Жасөспірімдердің ой еңбегімен физикалық жүктемеге бейімделу ерекшеліктері
КІРІСПЕ 5
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 7
1.1 Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері 7
1.2 Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері 9
1.3 Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер
етуші факторлар 16
1.4 Оқу жүктемесінің әсерінен қан айналу жүйесі мен тыныс
алу көрсеткіштерінің өзгеруі 25 2.ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 34
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУЫ 36
3.1. Алматы қаласы №140 гимназия мектебінінің 12.13 жасар жасөспірімдердің физикалық және физиологиялық көрсеткіштері 36
3.2. Алғабас орта мектебінің 12.13 жастағы жасөспірімдердің
жүктемеге дейінгі және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық
көрсеткіштері 44
3.3 №140 гимназия мектебі мен Алғабас орта мектебінің 12.13 жастағы жасөспірімдерінің қалыпты жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық салыстырмалы көрсеткіштері 48
3.4. Алғабас орта мектебі мен М. Мақатаев атындағы №140 гимназия мектебіндегі 12 жастағы оқушылардың қалыпты жағдайдағы физикалық және физиологиялық көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсері 55
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 7
1.1 Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері 7
1.2 Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері 9
1.3 Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер
етуші факторлар 16
1.4 Оқу жүктемесінің әсерінен қан айналу жүйесі мен тыныс
алу көрсеткіштерінің өзгеруі 25 2.ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 34
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУЫ 36
3.1. Алматы қаласы №140 гимназия мектебінінің 12.13 жасар жасөспірімдердің физикалық және физиологиялық көрсеткіштері 36
3.2. Алғабас орта мектебінің 12.13 жастағы жасөспірімдердің
жүктемеге дейінгі және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық
көрсеткіштері 44
3.3 №140 гимназия мектебі мен Алғабас орта мектебінің 12.13 жастағы жасөспірімдерінің қалыпты жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық салыстырмалы көрсеткіштері 48
3.4. Алғабас орта мектебі мен М. Мақатаев атындағы №140 гимназия мектебіндегі 12 жастағы оқушылардың қалыпты жағдайдағы физикалық және физиологиялық көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсері 55
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
Қазіргі кезде балалар мен жас өспірімдердің өсіп дамуы тоқтаусыз жүріп жатқанымен, олардың қарқыны өсу кезеңдерінде әртүрлі болып келеді. Мектеп қабырғасында баланың оқу процесіне толық бейімделуінің басты нысандары оқудағы белсенділігі, оқу үлгерімінің деңгейі, еңбек ету қабілеттілігінің қолайлы күйі, ағзаларының функционалды көрсеткіштерінің тұрақтылығы т.б. Алдымызға қойылған мәселелердің бірі, оқушыларды мектеп талабына, ережесіне бейімделуіне жан-жақты жағдай жасап, оларға әсер етуші факторларын тұрақты, үздіксіз қадағалап, бақылап, организмдерінің өсу, даму көрсеткіштерін зерттеу болып табылады /1/. Ол үшін мынадай мәселелерге басты назарды аудару керек:
Мектепте оқушының білім алуы үшін нерв жүйесінің, эндокриндік жүйе және вегетативтік функцияларының жас ерекшеліктері және жеке даму барысында әртүрлілігі. Себебі, балалардың организмдерінің даму барысындағы толық жетілмеуі, кейбір өсіп даму көрсеткіштерінің артта қалуы, оның білім алу үрдісіне кері әсерін тигізеді; Сондай-ақ оқушының өсіп, даму қарқыны жасына сәйке келмей қалып қалған болса, онда балалардың оқу жылында оқуға деген үлгерімі төмен болады.
Сондықтан да мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне басты назарды аудару педагогикалық ұстанымдардың рөлі болып табылады. Жас баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы, оның өміріндегі физиологиялық және әлеуметтік жағынан ең басты жауапкершілік кезеңінің басталуы деп айтуға болады. Оның өмірінде күнделікті мектепке дейінгі тіршілік бейнесі өзгеріп, жаңа сапаға ауысуы байқалады. Әрбір бала жаңа жағдайда тіршілік етуге бейімделуіне мәжбүр болады (мектеп режимі, мұғалімнің талабы, оқу-тәрбие жұмыстарының кестесіне байланысты жүктемелер, жаңа ұжым, достар мен құрбылар т.б). Күнделікті өміріндегі осындай «күрт» өзгеріске ұшыраған жағдайда жас баланың ағзасына психо-физиологиялық ауыр жүктеме түсуін ғалым-педагог мамандардың айтуы бойынша «қалыпты күй» деп атайды.
Тақырыптың өзектілігі: Жас өсіп келе жатқан балалар ағзасының бейімделу реакциясының болуы,баланың өсуі мен дамуы үшін ең маңызды белгілерінің бірі.Ол барлық реттеуші жүйелердің бәріне тән қасиет.Бейімделу реакциясының негізі тұқым қуалаушылық қасиеттен бастап,баланың барлық жеке даму барысында тіршілік бойы қалыптасатын процесс. Сондықтан да жасөспірімдердің оның ішінде мектеп жасындағы балалардың ой еңбегі әрине әр түрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен тәлім-тәрбие алудағы көрсеткіштері жоғары,сапалы болу мәселелерін зерттеу жас кезеңдер физиологиясының ең өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу ерекшеліктерін зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге бейімделуі және оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс болатындығына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.
Мектепте оқушының білім алуы үшін нерв жүйесінің, эндокриндік жүйе және вегетативтік функцияларының жас ерекшеліктері және жеке даму барысында әртүрлілігі. Себебі, балалардың организмдерінің даму барысындағы толық жетілмеуі, кейбір өсіп даму көрсеткіштерінің артта қалуы, оның білім алу үрдісіне кері әсерін тигізеді; Сондай-ақ оқушының өсіп, даму қарқыны жасына сәйке келмей қалып қалған болса, онда балалардың оқу жылында оқуға деген үлгерімі төмен болады.
Сондықтан да мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне басты назарды аудару педагогикалық ұстанымдардың рөлі болып табылады. Жас баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы, оның өміріндегі физиологиялық және әлеуметтік жағынан ең басты жауапкершілік кезеңінің басталуы деп айтуға болады. Оның өмірінде күнделікті мектепке дейінгі тіршілік бейнесі өзгеріп, жаңа сапаға ауысуы байқалады. Әрбір бала жаңа жағдайда тіршілік етуге бейімделуіне мәжбүр болады (мектеп режимі, мұғалімнің талабы, оқу-тәрбие жұмыстарының кестесіне байланысты жүктемелер, жаңа ұжым, достар мен құрбылар т.б). Күнделікті өміріндегі осындай «күрт» өзгеріске ұшыраған жағдайда жас баланың ағзасына психо-физиологиялық ауыр жүктеме түсуін ғалым-педагог мамандардың айтуы бойынша «қалыпты күй» деп атайды.
Тақырыптың өзектілігі: Жас өсіп келе жатқан балалар ағзасының бейімделу реакциясының болуы,баланың өсуі мен дамуы үшін ең маңызды белгілерінің бірі.Ол барлық реттеуші жүйелердің бәріне тән қасиет.Бейімделу реакциясының негізі тұқым қуалаушылық қасиеттен бастап,баланың барлық жеке даму барысында тіршілік бойы қалыптасатын процесс. Сондықтан да жасөспірімдердің оның ішінде мектеп жасындағы балалардың ой еңбегі әрине әр түрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен тәлім-тәрбие алудағы көрсеткіштері жоғары,сапалы болу мәселелерін зерттеу жас кезеңдер физиологиясының ең өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу ерекшеліктерін зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге бейімделуі және оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс болатындығына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.
1. Безруких М.М., Сонькин В.Д., Фарбер Д.А. Возрастная физиология. – М.: Академия, 2003. С. 3-6.
2. Бабский Е.Б., Глебов В.Д., Коган А.Б. Физиология человека. – М.: Медицина, 1985. – С. 4-12.
3. Гарибьян Р., Марков Н. Адам анатомиясы мен физиологиясы. – Алматы.
ҚазмемОПБ, 1964. 19-24б.
4. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы.
Алматы. Дәуір, 2005. 6-10б.
5. Исмағұлова Ф.А. Төленбеков И.М. Анатомия, физиология және
гигиенаның кейбір мәселелері. – Алматы. Мектеп,1970.4-6 б.
6. А.Г. Хрипкова, М.В. Антропова, А.А. Фарбер. Возрастная физиология
школьная гигиена. – Москва. , 1990.С. 9-10.
7. Мырзаханұлы Нұркен. Жалпы физиология. – Алматы. Ғылым, 2001.– 5б.
8. Судаков К.В. Актуальные вопросы современной физиологии. – М.: Наука,
1976. С. 27-29.
9. Ефимов В. Возрастная физиология. – М: издат. Академия РСФСР. 1959.С. 45-52.
10. Анохин П.К. Очерки по физиологии функциональных систем. – М:Медицина,1975.С.12-15.
11. Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. – Алматы, 2003. 8-17б.
12. Фролов В.М. Уровни функционирования физиологических систем и методы их определения. – Л.: Медицина,1972.С. 44-48
13. Минкевич М.А., Гориневская В.Р. Функции человеческого тела. – М.: Гостлитизд. 1967. С.15-20.
14. Волохов А.А. Вопросы общей и возрастной физиологии. – М: 1960. С. 41-43.
15. Любимова З.В., Маринова К.В., Никитина А.А. Возрастная физиология. – М:Владос, 2004. С. 169-185.
16. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И. Физиология человека. – М:2003. С. 259-278, 224-229.
17. Основы физиологии человека: (Учебник для высших учебных заведений) // Под. ред.Ткаченко Б.И. Т.2. спб: Международный фонд истории науки, 1994.С.124.
18. Мұсаева С.Б., Бегалиев Т.Ш. Жас ерекшелік педагогикасы. – Астана. Фолиант, 2005. 6-9б.
19. Леонтьева Н.Н., Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. – М., 1976. С. 28-31.
20. Ермолаев Ю.А. Возрастная физиология. – М: 1985. – С. 47-50
21. Демеуов Ж.Д., Байназарова Б.Я., Алиакбарова З.М., Бекетаев А.М. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. – Алматы, 1995. 11-19б.
22. Властовский В.Г. Акселерация роста и развития детей. – М: 1976. С. 28-36.
23. Антропова М.В. Гигиена детей и подростков. – М.: Медицина, 1982. С. 5-14.
24. Хрипкова А.Г. Возрастная физиология. – М: 1978. С. 8-19.
25. Колчинская А.З. Кислородные режимы организма ребенка и подростка.
Киев, 1973. С. 24-26.
26. Циммерман М. Дж. Дудел. Физиология человека. – М.: Мир, 1986.С. 231-235.
27. Төлеуханов С.Т., Торманов Н.Т., Маркеева С.С., Е.В. Швецова. Жас кезеңдер физиологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. 6-18б.
28. Исмағұлова Г.И. Гигиена және денсаулық. – Алматы: Мектеп, 1987.54-63б.
29. Габович Р.Д. Гигиена. – М.: Медицина, 1982.С. 8-16.
30. Торманов Н.Т. Адам және жануарлар физиологиясы. – Алматы. –
31. Матюшонок М.Т. Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы. – Алматы: Мектеп, 1986. 199-206б.
32. Өмешұлы Ә. Салауатты өмір – денсаулық кепілі. –Алматы, 1999. – 7-11б.
33. Петленко В.П. Здоровье – любовь – красота // Психическое и физическое здоровье. Спб.: Петроградский и К. Т 3., 1996. С. 314.
34. Бахур В.Т. Эмоция пайдасы мен зияны. – Алматы: Қазақстан, 1977. 21-35б.
35. Әбеуова Г., Дүйсембин Қ., Төлеуханов С. Нәресте физиологиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. 22-25б.
36. Агаджанян Н.А. Экология человека. – М.: Круг, 1987. С.102.
37. Барабой В.А., Димант И.Н. Социально-биологические и экологические проблемы человека. – Ташкент: Медицина УзССР, 1989. С. 295.
38.Тупицын И.О. Возрастная динамика и адаптационные изменения сердечно- сосудистой системы.- М.: Педагогика, 1985.86с.
39.Абросимова Л.И., Карасик В.Е. Определение физической работоспособности детей и подростков// Медицинские проблемы физ.культуры: С.б. научн. тр.- Киев. Здоровья. 1978.- Вып. 6- С. 28-40.
40.Чижевский А.Е. Влияние дозированных нагрузок на системное и мозговое кровообращение.город.изд.- 1981.-№ 1.- С. 35-42.М: мысль.
41.Догадкина С.В. Влияние статических нагрузок на центральную и периферическую гемодинамику у детей 8 и 11 лет// Вопросы физиологии сердечно-сосудистой системы школьников.- М., 1980.- С. 80-89.
42. Советов С.Е,Волков Б.И, Громова З.П, Лучина К.И, Г.В. Мектеп гигиенасы Педагогтық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы:мектеп,1973.
43.Панавене В.В. Онтогенетические особенности гемодинамики и варианты развития сердца у современных школьников: Автореф.канд.дис .- М.,1979. 19с.
44.Полякова Г.И. Влияние умственных и физических нагрузок на мозговое кровообращение: Автореф.канд.дис.- М., 1980-16с.
45.Сердюковская Т.Н. Влияние факторов внешней среды на уровень артериального давления у детей и подростков. // Вестник АМН СССР, 1978, № 8, с. 64-69.
46.Тубол И.Б.Уровень артериального давления у школьников 7-17 лет Москвы. // Кардиология -1980.- 20, №4, с.58-60.
47.Федорко Л.М. Изменение основных показателей центральной гемодинамики в ответ на краткосрочную умственную нагрузку в процессе учебного года: // Вопросы физиологии сердечно- сосудистой системы школьников. М., 1977,С 7-9.
48.Абросимова Л.И., Киселев В.Ф., Скорнякова Н.М. Возрастные изменения гемодинамики при физической нагрузке субмаксимальной мощности у школьников: Возрастные особенности физиологических систем детей и подростков. М., 1981, с.73.
49.Вульфсон И.Н. Сравнительная оценка некоторых абсолютных и относительных показателей гемодинамики у детей и подростков// Вопросы охраны материнства и детства, 1975 -№10, С. 13-15.
50.Вьюшкина С.П. Исследование связи между умственной и физической работоспособностью школьников 7-14 лет: Автореф. Канд. Дис.- М., 1981.16с.
51.Вьюшкина С.П., Чижевский А.Е.,Тупицын И.О. Связь между умственной и физической роботоспособностью и показателями мозгового кровообращения у школьников 10-11 лет: // Материалы 9-й науч. конф, по возрастной морфологии, физиологии.
52. Торманов Н., Төлеуханов С.Т. Адам физиологиясы: «Медико-биологиялық іс» мамандағы студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.328 б.
53. Авдеева Т.Г , Бахраха И.И.Детская спортивная медицина. Ростов н/Д: Феникс,2007.320 с.
54. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни – М.: RETORICA, 1999. 560с.
55. Малова Н.А. Физическая работоспособность школьников 10-12 лет, имеющих разные ростовесовые отношения // Ташкент.1983. С.146-147.
2. Бабский Е.Б., Глебов В.Д., Коган А.Б. Физиология человека. – М.: Медицина, 1985. – С. 4-12.
3. Гарибьян Р., Марков Н. Адам анатомиясы мен физиологиясы. – Алматы.
ҚазмемОПБ, 1964. 19-24б.
4. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы.
Алматы. Дәуір, 2005. 6-10б.
5. Исмағұлова Ф.А. Төленбеков И.М. Анатомия, физиология және
гигиенаның кейбір мәселелері. – Алматы. Мектеп,1970.4-6 б.
6. А.Г. Хрипкова, М.В. Антропова, А.А. Фарбер. Возрастная физиология
школьная гигиена. – Москва. , 1990.С. 9-10.
7. Мырзаханұлы Нұркен. Жалпы физиология. – Алматы. Ғылым, 2001.– 5б.
8. Судаков К.В. Актуальные вопросы современной физиологии. – М.: Наука,
1976. С. 27-29.
9. Ефимов В. Возрастная физиология. – М: издат. Академия РСФСР. 1959.С. 45-52.
10. Анохин П.К. Очерки по физиологии функциональных систем. – М:Медицина,1975.С.12-15.
11. Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. – Алматы, 2003. 8-17б.
12. Фролов В.М. Уровни функционирования физиологических систем и методы их определения. – Л.: Медицина,1972.С. 44-48
13. Минкевич М.А., Гориневская В.Р. Функции человеческого тела. – М.: Гостлитизд. 1967. С.15-20.
14. Волохов А.А. Вопросы общей и возрастной физиологии. – М: 1960. С. 41-43.
15. Любимова З.В., Маринова К.В., Никитина А.А. Возрастная физиология. – М:Владос, 2004. С. 169-185.
16. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И. Физиология человека. – М:2003. С. 259-278, 224-229.
17. Основы физиологии человека: (Учебник для высших учебных заведений) // Под. ред.Ткаченко Б.И. Т.2. спб: Международный фонд истории науки, 1994.С.124.
18. Мұсаева С.Б., Бегалиев Т.Ш. Жас ерекшелік педагогикасы. – Астана. Фолиант, 2005. 6-9б.
19. Леонтьева Н.Н., Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. – М., 1976. С. 28-31.
20. Ермолаев Ю.А. Возрастная физиология. – М: 1985. – С. 47-50
21. Демеуов Ж.Д., Байназарова Б.Я., Алиакбарова З.М., Бекетаев А.М. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. – Алматы, 1995. 11-19б.
22. Властовский В.Г. Акселерация роста и развития детей. – М: 1976. С. 28-36.
23. Антропова М.В. Гигиена детей и подростков. – М.: Медицина, 1982. С. 5-14.
24. Хрипкова А.Г. Возрастная физиология. – М: 1978. С. 8-19.
25. Колчинская А.З. Кислородные режимы организма ребенка и подростка.
Киев, 1973. С. 24-26.
26. Циммерман М. Дж. Дудел. Физиология человека. – М.: Мир, 1986.С. 231-235.
27. Төлеуханов С.Т., Торманов Н.Т., Маркеева С.С., Е.В. Швецова. Жас кезеңдер физиологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. 6-18б.
28. Исмағұлова Г.И. Гигиена және денсаулық. – Алматы: Мектеп, 1987.54-63б.
29. Габович Р.Д. Гигиена. – М.: Медицина, 1982.С. 8-16.
30. Торманов Н.Т. Адам және жануарлар физиологиясы. – Алматы. –
31. Матюшонок М.Т. Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы. – Алматы: Мектеп, 1986. 199-206б.
32. Өмешұлы Ә. Салауатты өмір – денсаулық кепілі. –Алматы, 1999. – 7-11б.
33. Петленко В.П. Здоровье – любовь – красота // Психическое и физическое здоровье. Спб.: Петроградский и К. Т 3., 1996. С. 314.
34. Бахур В.Т. Эмоция пайдасы мен зияны. – Алматы: Қазақстан, 1977. 21-35б.
35. Әбеуова Г., Дүйсембин Қ., Төлеуханов С. Нәресте физиологиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. 22-25б.
36. Агаджанян Н.А. Экология человека. – М.: Круг, 1987. С.102.
37. Барабой В.А., Димант И.Н. Социально-биологические и экологические проблемы человека. – Ташкент: Медицина УзССР, 1989. С. 295.
38.Тупицын И.О. Возрастная динамика и адаптационные изменения сердечно- сосудистой системы.- М.: Педагогика, 1985.86с.
39.Абросимова Л.И., Карасик В.Е. Определение физической работоспособности детей и подростков// Медицинские проблемы физ.культуры: С.б. научн. тр.- Киев. Здоровья. 1978.- Вып. 6- С. 28-40.
40.Чижевский А.Е. Влияние дозированных нагрузок на системное и мозговое кровообращение.город.изд.- 1981.-№ 1.- С. 35-42.М: мысль.
41.Догадкина С.В. Влияние статических нагрузок на центральную и периферическую гемодинамику у детей 8 и 11 лет// Вопросы физиологии сердечно-сосудистой системы школьников.- М., 1980.- С. 80-89.
42. Советов С.Е,Волков Б.И, Громова З.П, Лучина К.И, Г.В. Мектеп гигиенасы Педагогтық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы:мектеп,1973.
43.Панавене В.В. Онтогенетические особенности гемодинамики и варианты развития сердца у современных школьников: Автореф.канд.дис .- М.,1979. 19с.
44.Полякова Г.И. Влияние умственных и физических нагрузок на мозговое кровообращение: Автореф.канд.дис.- М., 1980-16с.
45.Сердюковская Т.Н. Влияние факторов внешней среды на уровень артериального давления у детей и подростков. // Вестник АМН СССР, 1978, № 8, с. 64-69.
46.Тубол И.Б.Уровень артериального давления у школьников 7-17 лет Москвы. // Кардиология -1980.- 20, №4, с.58-60.
47.Федорко Л.М. Изменение основных показателей центральной гемодинамики в ответ на краткосрочную умственную нагрузку в процессе учебного года: // Вопросы физиологии сердечно- сосудистой системы школьников. М., 1977,С 7-9.
48.Абросимова Л.И., Киселев В.Ф., Скорнякова Н.М. Возрастные изменения гемодинамики при физической нагрузке субмаксимальной мощности у школьников: Возрастные особенности физиологических систем детей и подростков. М., 1981, с.73.
49.Вульфсон И.Н. Сравнительная оценка некоторых абсолютных и относительных показателей гемодинамики у детей и подростков// Вопросы охраны материнства и детства, 1975 -№10, С. 13-15.
50.Вьюшкина С.П. Исследование связи между умственной и физической работоспособностью школьников 7-14 лет: Автореф. Канд. Дис.- М., 1981.16с.
51.Вьюшкина С.П., Чижевский А.Е.,Тупицын И.О. Связь между умственной и физической роботоспособностью и показателями мозгового кровообращения у школьников 10-11 лет: // Материалы 9-й науч. конф, по возрастной морфологии, физиологии.
52. Торманов Н., Төлеуханов С.Т. Адам физиологиясы: «Медико-биологиялық іс» мамандағы студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2007.328 б.
53. Авдеева Т.Г , Бахраха И.И.Детская спортивная медицина. Ростов н/Д: Феникс,2007.320 с.
54. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни – М.: RETORICA, 1999. 560с.
55. Малова Н.А. Физическая работоспособность школьников 10-12 лет, имеющих разные ростовесовые отношения // Ташкент.1983. С.146-147.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ БИОФИЗИКА КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жасөспірімдердің ой еңбегімен физикалық жүктемеге бейімделу ерекшеліктері.
(Мамандық: Биология 6N0113)
Орындаушы:
Дүйсембаева Әсел Жүнісқызы "_____" ___________2010 ж.
Ғылыми жетекшілер: б. ғ. к., профессор Торманов Нұртай Торманұлы
"_____" ___________2010 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: б.ғ.д., профессор Төлеуханов Султан Төлеуханұлы
"______" __________2010 ж.
Алматы
2010ж
ТҰЖЫРЫМ
Есеп: Магистрлік жұмыс көлемі – 61 бет. Кесте саны – 11; сурет саны –9
; Қолданылған әдебиеттер саны – 55;
Негізгі сөздер: Ағза, ой еңбегі, оқу жүктемесі, физиологиялық норма,
жасөспірімдер, жас ерекшелік физиологиясы, фактор, физикалық көрсеткіш,
физиологиялық көрсеткіш, антропометрлік көрсеткіш, динамометрлік
көрсеткіш, денсаулық, өсу, даму, эмоция, салауатты өмір.
Зерттеу объектісі: Зерттеу жұмысы 12 жастан 16 жасқа дейінгі мектеп
оқушылары.
Мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу ерекшеліктерін
зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге бейімделуі және
оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс болатындығына ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.
Міндеттер:
1.Жасөспірімдердің оның ішінде балалардың ой еңбегі әрине
әртүрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен
тәлім алудағы көрсеткіштері жоғары, сапалы мәселелерін зерттеу.
2.Ғылыми-зерттеу жұмысымдағы әдістерді қолдану
3.Зерттелетін материалдардың нәтижелерін талдау.
Қолданылған әдіс: Антропометрия, динамометрия, вариациялық статистика
әдістері.
Жаналығы: Зерттеуге ұсынылып отырған тақырыптың жаналығы еліміздегі орта
мектеп деңгейіндегі білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалардың
талабына сай базалық білім берудің сапасын жақсарту.Әрине жалпы орта
мектептерде білім беру сапасын арттыру көп факторлы үрдіс болғанмен де,ең
бастысы мектеп қабырғасындағы биоәлеуметтік жағдаймен қатар,оқушының
денсаулық күйі,оның күнделікті оқу жүйесіндегі жүктемесі және мұғалімнің
рөлі болып табылады.
Ғылыми тәжірибелік зерттеу барысында мынадай әдістер қолданылды:
Антропометрия, динамометрия, вариациялық статистика әдістері.
Зерттеу нәтижелері:
Диссертациялық жұмысты жүргізу барысында №140 гимназия мектебі мен
Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы жасөспірімдерінің қалыпты
жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық салыстырмалы
көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсерін анықтадық. Берілген нәтижелер
бойынша қорытынды шығардық.
Енгізу туралы нәтижелері: баспадан шыққан мақалалардың жалпы саны - 4.
Оның ішінде мақала – 2, тезис – 2, Конференцияның жұмысына қатысу – 1.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
7
1.1 Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері
7
1.2 Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері
9
1.3 Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер
етуші факторлар
16
1.4 Оқу жүктемесінің әсерінен қан айналу жүйесі мен тыныс
алу көрсеткіштерінің өзгеруі
25 2.ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
34
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУЫ
36
3.1. Алматы қаласы №140 гимназия мектебінінің 12-13 жасар
жасөспірімдердің физикалық және физиологиялық
көрсеткіштері
36
3.2. Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы жасөспірімдердің
жүктемеге дейінгі және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық
көрсеткіштері
44
3.3 №140 гимназия мектебі мен Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы
жасөспірімдерінің қалыпты жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық,
физиологиялық салыстырмалы көрсеткіштері
48
3.4. Алғабас орта мектебі мен М. Мақатаев атындағы №140 гимназия
мектебіндегі 12 жастағы оқушылардың қалыпты жағдайдағы физикалық және
физиологиялық көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсері
55
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
ТДС – тиісті дене салмағы
СҚҚ – систолалық қан қысымы
ДҚҚ – диастолалық қан қысымы
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ӨҚТС - өкпенің қажетті тіршілік сыйымдылығы
ТИ - тіршілік индексі
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде балалар мен жас өспірімдердің өсіп дамуы тоқтаусыз жүріп
жатқанымен, олардың қарқыны өсу кезеңдерінде әртүрлі болып келеді. Мектеп
қабырғасында баланың оқу процесіне толық бейімделуінің басты нысандары
оқудағы белсенділігі, оқу үлгерімінің деңгейі, еңбек ету қабілеттілігінің
қолайлы күйі, ағзаларының функционалды көрсеткіштерінің тұрақтылығы т.б.
Алдымызға қойылған мәселелердің бірі, оқушыларды мектеп талабына, ережесіне
бейімделуіне жан-жақты жағдай жасап, оларға әсер етуші факторларын тұрақты,
үздіксіз қадағалап, бақылап, организмдерінің өсу, даму көрсеткіштерін
зерттеу болып табылады 1. Ол үшін мынадай мәселелерге басты назарды
аудару керек:
Мектепте оқушының білім алуы үшін нерв жүйесінің, эндокриндік жүйе және
вегетативтік функцияларының жас ерекшеліктері және жеке даму барысында
әртүрлілігі. Себебі, балалардың организмдерінің даму барысындағы толық
жетілмеуі, кейбір өсіп даму көрсеткіштерінің артта қалуы, оның білім алу
үрдісіне кері әсерін тигізеді; Сондай-ақ оқушының өсіп, даму қарқыны жасына
сәйке келмей қалып қалған болса, онда балалардың оқу жылында оқуға деген
үлгерімі төмен болады.
Сондықтан да мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне басты назарды
аудару педагогикалық ұстанымдардың рөлі болып табылады. Жас баланың алғашқы
мектеп табалдырығын аттауы, оның өміріндегі физиологиялық және әлеуметтік
жағынан ең басты жауапкершілік кезеңінің басталуы деп айтуға болады. Оның
өмірінде күнделікті мектепке дейінгі тіршілік бейнесі өзгеріп, жаңа сапаға
ауысуы байқалады. Әрбір бала жаңа жағдайда тіршілік етуге бейімделуіне
мәжбүр болады (мектеп режимі, мұғалімнің талабы, оқу-тәрбие жұмыстарының
кестесіне байланысты жүктемелер, жаңа ұжым, достар мен құрбылар т.б).
Күнделікті өміріндегі осындай күрт өзгеріске ұшыраған жағдайда жас
баланың ағзасына психо-физиологиялық ауыр жүктеме түсуін ғалым-педагог
мамандардың айтуы бойынша қалыпты күй деп атайды.
Тақырыптың өзектілігі: Жас өсіп келе жатқан балалар ағзасының
бейімделу реакциясының болуы,баланың өсуі мен дамуы үшін ең маңызды
белгілерінің бірі.Ол барлық реттеуші жүйелердің бәріне тән қасиет.Бейімделу
реакциясының негізі тұқым қуалаушылық қасиеттен бастап,баланың барлық жеке
даму барысында тіршілік бойы қалыптасатын процесс. Сондықтан да
жасөспірімдердің оның ішінде мектеп жасындағы балалардың ой еңбегі әрине әр
түрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен тәлім-тәрбие
алудағы көрсеткіштері жоғары,сапалы болу мәселелерін зерттеу жас кезеңдер
физиологиясының ең өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу
ерекшеліктерін зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге
бейімделуі және оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс
болатындығына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.Мектеп
оқушыларының денсаулығын қорғау,оның ағзаларының қалыпты деңгейіндегі
қызметі,әсіресе нерв жүйесінің шамадан тыс күйзеліске ұшырамау және
шаршамауы мектеп қабырғасында білім мен тәрбие беруге байланысты.Әсіресе
оқу -тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің нормативтерін сақтау
басты шарт болып табылады.
Міндеттер:
1.Жасөспірімдердің оның ішінде балалардың ой еңбегі әрине
әртүрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен
тәлім алудағы көрсеткіштері жоғары, сапалы мәселелерін зерттеу.
2.Ғылыми-зерттеу жұмысымдағы әдістерді қолдану
3.Зерттелетін материалдардың нәтижелерін талдау.
Жаналығы: Зерттеуге ұсынылып отырған тақырыптың жаналығы еліміздегі
орта мектеп деңгейіндегі білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан
реформалардың талабына сай базалық білім берудің сапасын жақсарту.Әрине
жалпы орта мектептерде білім беру сапасын арттыру көп факторлы үрдіс
болғанмен де,ең бастысы мектеп қабырғасындағы биоәлеуметтік жағдаймен
қатар,оқушының денсаулық күйі,оның күнделікті оқу жүйесіндегі жүктемесі
және мұғалімнің рөлі болып табылады.
Публикациялар:
2-мақала:
1) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің ой еңбегі жүктемесіне бейімделу
ерекшелігі Биология және салауаттылық негізі -2009.-№6 (42).11-14б.
2) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің антропометрлік қан қысымына
физикалық жүктеменің әсері Биология және салауаттылық негізі-2010.-
№2(44). 10-12 б.
2-тезис:
1) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің ой еңбегі жүктемесіне бейімделу
ерекшелігі Материалы ІІІ-го Межд. конгресса студентов и молодых ученых
Мир науки.-Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2009. 26-27б.
2) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің антропометрлік қан қысымына
физикалық жүктеменің әсері Тезисы І Межд. конф. студентов и молодых
ученых Мир Науки-Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2010. 21-22 б.
Жұмыстың қысқаша қорытындысы: Гимназия мектебі мен Алғабас орта
мектебіндегі 12 жастағы қызбалалардың оқу үлгерімдерін өзара салыстырған
кезде №140 гимназия мектебіндегі қызбалалардың оқу үлгерімдері жоғары бола
тұра, олардың физикалық және физиологиялық көрсеткіштері Алғабас орта
мектебіне қарағанда төмен екендігі анықталды. №140 гимназия мектебіндегі 12-
13 жастағы қызбалалар мен ұлбалалардың физикалық және физиологиялық
көрсеткіштері өзара жынысына байланысты қызбалалардың физикалық және
физиологиялық көрсеткіштері ұлбалаларға қарағанда төмен көрсеткіштерге ие
болды. Алғабас орта мектебіндегі 12-13 жастағы қызбалалар мен ұлбалалардың
физикалық және физиологиялық көрсеткіштері өзара жынысына байланысты
қызбалалардың физикалық және физиологиялық көрсеткіштері ұлбалаларға
қарағанда төмен көрсеткіштерге ие болды.
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі
клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің
артуын өсу деп атайды. Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады.
Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып,
ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, организм
мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл – ой өрістерінің
молаюын айтады. Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады : өсіп даму
және жетілу, кемелдену, қартаю. Бүл үшеуінің айырмашылығын дене
көрсеткіштерін өлшеп, организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы
ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтар бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әр түрлі;
3) өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелді;
6) өсу мен дамудың акселерациясы;
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяулланады. Тіпті
бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес : бала жазда тез өседі, ал
қыста нашар немесе түнде бойы көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны өсу мен
дамудың гетерохрондылығы дейді. Сонымен қатар, бала организміндегі жеке
мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді.
Бала организмнің түрлі әрекеттерге бейімділігі, оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады. Сондықтан
бұл мезгілден ерте оқыту оның басқа мүшелер жүйесіне зиян келтіреді,
олардың даму дамуын төмендетеді. Организмнің ұлпаларына қажетті оттегін
тасу қабілеті 16-17 жаста жетіледі. Осыған байланысты оқу, еңбек, спорт
жұмыстарын сыртқы ортаның жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне
мөлшерлеген жөн 2,3.
Бала организмнің жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың
денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің
жетілуінде көзге түседі. Жыныстық жетілгенге дейін ер баланың
антропометрлік көрсеткіштері, әсіресе денесінің ұзындығы қыздардан жоғары
болса, жыныстық жетілу жетілу басталған кезде, керісінше, қыздардың
салмағы, бойы, кеуде шеңбері анағұрлым жоғары болады. Ал 15 жастан әрі
қарай ер балалар тез өсіп жетіледі де олардың көрсеткіштері қайтадан
қыздардан жоғары келеді.
Мектеп оқушыларының денсаулығын қорғау, оның ағзаларының қалыпты
деңгейдегі қызметі, әсіресе нерв жүйесінің шамадан тыс күйзеліске ұшырамау
және шаршамауы мектеп қабырғасында білім мен тәрбие беруге байланысты.
Әсіресе, оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің нормативтерін
сақтау басты шарт болып табылады. Оқушылардың шаршау, қажуының алдың алу
шараларының бірі, балалар мен жасөспірімдердің жұмыс қабілеттілігінің басты
ұстанымы ағзалардың физиологиялық қызметтік өзгерістерін ұдайы бақылау мен
еңбек, демалыс, тамақтану режимінің жеке мектеп сыныптарының санитарлы –
гигиеналық талаптарға сай болуын қамтамасыз етуді бақылау.
Дене еңбегінің күнделікті режимі мен тәртібі сияқты ой еңбегінің де өз
гигиенасы бар. Еңбек етуге қолайлы жұмыс орны, оған түсетін жарық, жылу,
ауаның дымқылдығы, столда отыру тәртібі, - міне мұның барлығы адамның ой
еңбегіне қабілеттілігін сақтап, оның жоғары еңбек өнімділігіне жетуіне
мүмкіндік береді.
Жақсы да жарық бөлме, ондағы өз орнымен қойылған мебельдер, үйде
өсетін өсімдіктер, табиғи немесе электр жарығының мол болуы, қолайлы жұмыс
столы – ой еңбегімен айналысушы адамның ерекше көтеріңкі көңіл – күймен
қызмет жасауына зор септігін тигізеді, мол әсер етеді. Ең негізгісі – жұмыс
орнында таза ауа үнемі жеткілікті болуы керек. Тар бөлмеде бірнеше адам
жұмыс істейтін болса, бөлменің ауасы бұзылып, көмір қышқыл газы молаяды,
бөлме қапырық болып, дымқылдық арта түседі. Ал бұлардың бәрі адамның
орталық нерв жүйесіне әсер етеді, сөйтіп оның ой еңбегіне қабілетін
төмендетеді. Ой еңбегі тыныштықты талап етеді. Көпке созылған айқай – шу,
тарсыл – дүрсіл жағымсыз дауыстар адамның есту нервтерін сезгіш, қабылдағыш
анализаторларды, сондай – ақ жалпы орталық нерв жүйесін шаршатады. Жоғары
еңбек өнімділігін, ой еңбегі қабілеттілікті бір қалыпты арттыру үшін тек
жұмыс режимі мен оны ұйымдастыруды ғана емес, еңбек пен оның арасындағы
үзіліс, демалыстардың белгілі мерзімде алмасу ережесін де сақтап отыру
керек. Әсіресе,ой еңбегімен айналысатын адамдар үшін дене еңбегімен,
физкультурамен айналысудың мәні зор. Өйткені ой еңбегімен ұзақ айналысқанда
мидың кейбір бөлімдерінде ғана қозу шамадан тыс артып, оның басқа
бөлімдерінде тежелу процестері ұзаққа созылады. Ол әрине, денсаулыққа зиян,
әсіресе ой еңбегінің күрт нашарлауына әкеп соқтырады. Ендеше ондай жағдайға
ұрынбас үшін ой еңбегімен айналысатын адамдар дене еңбегінен,
физкультурамен, спортпен достасқаны жөн. Сонда қатты қозып тұрған нерв
жүйесінің дем алуына жағдай жасалады. Дене еңбегімен айналысқан адамның
жұмысқа қабілеттілігі қайта жанданып, әрі қарай жалғаса береді 4,5.
Демалыс пассивті, енжар емес, жедел, күрделі қозғалыстарға бай,
белсенді болуы керек, адам өзін соған үйретуі қажет. Сонда ғана оның ой
еңбегі жемісті, нәтижелі болады. Біздің мақсатымыз күнделікті ой еңбегіне
қабілеттілікті арттыруға себепші болу ғана емес, оны дұрыс ұйымдастырудың
жолдарынан да мағлұмат беру.
Жұмыс кезінде ой еңбегімен айналысатын адамдар ешбір қимыл –
қозғалыссыз отырады. Ұзақ уақыт қозғалыссыз, тартылыста тұрған мойын мен
арқа еттері әлсірейді. Соның салдарынан адам денесінің пішіні бұзылып,
бұлшық еттері нашарлауынан олардағы қан тамырларының қабырғалары және қан
айналысы бұзылады, және денедегі зат алмасуы өзгереді.
Столда ұзақ отырып жұмыс істеген адам жай, бір қалыпты дем алады. Ал
мұның өзі организмдегі қан айналысын нашарлатады. Өкпедегі ауаның алмасуы
қиындап, қанның қызыл түйіршіктерінің оттегімен қанығуы азаяды. Осыдан
барып клеткалар, ми нерв жүйелері оттегі жетіспеуден тұншыға бастайды,
олардың жұмыс істеу қабілеттері нашарлайды, тіпті мүлдем жұмыс істемей
қалуы да мүмкін.
Адам организмнің ең негізгі бір ерекшелігі – оның ( жүрек, өкпе, нерв
жүйелері, т.б) бірқалыпты ырғақпен жұмыс атқаратындығы. Ал олай болса
организмнің өзі атқаратын күрделілік адамнан жұмыста бір қалыпты, ырғақты
түрде жұмыс істеуді талап етеді. Керісінше, күнделікті жұмыс ырғағының
бұзылуы аталған органдарының шаршауына, олардың да жұмыс ырғағының
бұзылуына әкеліп соқтырады.
Сондықтан да әрбір таңды, жаңа күнді міндетті түрде таңертеңгілік
гимнастикамен бастау керек. Гимнастика адам организіміне : ішкі органдарға,
нерв жүйесіне, қысқасы тұтастай адамның өзіне пайдалы әсерін тигізеді.
1.2. Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері
Адамның жас кезеңдері – адамның өсуі мен дамуы ұқсас, физиологиялық
ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегі болып табылады. Белгілі бір жас
кезеңінде адам организмінің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі
деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Осыны ескере отырып, 1965 жылы адам
организмін зерттейтін әртүрлі ғылымдар өкілдерінің (физиологтар,
дәрігерлер, педагогтар, психологтар, философтар, генетиктер, гигиенистер
т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің
шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған кезең (алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі, бөбектік шақ (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер 17-21
жас);
8. Кәмелге келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (әйелдер 21-35,
ерлер 22-35 жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы ( әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас ( әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай).
Осы аталған топтарға жеке-жеке сипаттама бере кетейік: жаңа туған кезең -
туған күннен 4 аптаға дейін, перзент қырқынан шыққанша, созылады. Бұл
кезеңде организм сыртқы ортаның жаңа жағдайларына икемделеді. Шараналық
(плаценталық) қан айналымы өзгеріп, өкпе арқылы тыныс алу қалыптасады
6,7.
Осы алғашқы 1 аптаға жуық неонаталдық мерзімін өтпелі тез бейімделу
кезеңі деп те атайды. Кәмелге келу немесе ересектік кезеңде адамның өсуі
тоқтайды, организмнің құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс әрекеті
белсенді және тиянақты болады. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысында жүйке
және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттері
күрделі өзгерістерге душар болады, климакс кезеңіне сәйкес кейбір
аурулардың алғашқы белгілері білінеді. Егде жас кезеңінде- организм тез
қартаяды. Оның өтеміс қабілеті азайып, бейімделіс әрекеті төмендейді.
Сондықтан олар осы жас кезеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады.
Кәрілік жас кезеңінде Организм тозып, инволюция - кері кету байқалады,
негізгі тіршілік әрекеттері күрт төмендейді. Тиянақты бейімделіс қоры
сарқылып төтенше жағдайларда өлім қаупі туады. Ұзақ өмір сүрушілер 90
жастан асқан кісілер. Олардың организмі тұралайды, оның көптеген
құрылымдары мен жүйелерінің қызметі әлсірейді, тірек- қимыл әрекеті
үйлесімсіз болады, қол-аяғы қалтырайды, зат алмасу қарқыны төмендейді,
жүйке қажиды, тежелу құбылысы дендейді, ұйқы нашарлайды, талдағыштар жүйесі
кемішін келеді. Алайда бұлардың ішінде ширақ қарттар да кездеседі. Қартаю
(инволюция) – деп жасқа байланысты организмді тоздырып, кәрілік
ауруларды көбейтетін, адамның тіршілік қабілетін төмендетіп, өмірінің
ақырғы кезеңі өлімді жақындататын биологиялық өзгерістер жиынтығын айтады.
Қартаю тектік бағдарлама негізінде жасқа байланысты өзгеретін физиологиялық
үрдістер. Ол организмнің сыртқы және ішкі себептерден зақымданып, жасқа
сәйкес ұлғая түсетін бүлінген күйі. Қартаюдың әртүрлі мерзімділік,
жылдамдық, бағыттылық және әркелкілік ерекшеліктері болады. Қартаю туралы
жүзден астам теория бар, оларды молекулалық (генетикалық, зат алмасуы мен
жинақталуы), жасушалық, организмдік және қауымдалыстық деп жіктейді.
Кәрілік – бұл жеке дамудың біртіндеп, міндетті түрде келетін, адам
өмірінің соңғы кезеңі. Оның басталатын мерзімін дәл анықтау қиын. Қартаю
мен кәрілік арасында себеп және салдар іспетті қатынас бар. Қартаюдың
биологиялық, психологиялық, әлеуметтік белгілері болады. Қартаю екпініне
қарай қалыпты, ерте (прогерия) және баяу (ретардация) өтетін болып бөлінеді
6. Адамның куәліктік және биологиялық жасын бөледі. Куәліктік жас
-туылған күннен бері өткен мерзіммен есептеледі. Биологиялық жас- уақытқа
байланысты тіршіліктік мүмкіндіктердің, өміршеңдік пен болашақ өмірдің
өзгеретін өлшемі. Бұл организмнің, оның құрылымдарының, жүйелерінің даму
сатысын көрсетеді.
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагог мамандар келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1. Жаңа туған сәби ( 1 ай);
2. Емшектегі сәби ( 1 айдан 1 жасқа дейін);
3. Балбөбектер тобы ( 1-4 жас);
4. Мектеп жасындағылар:
а) Бастауыш сыныптағы оқушылар ( 7-11 жас);
б) Ортаңғы сыныптағы оқушылар ( 11-14);
в) Жоғарғы сыныптағы оқушылар ( 14-18).
Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу ұсыныстары көп. Ғалымдар
алға қойған мақсаттарына байланысты белгілі бір көрсеткіштерді негіз етіп,
адамның көптеген жас кезеңдерін ұсынды. Олардың кейбіреуі ескіріп, қазіргі
жағдайларға сай келмейді, кейбіреулері бір жақты болып, жан-жақты болып,
жан- жақты түсінік бермейді. Физиологиялық тұрғыдан алғанда ұсынылып
отырған мәскеулік 1965 жылғы топтастыру ғылыми негізделген және организмнің
ерекшеліктеріне сәйкес деуге болады 8.
Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен
екінші кезеңге ауысу уақытын өзгеру мезгілі немесе ауысу мерзімі деп атайды
(кейбір ғалымдар ауысу мерзімін мүшелі жас дейді, бірақ оның жас кезеңдері
қазақтың мүшелі жасымен сәйкес келмейді, дегенмен белгілері ұқсайды).
Өзгеру мезгілі әр кезеңде де қиынға соғады, организм көп күш жұмсайтын
кез, ол денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу уақыты.
Сондықтан өзгеру мезгілінде адам организмі біршама әлсіреп, сыртқы ортаның
жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бұл кезде жүрек-қан тамырлары
мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Өзгеру мезгілін басынан
өткізу адамның жасы ұлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары
әртүлі шектелген.
Ол организмнің биологиялық көрсеткіштеріне негізделген. Дегенмен,
ұсынылған жас кезеңдерінің әлі де жетіспейтін жерлері бар. Оларды анықтау
адам организмі жайындағы зерттеулерді әлі де жалғастырып кеңейтуді талап
етеді. Жас кезеңдерінің уақыт шектері болсын, оның жеке функциялық
көрсеткіштері болсын әлеуметтік жағдайларға байланысты екенін ұмытпаған
жөн. Жас кезеңдерінің ортақ ерекшеліктеріне қоса, әрбір адамның өзінің жеке
басының ерекшеліктері болады. Олар адамның денсаулығына, тұрмыс жағдайына
және жүйке жүйесінің даму дәрежесіне, тағы басқа жағдайларға қарай әртүрлі
болады 9,10.
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогика негіздерінің обьектісі
мен логикалық құрылымына тоқтала кетсек, жалпы педагогиканың обьектісі
–адам, оның әртүрлі іс-әрекеті, қарым-қатынасы, дамуы тағы басқалары болса,
баланың жас ерекшелігіне байланысты педагогиканың обьектісі – бала, оның
туғаннан бастап есейгенге дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Педагогикадағы балалық деген түсінік психологиядағы балалық деген
түсінікпен ұштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі;
екіншіден, баланың өзінің іс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл
атқарады. Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен
көктей. Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбіне үлкендердің қамқорында болып,
іс-әрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына
мұқтаж болады. Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Әсіресе, отбасы мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста
оларда өзіндік Мен деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды
жағымсыз қылықтардан аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының
ықпалынан толықтай аса алмайды. Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын
кезеңі деп те атайды. Олай дейтін себебі, жасөспірімдерде менмендік
асқындай береді. Материалдық, рухани жағынан отбасына, мектепке тәуелді
болғанымен, бұл жастағы балалар жаман қылықтарға әуес болады, көп мәселені
өз бетінше шешкенді дұрыс көріп, тәуелсіздігі асқындайды. Жастық шақта
балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола тұрып көп мәселеге
өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп, жасөспірімдік кезеңдегі
жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды. Бала жасының осы төрт кезеңін
талдай отырып, жас ерекшелік педагогикасының мазмұны мен құрылымын мына
төмендегідей логикалық байланыс бар екеніне көзіміз жетті:
біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы;
екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы;
үшіншіден, осы төрт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы;
төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық идеяларды
өз уақытында пайдалана білуде;
бесіншіден, педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары. Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму
кезеңдерінде әртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрқайсысына тоқталып
көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық тұрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-
жораларымен қарым-қатынасы, жеке психологиялық қасиеті, әлеуметтік
қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындағы орны. Психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығына баланың іс-әрекетіндегі жетекші рөл атқаратын
қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке итермелейтін мотив, соның арасындағы
қайшылықтар жатады. Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың жас және жеке
басының ерекшелігін ескере отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген
сұраққа жауап іздеген жөн. Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай
қолайлы жағдай туды, не себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға
жауап іздеу керек. Негізгі педагогикалық идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді
іске асырудың жолы қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады
11,12.
Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары
балалар ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие үрдісінің
заңдылықтары, әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру
құралдары, ұстаздық қызмет жатады. Осы көрсетілген бөлімдер балалардың
жасына байланысты әрбір төрт кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына
жалпы ортақ қасиеттер болуы мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты
кезеңдері және жеке басының ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны
біз әр уақытта есте сақтауымыз қажет 13.
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене
көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде
шеңбері. Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады. Даму - сапалық
көрсеткіш. Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық
көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға
бейімделуін, организім мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын,
баланың ақыл-ой өрістерінің көбеюін айтады. Организмнің дамуы екі түрлі
болады: физикалық және функциялық дамуы. Физикалық дамудың көрсеткіштері
барлық мүшелерге бірдей: мүшенің ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы,
салмағы, алып жатқан орны т.б. Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің
атқаратын қызметіне байланысты әртүрлі.
Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық немесе
минуттық көлемін өлшейді. Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады:
өсіп даму және жетілу, кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылығын дене
көрсеткіштерін өлшеп, организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы
ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады. Кәмелетке келу немесе
дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың жыныстық жетілуі және өзінің
ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы.
Сондай-ақ әлеуметтік қызметтерді атқару, рухани және мәдениет
қазыналарын жасау, еңбек ету қабілеттері жатады 14.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста басталады да
жынысына сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста толық
жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни кәмелетке
келуі анықталып, кемелденуі басталады. Өсу мен дамудың барлық адамдарға
ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелер қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелдігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамдап, бірде баяулайды. Тіпті бір
жылдың ішінде бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез өседі, ал қыста нашар
немесе түнде бой көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны өсу мен дамудың
гетерохрондылығы дейді. Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді:
1. Туғаннан 3 жасқа дейін;
2. 3-7 жас арасында;
3. Жыныстық жетілу кезеңінде.
Сонымен қатар, бала организміндегі жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің
өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы
тез өседі: бір жылдың ішінде салмағы 2-2,5 есе артады (жаңа туылған сәбиде
миының салмағы 360-390г). Жеті жасқа жеткенше оның миы ересек адамның
миының 80-90 % шамасында болады. Мұның себебі- баланың сыртқы ортамен
байланысы негізінен ми арқылы іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке
жүйесінің әсіресе, орталық жүйке жүйесінің қызметіне тікелей байланысты. Ал
лимфа ұлпаларының өсіп дамуы да кезектесіп отырады: мүше өскенде қызметі
онша дами қоймайды, мүшенің қызметі дамығанда ұзындыққа өсуі баяулайды.
Осыларға байланысты бала организмінің қажеттіктері үнемі өзгеріп отырады.
Мысалы, мидың өсуі күшейгенде организм белокты көбірек қажет етеді 15,16.
Сөйлеу қабілеті дамитын кезде бала басқа адамдармен қарым-қатынасты
көбірек талап етеді, қимыл-қозғалыстары дамитын кезде - мазасыз болады, көп
қозғалады, көмірсутегісі көп тағамды талғайды және тағы басқалары. Бала
организмінің түрлі әрекеттерге бейімділігі, оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Мысалы, бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады.
Сондықтан бұл мезгілден ерте оқыту оның басқа мүшелер жүйесіне зиян
келтіреді,олардың дамуын төмендетеді. Организмнің ұлпаларына қажетті
оттегін тасу қабілеті де біртіндеп дамып, 16-17 жаста жетіледі. Сондықтан
бала организміне әсер ететін ауыр жұмысты, дене еңбегін, спортпен
шұғылдануды ұйымдастырғанда осыны ескерген жөн. Сондықтан оқу, еңбек,
спорт жұмыстарын сыртқы ортаның жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне
байланысты мөлшерлеген жөн. Адам организмінің жыныстық айырмашылықтары
қыздар мен ер балалар денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынында, жеке
мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге түседі.
Жыныстық жетілгенге дейін, ер баланың антропометрлік көрсеткіштері,
әсіресе денесінің ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстық жетілу
басталған кезде, керісінше, қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. Он бес жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп
жетіледі де олардың көрсеткіштері тағы қыздардан жоғары келеді. Ересек
адамдарда осындай жыныстық айырмашылық сақталады.
Барлық балаларға ортақ заңдылықтардан басқа өсу мен дамудың баланың
жасына байланысты ерекшеліктері байқалады. Жыныстық айырмашылықты оқу-
тәрбие, спорт, қара жұмысты ұйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай
мөлшерлейді. Кейбір спорт түрлерімен қыздарға шұғылдануға болмайды, мысалы,
ауыр атлетика т.б. Себебі, олардың болашақ ана екенін естен шығармау керек.
Қандай да болмасын мүшелер жүйесінің қызметі өмірдегі қажеттіліктен
анағұрлым артық мөлшерде болады. Сонымен қатар, көптеген қызметтердің
бірнеше мүшелерде қосарланып орындалуы байқалады. (Мысалы, зәр шығару,
өкпе, бүйрек, тері, ас қорыту жолы арқылы қосарланады; баланың өсуіне
қажетті жыныс безі мен бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатында түзіледі
т.б.). Мұндай ұйымдасу организмге күрт жағдайларда тірлігін сақтап қалу
үшін қажет.
Баланың өсуі мен дамуының сыртқы белгісіне оның дене пропорциясының
өзгеруі жатады. Дене пропорциясы – деп адам басының, тұла бойы мен
аяқтарының ұзындығына қатынасын айтады. Он екі жаста баланың дене
пропорциясы 1:8, 3:8, 4:8 қатынасындай болады. Бұл пропорция дұрыс өсіп
жетілген адамның дене пропорциясы болып қала береді. Яғни ересек адамда
аяқтарының ұзындығы жалпы бойының жартысына тең болғанда, оны сымбатты адам
деуге болады. Дегенмен, мұндай жақсы пропорция барлық адамда кездесе
бермейді, себебі оған сыртқы ортаның түрлі жағдайлары әсер етеді. Мысалы,
баланың бас сүйегі жылдам өсіп келе жатқанда бала ауырып қалса немесе жілік
сүйектері тез өсетін кезде баланың тамағының құрамында сүйектің өсуіне
қажетті кальций мен фосфор аз болса, оның дене пропорциясы жасына лайық
дұрыс болмайды 17.
Баланың өсуі мен дамуы оның организміндегі тұқым қуалау қасиеттеріне
және сыртқы ортаның жағдайларына байланысты. Организмнің өсу және даму
қарқыны, жыныстық деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің
жетілуі, тағы басқа тұқым қуалау қасиеттеріне байланысты. Сондай-ақ олар
сыртқы ортаның жағдайына байланысты ауытқуы да мүмкін. Бірақ егіздерді
зертеу әдісімен табылған мәліметтер бойынша, сыртқы ортаның жағдайлары
негізгі тұқым қуалайтын заңдылықтардан онша асып кете алмайды, яғни балалар
мен жастардың өсуі мен дамуы белгілі биологиялық заңдылықта сыртқы ортаның
әсеріне байланысты болады. Сондықтан балалардың денсаулығын сақтау, жан-
жақты жетілдіруге қажетті жұмыстарды ұйымдастырғанда ол заңдылықтарды
міндетті түрде ескеру керек.
1960-1990 жылдары байқалған еліміздегі балалар мен жастардың өсуі
мен дамуының олардың ата-аналарымен салыстырғанда жылдамырақ болуын өсу
мен дамудың акселерациясы деп атайды, яғни қазіргі балалар мен жастардың
белгілі бір жас мерзімінде олардың ата-аналарының сол жасындағы денесіне
ірі болып, ерте жетілуін айтады. Өсу мен дамудың акселерациясын анықтау
үшін баланың немесе жасөспірімнің нақтылы бір жас мерзімін алып, оның
көрсеткіштерін баланың ата-анасының сол жастағы көрсеткіштерімен немесе сол
жерде бұрын өмір сүрген балалардың орташа көрсеткіштерімен салыстырады.
Айталық, 1976 жылғы Алматы қаласының 13 жастағы оқушыларының бойы орта
шамамен 152см, салмағы 44,17кг, кеуде шеңбері 78,13см болса, 1950 жылдары
ол көрсеткіштер 146,6см; 37,03кг; 70,67см болған, ал 1980 жылдары
айтарлықтай айырмашылықтың бар екенін көруге болады.
Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар:
- жаңа туылған нәрестелердің ірі болуы (1970-80 жылдары Алматыда туылған
нәрестелер 1950-55 жылдары туылған сәбилерден 3-4см ұзын, 0,4-0,5 кг
ауыр);
- ерте жыныстық жетілу (қазіргі жастарда жыныстық жетілу белгілері 1,5-2
жыл ерте басталып, ерте аяқталады;
- баланың сүйегі ерте қатады (сүт тістері 1-2 жыл ерте шығып, тұрақты
тістері ерте пайда болады, маңдай еңбегі ерте жабылады- қазіргі кезде
нәрестенің маңдай еңбегінің 9-10 айда жабылуы қалыпты жағдай деп
есептеледі);
- жастардың бойының өсуі тоқталады: қалыпты жағдайда жігіттерде 22-24
жаста, қыздарда 20-22 жаста бойының өсуі тоқталса, акселераттарда өсу
2 жылдай бұрын аяқталады, яғни жігіттердің бойы 20-22 жаста, қыздардың
бойы 18-20 жаста өсуін тоқтатады.
Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы бірнеше болжамдар бар
(генетикалық, гетерозистік, гелиогендік, урбанизациялық, әлеуметтік-
экономикалық, т.б.), бірақ олардың әрқайсысы жеке алғанда өсу мен дамудың
акселерациясын толық дәлелдей алмайды. Сондықтан 80-90-шы жылдары ұсынылған
өсу мен дамудың акселерациясы бірнеше себептерге байланысты пайда болады
деген тұжырымдар шындыққа көбірек үйлеседі 18,19.
Организм қызметінің жағдайы оның бүкіл физиологиялық жүйелерінің
жұмысына байланысты. Адам организміне әсер ететін түрлі тітіркендіргіштер
жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйенің қатысуымен көптеген мүшелер мен
ұлпалардың жұмысын және жағдайын өзгертеді. Болашақ педагогтар бала
организмінің вегетативтік қызметтері жайында түсініктері болуы тиіс.
Олардың қан және қан айналыс жүйелері, тыныс алу, ас қорыту, зәр шығару
жүйелерінің ерекшеліктерін білуі тиіс. Сондықтан, адамның жас
ерекшеліктеріне байланысты қан айналу жүйесі, тыныс алу жүйесі тағы басқа
жүйелердегі адамның өсіп, даму көрсеткіштеріне жеке-жеке тоқтала кетейік.
1.3. Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер етуші факторлар
Адам ағзасының әсіресе мектеп қабырғасындағы оқушылардың ағзаларының
функционалдық күйіне, өсу және даму процестеріне тұқымқуалаушылық
қасиетінен басқа да кешенді факторлар әсер етеді. Айта кететін болсақ,
физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік, экологиялық факторлар.
Физиологиялық фактордың әсерінен бала ағзасында кешенді өзгерістер пайда
болып, ағзаның функционалдық көрсеткіштері жаңа және тұрақты деңгейге
көтеріледі. Оның ең басты жоғарғы жүйке жүйесі қызметінің өзгеруі
оқушылардың оқу-білім алудағы танымдық қабілеттілігін дұрыс қамтамасыз
етеді. Мектеп оқушыларының денсаулығын қорғау, оның ағзаларының қалыпты
деңгейдегі қызметі, әсіресе жүйке жүйесінің шамадан тыс күйзеліске
ұшырамауы және шаршамауы мектеп қабырғасында білім және тәрбие беруге
байланысты. Әсіресе, оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің
номативтерін сақтау басты шарт болып табылады. Оқушылардың шаршау, қажуының
алдын алу шараларының бірі, біріншіден, балалар мен жасөспірімдердің жұмыс
қабілеттілігінің басты ұстанымы ағзалардың физиологиялық қызметтік
өзгерістерін ұдайы бақылау; екіншіден, оқу жүктемесі оқушының жас
ерекшеліктеріне, жеке даму ерекшеліктеріне сәйкестігін; үшіншіден, еңбек,
демалыс, тамақтану режимінің және мектеп сыныптарының санитарлы-гигиеналық
талаптарға сай болуын қамтамасыз етуді бақылау болып табылады 20.
Келесі ерекше фактордың бірі – психологиялық фактор. Психика (мінез-
құлық) – адамның іс-қимылы, адамның рухани күйі, ішкі сезімі. Әрбір жеке
тұлғаның психикасы, қалыпты жағдайы, белгілі бір уақыт кезіндегі оның мінез-
құлқының қызметінің біртұтастық сипаттамасы. Психикалық жағдайының ауысып
отыруына қарай адам тіршілігінің барысында қоғам мен жеке адамдар арасында
болатын байланысты қолдап отыр. Адам ағзасының даму кезеңдерінде ағза
түрлі психофизиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Әр адамның көңіл- күйінің
өзгеруі оның өз басының психикалық және нейрофизиологиялық санасына,
бұрынғы көңіл-күйінің жағдайына, өмірлік тәжірибесіне, жасына, физикалық
жағдайына, әрі нақты жағдайға байланысты болады.
Адамның көңіл-күйінің бәсеңдеп, психикалық белсенділігінің төмендеуі-
депрессия деп аталады. Бұл жағдайда адамда пессимизм, яғни қызығушылығы
жоққа жақын болады. Ол адамның жасына, жынысына және әлеуметтік күйіне де
байланысты болады. Депрессия себептері әр түрлі болады. Ол түрлі
соматикалық жүйе, психикалық ауруларда, интоксикация (спирттік заттар,
никотин, өндірістегі улы заттар, дәрі-дәрмек) және гармональды өзгеріс
кезінде (жас ерекшелігіне, физиологиялық жағдайына байланысты) байқалады.
Депрессиялық күй көбіне адамның жүйке психикалық сферасына эмоциялық
ауыртпалықтар түскенде болады. Кез келген адамның іс-әрекеті эмоциялық
көрсеткіштермен бағаланады. Іс-әрекетке деген оң көзқарас адамның
энергиясын күшейтіп, шығармашылық мүмкіндіктерін арттырады. Ал керісінше,
еңбек іс-әрекеттерін ұнатпау, яғни қолдамау энергияның күрт төмендеп
кетуіне, организмнің әлсіреуіне әкеліп соғады. Сыртқы орта әрдайым тұлға
үшін қолайлы бола бермейді. Сондықтан да өмірлік эмоцияны қолдану үшін
шектелген күйде физикалық еңбек пен дене шынықтыру тиімді әсер етеді. Ол
кезде бұлшық еттердің іс-әрекеттері күшейеді, белсенділігі артады және миға
қанның тасымалдануы жақсарып, адам көңіл-күйі көтеріңкі болады. Дене
шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде айналысу әсіресе, отырған күйдегі ой
еңбек қызметіндегі адамдарға өте қажет, себебі отырған кезде физикалық күш
жұмсалмайды. Адамның ақыл-ой, психологиялық, анатомиялық, физиологиялық жас
ерекшелігіне қарай кез-келген атқаратын жұмысы да оны қанағаттандыруы
керек.
Адамның жан дүниесінің бір қалыптылығын, өзін-өзі ұстауын, көңіл-
күйінің тұрақтылығын, қиыншылыққа төзімділігін психикалық саулық немесе жан
саулығы дейді. Жан саулығының негізі дене саулығы, екеуі бір-бірімен
байланысты болып келеді. Ересек адамдар, сондай-ақ мектеп оқушылары
қоғамдық тірішілік ортада жүргендіктен, психика саулығы дене саулығының
жетекшісі ретінде дамиды. Қуаныш, реніш, қызғаныш, немқұрайлық,
сүйіспеншілік, жақтырмаушылық – міне, осының бәрі психика саулығына әсер
етпей қоймайды 21,22.
Жақсы көңіл-күй қауіп-қатерден сақтануға, астыртын жағдайға үйретуге,
көндіруге, бейімделуге ат салысады. Көңіл-күйдің физиологиялық жоғары
тетігі ми қыртысында, төменгісі қыртыс астындағы құрылымда орналасқан.
Сондықтан көңіл-күйдің төменгі тетігінің ықпалымен тыныс алу ырғағы, жүрек
соғысы, қан қысымы, зат аламасуы жеделдеп, дене қызуы жоғарылайды да, бет
қызарып, қобалжу пайда болады. Осы айтылғандарға орай, көңіл-күй жағымды
және жағымсыз болып екіге бөлінеді. Жағымысыз көңіл-күй 4 кезеңде өтеді:
бірінші кезеңде жаңа жағдайға қарсы тұру үшін организмнің ішкі күш-қуаты
тартыла бастайды. Екінші кезеңде бұл үрдіс шарықтау шегіне жетеді.Үшінші
кезеңде күш-қуат қоры азайып, организмнің белсенділігі төмендейді де соңғы
төртінші кезеңде қатты қобалжудың нәтижесінде жүйке ауруының алғашқы
белестерін тудырады. Жанұя жайындағы әділетсіздік, қиянат, өрескелдік, бір
адамның екінші адамға үстемділігі, әсіресе жәбірлеуі, кінасізден-кінәсіз
айыптауы жағымсыз жан күйінің өте жаман түрін тудырады. Мұның адамға,
әсіресе балаларға тигізетін зияны зор. Осының нәтижесінде жас балалардың
өте көнгіштігі, қорқақ, жігерсіздігі немесе қисық-қыңыр, қарсыласу әрекеті
қалыптасады.
Мұндай жаман жағымсыз көңіл күйді тудырмау үшін адамдар бір-бірімен
әсіресе балалармен көңілге жылы қарым-қатынаста болу керек. Қайырымдылық,
кешірімділік, кең пейілділік, имандылық жағымсыз көңіл күйді тудырмайды,
туса тежеп, бой алдырмайды. Өзінің де басқаның да денсаулығын, көңіл күйін
сақтайды, одан ұтылып, кем болып қалмайды, қайта мәртебесі өсіп, құрметке
бөленеді.
Әрине баланың мейірімділігін, қайырымдылығын, кішіпейілдігін
тәрбиелеп дамыту – ата-анасы, тәрбиешілер мен мұғалімдердің, ағайын
туыстарының міндеті. Демек, көңіл күйдің қалыптасуы – бала мен тәрбиешінің
қауышқан бір бағытта түйіскен үздіксіз жұмысының нәтижесі. Сонда ғана
денсаулық жанның тұрақтылығын көрсетеді және ол қоғам талабына сай болады.
Психикалық денсаулықтың дұрыс қалыптасуына мына төмендегі факторлар
өздерінің үлестерін қосады.
1) Достық, ынтымақтық, қамқорлық. Атақты Мағжан Жұмабаев айтқандай,
...ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе, соны дамыту. Егер адам бір-біріне жылы
көзқарастықпен қарым-қатынас жасаса, көңіл-күйі жадыраңқы
болады. Көңілі жақын адамға ешкім жамандық ойламайды. Жақын
араласып жүргендер бір-біріне сенім тудырады да көңіл күйлері
орнында болады.
2) Салауатты өмір сүру. Дұрыс тамақтану, уақытында қызмет атқару,
дем алу, белгілі бір тәртіпте тіршілік ету. Күнде таза ауамен дем
алу, табиғат саясында жүру, жалқаулықтан безіп, пайдалы жұмыс
істеп, қоғамға өз үлесін қосу. Абай данамыз айтқандай, сен де
бір кірпіш дүниенің, тетігін тап та бар қалан!.
3) Айналаңа жұғымды бол, кемтарға жәрдеміңді аяма!
4) Қанағаттылық, барыңмен базар бол, біреудің байлығына, жетістігіне
қызғанышпен қарап, тарылма!
5) Ішімдікке салынбай, темекі шегіп бойыңды улама!
Бұл негізгі факторларға тағы да қосымша факторлар адамның тіршілік
ортасына қарай толықтырылады. Олардың көңіл күйдің қалыптасуына әсер етуі
әр адамда әр түрлі, әсіресе жасөспірім балаларда бірдей болмайды. Сондықтан
баланың көңіл күйіне көбірек көңіл бөлу қажет 23.
Қандай ағза болса да өзі өмір сүретін ортада бір уақытта бірнеше
экологиялық факторлардың әсеріне бейімделу процестері пайда болады.
Ағзалардың бұл экологиялық факторларға бейімделуі осы факторлардың
мөлшеріне, күшіне байланысты. Егер де экологиялық факторлардың мөлшері,
күші өте аз немесе өте көп болса, бұл ағзаның өмір сүру процесінің
активтілігі көп төмендейді. Сонымен қатар ағзаның түрлі факторларға
бейімделу өзгергіштігі пайда болады. Мысалы, зат алмасу процесінің өзгеруі,
ағзаның өсу процесінің уақытша тоқталуы, фотопериодикалық реакция тағы
басқа өзгерістерге әкеп соқтырады.
Ежелгі грек дәрігері Гипократ өзінің трактаттарында адам
денсаулығына әсер ететін сыртқы факторларды (жыл мезгілінің ауысуы, ауа-
райы, климат, жер қыртысы т.б.) және ішкі факторлардың (қоректену, адамның
өмір сүру қалпы, олардың әрекеттері) әсер ететінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ БИОФИЗИКА КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жасөспірімдердің ой еңбегімен физикалық жүктемеге бейімделу ерекшеліктері.
(Мамандық: Биология 6N0113)
Орындаушы:
Дүйсембаева Әсел Жүнісқызы "_____" ___________2010 ж.
Ғылыми жетекшілер: б. ғ. к., профессор Торманов Нұртай Торманұлы
"_____" ___________2010 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: б.ғ.д., профессор Төлеуханов Султан Төлеуханұлы
"______" __________2010 ж.
Алматы
2010ж
ТҰЖЫРЫМ
Есеп: Магистрлік жұмыс көлемі – 61 бет. Кесте саны – 11; сурет саны –9
; Қолданылған әдебиеттер саны – 55;
Негізгі сөздер: Ағза, ой еңбегі, оқу жүктемесі, физиологиялық норма,
жасөспірімдер, жас ерекшелік физиологиясы, фактор, физикалық көрсеткіш,
физиологиялық көрсеткіш, антропометрлік көрсеткіш, динамометрлік
көрсеткіш, денсаулық, өсу, даму, эмоция, салауатты өмір.
Зерттеу объектісі: Зерттеу жұмысы 12 жастан 16 жасқа дейінгі мектеп
оқушылары.
Мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу ерекшеліктерін
зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге бейімделуі және
оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс болатындығына ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.
Міндеттер:
1.Жасөспірімдердің оның ішінде балалардың ой еңбегі әрине
әртүрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен
тәлім алудағы көрсеткіштері жоғары, сапалы мәселелерін зерттеу.
2.Ғылыми-зерттеу жұмысымдағы әдістерді қолдану
3.Зерттелетін материалдардың нәтижелерін талдау.
Қолданылған әдіс: Антропометрия, динамометрия, вариациялық статистика
әдістері.
Жаналығы: Зерттеуге ұсынылып отырған тақырыптың жаналығы еліміздегі орта
мектеп деңгейіндегі білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалардың
талабына сай базалық білім берудің сапасын жақсарту.Әрине жалпы орта
мектептерде білім беру сапасын арттыру көп факторлы үрдіс болғанмен де,ең
бастысы мектеп қабырғасындағы биоәлеуметтік жағдаймен қатар,оқушының
денсаулық күйі,оның күнделікті оқу жүйесіндегі жүктемесі және мұғалімнің
рөлі болып табылады.
Ғылыми тәжірибелік зерттеу барысында мынадай әдістер қолданылды:
Антропометрия, динамометрия, вариациялық статистика әдістері.
Зерттеу нәтижелері:
Диссертациялық жұмысты жүргізу барысында №140 гимназия мектебі мен
Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы жасөспірімдерінің қалыпты
жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық салыстырмалы
көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсерін анықтадық. Берілген нәтижелер
бойынша қорытынды шығардық.
Енгізу туралы нәтижелері: баспадан шыққан мақалалардың жалпы саны - 4.
Оның ішінде мақала – 2, тезис – 2, Конференцияның жұмысына қатысу – 1.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
7
1.1 Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері
7
1.2 Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері
9
1.3 Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер
етуші факторлар
16
1.4 Оқу жүктемесінің әсерінен қан айналу жүйесі мен тыныс
алу көрсеткіштерінің өзгеруі
25 2.ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
34
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУЫ
36
3.1. Алматы қаласы №140 гимназия мектебінінің 12-13 жасар
жасөспірімдердің физикалық және физиологиялық
көрсеткіштері
36
3.2. Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы жасөспірімдердің
жүктемеге дейінгі және жүктемеден кейінгі физикалық, физиологиялық
көрсеткіштері
44
3.3 №140 гимназия мектебі мен Алғабас орта мектебінің 12-13 жастағы
жасөспірімдерінің қалыпты жағдайдағы және жүктемеден кейінгі физикалық,
физиологиялық салыстырмалы көрсеткіштері
48
3.4. Алғабас орта мектебі мен М. Мақатаев атындағы №140 гимназия
мектебіндегі 12 жастағы оқушылардың қалыпты жағдайдағы физикалық және
физиологиялық көрсеткіштерінің оқу үлгеріміне әсері
55
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
ТДС – тиісті дене салмағы
СҚҚ – систолалық қан қысымы
ДҚҚ – диастолалық қан қысымы
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ӨҚТС - өкпенің қажетті тіршілік сыйымдылығы
ТИ - тіршілік индексі
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде балалар мен жас өспірімдердің өсіп дамуы тоқтаусыз жүріп
жатқанымен, олардың қарқыны өсу кезеңдерінде әртүрлі болып келеді. Мектеп
қабырғасында баланың оқу процесіне толық бейімделуінің басты нысандары
оқудағы белсенділігі, оқу үлгерімінің деңгейі, еңбек ету қабілеттілігінің
қолайлы күйі, ағзаларының функционалды көрсеткіштерінің тұрақтылығы т.б.
Алдымызға қойылған мәселелердің бірі, оқушыларды мектеп талабына, ережесіне
бейімделуіне жан-жақты жағдай жасап, оларға әсер етуші факторларын тұрақты,
үздіксіз қадағалап, бақылап, организмдерінің өсу, даму көрсеткіштерін
зерттеу болып табылады 1. Ол үшін мынадай мәселелерге басты назарды
аудару керек:
Мектепте оқушының білім алуы үшін нерв жүйесінің, эндокриндік жүйе және
вегетативтік функцияларының жас ерекшеліктері және жеке даму барысында
әртүрлілігі. Себебі, балалардың организмдерінің даму барысындағы толық
жетілмеуі, кейбір өсіп даму көрсеткіштерінің артта қалуы, оның білім алу
үрдісіне кері әсерін тигізеді; Сондай-ақ оқушының өсіп, даму қарқыны жасына
сәйке келмей қалып қалған болса, онда балалардың оқу жылында оқуға деген
үлгерімі төмен болады.
Сондықтан да мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне басты назарды
аудару педагогикалық ұстанымдардың рөлі болып табылады. Жас баланың алғашқы
мектеп табалдырығын аттауы, оның өміріндегі физиологиялық және әлеуметтік
жағынан ең басты жауапкершілік кезеңінің басталуы деп айтуға болады. Оның
өмірінде күнделікті мектепке дейінгі тіршілік бейнесі өзгеріп, жаңа сапаға
ауысуы байқалады. Әрбір бала жаңа жағдайда тіршілік етуге бейімделуіне
мәжбүр болады (мектеп режимі, мұғалімнің талабы, оқу-тәрбие жұмыстарының
кестесіне байланысты жүктемелер, жаңа ұжым, достар мен құрбылар т.б).
Күнделікті өміріндегі осындай күрт өзгеріске ұшыраған жағдайда жас
баланың ағзасына психо-физиологиялық ауыр жүктеме түсуін ғалым-педагог
мамандардың айтуы бойынша қалыпты күй деп атайды.
Тақырыптың өзектілігі: Жас өсіп келе жатқан балалар ағзасының
бейімделу реакциясының болуы,баланың өсуі мен дамуы үшін ең маңызды
белгілерінің бірі.Ол барлық реттеуші жүйелердің бәріне тән қасиет.Бейімделу
реакциясының негізі тұқым қуалаушылық қасиеттен бастап,баланың барлық жеке
даму барысында тіршілік бойы қалыптасатын процесс. Сондықтан да
жасөспірімдердің оның ішінде мектеп жасындағы балалардың ой еңбегі әрине әр
түрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен тәлім-тәрбие
алудағы көрсеткіштері жоғары,сапалы болу мәселелерін зерттеу жас кезеңдер
физиологиясының ең өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің ой еңбегімен, бейімделу
ерекшеліктерін зерттеу арқылы оқушылардың мектеп қабырғасындағы режимге
бейімделуі және оқу үлгерім деңгейінің арасында қандай байланыс
болатындығына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талап ұсыныстар жасау.Мектеп
оқушыларының денсаулығын қорғау,оның ағзаларының қалыпты деңгейіндегі
қызметі,әсіресе нерв жүйесінің шамадан тыс күйзеліске ұшырамау және
шаршамауы мектеп қабырғасында білім мен тәрбие беруге байланысты.Әсіресе
оқу -тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің нормативтерін сақтау
басты шарт болып табылады.
Міндеттер:
1.Жасөспірімдердің оның ішінде балалардың ой еңбегі әрине
әртүрлі, физикалық жүктемелерге бейімделе отырып, білім мен
тәлім алудағы көрсеткіштері жоғары, сапалы мәселелерін зерттеу.
2.Ғылыми-зерттеу жұмысымдағы әдістерді қолдану
3.Зерттелетін материалдардың нәтижелерін талдау.
Жаналығы: Зерттеуге ұсынылып отырған тақырыптың жаналығы еліміздегі
орта мектеп деңгейіндегі білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан
реформалардың талабына сай базалық білім берудің сапасын жақсарту.Әрине
жалпы орта мектептерде білім беру сапасын арттыру көп факторлы үрдіс
болғанмен де,ең бастысы мектеп қабырғасындағы биоәлеуметтік жағдаймен
қатар,оқушының денсаулық күйі,оның күнделікті оқу жүйесіндегі жүктемесі
және мұғалімнің рөлі болып табылады.
Публикациялар:
2-мақала:
1) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің ой еңбегі жүктемесіне бейімделу
ерекшелігі Биология және салауаттылық негізі -2009.-№6 (42).11-14б.
2) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің антропометрлік қан қысымына
физикалық жүктеменің әсері Биология және салауаттылық негізі-2010.-
№2(44). 10-12 б.
2-тезис:
1) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің ой еңбегі жүктемесіне бейімделу
ерекшелігі Материалы ІІІ-го Межд. конгресса студентов и молодых ученых
Мир науки.-Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2009. 26-27б.
2) Дүйсембаева Ә.Ж. Жасөспірімдердің антропометрлік қан қысымына
физикалық жүктеменің әсері Тезисы І Межд. конф. студентов и молодых
ученых Мир Науки-Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2010. 21-22 б.
Жұмыстың қысқаша қорытындысы: Гимназия мектебі мен Алғабас орта
мектебіндегі 12 жастағы қызбалалардың оқу үлгерімдерін өзара салыстырған
кезде №140 гимназия мектебіндегі қызбалалардың оқу үлгерімдері жоғары бола
тұра, олардың физикалық және физиологиялық көрсеткіштері Алғабас орта
мектебіне қарағанда төмен екендігі анықталды. №140 гимназия мектебіндегі 12-
13 жастағы қызбалалар мен ұлбалалардың физикалық және физиологиялық
көрсеткіштері өзара жынысына байланысты қызбалалардың физикалық және
физиологиялық көрсеткіштері ұлбалаларға қарағанда төмен көрсеткіштерге ие
болды. Алғабас орта мектебіндегі 12-13 жастағы қызбалалар мен ұлбалалардың
физикалық және физиологиялық көрсеткіштері өзара жынысына байланысты
қызбалалардың физикалық және физиологиялық көрсеткіштері ұлбалаларға
қарағанда төмен көрсеткіштерге ие болды.
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Жасөспірімдерге ой еңбегінің әсері
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі
клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің
артуын өсу деп атайды. Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады.
Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып,
ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, организм
мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл – ой өрістерінің
молаюын айтады. Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады : өсіп даму
және жетілу, кемелдену, қартаю. Бүл үшеуінің айырмашылығын дене
көрсеткіштерін өлшеп, организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы
ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтар бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әр түрлі;
3) өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің
биологиялық беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелді;
6) өсу мен дамудың акселерациясы;
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяулланады. Тіпті
бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес : бала жазда тез өседі, ал
қыста нашар немесе түнде бойы көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны өсу мен
дамудың гетерохрондылығы дейді. Сонымен қатар, бала организміндегі жеке
мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді.
Бала организмнің түрлі әрекеттерге бейімділігі, оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады. Сондықтан
бұл мезгілден ерте оқыту оның басқа мүшелер жүйесіне зиян келтіреді,
олардың даму дамуын төмендетеді. Организмнің ұлпаларына қажетті оттегін
тасу қабілеті 16-17 жаста жетіледі. Осыған байланысты оқу, еңбек, спорт
жұмыстарын сыртқы ортаның жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне
мөлшерлеген жөн 2,3.
Бала организмнің жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың
денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің
жетілуінде көзге түседі. Жыныстық жетілгенге дейін ер баланың
антропометрлік көрсеткіштері, әсіресе денесінің ұзындығы қыздардан жоғары
болса, жыныстық жетілу жетілу басталған кезде, керісінше, қыздардың
салмағы, бойы, кеуде шеңбері анағұрлым жоғары болады. Ал 15 жастан әрі
қарай ер балалар тез өсіп жетіледі де олардың көрсеткіштері қайтадан
қыздардан жоғары келеді.
Мектеп оқушыларының денсаулығын қорғау, оның ағзаларының қалыпты
деңгейдегі қызметі, әсіресе нерв жүйесінің шамадан тыс күйзеліске ұшырамау
және шаршамауы мектеп қабырғасында білім мен тәрбие беруге байланысты.
Әсіресе, оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің нормативтерін
сақтау басты шарт болып табылады. Оқушылардың шаршау, қажуының алдың алу
шараларының бірі, балалар мен жасөспірімдердің жұмыс қабілеттілігінің басты
ұстанымы ағзалардың физиологиялық қызметтік өзгерістерін ұдайы бақылау мен
еңбек, демалыс, тамақтану режимінің жеке мектеп сыныптарының санитарлы –
гигиеналық талаптарға сай болуын қамтамасыз етуді бақылау.
Дене еңбегінің күнделікті режимі мен тәртібі сияқты ой еңбегінің де өз
гигиенасы бар. Еңбек етуге қолайлы жұмыс орны, оған түсетін жарық, жылу,
ауаның дымқылдығы, столда отыру тәртібі, - міне мұның барлығы адамның ой
еңбегіне қабілеттілігін сақтап, оның жоғары еңбек өнімділігіне жетуіне
мүмкіндік береді.
Жақсы да жарық бөлме, ондағы өз орнымен қойылған мебельдер, үйде
өсетін өсімдіктер, табиғи немесе электр жарығының мол болуы, қолайлы жұмыс
столы – ой еңбегімен айналысушы адамның ерекше көтеріңкі көңіл – күймен
қызмет жасауына зор септігін тигізеді, мол әсер етеді. Ең негізгісі – жұмыс
орнында таза ауа үнемі жеткілікті болуы керек. Тар бөлмеде бірнеше адам
жұмыс істейтін болса, бөлменің ауасы бұзылып, көмір қышқыл газы молаяды,
бөлме қапырық болып, дымқылдық арта түседі. Ал бұлардың бәрі адамның
орталық нерв жүйесіне әсер етеді, сөйтіп оның ой еңбегіне қабілетін
төмендетеді. Ой еңбегі тыныштықты талап етеді. Көпке созылған айқай – шу,
тарсыл – дүрсіл жағымсыз дауыстар адамның есту нервтерін сезгіш, қабылдағыш
анализаторларды, сондай – ақ жалпы орталық нерв жүйесін шаршатады. Жоғары
еңбек өнімділігін, ой еңбегі қабілеттілікті бір қалыпты арттыру үшін тек
жұмыс режимі мен оны ұйымдастыруды ғана емес, еңбек пен оның арасындағы
үзіліс, демалыстардың белгілі мерзімде алмасу ережесін де сақтап отыру
керек. Әсіресе,ой еңбегімен айналысатын адамдар үшін дене еңбегімен,
физкультурамен айналысудың мәні зор. Өйткені ой еңбегімен ұзақ айналысқанда
мидың кейбір бөлімдерінде ғана қозу шамадан тыс артып, оның басқа
бөлімдерінде тежелу процестері ұзаққа созылады. Ол әрине, денсаулыққа зиян,
әсіресе ой еңбегінің күрт нашарлауына әкеп соқтырады. Ендеше ондай жағдайға
ұрынбас үшін ой еңбегімен айналысатын адамдар дене еңбегінен,
физкультурамен, спортпен достасқаны жөн. Сонда қатты қозып тұрған нерв
жүйесінің дем алуына жағдай жасалады. Дене еңбегімен айналысқан адамның
жұмысқа қабілеттілігі қайта жанданып, әрі қарай жалғаса береді 4,5.
Демалыс пассивті, енжар емес, жедел, күрделі қозғалыстарға бай,
белсенді болуы керек, адам өзін соған үйретуі қажет. Сонда ғана оның ой
еңбегі жемісті, нәтижелі болады. Біздің мақсатымыз күнделікті ой еңбегіне
қабілеттілікті арттыруға себепші болу ғана емес, оны дұрыс ұйымдастырудың
жолдарынан да мағлұмат беру.
Жұмыс кезінде ой еңбегімен айналысатын адамдар ешбір қимыл –
қозғалыссыз отырады. Ұзақ уақыт қозғалыссыз, тартылыста тұрған мойын мен
арқа еттері әлсірейді. Соның салдарынан адам денесінің пішіні бұзылып,
бұлшық еттері нашарлауынан олардағы қан тамырларының қабырғалары және қан
айналысы бұзылады, және денедегі зат алмасуы өзгереді.
Столда ұзақ отырып жұмыс істеген адам жай, бір қалыпты дем алады. Ал
мұның өзі организмдегі қан айналысын нашарлатады. Өкпедегі ауаның алмасуы
қиындап, қанның қызыл түйіршіктерінің оттегімен қанығуы азаяды. Осыдан
барып клеткалар, ми нерв жүйелері оттегі жетіспеуден тұншыға бастайды,
олардың жұмыс істеу қабілеттері нашарлайды, тіпті мүлдем жұмыс істемей
қалуы да мүмкін.
Адам организмнің ең негізгі бір ерекшелігі – оның ( жүрек, өкпе, нерв
жүйелері, т.б) бірқалыпты ырғақпен жұмыс атқаратындығы. Ал олай болса
организмнің өзі атқаратын күрделілік адамнан жұмыста бір қалыпты, ырғақты
түрде жұмыс істеуді талап етеді. Керісінше, күнделікті жұмыс ырғағының
бұзылуы аталған органдарының шаршауына, олардың да жұмыс ырғағының
бұзылуына әкеліп соқтырады.
Сондықтан да әрбір таңды, жаңа күнді міндетті түрде таңертеңгілік
гимнастикамен бастау керек. Гимнастика адам организіміне : ішкі органдарға,
нерв жүйесіне, қысқасы тұтастай адамның өзіне пайдалы әсерін тигізеді.
1.2. Жас кезеңдер және оның ерекшеліктері
Адамның жас кезеңдері – адамның өсуі мен дамуы ұқсас, физиологиялық
ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегі болып табылады. Белгілі бір жас
кезеңінде адам организмінің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі
деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Осыны ескере отырып, 1965 жылы адам
организмін зерттейтін әртүрлі ғылымдар өкілдерінің (физиологтар,
дәрігерлер, педагогтар, психологтар, философтар, генетиктер, гигиенистер
т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің
шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған кезең (алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі, бөбектік шақ (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер 17-21
жас);
8. Кәмелге келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (әйелдер 21-35,
ерлер 22-35 жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы ( әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас ( әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай).
Осы аталған топтарға жеке-жеке сипаттама бере кетейік: жаңа туған кезең -
туған күннен 4 аптаға дейін, перзент қырқынан шыққанша, созылады. Бұл
кезеңде организм сыртқы ортаның жаңа жағдайларына икемделеді. Шараналық
(плаценталық) қан айналымы өзгеріп, өкпе арқылы тыныс алу қалыптасады
6,7.
Осы алғашқы 1 аптаға жуық неонаталдық мерзімін өтпелі тез бейімделу
кезеңі деп те атайды. Кәмелге келу немесе ересектік кезеңде адамның өсуі
тоқтайды, организмнің құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс әрекеті
белсенді және тиянақты болады. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысында жүйке
және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттері
күрделі өзгерістерге душар болады, климакс кезеңіне сәйкес кейбір
аурулардың алғашқы белгілері білінеді. Егде жас кезеңінде- организм тез
қартаяды. Оның өтеміс қабілеті азайып, бейімделіс әрекеті төмендейді.
Сондықтан олар осы жас кезеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады.
Кәрілік жас кезеңінде Организм тозып, инволюция - кері кету байқалады,
негізгі тіршілік әрекеттері күрт төмендейді. Тиянақты бейімделіс қоры
сарқылып төтенше жағдайларда өлім қаупі туады. Ұзақ өмір сүрушілер 90
жастан асқан кісілер. Олардың организмі тұралайды, оның көптеген
құрылымдары мен жүйелерінің қызметі әлсірейді, тірек- қимыл әрекеті
үйлесімсіз болады, қол-аяғы қалтырайды, зат алмасу қарқыны төмендейді,
жүйке қажиды, тежелу құбылысы дендейді, ұйқы нашарлайды, талдағыштар жүйесі
кемішін келеді. Алайда бұлардың ішінде ширақ қарттар да кездеседі. Қартаю
(инволюция) – деп жасқа байланысты организмді тоздырып, кәрілік
ауруларды көбейтетін, адамның тіршілік қабілетін төмендетіп, өмірінің
ақырғы кезеңі өлімді жақындататын биологиялық өзгерістер жиынтығын айтады.
Қартаю тектік бағдарлама негізінде жасқа байланысты өзгеретін физиологиялық
үрдістер. Ол организмнің сыртқы және ішкі себептерден зақымданып, жасқа
сәйкес ұлғая түсетін бүлінген күйі. Қартаюдың әртүрлі мерзімділік,
жылдамдық, бағыттылық және әркелкілік ерекшеліктері болады. Қартаю туралы
жүзден астам теория бар, оларды молекулалық (генетикалық, зат алмасуы мен
жинақталуы), жасушалық, организмдік және қауымдалыстық деп жіктейді.
Кәрілік – бұл жеке дамудың біртіндеп, міндетті түрде келетін, адам
өмірінің соңғы кезеңі. Оның басталатын мерзімін дәл анықтау қиын. Қартаю
мен кәрілік арасында себеп және салдар іспетті қатынас бар. Қартаюдың
биологиялық, психологиялық, әлеуметтік белгілері болады. Қартаю екпініне
қарай қалыпты, ерте (прогерия) және баяу (ретардация) өтетін болып бөлінеді
6. Адамның куәліктік және биологиялық жасын бөледі. Куәліктік жас
-туылған күннен бері өткен мерзіммен есептеледі. Биологиялық жас- уақытқа
байланысты тіршіліктік мүмкіндіктердің, өміршеңдік пен болашақ өмірдің
өзгеретін өлшемі. Бұл организмнің, оның құрылымдарының, жүйелерінің даму
сатысын көрсетеді.
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагог мамандар келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1. Жаңа туған сәби ( 1 ай);
2. Емшектегі сәби ( 1 айдан 1 жасқа дейін);
3. Балбөбектер тобы ( 1-4 жас);
4. Мектеп жасындағылар:
а) Бастауыш сыныптағы оқушылар ( 7-11 жас);
б) Ортаңғы сыныптағы оқушылар ( 11-14);
в) Жоғарғы сыныптағы оқушылар ( 14-18).
Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу ұсыныстары көп. Ғалымдар
алға қойған мақсаттарына байланысты белгілі бір көрсеткіштерді негіз етіп,
адамның көптеген жас кезеңдерін ұсынды. Олардың кейбіреуі ескіріп, қазіргі
жағдайларға сай келмейді, кейбіреулері бір жақты болып, жан-жақты болып,
жан- жақты түсінік бермейді. Физиологиялық тұрғыдан алғанда ұсынылып
отырған мәскеулік 1965 жылғы топтастыру ғылыми негізделген және организмнің
ерекшеліктеріне сәйкес деуге болады 8.
Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен
екінші кезеңге ауысу уақытын өзгеру мезгілі немесе ауысу мерзімі деп атайды
(кейбір ғалымдар ауысу мерзімін мүшелі жас дейді, бірақ оның жас кезеңдері
қазақтың мүшелі жасымен сәйкес келмейді, дегенмен белгілері ұқсайды).
Өзгеру мезгілі әр кезеңде де қиынға соғады, организм көп күш жұмсайтын
кез, ол денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу уақыты.
Сондықтан өзгеру мезгілінде адам организмі біршама әлсіреп, сыртқы ортаның
жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бұл кезде жүрек-қан тамырлары
мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Өзгеру мезгілін басынан
өткізу адамның жасы ұлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары
әртүлі шектелген.
Ол организмнің биологиялық көрсеткіштеріне негізделген. Дегенмен,
ұсынылған жас кезеңдерінің әлі де жетіспейтін жерлері бар. Оларды анықтау
адам организмі жайындағы зерттеулерді әлі де жалғастырып кеңейтуді талап
етеді. Жас кезеңдерінің уақыт шектері болсын, оның жеке функциялық
көрсеткіштері болсын әлеуметтік жағдайларға байланысты екенін ұмытпаған
жөн. Жас кезеңдерінің ортақ ерекшеліктеріне қоса, әрбір адамның өзінің жеке
басының ерекшеліктері болады. Олар адамның денсаулығына, тұрмыс жағдайына
және жүйке жүйесінің даму дәрежесіне, тағы басқа жағдайларға қарай әртүрлі
болады 9,10.
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогика негіздерінің обьектісі
мен логикалық құрылымына тоқтала кетсек, жалпы педагогиканың обьектісі
–адам, оның әртүрлі іс-әрекеті, қарым-қатынасы, дамуы тағы басқалары болса,
баланың жас ерекшелігіне байланысты педагогиканың обьектісі – бала, оның
туғаннан бастап есейгенге дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Педагогикадағы балалық деген түсінік психологиядағы балалық деген
түсінікпен ұштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі;
екіншіден, баланың өзінің іс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл
атқарады. Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен
көктей. Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбіне үлкендердің қамқорында болып,
іс-әрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына
мұқтаж болады. Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Әсіресе, отбасы мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста
оларда өзіндік Мен деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды
жағымсыз қылықтардан аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының
ықпалынан толықтай аса алмайды. Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын
кезеңі деп те атайды. Олай дейтін себебі, жасөспірімдерде менмендік
асқындай береді. Материалдық, рухани жағынан отбасына, мектепке тәуелді
болғанымен, бұл жастағы балалар жаман қылықтарға әуес болады, көп мәселені
өз бетінше шешкенді дұрыс көріп, тәуелсіздігі асқындайды. Жастық шақта
балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола тұрып көп мәселеге
өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп, жасөспірімдік кезеңдегі
жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды. Бала жасының осы төрт кезеңін
талдай отырып, жас ерекшелік педагогикасының мазмұны мен құрылымын мына
төмендегідей логикалық байланыс бар екеніне көзіміз жетті:
біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы;
екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы;
үшіншіден, осы төрт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы;
төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық идеяларды
өз уақытында пайдалана білуде;
бесіншіден, педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары. Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму
кезеңдерінде әртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрқайсысына тоқталып
көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық тұрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-
жораларымен қарым-қатынасы, жеке психологиялық қасиеті, әлеуметтік
қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындағы орны. Психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығына баланың іс-әрекетіндегі жетекші рөл атқаратын
қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке итермелейтін мотив, соның арасындағы
қайшылықтар жатады. Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың жас және жеке
басының ерекшелігін ескере отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген
сұраққа жауап іздеген жөн. Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай
қолайлы жағдай туды, не себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға
жауап іздеу керек. Негізгі педагогикалық идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді
іске асырудың жолы қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады
11,12.
Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары
балалар ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие үрдісінің
заңдылықтары, әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру
құралдары, ұстаздық қызмет жатады. Осы көрсетілген бөлімдер балалардың
жасына байланысты әрбір төрт кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына
жалпы ортақ қасиеттер болуы мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты
кезеңдері және жеке басының ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны
біз әр уақытта есте сақтауымыз қажет 13.
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Организмнің негізгі үш дене
көрсеткіші бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде
шеңбері. Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады. Даму - сапалық
көрсеткіш. Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық
көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға
бейімделуін, организім мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын,
баланың ақыл-ой өрістерінің көбеюін айтады. Организмнің дамуы екі түрлі
болады: физикалық және функциялық дамуы. Физикалық дамудың көрсеткіштері
барлық мүшелерге бірдей: мүшенің ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы,
салмағы, алып жатқан орны т.б. Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің
атқаратын қызметіне байланысты әртүрлі.
Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық немесе
минуттық көлемін өлшейді. Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады:
өсіп даму және жетілу, кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылығын дене
көрсеткіштерін өлшеп, организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы
ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады. Кәмелетке келу немесе
дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың жыныстық жетілуі және өзінің
ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы.
Сондай-ақ әлеуметтік қызметтерді атқару, рухани және мәдениет
қазыналарын жасау, еңбек ету қабілеттері жатады 14.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста басталады да
жынысына сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста толық
жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни кәмелетке
келуі анықталып, кемелденуі басталады. Өсу мен дамудың барлық адамдарға
ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1) өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелер қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы;
5) өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелдігі;
6) өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамдап, бірде баяулайды. Тіпті бір
жылдың ішінде бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез өседі, ал қыста нашар
немесе түнде бой көбірек өседі, күндіз аз өседі. Мұны өсу мен дамудың
гетерохрондылығы дейді. Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді:
1. Туғаннан 3 жасқа дейін;
2. 3-7 жас арасында;
3. Жыныстық жетілу кезеңінде.
Сонымен қатар, бала организміндегі жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің
өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы
тез өседі: бір жылдың ішінде салмағы 2-2,5 есе артады (жаңа туылған сәбиде
миының салмағы 360-390г). Жеті жасқа жеткенше оның миы ересек адамның
миының 80-90 % шамасында болады. Мұның себебі- баланың сыртқы ортамен
байланысы негізінен ми арқылы іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке
жүйесінің әсіресе, орталық жүйке жүйесінің қызметіне тікелей байланысты. Ал
лимфа ұлпаларының өсіп дамуы да кезектесіп отырады: мүше өскенде қызметі
онша дами қоймайды, мүшенің қызметі дамығанда ұзындыққа өсуі баяулайды.
Осыларға байланысты бала организмінің қажеттіктері үнемі өзгеріп отырады.
Мысалы, мидың өсуі күшейгенде организм белокты көбірек қажет етеді 15,16.
Сөйлеу қабілеті дамитын кезде бала басқа адамдармен қарым-қатынасты
көбірек талап етеді, қимыл-қозғалыстары дамитын кезде - мазасыз болады, көп
қозғалады, көмірсутегісі көп тағамды талғайды және тағы басқалары. Бала
организмінің түрлі әрекеттерге бейімділігі, оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Мысалы, бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады.
Сондықтан бұл мезгілден ерте оқыту оның басқа мүшелер жүйесіне зиян
келтіреді,олардың дамуын төмендетеді. Организмнің ұлпаларына қажетті
оттегін тасу қабілеті де біртіндеп дамып, 16-17 жаста жетіледі. Сондықтан
бала организміне әсер ететін ауыр жұмысты, дене еңбегін, спортпен
шұғылдануды ұйымдастырғанда осыны ескерген жөн. Сондықтан оқу, еңбек,
спорт жұмыстарын сыртқы ортаның жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне
байланысты мөлшерлеген жөн. Адам организмінің жыныстық айырмашылықтары
қыздар мен ер балалар денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынында, жеке
мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге түседі.
Жыныстық жетілгенге дейін, ер баланың антропометрлік көрсеткіштері,
әсіресе денесінің ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстық жетілу
басталған кезде, керісінше, қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. Он бес жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп
жетіледі де олардың көрсеткіштері тағы қыздардан жоғары келеді. Ересек
адамдарда осындай жыныстық айырмашылық сақталады.
Барлық балаларға ортақ заңдылықтардан басқа өсу мен дамудың баланың
жасына байланысты ерекшеліктері байқалады. Жыныстық айырмашылықты оқу-
тәрбие, спорт, қара жұмысты ұйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай
мөлшерлейді. Кейбір спорт түрлерімен қыздарға шұғылдануға болмайды, мысалы,
ауыр атлетика т.б. Себебі, олардың болашақ ана екенін естен шығармау керек.
Қандай да болмасын мүшелер жүйесінің қызметі өмірдегі қажеттіліктен
анағұрлым артық мөлшерде болады. Сонымен қатар, көптеген қызметтердің
бірнеше мүшелерде қосарланып орындалуы байқалады. (Мысалы, зәр шығару,
өкпе, бүйрек, тері, ас қорыту жолы арқылы қосарланады; баланың өсуіне
қажетті жыныс безі мен бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатында түзіледі
т.б.). Мұндай ұйымдасу организмге күрт жағдайларда тірлігін сақтап қалу
үшін қажет.
Баланың өсуі мен дамуының сыртқы белгісіне оның дене пропорциясының
өзгеруі жатады. Дене пропорциясы – деп адам басының, тұла бойы мен
аяқтарының ұзындығына қатынасын айтады. Он екі жаста баланың дене
пропорциясы 1:8, 3:8, 4:8 қатынасындай болады. Бұл пропорция дұрыс өсіп
жетілген адамның дене пропорциясы болып қала береді. Яғни ересек адамда
аяқтарының ұзындығы жалпы бойының жартысына тең болғанда, оны сымбатты адам
деуге болады. Дегенмен, мұндай жақсы пропорция барлық адамда кездесе
бермейді, себебі оған сыртқы ортаның түрлі жағдайлары әсер етеді. Мысалы,
баланың бас сүйегі жылдам өсіп келе жатқанда бала ауырып қалса немесе жілік
сүйектері тез өсетін кезде баланың тамағының құрамында сүйектің өсуіне
қажетті кальций мен фосфор аз болса, оның дене пропорциясы жасына лайық
дұрыс болмайды 17.
Баланың өсуі мен дамуы оның организміндегі тұқым қуалау қасиеттеріне
және сыртқы ортаның жағдайларына байланысты. Организмнің өсу және даму
қарқыны, жыныстық деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің
жетілуі, тағы басқа тұқым қуалау қасиеттеріне байланысты. Сондай-ақ олар
сыртқы ортаның жағдайына байланысты ауытқуы да мүмкін. Бірақ егіздерді
зертеу әдісімен табылған мәліметтер бойынша, сыртқы ортаның жағдайлары
негізгі тұқым қуалайтын заңдылықтардан онша асып кете алмайды, яғни балалар
мен жастардың өсуі мен дамуы белгілі биологиялық заңдылықта сыртқы ортаның
әсеріне байланысты болады. Сондықтан балалардың денсаулығын сақтау, жан-
жақты жетілдіруге қажетті жұмыстарды ұйымдастырғанда ол заңдылықтарды
міндетті түрде ескеру керек.
1960-1990 жылдары байқалған еліміздегі балалар мен жастардың өсуі
мен дамуының олардың ата-аналарымен салыстырғанда жылдамырақ болуын өсу
мен дамудың акселерациясы деп атайды, яғни қазіргі балалар мен жастардың
белгілі бір жас мерзімінде олардың ата-аналарының сол жасындағы денесіне
ірі болып, ерте жетілуін айтады. Өсу мен дамудың акселерациясын анықтау
үшін баланың немесе жасөспірімнің нақтылы бір жас мерзімін алып, оның
көрсеткіштерін баланың ата-анасының сол жастағы көрсеткіштерімен немесе сол
жерде бұрын өмір сүрген балалардың орташа көрсеткіштерімен салыстырады.
Айталық, 1976 жылғы Алматы қаласының 13 жастағы оқушыларының бойы орта
шамамен 152см, салмағы 44,17кг, кеуде шеңбері 78,13см болса, 1950 жылдары
ол көрсеткіштер 146,6см; 37,03кг; 70,67см болған, ал 1980 жылдары
айтарлықтай айырмашылықтың бар екенін көруге болады.
Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар:
- жаңа туылған нәрестелердің ірі болуы (1970-80 жылдары Алматыда туылған
нәрестелер 1950-55 жылдары туылған сәбилерден 3-4см ұзын, 0,4-0,5 кг
ауыр);
- ерте жыныстық жетілу (қазіргі жастарда жыныстық жетілу белгілері 1,5-2
жыл ерте басталып, ерте аяқталады;
- баланың сүйегі ерте қатады (сүт тістері 1-2 жыл ерте шығып, тұрақты
тістері ерте пайда болады, маңдай еңбегі ерте жабылады- қазіргі кезде
нәрестенің маңдай еңбегінің 9-10 айда жабылуы қалыпты жағдай деп
есептеледі);
- жастардың бойының өсуі тоқталады: қалыпты жағдайда жігіттерде 22-24
жаста, қыздарда 20-22 жаста бойының өсуі тоқталса, акселераттарда өсу
2 жылдай бұрын аяқталады, яғни жігіттердің бойы 20-22 жаста, қыздардың
бойы 18-20 жаста өсуін тоқтатады.
Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы бірнеше болжамдар бар
(генетикалық, гетерозистік, гелиогендік, урбанизациялық, әлеуметтік-
экономикалық, т.б.), бірақ олардың әрқайсысы жеке алғанда өсу мен дамудың
акселерациясын толық дәлелдей алмайды. Сондықтан 80-90-шы жылдары ұсынылған
өсу мен дамудың акселерациясы бірнеше себептерге байланысты пайда болады
деген тұжырымдар шындыққа көбірек үйлеседі 18,19.
Организм қызметінің жағдайы оның бүкіл физиологиялық жүйелерінің
жұмысына байланысты. Адам организміне әсер ететін түрлі тітіркендіргіштер
жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйенің қатысуымен көптеген мүшелер мен
ұлпалардың жұмысын және жағдайын өзгертеді. Болашақ педагогтар бала
организмінің вегетативтік қызметтері жайында түсініктері болуы тиіс.
Олардың қан және қан айналыс жүйелері, тыныс алу, ас қорыту, зәр шығару
жүйелерінің ерекшеліктерін білуі тиіс. Сондықтан, адамның жас
ерекшеліктеріне байланысты қан айналу жүйесі, тыныс алу жүйесі тағы басқа
жүйелердегі адамның өсіп, даму көрсеткіштеріне жеке-жеке тоқтала кетейік.
1.3. Мектеп оқушыларының денсаулығына әсер етуші факторлар
Адам ағзасының әсіресе мектеп қабырғасындағы оқушылардың ағзаларының
функционалдық күйіне, өсу және даму процестеріне тұқымқуалаушылық
қасиетінен басқа да кешенді факторлар әсер етеді. Айта кететін болсақ,
физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік, экологиялық факторлар.
Физиологиялық фактордың әсерінен бала ағзасында кешенді өзгерістер пайда
болып, ағзаның функционалдық көрсеткіштері жаңа және тұрақты деңгейге
көтеріледі. Оның ең басты жоғарғы жүйке жүйесі қызметінің өзгеруі
оқушылардың оқу-білім алудағы танымдық қабілеттілігін дұрыс қамтамасыз
етеді. Мектеп оқушыларының денсаулығын қорғау, оның ағзаларының қалыпты
деңгейдегі қызметі, әсіресе жүйке жүйесінің шамадан тыс күйзеліске
ұшырамауы және шаршамауы мектеп қабырғасында білім және тәрбие беруге
байланысты. Әсіресе, оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оқу үрдісінің
номативтерін сақтау басты шарт болып табылады. Оқушылардың шаршау, қажуының
алдын алу шараларының бірі, біріншіден, балалар мен жасөспірімдердің жұмыс
қабілеттілігінің басты ұстанымы ағзалардың физиологиялық қызметтік
өзгерістерін ұдайы бақылау; екіншіден, оқу жүктемесі оқушының жас
ерекшеліктеріне, жеке даму ерекшеліктеріне сәйкестігін; үшіншіден, еңбек,
демалыс, тамақтану режимінің және мектеп сыныптарының санитарлы-гигиеналық
талаптарға сай болуын қамтамасыз етуді бақылау болып табылады 20.
Келесі ерекше фактордың бірі – психологиялық фактор. Психика (мінез-
құлық) – адамның іс-қимылы, адамның рухани күйі, ішкі сезімі. Әрбір жеке
тұлғаның психикасы, қалыпты жағдайы, белгілі бір уақыт кезіндегі оның мінез-
құлқының қызметінің біртұтастық сипаттамасы. Психикалық жағдайының ауысып
отыруына қарай адам тіршілігінің барысында қоғам мен жеке адамдар арасында
болатын байланысты қолдап отыр. Адам ағзасының даму кезеңдерінде ағза
түрлі психофизиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Әр адамның көңіл- күйінің
өзгеруі оның өз басының психикалық және нейрофизиологиялық санасына,
бұрынғы көңіл-күйінің жағдайына, өмірлік тәжірибесіне, жасына, физикалық
жағдайына, әрі нақты жағдайға байланысты болады.
Адамның көңіл-күйінің бәсеңдеп, психикалық белсенділігінің төмендеуі-
депрессия деп аталады. Бұл жағдайда адамда пессимизм, яғни қызығушылығы
жоққа жақын болады. Ол адамның жасына, жынысына және әлеуметтік күйіне де
байланысты болады. Депрессия себептері әр түрлі болады. Ол түрлі
соматикалық жүйе, психикалық ауруларда, интоксикация (спирттік заттар,
никотин, өндірістегі улы заттар, дәрі-дәрмек) және гармональды өзгеріс
кезінде (жас ерекшелігіне, физиологиялық жағдайына байланысты) байқалады.
Депрессиялық күй көбіне адамның жүйке психикалық сферасына эмоциялық
ауыртпалықтар түскенде болады. Кез келген адамның іс-әрекеті эмоциялық
көрсеткіштермен бағаланады. Іс-әрекетке деген оң көзқарас адамның
энергиясын күшейтіп, шығармашылық мүмкіндіктерін арттырады. Ал керісінше,
еңбек іс-әрекеттерін ұнатпау, яғни қолдамау энергияның күрт төмендеп
кетуіне, организмнің әлсіреуіне әкеліп соғады. Сыртқы орта әрдайым тұлға
үшін қолайлы бола бермейді. Сондықтан да өмірлік эмоцияны қолдану үшін
шектелген күйде физикалық еңбек пен дене шынықтыру тиімді әсер етеді. Ол
кезде бұлшық еттердің іс-әрекеттері күшейеді, белсенділігі артады және миға
қанның тасымалдануы жақсарып, адам көңіл-күйі көтеріңкі болады. Дене
шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде айналысу әсіресе, отырған күйдегі ой
еңбек қызметіндегі адамдарға өте қажет, себебі отырған кезде физикалық күш
жұмсалмайды. Адамның ақыл-ой, психологиялық, анатомиялық, физиологиялық жас
ерекшелігіне қарай кез-келген атқаратын жұмысы да оны қанағаттандыруы
керек.
Адамның жан дүниесінің бір қалыптылығын, өзін-өзі ұстауын, көңіл-
күйінің тұрақтылығын, қиыншылыққа төзімділігін психикалық саулық немесе жан
саулығы дейді. Жан саулығының негізі дене саулығы, екеуі бір-бірімен
байланысты болып келеді. Ересек адамдар, сондай-ақ мектеп оқушылары
қоғамдық тірішілік ортада жүргендіктен, психика саулығы дене саулығының
жетекшісі ретінде дамиды. Қуаныш, реніш, қызғаныш, немқұрайлық,
сүйіспеншілік, жақтырмаушылық – міне, осының бәрі психика саулығына әсер
етпей қоймайды 21,22.
Жақсы көңіл-күй қауіп-қатерден сақтануға, астыртын жағдайға үйретуге,
көндіруге, бейімделуге ат салысады. Көңіл-күйдің физиологиялық жоғары
тетігі ми қыртысында, төменгісі қыртыс астындағы құрылымда орналасқан.
Сондықтан көңіл-күйдің төменгі тетігінің ықпалымен тыныс алу ырғағы, жүрек
соғысы, қан қысымы, зат аламасуы жеделдеп, дене қызуы жоғарылайды да, бет
қызарып, қобалжу пайда болады. Осы айтылғандарға орай, көңіл-күй жағымды
және жағымсыз болып екіге бөлінеді. Жағымысыз көңіл-күй 4 кезеңде өтеді:
бірінші кезеңде жаңа жағдайға қарсы тұру үшін организмнің ішкі күш-қуаты
тартыла бастайды. Екінші кезеңде бұл үрдіс шарықтау шегіне жетеді.Үшінші
кезеңде күш-қуат қоры азайып, организмнің белсенділігі төмендейді де соңғы
төртінші кезеңде қатты қобалжудың нәтижесінде жүйке ауруының алғашқы
белестерін тудырады. Жанұя жайындағы әділетсіздік, қиянат, өрескелдік, бір
адамның екінші адамға үстемділігі, әсіресе жәбірлеуі, кінасізден-кінәсіз
айыптауы жағымсыз жан күйінің өте жаман түрін тудырады. Мұның адамға,
әсіресе балаларға тигізетін зияны зор. Осының нәтижесінде жас балалардың
өте көнгіштігі, қорқақ, жігерсіздігі немесе қисық-қыңыр, қарсыласу әрекеті
қалыптасады.
Мұндай жаман жағымсыз көңіл күйді тудырмау үшін адамдар бір-бірімен
әсіресе балалармен көңілге жылы қарым-қатынаста болу керек. Қайырымдылық,
кешірімділік, кең пейілділік, имандылық жағымсыз көңіл күйді тудырмайды,
туса тежеп, бой алдырмайды. Өзінің де басқаның да денсаулығын, көңіл күйін
сақтайды, одан ұтылып, кем болып қалмайды, қайта мәртебесі өсіп, құрметке
бөленеді.
Әрине баланың мейірімділігін, қайырымдылығын, кішіпейілдігін
тәрбиелеп дамыту – ата-анасы, тәрбиешілер мен мұғалімдердің, ағайын
туыстарының міндеті. Демек, көңіл күйдің қалыптасуы – бала мен тәрбиешінің
қауышқан бір бағытта түйіскен үздіксіз жұмысының нәтижесі. Сонда ғана
денсаулық жанның тұрақтылығын көрсетеді және ол қоғам талабына сай болады.
Психикалық денсаулықтың дұрыс қалыптасуына мына төмендегі факторлар
өздерінің үлестерін қосады.
1) Достық, ынтымақтық, қамқорлық. Атақты Мағжан Жұмабаев айтқандай,
...ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе, соны дамыту. Егер адам бір-біріне жылы
көзқарастықпен қарым-қатынас жасаса, көңіл-күйі жадыраңқы
болады. Көңілі жақын адамға ешкім жамандық ойламайды. Жақын
араласып жүргендер бір-біріне сенім тудырады да көңіл күйлері
орнында болады.
2) Салауатты өмір сүру. Дұрыс тамақтану, уақытында қызмет атқару,
дем алу, белгілі бір тәртіпте тіршілік ету. Күнде таза ауамен дем
алу, табиғат саясында жүру, жалқаулықтан безіп, пайдалы жұмыс
істеп, қоғамға өз үлесін қосу. Абай данамыз айтқандай, сен де
бір кірпіш дүниенің, тетігін тап та бар қалан!.
3) Айналаңа жұғымды бол, кемтарға жәрдеміңді аяма!
4) Қанағаттылық, барыңмен базар бол, біреудің байлығына, жетістігіне
қызғанышпен қарап, тарылма!
5) Ішімдікке салынбай, темекі шегіп бойыңды улама!
Бұл негізгі факторларға тағы да қосымша факторлар адамның тіршілік
ортасына қарай толықтырылады. Олардың көңіл күйдің қалыптасуына әсер етуі
әр адамда әр түрлі, әсіресе жасөспірім балаларда бірдей болмайды. Сондықтан
баланың көңіл күйіне көбірек көңіл бөлу қажет 23.
Қандай ағза болса да өзі өмір сүретін ортада бір уақытта бірнеше
экологиялық факторлардың әсеріне бейімделу процестері пайда болады.
Ағзалардың бұл экологиялық факторларға бейімделуі осы факторлардың
мөлшеріне, күшіне байланысты. Егер де экологиялық факторлардың мөлшері,
күші өте аз немесе өте көп болса, бұл ағзаның өмір сүру процесінің
активтілігі көп төмендейді. Сонымен қатар ағзаның түрлі факторларға
бейімделу өзгергіштігі пайда болады. Мысалы, зат алмасу процесінің өзгеруі,
ағзаның өсу процесінің уақытша тоқталуы, фотопериодикалық реакция тағы
басқа өзгерістерге әкеп соқтырады.
Ежелгі грек дәрігері Гипократ өзінің трактаттарында адам
денсаулығына әсер ететін сыртқы факторларды (жыл мезгілінің ауысуы, ауа-
райы, климат, жер қыртысы т.б.) және ішкі факторлардың (қоректену, адамның
өмір сүру қалпы, олардың әрекеттері) әсер ететінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz