бiлiм материалды ағымдарды басқару саласында
дәлелденген шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк бередi. Қабылданған шешiмдердi
тәжiрибе жүзiнде жүзеге асыру үшiн нақты әрекеттер қажет. Сондықтан да
анықтамалардың басқа тобы көліктік логистиканы шаруашылық қызмет ретiнде
қарастырады: көліктік логистика - өндiрiс және айналыс сфераларындағы
материалды ағымдарды басқару болып табылатын шаруашылық қызметтiң бағыты
[4,132б.].
Көліктік логистиканың негiзгi объектiсi – iшкi материалды ағымдардың
схемасын, шикiзаттың алғашқы көздерiнен бастап соңғы тұтынушыға дейiн,
қарастырып өтейiк (1-сурет). Бұл схемадағы материалдар қозғалысының бүкiл
жолын екi үлкен учаскiге бөлуге болады:
- бiрiншi учаскiде өндiрiстiк-техникалық бағыттағы өнiмдер
қозғалады;
- екiншiде – халық тұтынатын бұйымдар.
Сурет 1 - Материалды және ақпараттық ағымдар арасындағы байланыс [3,45б.]
Тiзбек бойынша қозғалуына байланысты саналық құрамы өзгерiп отырады.
Ең алдымен, шикiзат көзi мен алғашқы өңдеушi кәсiпорын арасында, сондай-ақ
түрлi өндiрiстер арасында жаппай бiртектi жүктер қозғалады. Тiзбектiң
соңында материалды ағымдар тұтынуға дайын әр түрлi тауарлар ретiнде
көрiнедi. Кейбiр өндiрiс орындары iшiнде материалды ағымдар бар. Мұнда
цехтар арасында немесе цехтардың iшiнде түрлi бөлшектер, жартылай
фабрикаттар, дайындамалар орын ауысып отырады.
Көліктік логистикалық процесс кезiнде материалдық ағым кәсiпорынға
дейiн жеткiзiлiп, қойма және өндiрiстiк учаскiлер тiзбегi арқылы оның
тиiмдi жылжуы ұйымдастырылады, содан соң дайын өнiм тұтынушыға оның
тапсырысына сәйкес жеткiзiледi.
Түрлi сапалы материалды ағымдарды басқару бойынша аталған қызмет
түрлерi көліктік логистиканың мазмұнын құрайды, оны көліктік логистикалық
терминологиялық сөздiк былайша анықтайды: көліктік логистика (logistics) –
шикiзат пен материалдарды өндiрiстiк кәсiпорынға дейiн жеткiзу үрдiсiнде,
тұтынушының талаптарына сәйкес дайын өнiмдердi тұтынушыға дейiн жеткiзу
үрдiсiнде жүргiзiлетiн материалды және материалдық емес операцияларды,
тасымалдауды, қоймалауды басқару, жоспарлау және бақылау туралы ғылым.
Бұл анықтама, оның мазмұнына сәйкес, көліктік логистиканы ғылым
ретiнде пайымдайды. Шаруашылық қызмет ретiнде көліктік логистика келесi
анықтамада ұсынылған: көліктік логистика – жабдықтаушыға ақша төлеген
кезден бастап тұтынушыға дайын өнiмдi жеткiзгенi үшiн ақша алу мезетiне
дейiнгi шаруашылық айналымдағы шикiзаттың, бөлшектердiң және дайын
өнiмдердiң қозғалысын және сақталуын басқару үрдiсi.Көліктік логистика
түсiнiгiн осылай пайымдау көбiнесе шетел әдебиетiнде кездеседi [3,56б.].
Материалды ағымдарды басқарудың негiзгi объектiсi ретiнде бөлiп
қарастыру экономикалық үрдiстердi жеңiлдетедi. Бiрақ мұндай жеңiлдiк
жүктердiң қозғалысын, шикiзаттың бiрiншi көзiнен бастап барлық аралық
үрдiстер арқылы соңғы тұтынушыға жеткенге дейiн iштей бақылаудың
мақсаттарын қоюға және оны шешуге мүмкiндiк бередi. Бiрқатар факторлардан
абстракциялау және зерттеу мен басқарудың негiзгi объектiсi ретiнде
материалды ағымдарды бөлiп қарастыру үлгiлеу есептерiнiң шамаларын қысқарта
отырып, iшкi көліктік логистикалық тiзбектердi жобалауға, олардың жүру
тәртiбiн зерттеуге және болжамдауға мүмкiндiк бередi, сондай-ақ
экономикалық үрдiстердi ресми зерттеуге жаңа мүмкiндiктер ашады.
Жоғарыда көліктік логистиканың пайда болу тарихын зерттеп, оның ғылым
ретiнде қалыптасу эволюциясын, көліктік логистиканың мән-мағынасын жан-
жақты қарастырып кеткен болатынмыз. Көліктік логистика - жабдықтаушыға
ақша төлеген кезден бастап тұтынушыға дайын өнiмдi жеткiзгенi үшiн ақша алу
мезетiне дейiнгi шаруашылық айналымдағы шикiзаттың, бөлшектердiң және дайын
өнiмдердiң қозғалысын және сақталуын басқару үрдiсi. Көліктік логистикалық
әдiстердi қолдана отырып қандай экономикалық, әлеуметтiк, саяси және тағы
басқа артықшылықтарға жетуге болатындығын төменде қарастырып өтемiз.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, көліктік
логистика атты жаңа ғылыми практикалық ағым пайда болып, белсендi түрде
даму үстiнде. Бұның барлығы көліктік логистикалық бағыттың капиталистiк
елдер экономикасында дамып, елеулi нәтиже беруi арқасында. Көліктік
логистика көптеген IBM, Proctor&Gamble, General Motors, Ford Motors,
Johnson&Johnson атты корпорациялардың бизнес құралына айналды.
2. Көліктік логистиканы қолданудың тиiмдiлiгi
Қазiргi бизнесте көліктік логистика стратегиялық маңызды орынға ие.
Осы салада табысқа жеткен көптеген мамандардың компания басшылығындағы
жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны кездейсоқ емес. Бизнес тұрғысынан
қарағанда көліктік логистика деген корпоративтi мақсатқа барлық
ресурстардың оңтайлы шығындарымен жету үшiн материалды және басқа да
(ақпараттық, қаржы, қызмет) ағымдарын тиiмдi басқару. Қазiргi уақытта
алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік логистиканың дәстүрлi функционалды
салалары стратегиялық инновациялық (жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы
ақпараттық-компьютерлiк платформа негiзiн-де бiрiктi. Бизнес практикасына
көліктік логистикалық менеджмент әдiстерiн енгiзу көптеген фирмаларға
өндiрiстегi, жабдықтаудағы және өткiзудегi өнiмнiң барлық қор түрлерiн
қысқартуға, айналым капиталының айналымдылығын жеделдетуге, өндiрiстiң
өзiндiк құнын төмендетуге, бөлуге тиiстi шығындарды төмендетуге, тауарлар
және қызметтермен тұтынушылардың толық қанағаттандырылуын қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi.
Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған көліктіктi,
қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпа-ратты жүйелердiң
ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т. б. жатады. Аталған әрбiр
функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік
логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік
логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару
[3,98б.].
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды
жағы болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық өмiрдiң
маңызды функциялары-ның бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк және
сауда жүйелерiнiң тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам
икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Шет елдердiң көпшiлiгiнде көліктік логистикалық ассоциациялар,
ұйымдар мен қоғамдастықтар құрылып, тиiмдi қызмет етiп отыр. Көліктік
логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым мен бизнес
сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы онжылдықта тез
дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк, сауда, көліктік
және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте маңызды, себебi ол
бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық кеңiстiкке
интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Қазiргi таңда Қазақстандағы көліктік логистиканың дамуы нарық заңдары
мен қағидаларынан туындағандай көліктік логистиканы игеру және оны
кәсiпорындағы басқару жүйесiмен бiрiгуi нарықтық экономиканың даму
деңгейiн көрсетедi.
Нарықтағы қатаң бәсеке, халықтың төлем кабiлеттiлiгiнiң төмендiлiгi,
кәсiпорынның айналым кұралдарының жеткiлiксiздiгi, өндiрiстiк шығындардың
үнемi өсуi отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн төмендетiп, өткiзудi
қиындатуда [13,36б.].
Әрбiр кәсiпорынның нарыққа дұрыс қадам жасау үшiн көліктік логистика
ауадай қажеттi нәрсе, бiрақ бұл көліктік логистика өз бетiнше кешендi сала
ретiнде қызмет етедi деп айту қиын, себебi кәсiпорынға көліктік
логистиканы жүргiзу беймәлiм белгiсiз зат, оны қалай өткiзу, қалай
жоспарлау, қандай әдiс қолдану деген сұрақтар туындайды бұл сауалдардың әр
бiрi өз бетiнше тағыда сұрақтар туғызады, ал осының бәрiн дұрыс қолданбауы
нақты мәлiметтердiң бетiн ашпайды, яғни сондықтан нарықтағы кәсiби
маманданған көліктік логистиканы жүргiзумен айналысатын ұйымдарға жүгiну
дұрыс шешiм болады.
АҚШ компанияларының 75%-ында осындай көліктік логистикалық
бөлiмшелері бар және онда маркетологтар, статистер, бағдарламашылар,
әлеуметтанушылар, психологтар жұмыс iстейдi сондықтан бұл команиялар
нарықтық бәсекеге жақсы бейiмделген [5,127б.].
Шикiзаттың бiрiншi көзiнен өндiрiстiк, тасымалдау және делдалдық звено
тiзбегi арқылы соңғы тұтынушыға жылжи отырып, материалды ағымдардың құны
өсiп отырады. Ұлыбританияда жүргiзiлген зерттеулер көрсеткендей, соңғы
тұтынушыға жеткен өнiм құнының 70%-дан астамы сақтаумен, тасымалдаумен,
ораумен және материалды ағымдардың қозғалысын қамтамасыз ететiн басқа да
операциялармен байланысты шығындар құрайды.
Тауардың соңғы бағасында көліктік логистикаға кеткен шығындар үлесiнiң
көптiгi материалды ағымдарды басқаруды оңтайландыруда шаруашылық жүргiзу
субъектiлерiнiң экономикалық көрсеткiштерiн жақсартудың қандай резервтерi
бар екенiн көрсетедi.
Материалды ағымдарды басқаруда көліктік логистикалық тәсiлдi
қолданудың экономикалық әсерiнiң басты қосылғыштарын қарастырып өтейiк.
Өндiрiс және айналым салаларында көліктік логистиканы қолдану келесiдей
мүмкiндiктер бередi:
- материалды ағымдар қозғалысының бүкiл жолындағы қорларды
төмендету;
- көліктік логистикалық тiзбек бойындағы тауарлар қозғалысының
уақытын қысқарту;
- тасымалдау шығындарын төмендету;
- қол еңбегiнiң шығындарын және жүк операцияларының сәйкес
шығындарын қысқарту.
Экономикалық әсердiң көп бөлiгi материалды ағымдар қозғалысының бүкiл
жолындағы қорларды қысқарту есебiнен жүзеге асады. Европалық өнеркәсiп
ассоциациясының мәлiметтерi бойынша, материалды ағымдардың iштей бақылануы
материалды қорлардың 30-70%-ға қысқаруын қамтамасыз етедi (АҚШ-ң өнеркәсiп
ассоциациясының мәлiметтерi бойынша, қорлардың төмендеуi 30-50% шамасында
болады).
Қорларды оңтайландырудың жоғары маңыздылығы келесiмен түсiндiрiледi:
- көліктік логистикаға кететiн шығындардың жалпы құрылымында
қорларды ұстауға кететiн шығындар 50%-ды құрайды, оның iшiне
басқару аппаратына кететiн шығындар, сондай-ақ тауарлардың
бұзылуынан немесе ұрлануынан болған жоғалтулар кiредi;
- кәсiпорынның айналым капиталының көп бөлiгi қорларға бөлiнедi
(кәсiпорынның барлық активтерiнiң 10-нан 50%-ға дейiн);
- қорларды құруға кететiн өндiрiстегi шығындар, жалпы шығындар
көлемiнiң 25-30%-на дейiн құрайды.
Көліктік логистиканы пайдаланудағы қорлардың қысқаруы көліктік
логистикалық үрдiстерге қатысушылардың iс-әрекеттерiнiң өзара
келiсулерiнiң жоғары дәрежесi есебiнен, жеткiзу сенiмдiлiгiнiң жоғарылауы
есебiнен, қорларды дұрыс бөлу есебiнен, сондай-ақ басқа да бiрқатар
себептер есебiнен қамтамасыз етiледi.
Көліктік логистиканы пайдаланудың экономикалық әсерiнiң келесi
құраушысы тауардың көліктік логистикалық тiзбек бойында қозғалу уақытының
қысқаруы есебiнен құралады. Бүгiнгi таңда қоймалауға, өндiрiстiк
операцияларға және жеткiзуге кететiн уақыт шығындарының үлесi орташа 2-ден
5%-ға дейiн құрайды [13,89б.].
Сонымен, айналым уақытының 95%-нан астамы көліктік логистикалық
операцияларға тиесiлi болып отыр. Бұл құраушының қысқаруы капитал айналымын
жеделдетуге, сәйкесiнше уақыт бiрлiгiнде алынатын пайданы өсiруге, өнiмнiң
өзiндiк құнын төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Көліктік логистиканы қолданудың экономикалық әсерi, сондай-ақ
тасымалдау шығындарын төмендетуден де пайда болады. Көліктіктiң қозғалу
маршруттары оңтайландырылады, тәртiптерi келiсiледi, бос қозғалыстар
қысқарады, көліктіктi пайдаланудың басқа көрсеткiштерi жақсарады.
Жоғарыда айтылғандай, көліктік логистикалық тәсiл жүк өңдеушi
жүйелердiң техникалық жабдықталу салаларындағы тауар қозғалысының
қатысушыларының жоғары келiсу дәрежесiн бiлдiредi. Көліктік логистикалық
тiзбектiң барлық звеноларындағы бiр типтес механизациялау құралдарын
қолдану, бiрдей ыдысты, жүк өңдеудiң сәйкес технологиялық әдiстерiн
пайдалану көліктік логистиканы қолданудың келесi экономикалық әсер
құраушысын құрайды - қол еңбегiнiң шығындарын және жүк операцияларының
сәйкес шығындарын қысқарту.
Көліктік логистикалық тәсiл материал өткiзушi жүйенiң қызмет етуiнiң
басқа да көптеген көрсеткiштерiн жақсарту үшiн жағдай жасайды, өйткенi оның
жалпы ұйымдастырылуы жетiлдiрiледi, жеке звенолардың өзара байланысы
жоғарылайды, басқару жақсарады.
Көліктік логистиканы пайдаланғандағы экономикалық әсер жиынтығы
аталған көрсеткiштердi жақсартудан алынатын әсердiң сомасынан асады. Бұл
көліктік логистикалық ұйымдастырылған жалпы жүйелердiң интегративтi
қасиеттерiнiң пайда болуымен түсiндiрiледi, яғни жалпы жүйеге тән, бiрақ
оның элементтерiне жеке-жеке тән емес қасиеттер [3,135б.].
Көліктік логистикалық жүйелердiң интегративтi қасиеттерi бұл
жүйелердiң көліктік логистиканың алты ережесi деп аталатын соңғы мақсатты
жүзеге асыру қабiлеттiлiгiн бiлдiредi. Көліктік логистиканың алты ережесi:
- жүк - керектi тауар;
- сапа - қажеттi сапада;
- саны - қажеттi көлемде;
- уақыт - қажеттi уақытта жеткiзiлуi тиiс;
- орын - керектi орынға;
- шығындар - минималды шығындармен.
Көліктік логистикалық iс-әрекеттiң мақсаты жүзеге асырылды деп санауға
болады, егер осы алты шарт орындалса, яғни қажеттi тауар қажеттi көлемде
қажеттi сапада керектi уақытта керектi жерде минималды шығындармен
жеткiзiлген болса.
Материалды ағымдарды басқару бойынша қызметтi, өндiрiстiк, сауда
және басқа да шаруашылық қызмет түрлерi сияқты, оның экономикалық дамуының
ерте кезеңiнен бастап адамдар жүргiзетiн. Көліктік логистиканың жаңалығы,
ең алдымен, түрлi шаруашылық қызметтердің арасындағы артықшылықтың
материалды ағымдарды басқару бойынша қызметтерге ауысуында. Кәсiпкерлер тек
жақында ғана экономикадағы шикiзат, бөлшектер және дайын өнiмнiң
қозғалуының барлық сатыларын iштей бақылаудың тиiмдiлiктi жоғарылатуда
қандай потенциалы бар екенiн бiлдi.
Көліктік логистиканың концепциялары материалды ағымдарды оңтайландыру
арқылы шаруашылық қызметтердi жетiлдiруге тиiстi көзқарастар жүйесi болып
табылады.
Материалды ағымдарды басқару құрылатын негiзгi, конструктивтi принцип
жүйелiлiк принципi болып табылады. Ол бiрыңғай процесс үрдiсi ретiнде сатып
алуларды жүргiзу, ұйымдастыру, сақтау, өндiрiс, өткiзу және тасымалдауды
бiлдiредi [1,165б.].
Экономикадағы материалды ағымдар көптеген қатысушылардың қызметтерiнiң
нәтижесiнде пайда болады, ол қатысушылардың әрқайсысының өз мақсаттары бар.
Егер қатысушылар бiрлесiп, басқару объектiсiн - iштей материалды ағымдарды
- рационализациялау мақсатында өз iс-әрекеттерiн келiсiп жасаса, онда
олардың барлығы маңызды экономикалық ұтыс алады.
Материалды ағымдарды рационализациялау тек бiр кәсiпорын немесе оның
бөлiмшесiнiң шеңберiнде ғана мүмкiн болады. Бiрақ максималды әсердi тек
шикiзаттың алғашқы көзiнен соңғы тұтынушыға дейiнгi жолда, жиынтық
материалды ағымдарды оңтайландыра отырып немесе оның жеке маңызды
учаскiлерiн оңтайландыра отырып алуға болады. Бiрақ материал өткiзушi
тiзбектердiң барлық звенолары, яғни макрокөліктік логистикалық және
микрокөліктік логистикалық жүйелердiң барлық элементтерi бiрыңғай
құрылған механизм ретiнде жұмыс iстеуi қажет. Бұл мәселенi шешу үшiн
техниканы таңдауға, материал жылжитын түрлi учаскiлердегi өзара үйлескен
технологиялық үрдiстердi жобалауға және қарама-қайшы экономикалық
мүдделердiң үйлесу мәселелерiне және де материалды ағымдарды ұйымдастыруға
байланысты басқа мәселелерге жүйелiк тұрғыдан қарау қажет [8,56б.].
Материалды ағымдарды басқаруға жүйелiк тұрғыдан қарау мәселелерi
толығынан төменде қарастырылады.
Көліктік логистиканың бастапқы жағдайына (принципiне) жүйелiкпен қатар
мыналар жатады: кешендiк, ғылыми, нақтылық, конструктивтiк, сенiмдiлiк және
варианттылық.
Аталған көліктік логистика принциптерiн қысқаша сипаттап өтейiк:
Кешендiк:
- нақты жағдайларда ағымдардың қозғалысын жүргiзу үшiн барлық
қамтамасыз ету түрлерiн (дамыған инфрақұрылым) қалыптастыру;
- ресурстар мен өнiмдер қозғалысының тiкелей және оқшауланған
қатысушылардың iс-әрекеттерiн үйлестiру;
- фирмалардың көліктік логистикалық құрылымының алдында тұрған
мәселелердiң орындалуына орталықтан бақылауды жүргiзу;
- тауар тiзбегi бойынша фирмалардың сыртқы әрiптестермен тығыз
бiрлесiп қызмет жасауға ұмтылуы және фирманың түрлi бөлiмшелерi
арасында және iшкi қызмет шеңберiнде берiк байланыс орнатуға
ұмтылыс.
Ғылымилық:
- ағымды басқарудың барлық сатыларында, жоспарлаудан талдауға
дейiн, есептiк бастаманы күшейту, ағымдар қозғалысының
траекториясының барлық параметрлерiнiң толық есебiн жүргiзу;
- бiлiктi кадрлардың мәртебесiн фирманың көліктік логистикалық
құрылымының ең маңызды ресурсы деп тану.
Нақтылық:
- техникалық, экономикалық және басқа да талаптарға сәйкес,
ағымдар қозғалысының мақсаты ретiнде нақты нәтиженi дәл анықтау;
- қозғалысты барлық ресурстардың ең аз шығындарымен жүргiзу;
- жұмыс нәтижесi алынған пайдамен есептелетiн, есептiк-
калькуляциялық бөлiмшелер немесе құрылымдық органдар тарапынан
көліктік логистиканы басқару.
Конструктивтiлiк:
- ағымды диспетчеризациялау, ағым объектiсiнiң қозғалысын және
өзгерiсiн үзiлiссiз бақылап отыру және оның қозғалысын тез арада
дұрыстап отыру;
- тауарлардың тасымалдануының, және де материалды-техникалық
қамсыздануының барлық операцияларының бөлшектерiн анықтау.
Сенiмдiлiк:
- қозғалыстың қауiпсiздiгiн және тоқтаусыздығын қамтамасыз ету,
ағым қозғалысының траекториясын қажет жағдайда өзгерту үшiн
байланыс пен техникалық құралдарды резервтеу;
- қозғалысты басқарудың, және де қозғалудың қазiргi техникалық
құралдарын кеңiнен пайдалану;
- ақпарат келудiң жоғары жылдамдығы мен сапасы және оны өңдеудiң
жоғарғы технологиялары.
Варианттылығы:
- фирманың сұраныс ауытқуларына және басқа да сыртқы ортаның
әсерiне икемдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектiлiгi және оны зерттеуге деген қызығушылықтың
артуы көліктік логистикалық әдiстi қолдануды ашатын материал өткiзушi
жүйелердiң тиiмдi қызмет етуiн жоғарылататын потенциалды мүмкiндiктерiмен
түсiндiрiледi. Көліктік логистика шикiзат пен жартылай фабрикаттарды сатып
алу мен дайын өнiмдi тұтынушыға жеткiзгенге дейiнгi уақыт аралығын
қысқартуға мүмкiндiк бередi, материалды қорлардың күрт қысқаруына әсер
етедi. Көліктік логистиканы қолдану ақпарат алу үрдiсiн жеделдетiп, қызмет
көрсету деңгейiн жоғарылатады. Көліктік логистикаға деген отандық
ғалымдардың, жоғарғы оқу орындарының оқытушыларының, ғылыми-техникалық
жұмысшылардың, өнеркәсiп және көліктік кәсiпорындарының менеджерлерiнiң,
инженерлер мен бизнесмендердiң қызығушылығы тек отандық экономика үшiн жаңа
және айтуға ыңғайсыз терминмен ғана емес, сондай-ақ өнеркәсiбi дамыған
елдер экономикасында көліктік логистикалық әдiстi қолдану арқасында
алынған әсерлi нәтижелерiмен түсiндiрiледi.
Шетел тәжiрибесi көрсеткендей, қазiргi бизнесте көліктік логистика
стратегиялық маңызды орынға ие. Осы салада табысқа жеткен көптеген
мамандардың компания басшылығындағы жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны
кездейсоқ емес. Қазiргi уақытта алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік
логистиканың дәстүрлi функционалды салалары стратегиялық инновациялық
(жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы ақпараттық-компьютерлiк платформа
негiзiн-де бiрiктi. Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған
көліктi, қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпаратты
жүйелердiң ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т.б. жатады. Аталған
әрбiр функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік
логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік
логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару.
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды
элементi болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық
өмiрдiң маңызды функцияларының бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк
және сауда жүйелерi тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам
икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Көліктік логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым
мен бизнес сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы
онжылдықта тез дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк,
сауда, көліктік және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте
маңызды, себебi ол бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық
кеңiстiкке интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Өнеркәсiбi дамыған мемлекеттердiң экономикалық әдебиетiнде көліктік
логистикалық мәлелердiң алатын орны маңызды және оның дамуын зерттеуге
көптеген еңбектер арналған.
Көліктік логистиканың тәжiрибелi тәсiлдердi және ғылыми көзқарасты
талап етуi Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшуiнiң бастауымен сай
келдi. Отандық бизнестегi көліктік логистикалық көзқарастың
мүмкiндiктерiн және қарқынын бүгiнгi күнгi Қазақстандағы әлеуметтiк-
экономикалық, саяси жағдайдан және экономикалық реформалар қадамының
болжамынан бөлiп-жарып қарауға болмайды.
Бизнес практикасына көліктік логистикалық менеджмент әдiстерiн
енгiзу көптеген фирмаларға өндiрiстегi, жабдықтаудағы және өткiзудегi
өнiмнiң барлық қор түрлерiн қысқартуға, айналым капиталының айналымдылығын
жеделдетуге, өндiрiстiң өзiндiк құнын төмендетуге, бөлуге тиiстi шығындарды
төмендетуге, тауарлар және қызметтермен тұтынушылардың толық
қанағаттандырылуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Дипломдық жұмысының мақсаты – отандық кәсiпорындардың дамуында
көліктік логистикалық әдiстердi қолдану қажеттiлiгiнiң теориялық және
практикалық негiздеу болып табылады.
Жұмысты жазу барысында жұмыстың мақсатына жету үшiн келесiдей
мiндеттер белгiленген:
- көліктік логистика тарихын, эволюциясын, ұғымы мен мазмұнын ашу;
- көліктік логистика әдiстемелерiн, оны қолданудағы экономикалық
тиiмдiлiгiн толықтай ашу, тұжырымдама келтiру;
- Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму жағдайы
және болашағын қарастыру, Қазақстан Темiр жолы АҚ
кәсiпорнындағы көліктік логистиканы талдау;
- Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындарында көліктік
логистиканы жетiлдiру жолдары бойынша ұсыныстар келтiру.
Дипломдық жұмысының зерттеу объектiсi – Қазақстан Республикасының
кәсiпорындары болып табылады.
Жұмыстың тақырыбына қатысты қарастырылатын мәселелер жан-жақты
талданып көрсетiлген.
Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспеде бұл тақырыпты таңдап алудағы себептерi, тақырыптың
өзектiлiгi, оны зерттеудегi мақсаттары аталып, әр тарауда қолданылған
әдебиеттер және баспасөз материалдары көрсетiлiп кетедi.
1-бөлiмде көліктік логистика тарихы, эволюциясы, ұғымы мен мазмұны,
әдiстемелерi, экономикалық тиiмдiлiгi кеңiрек қарастырылады.
2-бөлiмде Қазақстан Республикасындағы көліктік логистиканың даму
нарығының жағдайы мен болашағы, Қазақстан Темiр Жолы АҚ кәсiпорындарының
iс-әрекетiн жан-жақты талданып, Қазақстан Республикасы кәсiпорындарында
көліктік логистиканы жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Қорытынды бөлiмде зерттелген мәселелер төңiрегiнде көліктік логистика
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру, тәжiрибедегi мәселелерiн шешу жолдарын
көрсетiп, ұсыныстар келтiрiлген.
1 Көліктік логистиканың теориялық аспектiлерi
1.1 Көліктік логистика түсiнiгi және оның даму тарихы
Практикалық көліктік логистиканың пайда болу және даму тарихы көне
заманнан басталады. Гамбург университетiнiң профессоры Г.Павеллектiң
айтуынша, тiптi Рим империясының кезеңiнде логистер немесе логистиктер
деген мәртебесi бар қызметкерлер болған. Олар азық-түлiк өнiмдерiн бөлумен
айналысқан. Бiздiң дәуiрдiң бiрiншi мыңжылдығында бiрқатар елдердiң әскери
лексиконында көліктік логистиканы қарулы күштердi материалды ресурстармен
қамтамасыз ету және олардың қорларын сақтау бойынша қызметпен
байланыстырған. Мысалы, византийлiк патша VI Леон (б.з.865-912ж.ж.) кезiнде
көліктік логистиканың мiндеттерiне әскердi қаруландыру, оларды әскери
мүлiкпен қамтамасыз ету, олардың қажеттiлiктерiн уақтылы қарайластыру
жатады деп есептелген.
Дарынды әскер басшылары қажет уақытта және керектi орыннан табылған
қару-жарақтың, отынның, азық-түлiк пен әскер жарағының жеңiске жетуде
қаншалықты маңызды роль атқаратындығын әр уақытта түсiнген. Адамзат
тарихындағы бүкiл соғыстар әскерлердi жабдықтаудың ұйымдастырылуына
байланысты жеңiлiп немесе жеңiске ұшырап отырған.
Көліктік логистикалық әдiс Екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде,
әсiресе американдық әскерлерде кеңiнен қолданылды. Әскери өнеркәсiптiң,
тылдағы және фронттағы жабдықтау базалары мен көліктіктiң нақты бiрлескен
iс-әрекетi американдық әскердi қажеттi мөлшерде қару-жарақпен, жанар-жағар
май материалдарымен және азық-түлiкпен уақтылы және жүйелi түрде қамтамасыз
етуге мүмкiндiк жасады [1,54б.].
Үлкен ағылшын-орыс сөздiгi бүгiнгi таңда да logisties сөзiн - әскери
тыл және жабдықтау; материалды-техникалық қамтамасыз ету; тыл жұмысын
ұйымдастыру және жүргiзу деп аударып жүр.
Философиялық энциклопедияда көліктік логистиканың мынадай
түсiнiктемесiн табуға болады: Көліктік логистика гректiң logistike
сөзiнен алынған – есептеу, пайымдау өнерi. Ежелгi гректерде есептеу және
геометриялық өлшеу өнерi, яғни теориялық математикаға қарсы қойылатын
практикалық арифметика көліктік логистика деп аталады. Осы мағынада бұл
термин Батыс Европада XVII ғасырға дейiн қолданылған. Бiрақ Лейбниц (немiс
ағартушы-энциклопедисi, философы) көліктік логистиканы calculus
ratiocinator (ой қорытындыларын есептеу) үшiн синоним ретiнде қолданған.
1904 жылы Женевадағы Халықаралық философиялық конгресте бұл термин
математикалық логиканы белгiлеу үшiн ұсынылды.
Әдебиеттерде оның басқа да қолданылуы кездеседi: Рассел және оның
мектебi ұсынған логика кезеңi басқаша логицизм деп аталған (математиканы
оны логикаға қиыстыру арқылы түсiндiруге тырысатын математиканың
философиялық проб-лемалар саласындағы бағыты). Көліктік логистиканы
логикамен, яғни абстрактiлi ойлау сатысындағы әлемдi танудың заңдары,
формалары және тәсiлдерi туралы ғылыммен шатастыруға болмайды.
Көліктік логистика бойынша бiрiншi ғылыми еңбектердi шығарушы ретiнде
XIX ғасырдың басындағы француз әскери маманы Джоминидi атауға болады, ол
көліктік логистикаға мынадай анықтама берген: көліктік логистика -
әскерлердi маневрлеудiң практикалық өнерi. Ол көліктік логистикаға тек
тасымалдау ғана емес, сондай-ақ жоспарлау, басқару және жабдықтау
мәселелерi, әскерлердi орналастыру жерлерiн анықтау, сонымен қатар көпiр,
жол және т.б. салу мәселелерi жатады деп пайымдаған. Көліктік логистика
әскери ғылым ретiнде тек XIX ғасырдың ортасында ғана қалыптасты. Көліктік
логистика - дегенiмiз материалдық ағымдардың тиiмдiлiгiн жоғарлатдың жаңа
мүмкiндiктерiн iздеумен тiкелей байланысты пәнаралық ғылыми бағыт [2,32б.].
Көліктік логистика - бұл шикiзатты сатып алу орнынан соңғы тұтыну
орнына дейiн материалды және сонымен байланысты ақпараттық ағымдардың
қозғалысын қамтамасыз ететiн, тасымалдау және қоймалау бойынша барлық
қызметтердi жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау.
Көліктік логистика – шығындар тұрғысынан тиiмдi және үнемдi
материалдарды, жартылай фабрикаттарды және дайын өнiмдердi сақтау және
тасымалдау операцияларын, сондай-ақ солармен байланысты клиенттердiң
талаптарына сәйкес өндiрiс орнынан тұтыну орнына тауарларды жеткiзу
жөнiндегi ақпараттарды жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау туралы ғылым.
Көліктік логистика дамуының тағы бiр бағыты – экономикалық, мұнда
көліктік логистика деп шаруашылық жүргiзудiң ғылыми-практикалық бағыты,
яғни өндiрiс және айналым сфераларындағы материалды және олармен байланысты
ақпараттық және қаржы ағымдарын тиiмдi басқару түсiндiрiледi.
Экономикада көліктік логистиканың кең қолданылуы 60-70–шi жылдарға
келедi және байланыс технологиялары саласындағы жетiстiктермен байланысты.
Шикiзат, бөлшектер мен дайын өнiмдердiң қозғалысының барлық сатыларын iштей
бақылау мүмкiндiгi материалды ағымдарды басқарудың дәстүрлi үлгiсiндегi
жiберiлетiн үлкен шығындарды айқын байқауға мүмкiндiк бердi. Экономикада
көліктік логистиканы қолданудан алатын экономикалық ұтыс тауарларды жылжыту
саласында әрiптестердi бiрлестiктерге бейiмдеуге әсер еттi.
Көліктік логистиканың практикалық потенциалын алғашқы болып
американдық мамандар Пол Конверс және Питер Дракер түсiндi. Олар оның
потенциалды мүмкiндiктерiн шығындарды үнемдеудiң соңғы шегi және
экономиканың танылмаған материгi ретiнде анықтады. Кейiннен олардың
көзқарастарын көптеген теоретик-логистиктер бөлiстi. М. Потер, Д. Стон және
басқа да осылар сияқты американдық зерттеушiлердiң айтуынша, көліктік
логистика өзiнiң дәстүрлi тар анықтамасының шекарасынан шықты және фирманың
жоспарлауы мен стратегиялық басқаруында маңызды орын алады [2,43б.].
Көліктік логистика түсiнiктерiндегi белгiлi бiр айырмашылықтарға
қарамастан, олардың екеуi де жалпы және айрықша белгiлерi: үйлесiмдiлiк,
рационалдық және дәл есептеудi бөлiп көрсетедi.
1-суретте шет елдегi көліктік логистика эволюциясы, материалды, сондай-
ақ онда кездесетiн ақпарат және қаржы ағымдарын басқарудың теориясы мен
практикасы бойынша берiлген, яғни шикiзаттардың, материалдардың және дайын
өнiмдердiң айналым үрдiсiмен байланысты, оларды жабдықтаушылардан өндiрушi-
кәсiпорындарға және соңғылардан талаптарға сәйкес соңғы тұтынушыларға дейiн
жеткiзумен байланысты барлық кешендi мәселелердiң шешiлуi берiлген.
ХХ ғ. көліктік логистикасының генезисiнде бiрнеше тарихи сатыларды
бөлiп көрсетуге болады.
20-жылдардан 50-жылдардың басына дейiнгi кезеңдi фрагментаризация
кезеңi деп атауға болады, бұл кезде көліктік логистика идеясы жалпы
шығындарды төмендету және бизнестегi материалды ағымдарды басқарудың
интегралды құралы ретiнде талап етiлмеген. Сонымен бiрге 50-шi жылдарға
дейiн кейбiр көліктік логистикалық функциялар құрамдас шығындарды
төмендету тұрғысынан маңызды болған, мысалы, өндiрiсте, тасымалдауда,
қоймалауда және т.б. Дегенмен, жалпы экономикалық жағдайлар, технология мен
менеджменттiң даму деңгейi көліктік логистика феноменiнiң пайда болуына
ықпал етпедi.
Қарастырылып отырған кезеңде, онда болашақта көліктік логистикалық
концепция енгiзудiң алғышарты қалыптасқандығымен маңызды. Оған
төмендегiлердi жатқызуға болады:
- тауарлардың өткiзудi ұйымдастыру жүйелерiндегi қорлар мен
тасымалдау шығындарының өсуi;
- транспорт тарифтерiнiң өсуi;
- маркетинг концепциясының пайда болуы және тез таралуы;
- әскери көліктік логистиканың теориясы мен практикасының дамуы.
Осы кезеңде маркетинг бойынша бiрқатар еңбектер шықты, оларда
маркетингтiң құрамдас бөлiгi ретiндегi физикалық бөлудiң табиғаты ашылды,
оның тауарларды өткiзудiң тиiмдiлiгiн ұйымдастырудағы және жоғарылатудағы
оның ерекше орны көрсетiлген.
Әлемдiк экономиканың өндiрушi рыногынан сатып алушы рыногына бiрте-
бiрте өту салдары ретiндегi маркетинг концепцияның қалыптасуы бизнестегi
көліктік логистиканың пайда болуын түсiндiретiн маңызды фактор болып
табылады [1,65б.].
Қарастырылып отырған тарихи уақыт мезетiндегi алғашқы көліктік
логистикалық ұйымдар мен бiрлестiктердiң пайда болуын айта кету қажет. АҚШ-
тағы және әлемдегi ең ежелгi ұйым сатып алуларды басқару мәселелерiнiң
Ұлттық асоциациясы болып табылады (1915 жылы құрылған), ол 1967 жылы
жабдықтау агенттерiнiң Ұлттық ассоциациясы болып қайта құрылды.
1950-шi жылдардың ортасынан бастап 1970-шi жылдарға дейiнгi кезеңдi
батыс мамандары көліктік логистиканың қалыптасу кезеңi (концептуализация)
деп атайды. Бұл кезең, ең алдымен, АҚШ-тағы көліктік логистиканың теориясы
мен практикасының тез дамуымен сипатталды. Сол кезеңде дистрибьюцияны
жақсарту мүмкiндiгiн, ең алдымен шығындарды төмендету тұрғысынан, елемеуге
болмайды. Белгiлi американ жазушысы және менеджмент бойынша кеңесшi Питер
Друкер дистрибьюцияны көбiнесе еленбейтiн және американ бизнесiнiң ең
сенiмдi саласы деп атаған.
Көліктік логистиканың батыс бизнесiнде тез етек жаюының маңызды
фактiлерiнiң бiрi - жеке бөлудегi жалпы шығындар концепциясының пайда болуы
болды. Бұл концепцияның мәнi, дистрибьюцияда шығындарды тауарды өндiрушiден
тұтынушыға жылжытуға кеткен шығындардың жалпы деңгейi азаятындай етiп қайта
топтауға болатындығына келiп саяды. Мысалы, тауарлар тасымалын автомобиль
көлiгiнен әуе көлiгiне алмастыра отырып, аралық қоймаларды құру
қажеттiлiгiнен қашуға болады, яғни қорларды қоймалауға, сақтауға және
басқаруға кететiн шығындарды шығаруға болады. Бұл жерде тасымалдау
шығындары өскенмен, өткiзу торындағы шығындардың жалпы деңгейi төмендейдi.
Бұл мысал, екi маңызды көліктік логистикалық қызметтер (қор мен
тасымалдау) арасындағы iшкi өзара қатынасқа ерекше көңiл бөледi. Жалпы
шығындар концепциясы көліктік логистикалық шешiмдердi қабылдау
әдiстемесiн дамыту үшiн негiз болып табылады.
Сонымен бiрге, осы кезеңде көліктік логистиканың тез дамуын
түсiндiретiн бiрқатар объективтi экономикалық және технологиялық факторлар
болған. Олардың негiзгiлерiне төмендегiлердi жатқызуға болады:
- тұтынушы сұранысының модельдерiндегi және қатынастарындағы
өзгерiстер (олигополиялық рыноктардың дамуы):
- өндiрiске жұмсалатын шығындарды қысқарту;
- компьютерлi технологиялардағы прогресс;
- қорларды қалыптастыру стратегияларындағы өзгерiстер;
- әскери тәжiрибенiң әсерi.
Бұл факторлар 60-шы жылдары АҚШ-та айқын көрiндi. Рыноктағы негiзгi
тенденциялар сатып алушыларға көңiл бөлудiң күшеюi (соның iшiнде, қызмет
көрсету үлесiнiң өсуi) және бiрдей қажеттiлiктердi қанағаттандыратын
(бәсекелес тауарлардың) түрлi тауарлардың көп болуы болды. Олигополистiк
рыноктық құрылымдардың тез дамуы бизнес ұйымдарын сұраныс пен ұсынысты
үйлестiрудiң, тұтынушыларға жақсы қызмет көрсетудiң жаңа жолдарын iздеуге
мәжбүр еттi. Тапсырыс циклдарын қысқартуға және өнiм өндiрiсiне жаңа
кинетикалық көзқарастар пайда болды. Тауарлар түрлерiнiң көбеюi
дистрибьюция жүйелерiнде қорлардың құрылуы мен сақтауына кететiн
шығындардың өсуiне алып келдi. Бұл өз кезегiнде тауар өткiзушi құрылымдарды
жетiлдiрудiң және жеке бөлу процестерiндегi шығындарды төмендетудiң жаңа
жолдарын iздеудi талап еттi [4,41б.].
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан соңғы белсендi экономикалық өсуден кейiн,
60-шы жылдардың ортасында өндiрушiлердiң ұзартылған пайдасының едәуiр
құлдырауы және оның тарылу кезеңi байқалды.
Рыноктық жағдайдың өзгеруi, олигополистiк бәсекелестiктiң өсуi өнiм
өндiрушiлерге шығын факторларының қысымын күшейттi, менеджерлердi еңбек
өнiмдiлiгiн жоғарылатудың, өндiрiс пен дистрибьюциядағы шығындарды
төмендетудiң жаңа жолдарын iздеуге мәжбүр еттi. Жаңа көліктік логистикалық
концепциялар оларға сондай мүмкiндiк бердi. Бұдан басқа, менеджерлердiң
көліктік логистикалық шығындардың көп мөлшерге дейiн жете алатына көзi
жеттi.
Көліктік логистикалық ойлаудың дамуына әсер еткен маңызды
факторлардың бiрi - бизнестегi есептеу техникасының және ақпараттық
технологиялардың қолданылуы болып табылды.
Дамыған капиталистiк елдер экономикасындағы ғылыми-техникалық прогресс
көп альтернативтi және оңтайландыру мәселелерiн шешу қажеттiлiгiне алып
келдi, мысалы, ондай мәселелерге көліктік түрiн таңдау, өндiрiс пен
қоймалардың орналасуын оңтайландыру, оңтайлы маршрутизация, өнiмнiң көп
ассортименттi қорларын басқару, ресурстар қажеттiлiгi мен сұранысын
болжамдау және т.б. жатады. Бұл мәселе дамушы компьютерлiк технологиялардың
қатысуынсыз қалмады, олар белсендi түрде бизнеске 50-шы жылдардың ортасында
ене бастады. Компьютер кез келген iрi фирманың айырылмас бөлiгiне айналды.
Сонымен қатар, олармен бiрге қазiргi экономикалы-математикалық әдiстер мен
оңтайлы жоспарлау теориясының әдiстерi, жаппай қызмет көрсету теориялары,
қорларды басқару теориялары және операцияларды зерттеудiң басқа әдiстерi
қолданыла бастады. Әсiресе, математикалық статистика, сызықтық бағдарлау
және болжау әдiстерi кеңiнен қолданыла бастады. Шығындарды төмендету және
оңтайлы басқарушылық шешiмдердi алу құралы ретiндегi ақпараттық-
компьютерлiк технологияларды бизнеске енгiзуге менеджер-лердiң қызығушылығы
өстi.
Дистрибьюцияға қатысты көліктік логистикалық әдiстi күшейткен маңызды
фактор - қор қалыптастыру стратегиясының өзгеруi болды. Көптеген тауар
өндiрушiлер өз өндiрiстерiнде дайын өнiмнiң көп мөлшердегi қорын құрғысы
келмедi, керiсiнше, оларды дистрибьюция арналарына ығыстыруға тырысты.
Сондықтан да көтерме, бөлшек саудагерлер және басқа да сауда делдалдары
тауар өткiзушi торлардағы қорлар деңгейiн басқару, бақылау, тасымалдау,
қоймаларды орналастыру мәселелерiн өз бетiнше шешуге мәжбүр болды. Әрине,
осы көліктік логистикалық функциялармен байланысты дистрибьюторлар
шығындарының өсуi өндiрушiлерге қорларды қайтарудың керi реакциясына алып
келдi. Қайшылықты жағдайлар тек көліктік логистикалық үйлестiру арқылы
шешiлуi мүмкiн болды.
Менеджмент әскери көліктік логистиканың тәжiрибесiн бiртiндеп көліктік
логистикалық iс-әрекеттердi үйлестiру үшiн және басқару үшiн қолдана
бастады. Бұған АҚШ-тағы бiрқатар алдыңғы қатарлы университеттер мен ғылыми-
зерттеу фирмаларының жасаған көліктік логистикалық iс-әрекеттерiне
әскерлердiң демеушiлiк етуi өз әсерiн тигiздi [2,78б.].
60-жылдардың соңында Батыста (негiзiнен АҚШ-та) менеджменттiң
интегралды құралы ретiндегi бизнес-көліктік логистиканың концепциясы
қалыптасты. Концепцияның негiзгi мазмұны мынадай болды: Көліктік логистика
– бұл белгiлi бiр уақытта және белгiлi бiр жерде тауарлардың сұранысы мен
ұсынысын үйлестiруге және жылжытуға әсер ететiн барлық қызметтердi
басқару.
70-шы жылдардың басында бизнес-көліктік логистиканың негiзгi
принциптерi құрылды және көптеген батыс фирмалары оларды практикада табысты
қолдана бастады. Бiрақ пайданы өсiруге қызығушылық бiлдiрген көптеген
фирмалар үшiн шығындарды азайту және бақылауға қатысты көліктік
логистикалық әдiс айқын болмады. Бұдан басқа, көліктік логистикалық
үйлестiрудi енгiзу әрекеттерi көптеген батыс фирмаларында орта және тiптi
жоғарғы менеджменттiң қарама-қарсы әрекеттерiне алып келдi. Ұзақ уақыт бойы
дәстүрлi функцияларды орындауға үйренген менеджерлер, мысалы, сатып алу,
тасымалдау, жүктi өңдеу қызметтерiн атқара отырып, жалпы шығындарды
төмендету концепциясының негiзiнде материалды ағымдарды iштей бақылау үшiн
қажеттi ұйымдық өзгерiстердi енгiзуге кедергi жасап отырған. Қосымша
қиындықты көліктік логистикалық шығындардың құраушыларын бөлуге және
бақылауға ыңғайланбаған бухгалтерлiк есеп жүйелерi және фирмалардың
көліктік логистикалық белсендiлiгiнiң қаржы нәтижелерiн бағалау жүйелерi
тудырды.
70-шi жылдардың ерекше сипаты-жоғары сапалы шикiзат ресурстарының
жетiспеушiлiгi кезiндегi бәсекелестiктiң өсуi болды. Көптеген елдердегi
өндiрiс құралдарына салынатын инвестициялардың күрт өсуi салыстырмалы
тұрақтандырумен ауысты.
70-шi жылдардың соңында Батыста қойма процесiн, оның операциялық
құрамын, ұйымдастырылуын, техникалық және технологиялық қамтамасыз етiлуiн
өзгерткен таралы-орау революциясы аяқталды. Тасымалдау - қойма құрал-
жабдығын өндiру, тара мен ораудың жаңа түрлерi, қазiргi автоматтандырылған
қойма кешендерi кеңiнен дамыды, жүктердi тасымалдаудың контейнеризациясы
белсендi түрде енгiзiле бастады. Тара мен орауды стандарттаудың
дистрибутивтi көліктік логистикалық жүйелерiне орау мен паллеттердiң
стандартты мөлшерлi қатарларын енгiзу маңызды экономикалық әсер бердi [13].
80-90 жж. кезеңiн көліктік логистика бойынша ең белгiлi ғалымдар мен
мамандарының бiрi, АҚШ-тың Мичиган университетiнiң профессоры Дональд
Бауэрсонс ''көліктік логистикалық ренессанс'' кезеңi деп атады. Шынында
да, осы кезең iшiнде көліктік логистика теориясы мен практикасы алдыңғы
онжылдықта жасалғаннан асып, алға қадам басты.
Көліктік логистиканың тез дамуының басты идеясы минималды шығындармен
бизнестiң соңғы мақсатына жету үшiн сатып алулар – өндiрiс-дистрибьюция –
сатулар толық көліктік логистикалық торындағы фирманың көліктік
логистикалық функциялары мен оның көліктік логистикалық әрiптестерiн
максималды интегралдау болды.
Қарастырылып отырған тарихи кезеңде көліктік логистикалық шарықтау
феноменiн түсiндiретiн әлемдiк экономикада маңызды өзгерiстер болды.
Олардың негiзгiлерi мыналар:
- ақпараттық технологиялардың революциясы және персоналды
компьютерлердi енгiзу;
- рыноктарды ғаламдастыру;
- экономика инфрақұрылымын мемлекеттiк реттеудегi өзгерiстер;
- TQM философиясын жан-жақты тарату;
- серiктестiктiң және стратегиялық одақтардың өсуi;
- бизнестi ұйымдастырудағы құрылымдық өзгерiстер.
Микропроцессорлы техниканың жетiлдiрiлуi және оның дамушы елдер
экономикасының барлық салаларында кеңiнен қолданылуы ақпаратты-компьютерлiк
технологиялардағы нағыз революцияның болуына ықпал еттi. Электронды
формадағы ақпарат қазiргi рыноктық инфрақұрылымның маңызды компонентiне
айналды. Әлемдiк ақпараттық кеңiстiктiң қалыптасуы мәлiметтер базасы мен
банкiн, электронды мәмiлелер және электронды байланыстардың жүйелерi мен
стандарттарын құру мен дамытудың бағыттары бойынша жүрдi. Көліктік
логистиканың принциптерiн алға жылжыту үшiн электронды банк операциялары
жүйесiн құру (Халықаралық банкаралық SWIFT және SWIFT II жүйесi негiзiнде),
стандарттарының кинетикалық серiктестер арасында өзара ақпараттық iс-
әрекеттердi қолдау үшiн EDI (Electronic Data Inter-change) – электронды
мәлiмет алмасу – және EDI FACT (Electronic Data Interchange) – басқаруда,
сауда және
транспортта электронды ақпарат алмасу стандарттарын пайдалану
маңызды орын алады [1,24б.].
Бизнестегi көліктік логистикалық концепцияны жылжытуға тез дамушы
электронды байланыс рыногы да әсер еттi, соның iшiнде: ақпараттарды
хабарлау торлары, факсимильдi байланыс, пошта, телеконференциялар, көпшiлiк
пайдалануға болатын бағдарламалық қамтамасыз етудiң клирингхауздары және
т.б. Көліктік логистикалық серiктестер коммерциялық (Compu Serve, America
Online), сонымен қатар коммерциялық емес (Internet) жаппай ақпараттық
қызмет көрсету жүйелерiнiң мүмкiндiктерiн кеңiнен пайдалана бастады.
Көліктік логистиканың интегралды концепциясын қалыптастыруда және
бекiтуде анықтаушы орынды ақпараттық байланыс жүйелерi арқылы (мысалы,
спутниктiк телекоммуникациялық жүйелер) белгiлi бiр уақыт масштабында
алыстағы материалды ағымдарды әр уақытта бақылап отыру мүмкiндiгiн алады.
Сонымен бiрге, ақпараттық технологиялардың революциясы, тек материалды
емес, сонымен қатар жүретiн ақпараттық ағымдарды басқару қажеттiлiгi туралы
түсiнiктi күшейттi.
Әлемдiк экономиканы интеграциялау және бизнестi ғаламдастыру
халықаралық көліктік логистикалық жүйелердiң құрылуына әсер еттi.
Iрi батыс фирмалары ғаламдық стратегияларды дамытуға, яғни әлемдiк
рынок үшiн және арзан шикiзат, бөлшектер, еңбек ресурстарын табуға болатын
жерлерде өнiм өндiруге тырысты. ЕО елдерiнде және АҚШ-пен Канада арасында
болғандай дәстүрлi ұлттық, сауда, кеден және басқа да кедергiлердiң жойылуы
шекаралар арқылы тауарлардың, қызметтердiң және адамдардың еркiн өтуiне
әсер еттi және халықаралық көліктік логистикалық үйлесудiң мәнiн
күшейттi. Халықаралық аренада көліктік логистикалық белсендiлiк кешендi
болды, ал өндiрiстi және дистрибьюция орталықтарын орналастыру, көліктік
түрiн таңдау, қызмет түрiн, қорларды басқару әдiстерiн таңдау, байланыс
және ақпарат жүйелерiн жобалау сияқты мәселелер көліктік логистикалық
менеджменттiң жаңа дағдыларын талап еттi [5].
90-шы жылдардың басында көліктік логистика алдыңғы қатарлы орын алатын
халықаралық бағдарламалар мен жобалар белсендi түрде жасалып енгiзiле
бастады.
80-шi жылдардағы онжылдық оның алдындағы сенiмсiздiктi, күдiктi және
күрестiк бәсекелестiктi алмастырған iскерлiктегi одақтар мен альянстардың
тез өсуiмен сипатталады. Интегралды көліктік логистика концепциясының
арнасында iскерлiктегi әрiптестер дайын өнiм қорларын жоспарлауда және
басқаруда, тасымалдауда, жүктердi өңдеуде, сауданы ұйымдастыруда табысты
үйлестiрудiң жолдарын iздестiре бастады. Бiрлестiктердiң көптеген негiзгi
формалары көліктік логистикалық шығындарды қысқарту және тұтынушыларға
қызмет көрсету сапасын жақсарту мақсатында ұйымдастырушылық және
функцияаралық жоспарлауды, басқаруды жетiлдiру бағытында дамыды. Көптеген
көліктік логистикалық одақтар тасымалдауда, көтерме сауда және
дистрибьюция жүйелерiндегi маманданған дәстүрлi бәсекелестер арасында
құрылды [1,58б.].
Сонымен, көліктік логистикалық ренессанс кезеңiнде көптеген iскер
ұйымдары үшiн көліктік логистика бәсекелестiк күрестегi маңызды
стратегиялық құралдардың бiрi болды және алдыңғы қатарлы интегралды
көліктік логистиканың концепцияларын қолданған фирмалар рыноктағы өз
позицияларын бекiттi. Қазiргi сатыда болашақ көліктік логистикалық
концепцияның эволюциясына әсер еткен батыс рынок экономикасындағы негiзгi
тенденцияларға мыналар жатады:
- өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы;
- өнеркәсiптегi маманданудың тереңдеуi;
- бiрлестiктердi және менеджменттiң жаңа формаларын ұйымдастыруда
жаңа тәсiлдердi қажет ететiн сауда серiктестерiмен жаңа қарым-
қатынас;
- әлемдiк интеграциялық үрдiстердiң дамуы;
- iскерлiктiң барлық салаларында күшейген бәсекелестiк;
- жаңа ақпараттық-компьютерлiк технологияларды енгiзуден оларды
тиiмдi пайдалануға өтуi;
- жаңа өнiм түрлерiнiң өндiрiсiне тез өтуге мүмкiндiк беретiн икемдi
технологиялық құралдарды, жобалаудың автоматты жүйелерiн, икемдi
автоматталған және роботталған өндiрiстiң енгiзiлуi;
- қызмет көрсету өнеркәсiбiне көліктік логистика принциптерiн
енгiзудi күшейту.
Көліктік логистикалық зерттеулердегi басты назар бәсекелестiк
күрестегi артықшылықты құруға ауысты. Бәсекелестiк күшейген жағдайда
рынокта өз бәсекелестерiн табысты жеңу үшiн фирма икемдi және қозғалмалы
болуы тиiс, яғни бәсекелестiктiң маңызды факторы уақыт болып табылады.
Бұдан басқа, iскерлiктiң сыртқы ортасы кешендi және анықталмаған болып
келедi, бұл қалыптасушы көліктік логистикалық жүйелердiң жоғары деңгейлi
бейiмделуiн және тұрақтануын талап етедi.
Көліктік логистика ғылым ретiнде және азаматтық саладағы бизнес құралы
ретiнде ең алдымен АҚШ-та 1950-шi жылдардың басында қалыптаса бастады.
Көліктік логистика эволюциясы дамыған капиталистiк елдердегi нарықтық
қатынастардың тарихымен, эволюциясымен тығыз байланысты, iскерлiктегi
көліктік логистика терминiнiң өзi тек 70-шi жылдардың соңында ғана
қалыптасып, әлемде жаппай қолданыла бастады. Мiне, шамамен жарты ғасыр бойы
Батыста мамандар, ғалымдар, iскерлер арасында қарастырылып отырған
түсiнiктiң атауы және мазмұны бойынша талқылаулар әлi күнге дейiн
аяқталмаған. Көліктік логистика бойынша батыс әдебиеттерiн сараптай отырып,
мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген авторлар бiрдей көліктік
логистикалық қызметтердi баяндай отырып әр түрлi терминдердi қолданады.
Көліктік логистика терминiнiң ең көп кездесетiн синонимдерiнiң тiзiмi 1-
кестеде келтiрiлген .
Кесте 1 - Шетел әдебиеттерiнде кеңiнен қолданылатын көліктік
логистика терминiнiң синонимдерi
Термин атауы (ағылшын тiлiнде) Атаудың аудармасы
Physical distribution Физикалық бөлiну
Marketing logistics Маркетинг көліктік логистикасы
Materials management Материалды менеджмент
Logistics engineering Көліктік логистикалық инжинеринг
Industrial logistics Өнеркәсiптiк көліктік логистика
Business logistics Бизнес көліктік логистика
(коммерциялық көліктік логистика)
Logistical management Көліктік логистикалық менеджмент
Integrated logistics management Бiрiккен көліктік логистикадағы
менеджмент
Supply management Жабдықтау менеджментi
Logistics pipeline management Көліктік логистикалық арна
менеджментi
Distribution management Бөлу менеджментi
Supply chain management Көліктік логистикалық тiзбек
менеджментi (жабдықтау тiзбегi)
Time-based management Уақытқа негiзделген менеджмент
Integrated distribution Бiрiккен дистрибьюция
Supply chain logistics Жабдықтау тiзбегiнiң көліктік
логистикасы
Service response logistics Қызметке жауапты көліктік логистика
Integrated supply chain management Бiрiккен көліктік логистикалық
тiзбектегi менеджмент
Ескерту: [6,95б.] дереккөзі негізіде автор құрастырған
Бiздiң ойымызша, түрлi терминнiң қолданылуы зерттеушiнiң талғамына
байланысты және көліктік логистикалық процестiң жеке жақтарына көңiл бөлудi
қалауымен түсiндiрiледi. Бұл жағдайда көрсетуге болатыны физикалық бөлу
терминiнiң қолданылуы, ол Батыста 1970-шi жылдардың ортасына дейiн көліктік
логистика түсiнiгiнiң синонимi ретiнде қолданылып келдi, ал қазiргi уақытта
бiрiккен көліктік логистиканың кешендi функцияларының бiрiн бiлдiредi және
дистрибьюция терминiнiң синонимi болып табылады [4,69б.]. Көліктік
логистика бiршама жас және белсендi дамушы ғылым болып табылады. Оның
түсiнiктеме аппаратына және терминологиясына қатысты көптеген сұрақтар әр
уақытта нақты-ланып, жаңа мәнге ие болып, өзгерiп отырады. Осыған
байланысты көліктік логистика өткен тарихи жолды қарастыру, қазiргi
сатыдағы жағдайын бағалау және шетел мен бiздiң елдегi оның даму
перспективасын бағалау қызық.
Отандық және шетел экономикалық әдебиеттерiнде көліктік логистика
түсiнiгiнiң көптеген анықтамаларын кездестiруге болады, онда басқару
объектiсi материалдық ағымдармен шектелмейдi. Сондай-ақ банктiк көліктік
логистика, ақпараттық көліктік логистика сияқты бiрқатар басқа терминдер
пайда болды [2,94б.].
Көліктік логистиканы материалдық және олармен байланысты ақпараттық
ағымдарды басқарудың теориясы мен практикасы ретiнде қарастырады.
Материалды ағымдарды басқару, басқа кез келген объектiлердi басқару
сияқты, екi бөлiмнен тұрады:
- шешiм қабылдау;
- қабылданған шешiмдi жүзеге асыру.
Материалды ағымдарды басқару бойынша дәлелдi шешiмдер қабылдау үшiн
белгiлi бiр бiлiм қажет. Осы бiлiмдi жасайтын қызметтi көліктік логистикаға
жатқызуға болады; сәйкесiнше көптеген анықтамалар көліктік логистиканы
ғылым немесе ғылыми бағыт ретiнде пайымдайды: көліктік логистика -
материалдық ағымдардың тиiмдiлiгiн жоғарылатудың жаңа мүмкiндiктерiн
iздеумен тiкелей байланысты пәнаралық ғылыми бағыт.
Ғылым ретiнде көліктік логистика мынадай мiндеттер атқарады:
- сұранысты болжамдау және соның негiзiнде қорларды жоспарлау;
- өндiрiс пен көліктіктiң қажеттi қуаттылығын анықтау;
- материалды ағымдарды оңтайлы басқару негiзiнде дайын өнiмдi
бөлудiң ғылыми принциптерiн жасау;
- өндiрiс пунктiнде және тұтынушылардағы тиеу үрдiстерiн және
тасымалдау-қоймалау операцияларын басқарудың ғылыми негiздерiн
жасау;
- көліктік логистикалық жүйелердiң қызмет етулерiнiң түрлi
математикалық модельдерiнiң варианттарын құру;
- дайын өнiмдердi бiрлесiп жоспарлаудың, жабдықтаудың, өндiрiстiң,
қоймалаудың, өткiзудiң және тасымалдаудың әдiстерiн жасау және
т.б. бiрқатар мәселелер.
Ғылыммен алынған бiлiм материалды ағымдарды басқару саласында
дәлелденген шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк бередi. Қабылданған шешiмдердi
тәжiрибе жүзiнде жүзеге асыру үшiн нақты әрекеттер қажет. Сондықтан да
анықтамалардың басқа тобы көліктік логистиканы шаруашылық қызмет ретiнде
қарастырады: көліктік логистика - өндiрiс және айналыс сфераларындағы
материалды ағымдарды басқару болып табылатын шаруашылық қызметтiң бағыты
[4,132б.].
Көліктік логистиканың негiзгi объектiсi – iшкi материалды ағымдардың
схемасын, шикiзаттың алғашқы көздерiнен бастап соңғы тұтынушыға дейiн,
қарастырып өтейiк (1-сурет). Бұл схемадағы материалдар қозғалысының бүкiл
жолын екi үлкен учаскiге бөлуге болады:
- бiрiншi учаскiде өндiрiстiк-техникалық бағыттағы өнiмдер
қозғалады;
- екiншiде – халық тұтынатын бұйымдар.
Сурет 1 - Материалды және ақпараттық ағымдар арасындағы байланыс [3,45б.]
Тiзбек бойынша қозғалуына байланысты саналық құрамы өзгерiп отырады.
Ең алдымен, шикiзат көзi мен алғашқы өңдеушi кәсiпорын арасында, сондай-ақ
түрлi өндiрiстер арасында жаппай бiртектi жүктер қозғалады. Тiзбектiң
соңында материалды ағымдар тұтынуға дайын әр түрлi тауарлар ретiнде
көрiнедi. Кейбiр өндiрiс орындары iшiнде материалды ағымдар бар. Мұнда
цехтар арасында немесе цехтардың iшiнде түрлi бөлшектер, жартылай
фабрикаттар, дайындамалар орын ауысып отырады.
Көліктік логистикалық процесс кезiнде материалдық ағым кәсiпорынға
дейiн жеткiзiлiп, қойма және өндiрiстiк учаскiлер тiзбегi арқылы оның
тиiмдi жылжуы ұйымдастырылады, содан соң дайын өнiм тұтынушыға оның
тапсырысына сәйкес жеткiзiледi.
Түрлi сапалы материалды ағымдарды басқару бойынша аталған қызмет
түрлерi көліктік логистиканың мазмұнын құрайды, оны көліктік логистикалық
терминологиялық сөздiк былайша анықтайды: көліктік логистика (logistics) –
шикiзат пен материалдарды өндiрiстiк кәсiпорынға дейiн жеткiзу үрдiсiнде,
тұтынушының талаптарына сәйкес дайын өнiмдердi тұтынушыға дейiн жеткiзу
үрдiсiнде жүргiзiлетiн материалды және материалдық емес операцияларды,
тасымалдауды, қоймалауды басқару, жоспарлау және бақылау туралы ғылым.
Бұл анықтама, оның мазмұнына сәйкес, көліктік логистиканы ғылым
ретiнде пайымдайды. Шаруашылық қызмет ретiнде көліктік логистика келесi
анықтамада ұсынылған: көліктік логистика – жабдықтаушыға ақша төлеген
кезден бастап тұтынушыға дайын өнiмдi жеткiзгенi үшiн ақша алу мезетiне
дейiнгi шаруашылық айналымдағы шикiзаттың, бөлшектердiң және дайын
өнiмдердiң қозғалысын және сақталуын басқару үрдiсi.Көліктік логистика
түсiнiгiн осылай пайымдау көбiнесе шетел әдебиетiнде кездеседi [3,56б.].
Материалды ағымдарды басқарудың негiзгi объектiсi ретiнде бөлiп
қарастыру экономикалық үрдiстердi жеңiлдетедi. Бiрақ мұндай жеңiлдiк
жүктердiң қозғалысын, шикiзаттың бiрiншi көзiнен бастап барлық аралық
үрдiстер арқылы соңғы тұтынушыға жеткенге дейiн iштей бақылаудың
мақсаттарын қоюға және оны шешуге мүмкiндiк бередi. Бiрқатар факторлардан
абстракциялау және зерттеу мен басқарудың негiзгi объектiсi ретiнде
материалды ағымдарды бөлiп қарастыру үлгiлеу есептерiнiң шамаларын қысқарта
отырып, iшкi көліктік логистикалық тiзбектердi жобалауға, олардың жүру
тәртiбiн зерттеуге және болжамдауға мүмкiндiк бередi, сондай-ақ
экономикалық үрдiстердi ресми зерттеуге жаңа мүмкiндiктер ашады.
Жоғарыда көліктік логистиканың пайда болу тарихын зерттеп, оның ғылым
ретiнде қалыптасу эволюциясын, көліктік логистиканың мән-мағынасын жан-
жақты қарастырып кеткен болатынмыз. Көліктік логистика - жабдықтаушыға
ақша төлеген кезден бастап тұтынушыға дайын өнiмдi жеткiзгенi үшiн ақша алу
мезетiне дейiнгi шаруашылық айналымдағы шикiзаттың, бөлшектердiң және дайын
өнiмдердiң қозғалысын және сақталуын басқару үрдiсi. Көліктік логистикалық
әдiстердi қолдана отырып қандай экономикалық, әлеуметтiк, саяси және тағы
басқа артықшылықтарға жетуге болатындығын төменде қарастырып өтемiз.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, көліктік
логистика атты жаңа ғылыми практикалық ағым пайда болып, белсендi түрде
даму үстiнде. Бұның барлығы көліктік логистикалық бағыттың капиталистiк
елдер экономикасында дамып, елеулi нәтиже беруi арқасында. Көліктік
логистика көптеген IBM, Proctor&Gamble, General Motors, Ford Motors,
Johnson&Johnson атты корпорациялардың бизнес құралына айналды.
2. Көліктік логистиканы қолданудың тиiмдiлiгi
Қазiргi бизнесте көліктік логистика стратегиялық маңызды орынға ие.
Осы салада табысқа жеткен көптеген мамандардың компания басшылығындағы
жоғарғы қызмет орындарына жылжитыны кездейсоқ емес. Бизнес тұрғысынан
қарағанда көліктік логистика деген корпоративтi мақсатқа барлық
ресурстардың оңтайлы шығындарымен жету үшiн материалды және басқа да
(ақпараттық, қаржы, қызмет) ағымдарын тиiмдi басқару. Қазiргi уақытта
алдыңғы қатарлы фирмалардағы көліктік логистиканың дәстүрлi функционалды
салалары стратегиялық инновациялық (жаңартпа) жүйе құра отырып, жалпы
ақпараттық-компьютерлiк платформа негiзiн-де бiрiктi. Бизнес практикасына
көліктік логистикалық менеджмент әдiстерiн енгiзу көптеген фирмаларға
өндiрiстегi, жабдықтаудағы және өткiзудегi өнiмнiң барлық қор түрлерiн
қысқартуға, айналым капиталының айналымдылығын жеделдетуге, өндiрiстiң
өзiндiк құнын төмендетуге, бөлуге тиiстi шығындарды төмендетуге, тауарлар
және қызметтермен тұтынушылардың толық қанағаттандырылуын қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi.
Көліктік логистика саласындағы қызмет көп қырлы. Оған көліктіктi,
қойма шаруашылығын, қорларды, кадрларды басқару, ақпа-ратты жүйелердiң
ұйымдастырылуы, коммерциялық қызмет және т. б. жатады. Аталған әрбiр
функция сәйкес салалық пәнде терең зерттелiп, баяндалған. Көліктік
логистикалық тәсiлдiң жаңалығы – негiзгi өзара байланыс. Көліктік
логистикалық әдiстiң мақсаты – материалды ағымдарды толассыз басқару
[3,98б.].
Материалды ағымдарды басқару әр уақытта шаруашылық қызметтiң маңызды
жағы болып табылатын. Дегенмен, ол тек жақында ғана экономикалық өмiрдiң
маңызды функциялары-ның бiрiне айналды. Негiзгi себебi – өндiрiстiк және
сауда жүйелерiнiң тұтынушының тез өзгерiп отыратын талғамына жылдам
икемделуi қажеттiгiн туғызған сатушы рыногынан сатып алушы рыногына өту.
Шет елдердiң көпшiлiгiнде көліктік логистикалық ассоциациялар,
ұйымдар мен қоғамдастықтар құрылып, тиiмдi қызмет етiп отыр. Көліктік
логистика салыстырмалы түрде жас және белсендi дамушы ғылым мен бизнес
сферасы болып табылады. Шет елде көліктік логистика соңғы онжылдықта тез
дамыды. Қазақстан үшiн көліктік логистикалық өндiрiстiк, сауда, көліктік
және ақпараттық жүйе-лердiң қалыптасуы мен дамуы өте маңызды, себебi ол
бiздiң елдiң әлемдiк экономикалық және ақпараттық кеңiстiкке
интеграциялануын тездетуге мүмкiндiк бередi.
Қазiргi таңда Қазақстандағы көліктік логистиканың дамуы нарық заңдары
мен қағидаларынан туындағандай көліктік логистиканы игеру және оны
кәсiпорындағы басқару жүйесiмен бiрiгуi нарықтық экономиканың даму
деңгейiн көрсетедi.
Нарықтағы қатаң бәсеке, халықтың төлем кабiлеттiлiгiнiң төмендiлiгi,
кәсiпорынның айналым кұралдарының жеткiлiксiздiгi, өндiрiстiк шығындардың
үнемi өсуi отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн төмендетiп, өткiзудi
қиындатуда [13,36б.].
Әрбiр кәсiпорынның нарыққа дұрыс қадам жасау үшiн көліктік логистика
ауадай қажеттi нәрсе, бiрақ бұл көліктік логистика өз бетiнше кешендi сала
ретiнде қызмет етедi деп айту қиын, себебi кәсiпорынға көліктік
логистиканы жүргiзу беймәлiм белгiсiз зат, оны қалай өткiзу, қалай
жоспарлау, қандай әдiс қолдану деген сұрақтар туындайды бұл сауалдардың әр
бiрi өз бетiнше тағыда сұрақтар туғызады, ал осының бәрiн дұрыс қолданбауы
нақты мәлiметтердiң бетiн ашпайды, яғни сондықтан нарықтағы кәсiби
маманданған көліктік логистиканы жүргiзумен айналысатын ұйымдарға жүгiну
дұрыс шешiм болады.
АҚШ компанияларының 75%-ында осындай көліктік логистикалық
бөлiмшелері бар және онда маркетологтар, статистер, бағдарламашылар,
әлеуметтанушылар, психологтар жұмыс iстейдi сондықтан бұл команиялар
нарықтық бәсекеге жақсы бейiмделген [5,127б.].
Шикiзаттың бiрiншi көзiнен өндiрiстiк, тасымалдау және делдалдық звено
тiзбегi арқылы соңғы тұтынушыға жылжи отырып, материалды ағымдардың құны
өсiп отырады. Ұлыбританияда жүргiзiлген зерттеулер көрсеткендей, соңғы
тұтынушыға жеткен өнiм құнының 70%-дан астамы сақтаумен, тасымалдаумен,
ораумен және материалды ағымдардың қозғалысын қамтамасыз ететiн басқа да
операциялармен байланысты шығындар құрайды.
Тауардың соңғы бағасында көліктік логистикаға кеткен шығындар үлесiнiң
көптiгi материалды ағымдарды басқаруды оңтайландыруда шаруашылық жүргiзу
субъектiлерiнiң экономикалық көрсеткiштерiн жақсартудың қандай резервтерi
бар екенiн көрсетедi.
Материалды ағымдарды басқаруда көліктік логистикалық тәсiлдi
қолданудың экономикалық әсерiнiң басты қосылғыштарын қарастырып өтейiк.
Өндiрiс және айналым салаларында көліктік логистиканы қолдану келесiдей
мүмкiндiктер бередi:
- материалды ағымдар қозғалысының бүкiл жолындағы қорларды
төмендету;
- көліктік логистикалық тiзбек бойындағы тауарлар қозғалысының
уақытын қысқарту;
- тасымалдау шығындарын төмендету;
- қол еңбегiнiң шығындарын және жүк операцияларының сәйкес
шығындарын қысқарту.
Экономикалық әсердiң көп бөлiгi материалды ағымдар қозғалысының бүкiл
жолындағы қорларды қысқарту есебiнен жүзеге асады. Европалық өнеркәсiп
ассоциациясының мәлiметтерi бойынша, материалды ағымдардың iштей бақылануы
материалды қорлардың 30-70%-ға қысқаруын қамтамасыз етедi (АҚШ-ң өнеркәсiп
ассоциациясының мәлiметтерi бойынша, қорлардың төмендеуi 30-50% шамасында
болады).
Қорларды оңтайландырудың жоғары маңыздылығы келесiмен түсiндiрiледi:
- көліктік логистикаға кететiн шығындардың жалпы құрылымында
қорларды ұстауға кететiн шығындар 50%-ды құрайды, оның iшiне
басқару аппаратына кететiн шығындар, сондай-ақ тауарлардың
бұзылуынан немесе ұрлануынан болған жоғалтулар кiредi;
- кәсiпорынның айналым капиталының көп бөлiгi қорларға бөлiнедi
(кәсiпорынның барлық активтерiнiң 10-нан 50%-ға дейiн);
- қорларды құруға кететiн өндiрiстегi шығындар, жалпы шығындар
көлемiнiң 25-30%-на дейiн құрайды.
Көліктік логистиканы пайдаланудағы қорлардың қысқаруы көліктік
логистикалық үрдiстерге қатысушылардың iс-әрекеттерiнiң өзара
келiсулерiнiң жоғары дәрежесi есебiнен, жеткiзу сенiмдiлiгiнiң жоғарылауы
есебiнен, қорларды дұрыс бөлу есебiнен, сондай-ақ басқа да бiрқатар
себептер есебiнен қамтамасыз етiледi.
Көліктік логистиканы пайдаланудың экономикалық әсерiнiң келесi
құраушысы тауардың көліктік логистикалық тiзбек бойында қозғалу уақытының
қысқаруы есебiнен құралады. Бүгiнгi таңда қоймалауға, өндiрiстiк
операцияларға және жеткiзуге кететiн уақыт шығындарының үлесi орташа 2-ден
5%-ға дейiн құрайды [13,89б.].
Сонымен, айналым уақытының 95%-нан астамы көліктік логистикалық
операцияларға тиесiлi болып отыр. Бұл құраушының қысқаруы капитал айналымын
жеделдетуге, сәйкесiнше уақыт бiрлiгiнде алынатын пайданы өсiруге, өнiмнiң
өзiндiк құнын төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Көліктік логистиканы қолданудың экономикалық әсерi, сондай-ақ
тасымалдау шығындарын төмендетуден де пайда болады. Көліктіктiң қозғалу
маршруттары оңтайландырылады, тәртiптерi келiсiледi, бос қозғалыстар
қысқарады, көліктіктi пайдаланудың басқа көрсеткiштерi жақсарады.
Жоғарыда айтылғандай, көліктік логистикалық тәсiл жүк өңдеушi
жүйелердiң техникалық жабдықталу салаларындағы тауар қозғалысының
қатысушыларының жоғары келiсу дәрежесiн бiлдiредi. Көліктік логистикалық
тiзбектiң барлық звеноларындағы бiр типтес механизациялау құралдарын
қолдану, бiрдей ыдысты, жүк өңдеудiң сәйкес технологиялық әдiстерiн
пайдалану көліктік логистиканы қолданудың келесi экономикалық әсер
құраушысын құрайды - қол еңбегiнiң шығындарын және жүк операцияларының
сәйкес шығындарын қысқарту.
Көліктік логистикалық тәсiл материал өткiзушi жүйенiң қызмет етуiнiң
басқа да көптеген көрсеткiштерiн жақсарту үшiн жағдай жасайды, өйткенi оның
жалпы ұйымдастырылуы жетiлдiрiледi, жеке звенолардың өзара байланысы
жоғарылайды, басқару жақсарады.
Көліктік логистиканы пайдаланғандағы экономикалық әсер жиынтығы
аталған көрсеткiштердi жақсартудан алынатын әсердiң сомасынан асады. Бұл
көліктік логистикалық ұйымдастырылған жалпы жүйелердiң интегративтi
қасиеттерiнiң пайда болуымен түсiндiрiледi, яғни жалпы жүйеге тән, бiрақ
оның элементтерiне жеке-жеке тән емес қасиеттер [3,135б.].
Көліктік логистикалық жүйелердiң интегративтi қасиеттерi бұл
жүйелердiң көліктік логистиканың алты ережесi деп аталатын соңғы мақсатты
жүзеге асыру қабiлеттiлiгiн бiлдiредi. Көліктік логистиканың алты ережесi:
- жүк - керектi тауар;
- сапа - қажеттi сапада;
- саны - қажеттi көлемде;
- уақыт - қажеттi уақытта жеткiзiлуi тиiс;
- орын - керектi орынға;
- шығындар - минималды шығындармен.
Көліктік логистикалық iс-әрекеттiң мақсаты жүзеге асырылды деп санауға
болады, егер осы алты шарт орындалса, яғни қажеттi тауар қажеттi көлемде
қажеттi сапада керектi уақытта керектi жерде минималды шығындармен
жеткiзiлген болса.
Материалды ағымдарды басқару бойынша қызметтi, өндiрiстiк, сауда
және басқа да шаруашылық қызмет түрлерi сияқты, оның экономикалық дамуының
ерте кезеңiнен бастап адамдар жүргiзетiн. Көліктік логистиканың жаңалығы,
ең алдымен, түрлi шаруашылық қызметтердің арасындағы артықшылықтың
материалды ағымдарды басқару бойынша қызметтерге ауысуында. Кәсiпкерлер тек
жақында ғана экономикадағы шикiзат, бөлшектер және дайын өнiмнiң
қозғалуының барлық сатыларын iштей бақылаудың тиiмдiлiктi жоғарылатуда
қандай потенциалы бар екенiн бiлдi.
Көліктік логистиканың концепциялары материалды ағымдарды оңтайландыру
арқылы шаруашылық қызметтердi жетiлдiруге тиiстi көзқарастар жүйесi болып
табылады.
Материалды ағымдарды басқару құрылатын негiзгi, конструктивтi принцип
жүйелiлiк принципi болып табылады. Ол бiрыңғай процесс үрдiсi ретiнде сатып
алуларды жүргiзу, ұйымдастыру, сақтау, өндiрiс, өткiзу және тасымалдауды
бiлдiредi [1,165б.].
Экономикадағы материалды ағымдар көптеген қатысушылардың қызметтерiнiң
нәтижесiнде пайда болады, ол қатысушылардың әрқайсысының өз мақсаттары бар.
Егер қатысушылар бiрлесiп, басқару объектiсiн - iштей материалды ағымдарды
- рационализациялау мақсатында өз iс-әрекеттерiн келiсiп жасаса, онда
олардың барлығы маңызды экономикалық ұтыс алады.
Материалды ағымдарды рационализациялау тек бiр кәсiпорын немесе оның
бөлiмшесiнiң шеңберiнде ғана мүмкiн болады. Бiрақ максималды әсердi тек
шикiзаттың алғашқы көзiнен соңғы тұтынушыға дейiнгi жолда, жиынтық
материалды ағымдарды оңтайландыра отырып немесе оның жеке маңызды
учаскiлерiн оңтайландыра отырып алуға болады. Бiрақ материал өткiзушi
тiзбектердiң барлық звенолары, яғни макрокөліктік логистикалық және
микрокөліктік логистикалық жүйелердiң барлық элементтерi бiрыңғай
құрылған механизм ретiнде жұмыс iстеуi қажет. Бұл мәселенi шешу үшiн
техниканы таңдауға, материал жылжитын түрлi учаскiлердегi өзара үйлескен
технологиялық үрдiстердi жобалауға және қарама-қайшы экономикалық
мүдделердiң үйлесу мәселелерiне және де материалды ағымдарды ұйымдастыруға
байланысты басқа мәселелерге жүйелiк тұрғыдан қарау қажет [8,56б.].
Материалды ағымдарды басқаруға жүйелiк тұрғыдан қарау мәселелерi
толығынан төменде қарастырылады.
Көліктік логистиканың бастапқы жағдайына (принципiне) жүйелiкпен қатар
мыналар жатады: кешендiк, ғылыми, нақтылық, конструктивтiк, сенiмдiлiк және
варианттылық.
Аталған көліктік логистика принциптерiн қысқаша сипаттап өтейiк:
Кешендiк:
- нақты жағдайларда ағымдардың қозғалысын жүргiзу үшiн барлық
қамтамасыз ету түрлерiн (дамыған инфрақұрылым) қалыптастыру;
- ресурстар мен өнiмдер қозғалысының тiкелей және оқшауланған
қатысушылардың iс-әрекеттерiн үйлестiру;
- фирмалардың көліктік логистикалық құрылымының алдында тұрған
мәселелердiң орындалуына орталықтан бақылауды жүргiзу;
- тауар тiзбегi бойынша фирмалардың сыртқы әрiптестермен тығыз
бiрлесiп қызмет жасауға ұмтылуы және фирманың түрлi бөлiмшелерi
арасында және iшкi қызмет шеңберiнде берiк байланыс орнатуға
ұмтылыс.
Ғылымилық:
- ағымды басқарудың барлық сатыларында, жоспарлаудан талдауға
дейiн, есептiк бастаманы күшейту, ағымдар қозғалысының
траекториясының барлық параметрлерiнiң толық есебiн жүргiзу;
- бiлiктi кадрлардың мәртебесiн фирманың көліктік логистикалық
құрылымының ең маңызды ресурсы деп тану.
Нақтылық:
- техникалық, экономикалық және басқа да талаптарға сәйкес,
ағымдар қозғалысының мақсаты ретiнде нақты нәтиженi дәл анықтау;
- қозғалысты барлық ресурстардың ең аз шығындарымен жүргiзу;
- жұмыс нәтижесi алынған пайдамен есептелетiн, есептiк-
калькуляциялық бөлiмшелер немесе құрылымдық органдар тарапынан
көліктік логистиканы басқару.
Конструктивтiлiк:
- ағымды диспетчеризациялау, ағым объектiсiнiң қозғалысын және
өзгерiсiн үзiлiссiз бақылап отыру және оның қозғалысын тез арада
дұрыстап отыру;
- тауарлардың тасымалдануының, және де материалды-техникалық
қамсыздануының барлық операцияларының бөлшектерiн анықтау.
Сенiмдiлiк:
- қозғалыстың қауiпсiздiгiн және тоқтаусыздығын қамтамасыз ету,
ағым қозғалысының траекториясын қажет жағдайда өзгерту үшiн
байланыс пен техникалық құралдарды резервтеу;
- қозғалысты басқарудың, және де қозғалудың қазiргi техникалық
құралдарын кеңiнен пайдалану;
- ақпарат келудiң жоғары жылдамдығы мен сапасы және оны өңдеудiң
жоғарғы технологиялары.
Варианттылығы:
- фирманың сұраныс ауытқуларына және басқа да сыртқы ортаның
әсерiне икемдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz