ҚР-да қаржыны басқару: негізгі қағидалары, қаржылық бақылау органдары және ағымдағы мәселелері
Мемлекеттің қаржысын басқару. Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары - Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономикалық даму және сауда министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті, Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады. Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті, Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады. Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
1. Қазақстан Республикасында қаржыларды басқарудың өзіндік ерешеліктері
Мемлекеттің қаржысын басқару. Қаржыны басқару стратегиялық және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр
бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары
- Парламент, Президент аппараты, Үк імет, Қаржы министрлігі, Экономикалық
даму және сауда министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология
министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар
бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін
анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерле рі, іске асыру
ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі
ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық
ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін
және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы
министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес
Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына
жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін
заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік
бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік
мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті,
Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің
орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді
орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады.
Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің
құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы
және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы
Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған
бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы
министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау
функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет
көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-
кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты
пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражат тарын пайдаланатын
мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқаруоргандарының,
мемлекеттік банктердің қаржылық-бухгалтерлік службалары тексеруге құқы бар.
Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы
бар. Қазынашылық службаларына қазынашылық төлем операцияларының орындалуын
тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз пайдалану фактілері анықталған
жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тыйым салуға, ақшаны бюджетке
өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге қазынашылық
бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін
қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып,
сыртқыэкономикалық қызметте, кедендік саясаты жүргізгенде кеден службасының
органдары арқылы мемлекеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін
құрайтын кеден баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармаларын, кедендерді, кеден
бекеттерін кіріктіреді. Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы
ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның
органдары ұлттық шаруашылықтың барлық салалары мен қызметтер сферасының
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты
қорғаудың бюджеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару
органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен ұйымдарына және құқық тәртібін
қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредиттік және валюталық
ресурстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын
бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру бойынша аса маңызды функцияларды Салық
службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік
органнан - Салық комитетінен және органдарынан - облыстардың,
қалалардың, аудандардың комитетінен тұрады.
Салық комитетінде салық және бюджетке төленетін басқа
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік
аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі,
сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіреді: салық салу
әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қамтамасыз ету, ірі салық
төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы
болжау, салық төлеушілер монитрингі, халықаралық салық салу,
ақпараттық технологиялар, ұйымдық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б.
басқармалары.
Облыс, қала салық комитеттері: комитет төрағасын, оның орынбасарларын;
салықтық тіркеу; ақпараттық технологиялар; салықтық әкімшілік ету;есеп және
талдау; салық аудиті; қосылған құн салығы; акциздер; өндірістік емес
төлемдер; салықтық берешекпен жұмыс жөніндегі; ішкі жұмыс; қаржылық-
шаруашылық қызмет басқармаларын; заң; салық шағымдары белімдерін
кіріктіреді.
Аудан бойынша салық комитеті: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; заңи
және жеке тұлғалар аудиті; есеп, жиынтық талдау және мониторинг; ақпараттық
қамтамасыз ету; өндірістік емес төлемдер; өндіріп алу; жанама салықтар;
заңи тұлғалардың, жеке тұлғалардың, дара кәсіпкерлердің салықтық
есептемесін қабылдау және өңдеу; салықтық тіркеу; ұйымдық-кадрлық жұмыс
және құжат айналымы бөлімдерін кіріктіреді.
Жергілікті қаржы органдарының аппараты облыстық, қалалық, аудандық, қаржы
департаменттері мен бөлімдерін, салық комитеттерін кіріктіреді. Қаланың
қалалық қаржы басқармасының құрылымы әдеттегідей білім беруді, денсаулықты,
әлеуметтік қорғауды, қаржы органдарын, өндірістік емес сфераны, бюджеттік
қаражаттарды пайдалануға бақылау жасау, кірістерді болжау, мемлекеттік
сатып алуды үйлестіру, заң службасы, кадрлар және т.б. бөлімдерді
кіріктіреді.
ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі ҚР-ның әлеуметтік-эко-лық
дамуының негізгі бағыттарын әзірлеудің, ҚР-ның әлеуметтік-эко-лық дамуының
стратегиялық және индикативтік жоспарларының, мемлекеттік қаржысын
басқарудың орта мерзімге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамдық
көрсеткіштерінің және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің
жобасын қалыптастырудың салааралық үйлесуін жүзеге асыратын орталық
атқарушы орган болып табылады. Экон. және бюдж. жоспарлау министр.
аппаратының негізгі департаменттері: Салықтық саясат және болжамдар,
Бюджеттік үдерістің әдіснамасы және функциялық талдау; бюджеттік саясат
және жоспарлау; Мемлекеттік қарыз алуды және кредит беруді жоспарлау;
Өңірлік саясат және және бюджетаралық қатынастар; Халықаралық экономикалық
және қаржылық қатынастар; Стратегиялық жоспарлау және талдау; Салалық
саясат пен бағдарламалар; Әлеуметтік сфераны дамыту; Қорғанысты, құқық
қорғау мен мемлекеттік органдарды дамыту т.б.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігіне сәйкес ҚР-
ның Ұлттық Банкі белгілі бір түрде қатысады. Ұлттық Банк ақшалай-кредиттік
саясатты жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржылық ресурстарды
басқарғанда қаржылық қатынастарға тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де
ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюталық-
қаржылық қатынастарға, экономиканың қажеттіліктерін қаржыландыруға арналған
сырттан қарыз алуға қатысады.
Елімізде республикалық бюджеттін атқарылуын сыртқы бақылаумен
байланысты мәселелермен Республикал ық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және
есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге
асыратын мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республикасы
Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағида да
айқындалған.
2. Үй шаруашылығының қаржылары, олардың ерекшеліктері
Үй шаруашылықтары экономикалық қызметтің маңызды субъектілерінің бірі
болып келеді, олардың нәтижелерінен жеке шаруашылық бірлігінің ғана емес,
жалпы елдің бүкіл халқының әл-ауқаты тәуелді болады.
Үй шаруашылықтары экономикалық агенттер ретінде негізінен отбасы
мүшелерінің тіршілік әрекетін қолдауға қажетті игіліктерді тұтыну туралы
шешімдер қабылдайды.
Өзінің ресурстарын сатудан табыс ала отырып, үй шаруашылықтары әр түрлі
тұтыну игіліктерін сатып алу үшін шектелімді табыстарды бөлу туралы
шешімдер қабылдайды. Үй шаруашылықтарының басты экономикалық мүддесі сатып
алынатын игіліктердің пайдалылығын барынша көбейтуде болып келеді. Үй
шаруашылықтарының тұтыну игіліктерін таңдауы рыноктық экономикада сұранымды
қалыптастырады.
Экономикада үй шаруашылықтары мен кәсіпорындардың (фирмалардың) арасында
айырбас болып жатады. Үй шаруашылықтары ресурстарға иелік етеді және оларды
ресурстар рыноктары арқылы фирмаларға береді. Фирмалар ресурстарды
пайдаланады, өнімдер өндіреді және тауарлар мен қызметтер рыноктарына
жеткізеді. Үй шаруашылықтары мен басқа субъектілер арасындағы өзара іс-
қимылдар нәтижесінде экономикада өндірістің жалпы көлемі қалыптасады
Экономикалық теорияда үй шаруашылығы деп бірлесіп тұратын және ортақ
бюджеті болатын бір немесе бірнеше адам жүргізетін шаруашылық ұғынылады. Үй
шаруашылығы қоғамдық өндірісте шұғылданатын және шұғылданбайтын барлық
жалдамалы жұмыскерлерді, ірі және майда капиталдар, жер, бағалы
қағаздар иелерін біріктіреді.
Үй шаруашылығында осы отбасының мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған
қызметтер мен өнім өндіріледі. Рынокта сату және өткізу үшін үй
шаруашылығында үздіксіз өнім өндіру дара еңбек қызметімен шұғылданатын
отбасын, ал ауыл шаруашылығы өнімін өндіру тауар бағыттылығы бар жеке
қосалқы шаруашылықты сипаттайды.
Үй шаруашылығы термині жиі экономикалық әдебиетте отбасы терминіне
ұқсас термин ретінде пайдаланылады. Бірақ отбасынан айырмашылығы үй
шаруашылықтары туған-туысқандарды ғана кіріктірмейді, бір, екі және одан
көп мүшелерден де тұра алады.
Үй шаруашылықтарының қаржысы, тұтас алғанда қоғам қаржысы сияқты,
шаруашылық мүшелерінің материалдық және әлеуметтік жағдайларын және олардың
ұдайы өндірісін қамтамасыз ету мақсатында ақшалай қорларды қалыптастыру
және пайдалану жөніндегі экономикалық ақшалай қатынастар болып табылады.
Жеке отбасы деңгейінде қаржы жүйесінде буын бола отырып, ол қоғамның
әлеуметтік-экономикалық құрылымының бастапқы әлементі болып келеді.
Үй шаруашылықтары қаржысын адами капиталдың дамуы тұрғысынан қарастырған
маңызды. Адами капитал тұжырымдамасы өткен жүз жылдықтың 60-жылдарының
басында тұңғыш рет Т.Шульц ұсынды. Адами капитал деп жұмыскерлердің
қабілеттілігін, білімін және іскерлігі түсініледі, олар жұмыскерлерге
әлеуметтік және экономикалық салаларда белсенді іс-әрекет етуге мүмкіндік
береді. Бұл сапалар, бірінші кезекте, ұлттың білім және денсаулық
деңгейімен айқындалады.
Үй шаруашылықтары қаржысының мәні өзінің көрінісін функцияларда табады.
Г.Б. Поляктың " пікірі бойынша ол екі негізгі функцияларды орындайды:
отбасының қажеттіліктерін ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету; бөлу.
Бірінші функция бұл отбасы мүшенің өмір сүруінің нақтылы жағдайларын
жасайды. Тауар-ақшалай қатынастардың, рыноктың пайда болуының, онан кейін
оның ұлғаюының нәтижесінде мыналар болды: 1) отбасының материалдық,
әлеуметтік, мәдени және өзге қажеттіліктерінің көбеюі; 2) үй шаруашылығының
ақшалай қаражаттарының жасалуы және өсуі; 3) ақшалай қордың - материалдық
игіліктермен қамтамасыз етуге арналған отбасы бюджетінің пайда болуы.
Үй шаруашылықтары қаржысының бөлгіштік функциясы ұлттық табысты алғашқы
бөлуді және отбасының алғашқы табысының қалыптасуын қамтиды. Үй
шаруашылығының қаржылық қатынастары мынадай екі топты кіріктіреді: 1) осы
шаруашылық бірлігімен қаржы жүйесінің буындары арасындағы мемлекеттің
қаржысымен - бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен және коммерциялық
ұйымдар мен кәсіпорындар қаржысы арасындағы қатынастар,
нәтижесінде жалақы, зейнетақылар, жәрдемақылар және т.б. түріндегі алғашқы
табыстар жасалады. 2) үй шаруашылығы мүшелерінің арасындағы қатынастар, бұл
кезде оқшауланған ақшалай қорларды жасай отырып, қаражаттар бөлінеді және
оқшауланады. Үй шаруашылығы ішінде қаражаттардың оқшаулануы әр түрлі
баламалылықты жоққа шығара отырып, меншік иесін өзгертпейді.
Бұл функция үш дәйекті баспалдақты кіріктіреді: ақшалай қорларды
қалыптастыру, бөлу және пайдалану. Үй шаруашылығы қаржысының екі функциясы
өзара байланысты және бірін-бірі толықтыра отырып бір уақытта іс-әрекет
етеді.
Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстары – бұл отбасының қарамағындағы
жиынтық ақша. Үй шаруашылығының қаржылық ресурстары нысаналы арналымы бар
оқшауланған ақшалай қорлар түрінде болады. Екі негізгі қор жасалады: -
тұтыну қоры, осы ұжымның отбасының жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған; - жинақ ақшалар (кейінге қалдырылған қажеттіліктердің) қоры, ол
келешекте қымбат тұратын тауарларды сатып алу үшін пайдалануға немесе пайда
алуға арналған капитал. Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстарының құрамы:
1) меншікті қаражаттар, яғни отбасының әрбір мүшесінің тапқан жалақысы,
қосалқы шаруашылықтан алған табыс, коммерциялық қызметтен түскен табыс; 2)
рынокта жұмылдырылған, кредит ұйымдарынан алған кредиттер, дивиденттер,
пайыздар; 3) қайта бөлу ретінде түскен қаражаттар – зейнетақылар,
жәрдемақылар, бюджеттерден және бюджеттерден тыс әлеуметтік қорлардан
алынған несиелер.
Қаржылық ресурстар үй шаруашылығының бюджетін қалыптастырады. Үй шар-ң
бюджеті – бұл үй шар-ң ақшалай қорын жасау мен пайдалану нысаны. Ол үй шар-
ғы мүшелерінің жиынтық табыстары мен олардың жеке қажеттіліктерін қамтамсыз
ететін шығыстарын білдіреді. Бюджет шеңберінде мынадай оқшауланған ақшалай
қорлар қалыптасады: 1) дара, отбасының жекелеген мүшелеріне арналатын және
әр түрлі тауарлар сатып алуға, көңіл көтеруге, оқуға, медициналық қызмет
алуға және т.б. пайдаланылатын қор; 2) ортақ пайдаланылатын тауарларды
сатып алуға арналған бірлескен қор; 3) қорланым және қамтамасыз ету қоры,
болашақ күрделі шығыстарға пайдаланылады.
Үй шаруашылығының тұрақты және уақытша табысын ажыратады. Тұрақты – бұл
адам болжамдарына сәйкес болашақта сақталатын табыс (еңбек қызметіне ақы
төлеу). Уақытша табыс деп – болашақта жоғалатын табыс (акционерлік қоғамның
тоқтатылуына байланысты бағалы қағаздардан түскен түсім). Отбасы бюджетінің
кірісін үй шаруашылықтарының тұтыну көлемі анықтайды.
Мемлекет үй шаруашылығы бюджетінің көлеміне айтарлықтай ықпал жасайды: 1)
салық жүйесі арқылы – үй шар-ы салықтар, алымдар, баждар төлейді және басқа
міндетті аударымдар жасайды; 2) мемлекеттік сектордағы жұмыскерлердің
еңбегіне ақы төлеу арқылы; 3) берілетін түрлі қоғамдық игіліктер мен
қызметтер арқылы; 4) мемлекеттік баға белгіленімі арқылы жүзеге асырылады.
Үй шаруашылығының табыстары – өндіріс үдерісінде жасалатын және шаруашылық
мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған ұлттық табыстың бір бөлігі. Табыстардың сыныпталуы: 1) Табыс
көзіне қарай- жалақы, кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыс, бағалы
қағаздардан түсетін табыс; сақтық өтім; мүлікті уақытша пайдалануға бергені
үшін жалдау ақы, мемлекеттің ақшалай қорларына төленетін төлемақы. 2)
Түсімнің бір қалыптылығына қарай – тұрақты (еңбек ақы төлеу, жалдау ақысы),
дүркін-дүркін (авторлық қаламақы, бағалы қағаздар бойынша табыстар); 3)
кездейсоқ немесе бір жолғы (сыйлықтар, мүлікті өткізуден түсетін табыстар).
3) Түсімнің сенімділігіне қарай – кепілденген (мемлекеттік зейнетақы,
мемлекеттік қарыздар бойынша табыстар); шартты-кепілденген (еңбекке ақы
төлеу); кепілденілмеген (қаламақылар, комиссиялық сыйақы).
Үй шаруашылықтарының ақшалай шығыстары – адамның өмір сүруін жалғастыру
үшін қажетті материалдық және рухани қажеттіліктерге жұмсалатын іс
жүзіндегі шығындар, олар өзіне тұтыну шығыстарын және тұтынумен байланысты
емес шығындарды кіріктіреді. Сыныпталуы: 1) Тұрақтылық дәрежесі бойынша:
тұрақты шығыстар (тамаққа, киімге, көлікке), бір жолғы шығыстар (емделуге,
ұзақ пайдаланылатын тауарларға) 2) қажеттік дәрежесі бойынша: бірінші
кезектегі шығыстар (тамақ, киім); медицинаға; екінші кезектегі (білім
алуға, сақтық жарналары) 3) пайдалану мақсаттары бойынша: тұтыну шығыстары,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлеу; шетел валютасын сатып алу;
халықтың қолдарындағы ақшалардың өсімі.
Үй шаруашылықтарының ақшалай табыстарына сонымен бірге мемлекеттік
әлеуметтік трансферттер – зейнетақы, жәрдемақы, төлемақылар жатқызылады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі қалыптасқан:
1-деңгей – мемлекеттік бюджеттен төленетін мемлекеттік базалық әлеуметтік
жәрдемақылар (зейнетақы, мүгедектік бойынша жәрдемақы т.б.) 2 деңгей –
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек қабілетінен,
асыраушысынан, жұмысынан айырылғанда, жүктілігіне, босануға, жаңа туған
баланы асырап алу, бала бір жасқа толғанға дейінгі күтіміне байланысты
төленетін төлемақылар; 3 деңгей – жұмыс берушінің жауапкершілігін
сақтандыру.
3. Қазақстан республикасының 2010-2050 жылдарға арналған Даму стратегиясын
жүзеге асыру барысында қаржы жүйесін дамыту
1991 жылғы 16 желтоқсанда біз – Қазақстан халқы – егемендікті, бостандықты,
әлемге ашықтықты таңдадық. Бүгінгі күні осы құндылықтар біздің күнделікті
өміріміздің бөлшегіне айналды.
Сол кездері, сапарымыздың басында бәрі басқаша болды. Енді біздің ортақ күш-
жігер жұмсауымыздың арқасында ел танымастай болып өзгерді.
Біз бүгін – өзіндік бет-бейнесі бар, өзіндік ерекшеліктері мен өзіндік
ұстанымы бар табысты мемлекетпіз.
Біздің алғы шепті алуымыз қымбатқа түсті.
Ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді.
20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті. Қалыптасу кезеңі табысты аяқталды.
Қазақстан ХХІ ғасырдың басында тәуелсіз әрі өзіне сенімді болып отыр.
Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер
бізді үрейлендірмейді. Біз оларға
дайынбыз. Біздің ендігіміндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің
барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру.
Біздің басты мақсатымыз – 2050 жылға қарай мықты мемлекеттің, дамыған
экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру.
Мықты мемлекет экономикалық жедел өсу жағдайын қамтамасыз ету үшін аса
маңызды болмақ.
Мықты мемлекет күнкөріс саясатымен емес, жоспарлау саясатымен, ұзақмерзімді
дамумен және экономикалық өсумен айналысады.
Бұл – жаңа саяси бағыт.
Жаңа бағыттың экономикалық саясаты - пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге
қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел қамтитын
экономикалық прагматизм
1. ТҮГЕЛ ҚАМТИТЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРАГМАТИЗМ
Жаңа бағыт экономикалық саясатының мәні - түгел қамтитын экономикалық
прагматизм, шын мәнінде бұл біздің бүгінгі көзқарастарымыз бен
ұстанымдарымызды түбегейлі өзгерту.
Бұл нені білдіреді?
Бірінші. Экономикалық және басқару шешімдерін түгелдей экономикалық
мақсаттылық және ұзақ мерзімді мүдделер тұрғысында қабылдау.
Екінші. Қазақстан толыққанды бизнес-серіктестік ретінде қатыса алатын жаңа
нарықтық тауашаларды айқындау. Экономикалық дамудың жаңа тіректерін құру.
Үшінші. Экономикалық әлеуетті арттыру мақсатында қолайлы инвестициялық
ахуал құру. Инвестициядан алынатын кірістілік пен қайтарым.
Төртінші. Экономиканың тиімді жеке секторын құру және мемлекеттік-
жекеменшік серіктестікті дамыту. Экспортты мемлекеттік ынталандыру.
Жаңа кадр саясаты
Жаңа экономикалық саясат табыстылығының басты шарты кадрлар арқылы
нығайтылуға тиіс. Бұл үшін біз:
• Басқарушылық ресурсын жетілдіруге тиіспіз әрі бұл үшін бізде
резервтер бар.
Менеждменттің жаңа құралдарын және мемлекеттік сектордағы корпоративтік
басқарудың қағидаларын енгізу қажет.
• Мұнымен бір мезгілде халықаралық еңбек бөлінісінен пайдалы жағын
алуымыз, атап айтқанда, біздің жаңа бағытымыздың бірқатар міндеттерін
іске асыру үшін аутсорсинг бағдарламалары арқылы сыртқы кадр
ресурстарын тартуымыз керек. Біз сонымен қатар ашық нарықтағы ең үздік
шетел мамандарынтартуға және оларды елімізге жұмысқа шақыруға тиіспіз.
Кең көлемді халықаралық тәжірибесі бар әрі білімді басқару кадрларды
пайдалану екі бірдей нәтиже береді: біз өндірісіміздің менеджментін
жаңғыртумен қатар, өзіміздің отандық кадрларымызды үйретеміз. Бұл - біз
үшінжаңа тәжірибе.
2050 жылға дейін кезең-кезеңмен мынадай міндеттерді шешу принципті
маңызды:
Біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясаты жаңғыртылуы тиіс.
Бюджет саясаты - Біз бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз
мүмкіндіктеріміз шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша
мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз
ете отырып, қиын-қыстау күнге резервтер жинау қажет. - Бюджеттік-қаржылық
процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да
ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге
ысырап болмауға тиіс. - Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива
тұрғысынан қарағанда өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және
инфрақұрылымды дамыту секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және қайтарымдылығы
тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің өзі оларды ұстап
тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін болса және ел
азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл боларын есте
сақтаған жөн.
Салық саясаты - Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу
объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет. Қазір бұл жұмыс
басталды. Оны жетілдіру мақсатын қоямын. Барлық қолданыстағы салық
жеңілдіктеріне ревизия жүргізіп, оларды мейілінше тиімді ету керек. - Біз
салық әкімшілігін ырықтандыру және кеден әкімшілігін жүйелендіру саясатын
жалғастыруға тиіспіз. Салық есептілігін жеңілдетіп әрі мейлінше азайту
қажет.
Біз нарық қатысушыларын салықтан жалтару жолдарын іздеуге емес,
бәсекелестікке ынталандыруымыз қажет.
• Салықтық қадағалауды прагматикалық азайту шаруашылық субъектілерінің
салық қызметімен диалогын азайтуға тиіс. Алдағы бес жылда бәріміз
онлайн-электрондық есептілік режіміне көшуіміз керек.
• 2020 жылдан бастап біз салықтық несиелендіру практикасын енгізуіміз
керек. Басты міндет - кәсіпкерлердің инвестициялық белсенділігін
ынталандыру.
• Жаңа салық саясаты әлеуметтік бағыт алуға тиіс. Бұл үшін 2015 жылдан
бастап ынталандыру шаралары кешенін, соның ішінде білім беруге, өзін,
өз отбасын, қызметкерлерін медициналық сақтандыруға қаражат салатын
азаматтар мен компанияларды салықтан босату практикасын көздейтін
ынталандыру кешенін әзірлеу қажет.
Осылайша, бизнес деңгейіндегі болашақ салық саясаты ішкі өсімді
ынталандыруы және сыртқы нарықтарға отандық экспортты, ал азаматтар
деңгейінде олардың қорларын, жинақтарын және салымдарын ынталандыруға тиіс.
Ақша-кредит саясаты
• Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып,
біз инфляциядан әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз
ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын
боламыз. Бұл жай ғана макроэкономикалық мәселе емес, бұл елдің
әлеуметтік қауіпсіздігінің мәселесі.
• Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге
болмайды, банктерді проблемалық кредиттерден тазарту және қорландыру
мәселелерімен тығыз айналысу қажет.
Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен
экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған
түбегейлі ақша-кредит саясатының жаңа жүйесін әзірлеу қажет болады.
Мемлекеттік және сыртқы қарызды басқару саясаты
• Біз елдің мемлекеттік қарызының деңгейін тұрақты бақылауда ұстауға
тиіспіз.
Мемлекеттік қарыз аз мөлшерлі деңгейде қалуға тиіс. Бұл қағидатты міндет,
өйткені, біз әлемдік тұрақсыздық жағдайында бюджетіміздің тұрақтылығын және
ұлттық қауіпсіздігімізді тек осылай ғана қамтамасыз ете аламыз.
• Экономиканың квазимемлекеттік секторы борышының деңгейін қатаң
бақылау қажет.
Екіншіден, біздің инфрақұрылымды дамытуға деген қағидатты түрде жаңа
көзқарасымыз болуға тиіс.
Инфрақұрылым экономикалық өсімнің мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіс.
Инфрақұрылымды екі бағытта дамыту: ұлттық экономиканы жаһандық ортаға
кіріктіру, сонымен қатар, ел ішінде өңірлерге қарай қадам жасау қажет.
• Өз пайдамызды мұқият есептей отырып, Қазақстанның шегінен тыс
өндірістік көліктік-логистикалық объектілер құру үшін, елден сыртқа
шығуға назар тіктеудің маңызы зор. Біз қазіргі түсініктерімізден
арылып, өңірде және барша әлемде - Еуропада, Азияда, Америкада,
мысалы, теңізге тікелей шыға алатын елдердің порттары, әлемнің
тораптық транзиттік нүктелеріндегі және тағы басқа, көліктік-
логистикалық хабтар секілді қазіргі заманғы кәсіпорындар құруға
тиіспіз. Осы мақсатта Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция арнайы
бағдарламасын әзірлеу қажет болады.
• Біз өз транзиттік әлеуетімізді дамытуға тиіспіз. Бүгінде
нәтижесінде 2020 жылы Қазақстан арқылытранзиттік
тасымалдау екі есеге ұлғаюы тиіс болатын бірқатар ірі жалпыұлттық
инфрақұрылымдық жобалар іске асуда. 2050 жылға қарай - бұл цифр он есе
ұлғаюға тиіс.
• Осының бәрі басты мақсатқа - экспортымызды тек біздің өніміміз бен
қызметтерімізге деген ұзақ мерзімді сұраныс болатын әлемдік
нарықтарға қарай жылжытуға бағынуға тиіс.
• Инфрақұрылым жасау, сонымен қатар, табыстылық заңына бағынуға тиіс.
Жаңа бизнестерді дамытуға және жұмыс орындарын ашуға бастайтын жерде
ғана құрылыс жүргізу қажет.
• Шалғай өңірлерді немесе тұрғындарының тығыздылығы жеткілікті емес
өңірлерді өмірлік маңызды және экономикалық қажет инфрақұрылым
объектілерімен қамту үшін біз инфрақұрылымдық орталықтарқұруға
тиіспіз. Бұл үшін көлік жүйесінің озыңқы инфрақұрылымын құруды
қамтамасыз ету қажет.
Үшіншіден, мемлекеттік активтерді басқару жүйесін жаңғырту.
Қазақстан - әлемдік ауқымда көлемі шағын экономика. Сондықтан оны өте
тиімді басқару қажет. Ел біртұтас корпорация секілді жұмыс істеуі тиіс, ал
мемлекет оның өзегі болуға тиіс.
Корпоративтік ойдың қуаты барлық процестердің біртұтас алып
қаралуында жатыр. Барлық деңгейдегі мемлекеттік басқарушылар осындай бизнес-
пайымға үйренуге тиіс.
Қайталап айтамын: елдің бюджетін жай бөліп қана қоймай, ойлы да салмақты
инвестициялау қажет.
Тиімділіктің басты өлшемі - біздің салымдарымыздан түсетін қайтарым
деңгейі. Елдің өндірістік әлеуетін қаншалықты еселей алсақ, Қазақстан
халықаралық нарықта қосалқы емес, солғұрлым тезірек әлеуетті
ойыншыға айналады.
• Ұлттық қор жаңа экономикалық саясатқа көшудің локомотиві болуға
тиіс. Ұлттық қордың қаражатын бірінші кезекте ұзақ мерзімдік
стратегиялық жобаларға бағыттау керек.
• Мемлекет Үшінші индустриалдық революция нәтижесінде пайда болатын
секторларды ескере отырып, ұлттық компаниялар арқылы болашақтың
экономикасын дамытуды ынталандыруы тиіс. Ұлттық индустрия біз өз
елімізде өндіруге тиіс ең жаңа композиттік материалдарды тұтынуы
керек.
• Мемлекет ақпараттық технологиялар саласында транзиттік әлеуетті
дамытуды ынталандыруы тиіс.2030 жылға қарай Қазақстан арқылы біз
әлемдік ақпараттық ағындардың кем дегенде 2-3%-ын өткізуге
тиіспіз. 2050 жылға қарай бұл цифр кем дегенде екі еселенуге тиіс.
• Сонымен қатар, жеке компаниялардың өз қаражатын зерттеулер мен
инновацияларға салуынынталандыру керек. Мына нәрсені баса айтқым
келеді: инновацияларды енгізудің маңызы зор, бірақ бұл басты нысана
емес. Біздің жаңа технологиялар сұранысқа ие болғанда, олар нарықта
қажет болғанда ғана ел нақты пайда алатын болады. Олай болмаған күнде
инновация - ақшаны босқа шығындау деген сөз.
• Жекелеген компаниялар мен салаларды іріктеп қолдау тәжірибесін тоқтату
керек. Біз әлеуметтік-маңызды стратегиялық функцияларды атқаратын және
өзінің тиімділігін дәлелдейтін салаларды ғана қолдауға тиіспіз.
4. Қазақстанда сақтандыру нарығының даму перспективалары
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмрінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру,
азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық – заттай
босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте
резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру —
қолайсыз құбылыстар мен кутпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи
тулғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу
үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік
қатынастардың айрықша сферасы.
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты –
мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін
қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін
ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын
қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі рыногын
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең кезеңімен
іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандыруды
дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай
міндеттерді шешу көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау;
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен
байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи және жеке
тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадағалауын жүйесін
ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем
қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр:
экономикалық және құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс жетілмеген
заңнамалық база) ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай
артта қалып келеді. Дамыған нарықтык қатынастары бар елдерде сақтық
қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол
не бары 40 түрі қамтиды. Жеке басты сақтандыру және
азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл
халықтың табысының төмен болып отырған деңгейіне байланысты.
Қазақстан Республикасы сақтық рыногының қатысушылары мыналар
болып табылады: сақтық ( қайта сақтандыру ) ұйымы; сақтық
брокері;
сақтық агенті; сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; уәкілетті
аудиторлык ұйым (уәкілетті аудитор); өзара сақтандыру қоғамы;
сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де
заңи және жеке тұлғалар.
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, Қазақстан Республи-касының
аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратын
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен
қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтан-дырылуға тиіс.
Қазақстан Республикасының "Міндетті әлеуметтік сақтандыру" туралы заңына
сәйкес "Әлеуметтік сактандырудың мемлекеттік қоры" акционерлік қоғамы
құрылған, ол бірден-бір құрылтайшысы мен қатысушысы мемлекет болып
табылатын коммерциялық емес ұйым. Қор Орталықтың әлеуметтік төлемдерді
жүзеге асыру үшін қаражаттың уақтылы аударылуын қамтамасыз етуге, қордың
уақытша бос қаражатын ұлттық банк арқылы қаржы құралдарына орналастыруға,
жыл сайын аудит өткізуді камтамасыз етуге, заңнамалық актілерге сәйкес өзге
де міндеттерді атқаруға міндетті. Қордың өз қаражатын оның жарғылық
капиталынан және комиссиялық сыйақыдан құралады және солардан тұрады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар
мынадай мөлшерде белгіленеді:
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 1,5 пайыз;
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 2 пайыз;
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 3 пайыз.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық режімі
қолданылатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз пайдасына
төлейтін әлеуметтік аударымдардың мөлшері белгіленген (2005, 2006 және 2007
ж.ж. 1-ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен белгіленетін ең
төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3 пайызы).
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы
құрылған. Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық
рыногын дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық
мәдениетінің деңгейін арттыру болып табылады.
Соңғы жылдары сақтандырудың отандық рыногында оң тенденциялар байқалуда.
2006 жылы сақтық сыйлықақыларының көлемі 27,1 пайызға көбейіп, 120,2
миллиард теңгені құрады, міндетті сақтандыру бойынша сақтық
сыйлықақыларының көлемі 136,4 пайызға (2,8 миллиард теңгеге дейін) өсті.
Ерікті мүлікті сақтандыру бойынша ол 18,6 пайызға (23,3 миллиард теңгеге
дейін) көбейді. Сақтық төлемақысының көлемі 80 пайызға (4,2 миллиард
теңгеге дейін), соның ішінде міндетті сақтандыру бойынша 73,5 пайызға (1,3
миллиард теңгеге дейін) өсті.
Сақтық ұйымдарының жиынтық есептік меншікті капиталы 47,3 пайызға (9
миллиард теңгеге дейін) көбейді, сақтық резервтері 66,7 пайызға (4,5
миллиард теңгеге дейін) өсті.
Барлық сақтық ұйымдарының жиынтық активтері 2006 жылы Қазақстанда 65,6
пайызға көбейіп, 0,7 миллиард теңгені құрады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 34 сақтық үйымдарының сақтық қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиялары бар, соның ішінде 6 – шетелдіктердің қатысуымен
және екеуінің өмірді сақтандыру бойынша, 27-сінің көлік құралдары иелерінің
АҚЖ-ні міндетті сақтандыру бойынша лицензиялары бар, 6 сақтық
брокерлердің, 30 актуарийлердің, 34 аудиторлық ұйымдарының және 67
аудитордың сақтық қызметінің аудитын жүзеге асыруға лицензиялары бар.
5. Қаржылық бақылау, оның қажеттілігі мен алғышарттары және жүзеге асыру
жолдары
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға бақылау
функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы
қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімдері, қорлардың ара салмағы, оларды
қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қаржының
бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну үдерісіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана
адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың
айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл
органдардың құқықтарын регламенттегенде шындыққа айналады.
Қаржылық бақылау - каржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау,
бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрыкшалык
кызмет және каржыны баскарудың функциялык элементтерінің бірі. Ол
баскарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа
элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылау жалпы қоғамдық өнімнің ақшалай қорлар бойынша және оның
белгілі бір мақсаттарға сәйкес пайдаланылуын бақылауды айтамыз. Қаржылық
бақылау - бұл заңдылықты және атқарушы билік органдарының барлық деңгейінің
және арнайы құрылған мекемелердің экономикалық субъектлердің қаржылық
қызметіне бақылау жүргізуі. Бақылаушылық функцияның нәтижесінде қаржылық
ресурстарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша кемшіліктер
анықталады. Осыған сәйкес қаржылық бақылаудың ерекшелігіне –оның ақша
нысанында жүзеге асырылуы жатады. Осыған сәйкес тексеру нысанына-
кәсіпорындағы пайда, кірістер, рентабельділік, өзіндік құн, айналыс
шығындары жатады.. Бақылаушылық функцияның міндеттеріне келесілер жатады: -
ақшалай қорлардың қалыптасуы, бөлістірілуі мен пайдаланылуына негізделген
арақатынастың сақталуы; - мемлекет тарапынан өндіріс, айналыс және
материалдық игіліктерді тұтыну үрдістеріне әсер ету мүмкіндіктерін
қалыптастыру. Қаржылық бақылау келесі міндеттерді атқарады: 1. Қаржылық
міндеттемелердің орындалуын тексеру 2. Ақшалай қаржаттардың дұрыс
пайдаланылуын тексеру 3. Қаржылық операциялардың және ақшалай қаражаттарды
сақтаудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру 4. Өндірістің ішкі резервтерінің –
еңбек өнімділігін, айналым қаржаттарының айналымдылығының жеделдігін,
ақшалай және материалдық қаражаттарды тиімді пайдлану жолдарын анықтау. 5.
Қаржылық тәртіптің бұзылуын ескерту мен жою. Қаржылық бақылаудың негізгі
қағидаларына келесілер жатады: - реттілік, жаппай қамтушылық, әмбебаптығы;
- алдын ала ескертушілік сипаты; - әрекеттілік, нақтылық, жариялылық; -
бақылауда алаламаушылық (бөлмеушілік) сипаты; - бақылау органдары
қызметкерлерінің тәуелсіздігі. 2. Қаржылық бақылаудың жіктелуі. Қаржылық
бақылаудың жіктелуі субъектлердегі айырмашылықтарға, бақылау іс- қимылдарын
жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізделген. Осы
белгілеріне қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары
оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жүзеге асырылады. Бақылауды жүзеге
асыратын субъектілерге қарай бақылаулар келесі түрлерге бөлінеді: -жалпы
мемлекеттік (мемлекеттік, ведомствалық, ішкі шаруашылықтық, парламенттік);
-қоғамдық (профсоюздік, партиялық және массалық қозғалыстар және т.б. )
Жалпы мемлекеттік бақылау кез-келген объектіге қатысты оның ведомстволық
және меншіктік нысанына байланыссыз жүргізілетін бақылау.Оны мемлекеттік
билік пен басқару органдары жүзеге асырады. Жалпы мемлекеттік бақылаудың
келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: салықтық, бюджеттік, валюталық
және кедендік бақылау. Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің,
ведоствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық
жүргізуші субъектлердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның
негізгі міндетіне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын,
материалдық және қаржы ресурстарын тиімді, үнемді пайдаланылуын, меншіктің
сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін, бақылау –тексеріс
жұмысының мән-жайын бақылау, заң бұзушылықтарды айқындау. Ішкі шаруашылық
бақылау кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне экономикалық және қаржылық
ұйымдарға жүргізіледі. Мұндай бақылаудың объектісіне шаруашылық және
қаржылық қызмет жатады. Қоғамдық бақылау түрлі қоғамдық ұйымдар жүзеге
асыратын бақылау түрі. Бұл бақылаудың объектісі олардың алдында тұрған
міндеттерге байланысты. Тәуелсіз бақылау арнайы мамандандырылған органдар
арқылы – аудиторлық ұйымдар мен фирмалар арқылы жүргізіледі. Қаржылық
бақылау жүргізілу уақытына сәйкес келесі түрлерге бөлінеді: v Алдын –ала
бақылау v Кейінгі бақылау Алдын –ала қаржылық бақылау қаржылық операциялар
жүрзілер алдында жүзеге асырылады. Ол қаржылық болжау мен бағдарламаларды
және барлық деңгейдегі бюджеттік жоспарларды құру үрдісіне негізделген
нақты бағалау жүргізуге мүмкіндік береді. Кейінгі қаржылық бақылау есептік
кезең соңындағы қаржылық және бухгалтерлік тексеріс пен талдау негізінде
жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалау
үшін және қаржылық стратегияның тиімді жүзеге асырылуын бағалау үшін
қолданылады Қаржылық бақылау жүргізілу әдістері бойынша келесілерге
бөлінеді: ü Тексеру ü Зерттеу ü Экономикалық талдау ü Тексеріс ü қадағалау
Тексеру қаржылық –шаруашылық қызмет бойынша құжаттар бойынша барлық
бөлімшелердің қызметін тексеру. Зерттеу – кәсіпорынның қызметінің негізгі,
жеке тұстарын қамтиды. Осыған сәйкес орындалған жұмыстарды, материалдық
шығындарды, отынды, энергияны есептеу жүргізіледі. Қадағалау қаржылық
қызметтің белгілі бір түрі үшін: сақтандырушылық, инвестициялық, банктік
және т.б. қызметтер үшін лицензия алған бақылау органдар арқылы жүзеге
асырылады. Ол бекітілген нормативтердің жүзеге асырылуын қадағалайды.
Экономикалық талдау бұл объектінің шаруашылық, қаржылық қызметіне баға
беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде
экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын анықтау. Тексеріс
(ревизия) қаржылық бақылаудың кең тараған түріне жатады. Кәсіпорынның
шаруашылық қызметіне белгілі нақты және құжаттық бақылау әдістері мен
тәсілдері арқылы бақылау жүргізу. Субъектінің шаруашылық қызметін қамтуына
байланысты тексерістің келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: § Толық §
Іріктемелі § Тақырыптық § Нақтылы Толық тексеріс бақылау объектісінің
шаруашылық қызметінің бүкіл қызметін тексеруді айтады. Іріктемелі
тексеріске субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметінің бір бөлігі ғана
тексерілуі жатады. Тақырыптық тексеріс бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда,
мекемелерде, қаржы –шаруашылық қызметтің жеке мәселелеріне сәйкес
жүргізіледі. Нақтылы тексеріс тек құжаттарды ғана емес сонымен қатар
кәсіпорынның қаражаттарын, материалдық, еңбектік құндылықтарына да бақылау
жүргізеді. Қаржылық және шаруашылық операцияларды қамту деңгейіне
байланысты тексерістің келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады: Ø
Жалпылай Ø Іріктеулі Ø Кешенді Жалпы тексеріс қарастырылып отырған кезеңде
белгілі бір объектінің барлық операцияларын тексеруді айтады. Іріктеулі
тексеріс белгілі бір уақыт аралығында бастапқы құжаттардың белгілі бір
таңдаулы бөлігін тексеруді айтады. Мысалы, бір кварталдағы бір айды
тексеру. Кешенді тексеріс қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі бір
қызметін жаппай әдіспен, ал кейбір бөлігін іріктеулі әдіспен тексеруді
айтады. Тексерістің бұл түрі ірі шаруашылық операциялардың қызметін
тексеруде және ірі құжат айналымы бар шаруашылықтар қызметінде қолданылады.
Аудиторлық бақылау Аудиторлық бақылау– тәуелсіз аудиторлық фирма мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасаған келісім –шарты негізінде
қаржы-шаруашылық қызметінің жай –күйін тексеру. Аудиттің экономикалық
табиғаты бұл мемлекеттік емес шаруашылық органдар санының көбеюімен және
тиісінше қаржы, бақылау, есеп санында қызметтің сан алуан түрлерінің
өсуімен байланысты. Осыған сәйкес тәуелсіз фирмалар тексерісі арқылы
объективті ақпараттар алу бүгінгі таңда кәсіпорын үшін маңызды болып
табылады.Аудиторлық тексеріске деген қажеттілік акционерлік капитал, банк
аясы, сенім қорлары сонымен қатар өтімділік, несиелік, валюталық және тағы
басқа тәуекел түрлері жиі орын алатын шаруашылық субъектлердің аясында жиі
туындайды. Аудиттік тексеріс келесідей кезеңмен жүзеге асырылады: 1)
жоспарлау (екі тараптың іс-қимылын ішкі жүйеге келтірумен); 2) аудитор
объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау; 3) аудитор рәсімін жасау
және бағдарламаны дайындау; 4) бақылау жүйелерін тексеру және оның
тесттері; 5) аудит рәсімін жүргізу; 6) аудиторлық қорытындыны ұйымдастыру.
Аудиторлық қызметтің нәтижелері – аудитормен куәландырылған, құқықтық
маңызы бар арнайы құжатттың сапасына байланысты болады. Бұл құжат –тексеріс
актісі, анықтамасы деп аталып, шаруашылық субъектінің құжаттарының,
бухгалтерлік есебінің заң мен талапқа сәйкестігі туралы тұжырымдар жинағы
бейнеленеді. Аудиторларға тексеруге берілетін құжаттар мен мәліметтердің
нақтылығына шаруашылық субъектісі жауап береді.
6. Материалдық өндіріс саласының қаржылары
Шаруашылық субъектлердің қаржылары — қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Шаруашылық субъектлердің қаржысы ақшалай нысанда қалыптасып,
өндіріс процесін ұлғайтуға бағыттала отырып, оның экономикалық заңдар
негізінде жүзеге асырылуына ықпал етеді. Сонымен қатар олар халық
шаруашылығы одан әрі дамытуға қажетті ақшалай қаражаттың жиынтықтарын
пайдалану мен бөлістіруде қолданылады
Шаруашылық субъектлердің қаржысының бөлістірушілік функциясының
ерекшелігіне жеке қаржылар айналымындағы бекітілген номативтер негізінде
(салық мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдар, банк несиесінің
мөлшерлемесі)өндірілген өнімнің құнының айналымына қатынасуы ұдайы өндіріс
процесіне қатынасуы жатады.
Шаруашылық субъектлердің қаржысының бақылаушылық функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды орынды алады: себебі қаржылық бақылаусыз
шаруашылықты жүргізу мүмкін емес. Қаржы басқада экономикалық тетіктермен
біріге отырып, экономиканы басқару үрдісінде, өндірісті арттыруда және
еңбек, материалдық, табиғи және қаржылық ресурстарды мақсатты түрде
пайдалануды жүзеге асыруда маңызды рөлді атқарады
Осыған орай, шаруашылық субъектлердің қаржысы дегеніміз ақшалай
қаражаттарды пайдалану мен бөлістіруге қатысты және өнім мен қызметі өндіру
мен өткізуге байланысты экономикалық қатынастар болып табылады.
Ескере кететін жайт, белгілі бір ақшалай қаражаттар мен қорлар кәсіпорында
жиынтық қоғамдық өнімді (ЖҚӨ)және ішкі жиынтық өнімді (ІЖӨ) құру мен
бөлістіруге кезеңінде қалыптасады. Мысалы, өнімді өткізуден түсетін түсім
материалдық шығындар мен еңбек ақы шығындарын жабуға бағытталуы тиіс. Бірақ
кәсіпорында қалыптасқан пайданың есебінде1- амортизациялық аударымдар
түрінде ақшалай қаражаттар шоғырланады. Олар жаңа мүлікті сатып алуға
байланысты болғанымен, оны сатып алғанға дейін кәсіпорынның қаржысы
айналымының құрамында болады. Сондай -ақ өнімді өткізуден түскен түсімнен
басқада ақшалай қорлар – қалыптасатын шығындар мен төлемдердің резевтері
қалыптасады. Кәсіпорында сонымен қатар күрделі жөндеу жүргізуге
қолданылатын 2-жөндеу қоры болады.
Бөлістіру үрдісі қата бөлістіру үрдісімен байланысты болады. Айталық, еңбек
ақы төлеуде табыс салығы, зейнетақы аударымы мен бюджеттік емес қорларға
аударымдар ұсталынады. Осыдан кейін3- кәсіпорында пайда түрінде кіріс
қалыптасады. Пайданың жалпы бір көлемі ақша айналымына қатынасса, бір
бөлігі салықтық төлемдер нысанындағы бөлістіруге қатынасады
Осының нәтижесінде кәсіпорын айналымында 4-таза пайда сомасына кіретін
бөлістірілмеген пайда қалыптасады яғни соңғы қаржылық ресурстармен (жиынтық
пайда) салық пен басқада төлемдерді төлеуге жұмсалатын қаражаттарды
шегергенннен кейінгі қалған сома. Өз кезегінде таза пайда 5-жинақ қорына
(капиталдық салымдарды қаржыландыру көзі болатын) және 6-тұтыну қорына
(әлеуметтік қажеттіліктер мен материалдық қаржыландырулардың көзі болатын)
бағытталады. Таза пайда негізінде резервті қор қалыптасады.Қайта бөлістіру
үрдісінде кәсіпорында бірнеше ақшалай қаражаттардың көздері қалыптасады:
Жарғылық капитал – кәсіпорын құрылтайшылар жарнасы негізінде құрылған
жағдайда орын алады. Ол сыртқы айналым қаржылары мен айналым активтерін
қаржыландыруға бағытталған.
Мақсатты қаржыландырулар және бюджеттік түсімдер – заңдарда қарастырылған
жағдайларда жүзеге асады.
• Мақсатты қаржыландырулар және салалық және салааралық бюджеттік
қорлар.
Сонымен қатар кәсіпорынның қаржыларының айналымында қайтарымсыз түсімдердің
және кірістер эмиссиясиясы түрінде де кәсіпорын қаржылары болуы мүмкін.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру үрдісінде кәсіпорынның қаржыларының
айналымы басқа да қаржы көздері тұрғысында, мысалы, 6-ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді несиелер мен басқа да займдар және кредиторлық қарыздар
нысанында қатынасады. Осы ақша қаражаттарын қалыптастыру мен пайдалануда
(капитал, кіріс, резерв) кәсіпорынның қаржысының және қаржы қатынастарының
экономикалық мазмұнын көрсететін кең ауқымды қаржы жүйесі тұрғысында
пайдаланылады.
Қаржылық қатынастар келесі жақтар арасында қалыптасады:
Ø Меншіктік капиталды қалыптастыруда, девиденттер мен проценттерді төлеу
барысында кәсіпорын мен инвесторлар арасында қалыптасады.
Ø Кәсіпорын, жабдықтаушы және сатып алушы арасында есеп айырысу
әдістері, уақыты мен формасы бойынша, міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ету барысында.
Ø Кәсіпорын-инвестор және басқада кәсіпорындар арасында қысқа және ұзақ
мерзімді инвестициялар және оларға төленетін девиденттер мен пайыздар төлеу
барысында.
Ø Кәсіпорын, несие институттары арасында еркін ақша қатынастарын тарту
мен орналастыру барысында (несиені, займдарды алу мен қайтаруға, сақтандыру
төлемдерін төлеу барысында)
Ø Кәсіпорындар арсында (еншілес, бөлімшелер) қаржыларды ішкі
корпоративтік бөлістіру барысында
Ø Кәсіпорын мен сенімділік негізінде қалыптасатын құрылтайшылар
негізінде сенімді басқару негізінде мүлікті алу барысында
Ø Кәсіпорындар мен жалдамалы жұмысшылар арасында еңбек ақы мен тұтыну
қорын ұйымдастыру барысында
Ø Кәсіпорын мен мемлекет арасында салық базасын қалыптастыру барысында
Ø Кәсіпорын мен оның жұмысшылары арасында табыс салығын, зейнетақы
төлемдерін және басқада салықтық төлемдерді ұстау барысында
Берілген барлық қатынастар мемлекетпен реттеліп, ІЖӨ бөлу мен қайта
бөлістірудің барлық үрдісін қамтиды.
Нарық жағдайында белгілі бір қағидалар негізінде қаржылық қатынастар
қалыптасады:
ü Кәсіпорынның дағдарысты жағдайға келуіне, оның ағымдақ төлемдерінің
тоқтатылуына байланысты қатынастар
ü Кәсіпорындардың бөлінуі, бірігуі барысындағы қалыптасатын қатынастар
Жоғарыда келтірілген барлық қаржылық қатынасытар капиталдың, қорлардың,
резервті қорлардың және кәіспоырынның басқа да қаржы көздерінің яғни қаржы
ресурстарының қаптасуы мен жүзеге асырылуы барысында қалыптасады.
7. Қаржылық жоспарлау жүйесі, қаржылық болжам
Қаржылық жоспарлау - бұл қаржылық механизмнің қосалқы жүйесі, саналы
басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық
жоспарлаудың құрамды бөлігі. Ол экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік
дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының
қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқының қамтамасыз
етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың
өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-заттай
элементтеріне ақшамен қауыштырылған бөлудің қоғамдық ұдайы өндіріске
белсенді ықпал жасауына ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігіне
байланысты ақшалай нысанда жүзеге асырылады.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны экономикалық субъектілердің ақшалай табыстар
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекеттің қаржысын басқару. Қаржыны басқару стратегиялық және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр
бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары
- Парламент, Президент аппараты, Үк імет, Қаржы министрлігі, Экономикалық
даму және сауда министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы индустрия және жаңа технология
министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар
бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін
анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерле рі, іске асыру
ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі
ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық
ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін
және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар - Қаржы
министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес
Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына
жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттерін және функцияларын жүзеге асыру үшін
заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік
бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік
мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті,
Қаржы мониторингі комитеті. Қаржы министрлігінің
орталық аппаратында департаменттер маңызды орын алады.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді
орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады.
Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің
құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы
және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы
Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған
бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы
министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау
функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет
көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есепқисаптық-
кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты
пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражат тарын пайдаланатын
мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқаруоргандарының,
мемлекеттік банктердің қаржылық-бухгалтерлік службалары тексеруге құқы бар.
Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы
бар. Қазынашылық службаларына қазынашылық төлем операцияларының орындалуын
тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз пайдалану фактілері анықталған
жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тыйым салуға, ақшаны бюджетке
өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге қазынашылық
бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін
қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып,
сыртқыэкономикалық қызметте, кедендік саясаты жүргізгенде кеден службасының
органдары арқылы мемлекеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін
құрайтын кеден баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармаларын, кедендерді, кеден
бекеттерін кіріктіреді. Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы
ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның
органдары ұлттық шаруашылықтың барлық салалары мен қызметтер сферасының
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты
қорғаудың бюджеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару
органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен ұйымдарына және құқық тәртібін
қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредиттік және валюталық
ресурстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын
бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру бойынша аса маңызды функцияларды Салық
службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік
органнан - Салық комитетінен және органдарынан - облыстардың,
қалалардың, аудандардың комитетінен тұрады.
Салық комитетінде салық және бюджетке төленетін басқа
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік
аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі,
сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіреді: салық салу
әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қамтамасыз ету, ірі салық
төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы
болжау, салық төлеушілер монитрингі, халықаралық салық салу,
ақпараттық технологиялар, ұйымдық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б.
басқармалары.
Облыс, қала салық комитеттері: комитет төрағасын, оның орынбасарларын;
салықтық тіркеу; ақпараттық технологиялар; салықтық әкімшілік ету;есеп және
талдау; салық аудиті; қосылған құн салығы; акциздер; өндірістік емес
төлемдер; салықтық берешекпен жұмыс жөніндегі; ішкі жұмыс; қаржылық-
шаруашылық қызмет басқармаларын; заң; салық шағымдары белімдерін
кіріктіреді.
Аудан бойынша салық комитеті: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; заңи
және жеке тұлғалар аудиті; есеп, жиынтық талдау және мониторинг; ақпараттық
қамтамасыз ету; өндірістік емес төлемдер; өндіріп алу; жанама салықтар;
заңи тұлғалардың, жеке тұлғалардың, дара кәсіпкерлердің салықтық
есептемесін қабылдау және өңдеу; салықтық тіркеу; ұйымдық-кадрлық жұмыс
және құжат айналымы бөлімдерін кіріктіреді.
Жергілікті қаржы органдарының аппараты облыстық, қалалық, аудандық, қаржы
департаменттері мен бөлімдерін, салық комитеттерін кіріктіреді. Қаланың
қалалық қаржы басқармасының құрылымы әдеттегідей білім беруді, денсаулықты,
әлеуметтік қорғауды, қаржы органдарын, өндірістік емес сфераны, бюджеттік
қаражаттарды пайдалануға бақылау жасау, кірістерді болжау, мемлекеттік
сатып алуды үйлестіру, заң службасы, кадрлар және т.б. бөлімдерді
кіріктіреді.
ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі ҚР-ның әлеуметтік-эко-лық
дамуының негізгі бағыттарын әзірлеудің, ҚР-ның әлеуметтік-эко-лық дамуының
стратегиялық және индикативтік жоспарларының, мемлекеттік қаржысын
басқарудың орта мерзімге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамдық
көрсеткіштерінің және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің
жобасын қалыптастырудың салааралық үйлесуін жүзеге асыратын орталық
атқарушы орган болып табылады. Экон. және бюдж. жоспарлау министр.
аппаратының негізгі департаменттері: Салықтық саясат және болжамдар,
Бюджеттік үдерістің әдіснамасы және функциялық талдау; бюджеттік саясат
және жоспарлау; Мемлекеттік қарыз алуды және кредит беруді жоспарлау;
Өңірлік саясат және және бюджетаралық қатынастар; Халықаралық экономикалық
және қаржылық қатынастар; Стратегиялық жоспарлау және талдау; Салалық
саясат пен бағдарламалар; Әлеуметтік сфераны дамыту; Қорғанысты, құқық
қорғау мен мемлекеттік органдарды дамыту т.б.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігіне сәйкес ҚР-
ның Ұлттық Банкі белгілі бір түрде қатысады. Ұлттық Банк ақшалай-кредиттік
саясатты жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржылық ресурстарды
басқарғанда қаржылық қатынастарға тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де
ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюталық-
қаржылық қатынастарға, экономиканың қажеттіліктерін қаржыландыруға арналған
сырттан қарыз алуға қатысады.
Елімізде республикалық бюджеттін атқарылуын сыртқы бақылаумен
байланысты мәселелермен Республикал ық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және
есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге
асыратын мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республикасы
Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағида да
айқындалған.
2. Үй шаруашылығының қаржылары, олардың ерекшеліктері
Үй шаруашылықтары экономикалық қызметтің маңызды субъектілерінің бірі
болып келеді, олардың нәтижелерінен жеке шаруашылық бірлігінің ғана емес,
жалпы елдің бүкіл халқының әл-ауқаты тәуелді болады.
Үй шаруашылықтары экономикалық агенттер ретінде негізінен отбасы
мүшелерінің тіршілік әрекетін қолдауға қажетті игіліктерді тұтыну туралы
шешімдер қабылдайды.
Өзінің ресурстарын сатудан табыс ала отырып, үй шаруашылықтары әр түрлі
тұтыну игіліктерін сатып алу үшін шектелімді табыстарды бөлу туралы
шешімдер қабылдайды. Үй шаруашылықтарының басты экономикалық мүддесі сатып
алынатын игіліктердің пайдалылығын барынша көбейтуде болып келеді. Үй
шаруашылықтарының тұтыну игіліктерін таңдауы рыноктық экономикада сұранымды
қалыптастырады.
Экономикада үй шаруашылықтары мен кәсіпорындардың (фирмалардың) арасында
айырбас болып жатады. Үй шаруашылықтары ресурстарға иелік етеді және оларды
ресурстар рыноктары арқылы фирмаларға береді. Фирмалар ресурстарды
пайдаланады, өнімдер өндіреді және тауарлар мен қызметтер рыноктарына
жеткізеді. Үй шаруашылықтары мен басқа субъектілер арасындағы өзара іс-
қимылдар нәтижесінде экономикада өндірістің жалпы көлемі қалыптасады
Экономикалық теорияда үй шаруашылығы деп бірлесіп тұратын және ортақ
бюджеті болатын бір немесе бірнеше адам жүргізетін шаруашылық ұғынылады. Үй
шаруашылығы қоғамдық өндірісте шұғылданатын және шұғылданбайтын барлық
жалдамалы жұмыскерлерді, ірі және майда капиталдар, жер, бағалы
қағаздар иелерін біріктіреді.
Үй шаруашылығында осы отбасының мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған
қызметтер мен өнім өндіріледі. Рынокта сату және өткізу үшін үй
шаруашылығында үздіксіз өнім өндіру дара еңбек қызметімен шұғылданатын
отбасын, ал ауыл шаруашылығы өнімін өндіру тауар бағыттылығы бар жеке
қосалқы шаруашылықты сипаттайды.
Үй шаруашылығы термині жиі экономикалық әдебиетте отбасы терминіне
ұқсас термин ретінде пайдаланылады. Бірақ отбасынан айырмашылығы үй
шаруашылықтары туған-туысқандарды ғана кіріктірмейді, бір, екі және одан
көп мүшелерден де тұра алады.
Үй шаруашылықтарының қаржысы, тұтас алғанда қоғам қаржысы сияқты,
шаруашылық мүшелерінің материалдық және әлеуметтік жағдайларын және олардың
ұдайы өндірісін қамтамасыз ету мақсатында ақшалай қорларды қалыптастыру
және пайдалану жөніндегі экономикалық ақшалай қатынастар болып табылады.
Жеке отбасы деңгейінде қаржы жүйесінде буын бола отырып, ол қоғамның
әлеуметтік-экономикалық құрылымының бастапқы әлементі болып келеді.
Үй шаруашылықтары қаржысын адами капиталдың дамуы тұрғысынан қарастырған
маңызды. Адами капитал тұжырымдамасы өткен жүз жылдықтың 60-жылдарының
басында тұңғыш рет Т.Шульц ұсынды. Адами капитал деп жұмыскерлердің
қабілеттілігін, білімін және іскерлігі түсініледі, олар жұмыскерлерге
әлеуметтік және экономикалық салаларда белсенді іс-әрекет етуге мүмкіндік
береді. Бұл сапалар, бірінші кезекте, ұлттың білім және денсаулық
деңгейімен айқындалады.
Үй шаруашылықтары қаржысының мәні өзінің көрінісін функцияларда табады.
Г.Б. Поляктың " пікірі бойынша ол екі негізгі функцияларды орындайды:
отбасының қажеттіліктерін ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету; бөлу.
Бірінші функция бұл отбасы мүшенің өмір сүруінің нақтылы жағдайларын
жасайды. Тауар-ақшалай қатынастардың, рыноктың пайда болуының, онан кейін
оның ұлғаюының нәтижесінде мыналар болды: 1) отбасының материалдық,
әлеуметтік, мәдени және өзге қажеттіліктерінің көбеюі; 2) үй шаруашылығының
ақшалай қаражаттарының жасалуы және өсуі; 3) ақшалай қордың - материалдық
игіліктермен қамтамасыз етуге арналған отбасы бюджетінің пайда болуы.
Үй шаруашылықтары қаржысының бөлгіштік функциясы ұлттық табысты алғашқы
бөлуді және отбасының алғашқы табысының қалыптасуын қамтиды. Үй
шаруашылығының қаржылық қатынастары мынадай екі топты кіріктіреді: 1) осы
шаруашылық бірлігімен қаржы жүйесінің буындары арасындағы мемлекеттің
қаржысымен - бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен және коммерциялық
ұйымдар мен кәсіпорындар қаржысы арасындағы қатынастар,
нәтижесінде жалақы, зейнетақылар, жәрдемақылар және т.б. түріндегі алғашқы
табыстар жасалады. 2) үй шаруашылығы мүшелерінің арасындағы қатынастар, бұл
кезде оқшауланған ақшалай қорларды жасай отырып, қаражаттар бөлінеді және
оқшауланады. Үй шаруашылығы ішінде қаражаттардың оқшаулануы әр түрлі
баламалылықты жоққа шығара отырып, меншік иесін өзгертпейді.
Бұл функция үш дәйекті баспалдақты кіріктіреді: ақшалай қорларды
қалыптастыру, бөлу және пайдалану. Үй шаруашылығы қаржысының екі функциясы
өзара байланысты және бірін-бірі толықтыра отырып бір уақытта іс-әрекет
етеді.
Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстары – бұл отбасының қарамағындағы
жиынтық ақша. Үй шаруашылығының қаржылық ресурстары нысаналы арналымы бар
оқшауланған ақшалай қорлар түрінде болады. Екі негізгі қор жасалады: -
тұтыну қоры, осы ұжымның отбасының жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған; - жинақ ақшалар (кейінге қалдырылған қажеттіліктердің) қоры, ол
келешекте қымбат тұратын тауарларды сатып алу үшін пайдалануға немесе пайда
алуға арналған капитал. Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстарының құрамы:
1) меншікті қаражаттар, яғни отбасының әрбір мүшесінің тапқан жалақысы,
қосалқы шаруашылықтан алған табыс, коммерциялық қызметтен түскен табыс; 2)
рынокта жұмылдырылған, кредит ұйымдарынан алған кредиттер, дивиденттер,
пайыздар; 3) қайта бөлу ретінде түскен қаражаттар – зейнетақылар,
жәрдемақылар, бюджеттерден және бюджеттерден тыс әлеуметтік қорлардан
алынған несиелер.
Қаржылық ресурстар үй шаруашылығының бюджетін қалыптастырады. Үй шар-ң
бюджеті – бұл үй шар-ң ақшалай қорын жасау мен пайдалану нысаны. Ол үй шар-
ғы мүшелерінің жиынтық табыстары мен олардың жеке қажеттіліктерін қамтамсыз
ететін шығыстарын білдіреді. Бюджет шеңберінде мынадай оқшауланған ақшалай
қорлар қалыптасады: 1) дара, отбасының жекелеген мүшелеріне арналатын және
әр түрлі тауарлар сатып алуға, көңіл көтеруге, оқуға, медициналық қызмет
алуға және т.б. пайдаланылатын қор; 2) ортақ пайдаланылатын тауарларды
сатып алуға арналған бірлескен қор; 3) қорланым және қамтамасыз ету қоры,
болашақ күрделі шығыстарға пайдаланылады.
Үй шаруашылығының тұрақты және уақытша табысын ажыратады. Тұрақты – бұл
адам болжамдарына сәйкес болашақта сақталатын табыс (еңбек қызметіне ақы
төлеу). Уақытша табыс деп – болашақта жоғалатын табыс (акционерлік қоғамның
тоқтатылуына байланысты бағалы қағаздардан түскен түсім). Отбасы бюджетінің
кірісін үй шаруашылықтарының тұтыну көлемі анықтайды.
Мемлекет үй шаруашылығы бюджетінің көлеміне айтарлықтай ықпал жасайды: 1)
салық жүйесі арқылы – үй шар-ы салықтар, алымдар, баждар төлейді және басқа
міндетті аударымдар жасайды; 2) мемлекеттік сектордағы жұмыскерлердің
еңбегіне ақы төлеу арқылы; 3) берілетін түрлі қоғамдық игіліктер мен
қызметтер арқылы; 4) мемлекеттік баға белгіленімі арқылы жүзеге асырылады.
Үй шаруашылығының табыстары – өндіріс үдерісінде жасалатын және шаруашылық
мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға
арналған ұлттық табыстың бір бөлігі. Табыстардың сыныпталуы: 1) Табыс
көзіне қарай- жалақы, кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыс, бағалы
қағаздардан түсетін табыс; сақтық өтім; мүлікті уақытша пайдалануға бергені
үшін жалдау ақы, мемлекеттің ақшалай қорларына төленетін төлемақы. 2)
Түсімнің бір қалыптылығына қарай – тұрақты (еңбек ақы төлеу, жалдау ақысы),
дүркін-дүркін (авторлық қаламақы, бағалы қағаздар бойынша табыстар); 3)
кездейсоқ немесе бір жолғы (сыйлықтар, мүлікті өткізуден түсетін табыстар).
3) Түсімнің сенімділігіне қарай – кепілденген (мемлекеттік зейнетақы,
мемлекеттік қарыздар бойынша табыстар); шартты-кепілденген (еңбекке ақы
төлеу); кепілденілмеген (қаламақылар, комиссиялық сыйақы).
Үй шаруашылықтарының ақшалай шығыстары – адамның өмір сүруін жалғастыру
үшін қажетті материалдық және рухани қажеттіліктерге жұмсалатын іс
жүзіндегі шығындар, олар өзіне тұтыну шығыстарын және тұтынумен байланысты
емес шығындарды кіріктіреді. Сыныпталуы: 1) Тұрақтылық дәрежесі бойынша:
тұрақты шығыстар (тамаққа, киімге, көлікке), бір жолғы шығыстар (емделуге,
ұзақ пайдаланылатын тауарларға) 2) қажеттік дәрежесі бойынша: бірінші
кезектегі шығыстар (тамақ, киім); медицинаға; екінші кезектегі (білім
алуға, сақтық жарналары) 3) пайдалану мақсаттары бойынша: тұтыну шығыстары,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлеу; шетел валютасын сатып алу;
халықтың қолдарындағы ақшалардың өсімі.
Үй шаруашылықтарының ақшалай табыстарына сонымен бірге мемлекеттік
әлеуметтік трансферттер – зейнетақы, жәрдемақы, төлемақылар жатқызылады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі қалыптасқан:
1-деңгей – мемлекеттік бюджеттен төленетін мемлекеттік базалық әлеуметтік
жәрдемақылар (зейнетақы, мүгедектік бойынша жәрдемақы т.б.) 2 деңгей –
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек қабілетінен,
асыраушысынан, жұмысынан айырылғанда, жүктілігіне, босануға, жаңа туған
баланы асырап алу, бала бір жасқа толғанға дейінгі күтіміне байланысты
төленетін төлемақылар; 3 деңгей – жұмыс берушінің жауапкершілігін
сақтандыру.
3. Қазақстан республикасының 2010-2050 жылдарға арналған Даму стратегиясын
жүзеге асыру барысында қаржы жүйесін дамыту
1991 жылғы 16 желтоқсанда біз – Қазақстан халқы – егемендікті, бостандықты,
әлемге ашықтықты таңдадық. Бүгінгі күні осы құндылықтар біздің күнделікті
өміріміздің бөлшегіне айналды.
Сол кездері, сапарымыздың басында бәрі басқаша болды. Енді біздің ортақ күш-
жігер жұмсауымыздың арқасында ел танымастай болып өзгерді.
Біз бүгін – өзіндік бет-бейнесі бар, өзіндік ерекшеліктері мен өзіндік
ұстанымы бар табысты мемлекетпіз.
Біздің алғы шепті алуымыз қымбатқа түсті.
Ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді.
20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті. Қалыптасу кезеңі табысты аяқталды.
Қазақстан ХХІ ғасырдың басында тәуелсіз әрі өзіне сенімді болып отыр.
Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер
бізді үрейлендірмейді. Біз оларға
дайынбыз. Біздің ендігіміндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің
барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру.
Біздің басты мақсатымыз – 2050 жылға қарай мықты мемлекеттің, дамыған
экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру.
Мықты мемлекет экономикалық жедел өсу жағдайын қамтамасыз ету үшін аса
маңызды болмақ.
Мықты мемлекет күнкөріс саясатымен емес, жоспарлау саясатымен, ұзақмерзімді
дамумен және экономикалық өсумен айналысады.
Бұл – жаңа саяси бағыт.
Жаңа бағыттың экономикалық саясаты - пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге
қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел қамтитын
экономикалық прагматизм
1. ТҮГЕЛ ҚАМТИТЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРАГМАТИЗМ
Жаңа бағыт экономикалық саясатының мәні - түгел қамтитын экономикалық
прагматизм, шын мәнінде бұл біздің бүгінгі көзқарастарымыз бен
ұстанымдарымызды түбегейлі өзгерту.
Бұл нені білдіреді?
Бірінші. Экономикалық және басқару шешімдерін түгелдей экономикалық
мақсаттылық және ұзақ мерзімді мүдделер тұрғысында қабылдау.
Екінші. Қазақстан толыққанды бизнес-серіктестік ретінде қатыса алатын жаңа
нарықтық тауашаларды айқындау. Экономикалық дамудың жаңа тіректерін құру.
Үшінші. Экономикалық әлеуетті арттыру мақсатында қолайлы инвестициялық
ахуал құру. Инвестициядан алынатын кірістілік пен қайтарым.
Төртінші. Экономиканың тиімді жеке секторын құру және мемлекеттік-
жекеменшік серіктестікті дамыту. Экспортты мемлекеттік ынталандыру.
Жаңа кадр саясаты
Жаңа экономикалық саясат табыстылығының басты шарты кадрлар арқылы
нығайтылуға тиіс. Бұл үшін біз:
• Басқарушылық ресурсын жетілдіруге тиіспіз әрі бұл үшін бізде
резервтер бар.
Менеждменттің жаңа құралдарын және мемлекеттік сектордағы корпоративтік
басқарудың қағидаларын енгізу қажет.
• Мұнымен бір мезгілде халықаралық еңбек бөлінісінен пайдалы жағын
алуымыз, атап айтқанда, біздің жаңа бағытымыздың бірқатар міндеттерін
іске асыру үшін аутсорсинг бағдарламалары арқылы сыртқы кадр
ресурстарын тартуымыз керек. Біз сонымен қатар ашық нарықтағы ең үздік
шетел мамандарынтартуға және оларды елімізге жұмысқа шақыруға тиіспіз.
Кең көлемді халықаралық тәжірибесі бар әрі білімді басқару кадрларды
пайдалану екі бірдей нәтиже береді: біз өндірісіміздің менеджментін
жаңғыртумен қатар, өзіміздің отандық кадрларымызды үйретеміз. Бұл - біз
үшінжаңа тәжірибе.
2050 жылға дейін кезең-кезеңмен мынадай міндеттерді шешу принципті
маңызды:
Біріншіден, мемлекеттің макроэкономикалық саясаты жаңғыртылуы тиіс.
Бюджет саясаты - Біз бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға - өз
мүмкіндіктеріміз шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша
мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз
ете отырып, қиын-қыстау күнге резервтер жинау қажет. - Бюджеттік-қаржылық
процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да
ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге
ысырап болмауға тиіс. - Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива
тұрғысынан қарағанда өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және
инфрақұрылымды дамыту секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс.
Инвестициялар үшін объектілерді олардың мақсаттылығы және қайтарымдылығы
тұрғысынан қатаң іріктеу қажет. Ең заманауи объектілердің өзі оларды ұстап
тұру үшін шығыстарды талап етіп, бірақ кірістер әкелмейтін болса және ел
азаматтарының проблемаларын шешпейтін болса, бюджетке масыл боларын есте
сақтаған жөн.
Салық саясаты - Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу
объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет. Қазір бұл жұмыс
басталды. Оны жетілдіру мақсатын қоямын. Барлық қолданыстағы салық
жеңілдіктеріне ревизия жүргізіп, оларды мейілінше тиімді ету керек. - Біз
салық әкімшілігін ырықтандыру және кеден әкімшілігін жүйелендіру саясатын
жалғастыруға тиіспіз. Салық есептілігін жеңілдетіп әрі мейлінше азайту
қажет.
Біз нарық қатысушыларын салықтан жалтару жолдарын іздеуге емес,
бәсекелестікке ынталандыруымыз қажет.
• Салықтық қадағалауды прагматикалық азайту шаруашылық субъектілерінің
салық қызметімен диалогын азайтуға тиіс. Алдағы бес жылда бәріміз
онлайн-электрондық есептілік режіміне көшуіміз керек.
• 2020 жылдан бастап біз салықтық несиелендіру практикасын енгізуіміз
керек. Басты міндет - кәсіпкерлердің инвестициялық белсенділігін
ынталандыру.
• Жаңа салық саясаты әлеуметтік бағыт алуға тиіс. Бұл үшін 2015 жылдан
бастап ынталандыру шаралары кешенін, соның ішінде білім беруге, өзін,
өз отбасын, қызметкерлерін медициналық сақтандыруға қаражат салатын
азаматтар мен компанияларды салықтан босату практикасын көздейтін
ынталандыру кешенін әзірлеу қажет.
Осылайша, бизнес деңгейіндегі болашақ салық саясаты ішкі өсімді
ынталандыруы және сыртқы нарықтарға отандық экспортты, ал азаматтар
деңгейінде олардың қорларын, жинақтарын және салымдарын ынталандыруға тиіс.
Ақша-кредит саясаты
• Әлемдік экономикадағы қолайсыз ахуалды ескере отырып,
біз инфляциядан әрбір қазақстандықтың кірістерін қорғауды қамтамасыз
ететін және экономикалық өсім үшін лайықты деңгейін ұстап тұратын
боламыз. Бұл жай ғана макроэкономикалық мәселе емес, бұл елдің
әлеуметтік қауіпсіздігінің мәселесі.
• Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының кредиттік ресурстарға деген қажеттілігін
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге
болмайды, банктерді проблемалық кредиттерден тазарту және қорландыру
мәселелерімен тығыз айналысу қажет.
Бұл үшін Ұлттық Банк пен Үкіметке Президент Әкімшілігінің үйлестіруімен
экономиканы қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз етуге бағытталған
түбегейлі ақша-кредит саясатының жаңа жүйесін әзірлеу қажет болады.
Мемлекеттік және сыртқы қарызды басқару саясаты
• Біз елдің мемлекеттік қарызының деңгейін тұрақты бақылауда ұстауға
тиіспіз.
Мемлекеттік қарыз аз мөлшерлі деңгейде қалуға тиіс. Бұл қағидатты міндет,
өйткені, біз әлемдік тұрақсыздық жағдайында бюджетіміздің тұрақтылығын және
ұлттық қауіпсіздігімізді тек осылай ғана қамтамасыз ете аламыз.
• Экономиканың квазимемлекеттік секторы борышының деңгейін қатаң
бақылау қажет.
Екіншіден, біздің инфрақұрылымды дамытуға деген қағидатты түрде жаңа
көзқарасымыз болуға тиіс.
Инфрақұрылым экономикалық өсімнің мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіс.
Инфрақұрылымды екі бағытта дамыту: ұлттық экономиканы жаһандық ортаға
кіріктіру, сонымен қатар, ел ішінде өңірлерге қарай қадам жасау қажет.
• Өз пайдамызды мұқият есептей отырып, Қазақстанның шегінен тыс
өндірістік көліктік-логистикалық объектілер құру үшін, елден сыртқа
шығуға назар тіктеудің маңызы зор. Біз қазіргі түсініктерімізден
арылып, өңірде және барша әлемде - Еуропада, Азияда, Америкада,
мысалы, теңізге тікелей шыға алатын елдердің порттары, әлемнің
тораптық транзиттік нүктелеріндегі және тағы басқа, көліктік-
логистикалық хабтар секілді қазіргі заманғы кәсіпорындар құруға
тиіспіз. Осы мақсатта Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция арнайы
бағдарламасын әзірлеу қажет болады.
• Біз өз транзиттік әлеуетімізді дамытуға тиіспіз. Бүгінде
нәтижесінде 2020 жылы Қазақстан арқылытранзиттік
тасымалдау екі есеге ұлғаюы тиіс болатын бірқатар ірі жалпыұлттық
инфрақұрылымдық жобалар іске асуда. 2050 жылға қарай - бұл цифр он есе
ұлғаюға тиіс.
• Осының бәрі басты мақсатқа - экспортымызды тек біздің өніміміз бен
қызметтерімізге деген ұзақ мерзімді сұраныс болатын әлемдік
нарықтарға қарай жылжытуға бағынуға тиіс.
• Инфрақұрылым жасау, сонымен қатар, табыстылық заңына бағынуға тиіс.
Жаңа бизнестерді дамытуға және жұмыс орындарын ашуға бастайтын жерде
ғана құрылыс жүргізу қажет.
• Шалғай өңірлерді немесе тұрғындарының тығыздылығы жеткілікті емес
өңірлерді өмірлік маңызды және экономикалық қажет инфрақұрылым
объектілерімен қамту үшін біз инфрақұрылымдық орталықтарқұруға
тиіспіз. Бұл үшін көлік жүйесінің озыңқы инфрақұрылымын құруды
қамтамасыз ету қажет.
Үшіншіден, мемлекеттік активтерді басқару жүйесін жаңғырту.
Қазақстан - әлемдік ауқымда көлемі шағын экономика. Сондықтан оны өте
тиімді басқару қажет. Ел біртұтас корпорация секілді жұмыс істеуі тиіс, ал
мемлекет оның өзегі болуға тиіс.
Корпоративтік ойдың қуаты барлық процестердің біртұтас алып
қаралуында жатыр. Барлық деңгейдегі мемлекеттік басқарушылар осындай бизнес-
пайымға үйренуге тиіс.
Қайталап айтамын: елдің бюджетін жай бөліп қана қоймай, ойлы да салмақты
инвестициялау қажет.
Тиімділіктің басты өлшемі - біздің салымдарымыздан түсетін қайтарым
деңгейі. Елдің өндірістік әлеуетін қаншалықты еселей алсақ, Қазақстан
халықаралық нарықта қосалқы емес, солғұрлым тезірек әлеуетті
ойыншыға айналады.
• Ұлттық қор жаңа экономикалық саясатқа көшудің локомотиві болуға
тиіс. Ұлттық қордың қаражатын бірінші кезекте ұзақ мерзімдік
стратегиялық жобаларға бағыттау керек.
• Мемлекет Үшінші индустриалдық революция нәтижесінде пайда болатын
секторларды ескере отырып, ұлттық компаниялар арқылы болашақтың
экономикасын дамытуды ынталандыруы тиіс. Ұлттық индустрия біз өз
елімізде өндіруге тиіс ең жаңа композиттік материалдарды тұтынуы
керек.
• Мемлекет ақпараттық технологиялар саласында транзиттік әлеуетті
дамытуды ынталандыруы тиіс.2030 жылға қарай Қазақстан арқылы біз
әлемдік ақпараттық ағындардың кем дегенде 2-3%-ын өткізуге
тиіспіз. 2050 жылға қарай бұл цифр кем дегенде екі еселенуге тиіс.
• Сонымен қатар, жеке компаниялардың өз қаражатын зерттеулер мен
инновацияларға салуынынталандыру керек. Мына нәрсені баса айтқым
келеді: инновацияларды енгізудің маңызы зор, бірақ бұл басты нысана
емес. Біздің жаңа технологиялар сұранысқа ие болғанда, олар нарықта
қажет болғанда ғана ел нақты пайда алатын болады. Олай болмаған күнде
инновация - ақшаны босқа шығындау деген сөз.
• Жекелеген компаниялар мен салаларды іріктеп қолдау тәжірибесін тоқтату
керек. Біз әлеуметтік-маңызды стратегиялық функцияларды атқаратын және
өзінің тиімділігін дәлелдейтін салаларды ғана қолдауға тиіспіз.
4. Қазақстанда сақтандыру нарығының даму перспективалары
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмрінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру,
азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық – заттай
босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте
резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру —
қолайсыз құбылыстар мен кутпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи
тулғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу
үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік
қатынастардың айрықша сферасы.
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты –
мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін
қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін
ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің, азаматтардың
және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын
қалыптастыру.
Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі рыногын
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуді және кезең кезеңімен
іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандыруды
дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай
міндеттерді шешу көзделінген:
- әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың
қағидаттарын нақтылау;
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін
нақтылау;
- сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның
қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен
байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи және жеке
тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
- халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадағалауын жүйесін
ұйымдастыру;
- сақтық және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем
қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
- осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
- сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр:
экономикалық және құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс жетілмеген
заңнамалық база) ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай
артта қалып келеді. Дамыған нарықтык қатынастары бар елдерде сақтық
қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол
не бары 40 түрі қамтиды. Жеке басты сақтандыру және
азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл
халықтың табысының төмен болып отырған деңгейіне байланысты.
Қазақстан Республикасы сақтық рыногының қатысушылары мыналар
болып табылады: сақтық ( қайта сақтандыру ) ұйымы; сақтық
брокері;
сақтық агенті; сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; уәкілетті
аудиторлык ұйым (уәкілетті аудитор); өзара сақтандыру қоғамы;
сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де
заңи және жеке тұлғалар.
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, Қазақстан Республи-касының
аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратын
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен
қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтан-дырылуға тиіс.
Қазақстан Республикасының "Міндетті әлеуметтік сақтандыру" туралы заңына
сәйкес "Әлеуметтік сактандырудың мемлекеттік қоры" акционерлік қоғамы
құрылған, ол бірден-бір құрылтайшысы мен қатысушысы мемлекет болып
табылатын коммерциялық емес ұйым. Қор Орталықтың әлеуметтік төлемдерді
жүзеге асыру үшін қаражаттың уақтылы аударылуын қамтамасыз етуге, қордың
уақытша бос қаражатын ұлттық банк арқылы қаржы құралдарына орналастыруға,
жыл сайын аудит өткізуді камтамасыз етуге, заңнамалық актілерге сәйкес өзге
де міндеттерді атқаруға міндетті. Қордың өз қаражатын оның жарғылық
капиталынан және комиссиялық сыйақыдан құралады және солардан тұрады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар
мынадай мөлшерде белгіленеді:
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 1,5 пайыз;
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 2 пайыз;
жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 3 пайыз.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық режімі
қолданылатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз пайдасына
төлейтін әлеуметтік аударымдардың мөлшері белгіленген (2005, 2006 және 2007
ж.ж. 1-ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен белгіленетін ең
төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3 пайызы).
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыларының ассоциациясы
құрылған. Ассоциацияның негізгі міндеттері Қазақстан Республикасының сақтық
рыногын дамытудың қолайлы жағдайларын жасау және халықтың сақтық
мәдениетінің деңгейін арттыру болып табылады.
Соңғы жылдары сақтандырудың отандық рыногында оң тенденциялар байқалуда.
2006 жылы сақтық сыйлықақыларының көлемі 27,1 пайызға көбейіп, 120,2
миллиард теңгені құрады, міндетті сақтандыру бойынша сақтық
сыйлықақыларының көлемі 136,4 пайызға (2,8 миллиард теңгеге дейін) өсті.
Ерікті мүлікті сақтандыру бойынша ол 18,6 пайызға (23,3 миллиард теңгеге
дейін) көбейді. Сақтық төлемақысының көлемі 80 пайызға (4,2 миллиард
теңгеге дейін), соның ішінде міндетті сақтандыру бойынша 73,5 пайызға (1,3
миллиард теңгеге дейін) өсті.
Сақтық ұйымдарының жиынтық есептік меншікті капиталы 47,3 пайызға (9
миллиард теңгеге дейін) көбейді, сақтық резервтері 66,7 пайызға (4,5
миллиард теңгеге дейін) өсті.
Барлық сақтық ұйымдарының жиынтық активтері 2006 жылы Қазақстанда 65,6
пайызға көбейіп, 0,7 миллиард теңгені құрады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 34 сақтық үйымдарының сақтық қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиялары бар, соның ішінде 6 – шетелдіктердің қатысуымен
және екеуінің өмірді сақтандыру бойынша, 27-сінің көлік құралдары иелерінің
АҚЖ-ні міндетті сақтандыру бойынша лицензиялары бар, 6 сақтық
брокерлердің, 30 актуарийлердің, 34 аудиторлық ұйымдарының және 67
аудитордың сақтық қызметінің аудитын жүзеге асыруға лицензиялары бар.
5. Қаржылық бақылау, оның қажеттілігі мен алғышарттары және жүзеге асыру
жолдары
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға бақылау
функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы
қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімдері, қорлардың ара салмағы, оларды
қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қаржының
бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну үдерісіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана
адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың
айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл
органдардың құқықтарын регламенттегенде шындыққа айналады.
Қаржылық бақылау - каржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау,
бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрыкшалык
кызмет және каржыны баскарудың функциялык элементтерінің бірі. Ол
баскарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа
элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылау жалпы қоғамдық өнімнің ақшалай қорлар бойынша және оның
белгілі бір мақсаттарға сәйкес пайдаланылуын бақылауды айтамыз. Қаржылық
бақылау - бұл заңдылықты және атқарушы билік органдарының барлық деңгейінің
және арнайы құрылған мекемелердің экономикалық субъектлердің қаржылық
қызметіне бақылау жүргізуі. Бақылаушылық функцияның нәтижесінде қаржылық
ресурстарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша кемшіліктер
анықталады. Осыған сәйкес қаржылық бақылаудың ерекшелігіне –оның ақша
нысанында жүзеге асырылуы жатады. Осыған сәйкес тексеру нысанына-
кәсіпорындағы пайда, кірістер, рентабельділік, өзіндік құн, айналыс
шығындары жатады.. Бақылаушылық функцияның міндеттеріне келесілер жатады: -
ақшалай қорлардың қалыптасуы, бөлістірілуі мен пайдаланылуына негізделген
арақатынастың сақталуы; - мемлекет тарапынан өндіріс, айналыс және
материалдық игіліктерді тұтыну үрдістеріне әсер ету мүмкіндіктерін
қалыптастыру. Қаржылық бақылау келесі міндеттерді атқарады: 1. Қаржылық
міндеттемелердің орындалуын тексеру 2. Ақшалай қаржаттардың дұрыс
пайдаланылуын тексеру 3. Қаржылық операциялардың және ақшалай қаражаттарды
сақтаудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру 4. Өндірістің ішкі резервтерінің –
еңбек өнімділігін, айналым қаржаттарының айналымдылығының жеделдігін,
ақшалай және материалдық қаражаттарды тиімді пайдлану жолдарын анықтау. 5.
Қаржылық тәртіптің бұзылуын ескерту мен жою. Қаржылық бақылаудың негізгі
қағидаларына келесілер жатады: - реттілік, жаппай қамтушылық, әмбебаптығы;
- алдын ала ескертушілік сипаты; - әрекеттілік, нақтылық, жариялылық; -
бақылауда алаламаушылық (бөлмеушілік) сипаты; - бақылау органдары
қызметкерлерінің тәуелсіздігі. 2. Қаржылық бақылаудың жіктелуі. Қаржылық
бақылаудың жіктелуі субъектлердегі айырмашылықтарға, бақылау іс- қимылдарын
жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізделген. Осы
белгілеріне қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары
оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жүзеге асырылады. Бақылауды жүзеге
асыратын субъектілерге қарай бақылаулар келесі түрлерге бөлінеді: -жалпы
мемлекеттік (мемлекеттік, ведомствалық, ішкі шаруашылықтық, парламенттік);
-қоғамдық (профсоюздік, партиялық және массалық қозғалыстар және т.б. )
Жалпы мемлекеттік бақылау кез-келген объектіге қатысты оның ведомстволық
және меншіктік нысанына байланыссыз жүргізілетін бақылау.Оны мемлекеттік
билік пен басқару органдары жүзеге асырады. Жалпы мемлекеттік бақылаудың
келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: салықтық, бюджеттік, валюталық
және кедендік бақылау. Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің,
ведоствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық
жүргізуші субъектлердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның
негізгі міндетіне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын,
материалдық және қаржы ресурстарын тиімді, үнемді пайдаланылуын, меншіктің
сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін, бақылау –тексеріс
жұмысының мән-жайын бақылау, заң бұзушылықтарды айқындау. Ішкі шаруашылық
бақылау кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне экономикалық және қаржылық
ұйымдарға жүргізіледі. Мұндай бақылаудың объектісіне шаруашылық және
қаржылық қызмет жатады. Қоғамдық бақылау түрлі қоғамдық ұйымдар жүзеге
асыратын бақылау түрі. Бұл бақылаудың объектісі олардың алдында тұрған
міндеттерге байланысты. Тәуелсіз бақылау арнайы мамандандырылған органдар
арқылы – аудиторлық ұйымдар мен фирмалар арқылы жүргізіледі. Қаржылық
бақылау жүргізілу уақытына сәйкес келесі түрлерге бөлінеді: v Алдын –ала
бақылау v Кейінгі бақылау Алдын –ала қаржылық бақылау қаржылық операциялар
жүрзілер алдында жүзеге асырылады. Ол қаржылық болжау мен бағдарламаларды
және барлық деңгейдегі бюджеттік жоспарларды құру үрдісіне негізделген
нақты бағалау жүргізуге мүмкіндік береді. Кейінгі қаржылық бақылау есептік
кезең соңындағы қаржылық және бухгалтерлік тексеріс пен талдау негізінде
жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалау
үшін және қаржылық стратегияның тиімді жүзеге асырылуын бағалау үшін
қолданылады Қаржылық бақылау жүргізілу әдістері бойынша келесілерге
бөлінеді: ü Тексеру ü Зерттеу ü Экономикалық талдау ü Тексеріс ü қадағалау
Тексеру қаржылық –шаруашылық қызмет бойынша құжаттар бойынша барлық
бөлімшелердің қызметін тексеру. Зерттеу – кәсіпорынның қызметінің негізгі,
жеке тұстарын қамтиды. Осыған сәйкес орындалған жұмыстарды, материалдық
шығындарды, отынды, энергияны есептеу жүргізіледі. Қадағалау қаржылық
қызметтің белгілі бір түрі үшін: сақтандырушылық, инвестициялық, банктік
және т.б. қызметтер үшін лицензия алған бақылау органдар арқылы жүзеге
асырылады. Ол бекітілген нормативтердің жүзеге асырылуын қадағалайды.
Экономикалық талдау бұл объектінің шаруашылық, қаржылық қызметіне баға
беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде
экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын анықтау. Тексеріс
(ревизия) қаржылық бақылаудың кең тараған түріне жатады. Кәсіпорынның
шаруашылық қызметіне белгілі нақты және құжаттық бақылау әдістері мен
тәсілдері арқылы бақылау жүргізу. Субъектінің шаруашылық қызметін қамтуына
байланысты тексерістің келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: § Толық §
Іріктемелі § Тақырыптық § Нақтылы Толық тексеріс бақылау объектісінің
шаруашылық қызметінің бүкіл қызметін тексеруді айтады. Іріктемелі
тексеріске субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметінің бір бөлігі ғана
тексерілуі жатады. Тақырыптық тексеріс бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда,
мекемелерде, қаржы –шаруашылық қызметтің жеке мәселелеріне сәйкес
жүргізіледі. Нақтылы тексеріс тек құжаттарды ғана емес сонымен қатар
кәсіпорынның қаражаттарын, материалдық, еңбектік құндылықтарына да бақылау
жүргізеді. Қаржылық және шаруашылық операцияларды қамту деңгейіне
байланысты тексерістің келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады: Ø
Жалпылай Ø Іріктеулі Ø Кешенді Жалпы тексеріс қарастырылып отырған кезеңде
белгілі бір объектінің барлық операцияларын тексеруді айтады. Іріктеулі
тексеріс белгілі бір уақыт аралығында бастапқы құжаттардың белгілі бір
таңдаулы бөлігін тексеруді айтады. Мысалы, бір кварталдағы бір айды
тексеру. Кешенді тексеріс қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі бір
қызметін жаппай әдіспен, ал кейбір бөлігін іріктеулі әдіспен тексеруді
айтады. Тексерістің бұл түрі ірі шаруашылық операциялардың қызметін
тексеруде және ірі құжат айналымы бар шаруашылықтар қызметінде қолданылады.
Аудиторлық бақылау Аудиторлық бақылау– тәуелсіз аудиторлық фирма мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер иелерінің жасаған келісім –шарты негізінде
қаржы-шаруашылық қызметінің жай –күйін тексеру. Аудиттің экономикалық
табиғаты бұл мемлекеттік емес шаруашылық органдар санының көбеюімен және
тиісінше қаржы, бақылау, есеп санында қызметтің сан алуан түрлерінің
өсуімен байланысты. Осыған сәйкес тәуелсіз фирмалар тексерісі арқылы
объективті ақпараттар алу бүгінгі таңда кәсіпорын үшін маңызды болып
табылады.Аудиторлық тексеріске деген қажеттілік акционерлік капитал, банк
аясы, сенім қорлары сонымен қатар өтімділік, несиелік, валюталық және тағы
басқа тәуекел түрлері жиі орын алатын шаруашылық субъектлердің аясында жиі
туындайды. Аудиттік тексеріс келесідей кезеңмен жүзеге асырылады: 1)
жоспарлау (екі тараптың іс-қимылын ішкі жүйеге келтірумен); 2) аудитор
объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау; 3) аудитор рәсімін жасау
және бағдарламаны дайындау; 4) бақылау жүйелерін тексеру және оның
тесттері; 5) аудит рәсімін жүргізу; 6) аудиторлық қорытындыны ұйымдастыру.
Аудиторлық қызметтің нәтижелері – аудитормен куәландырылған, құқықтық
маңызы бар арнайы құжатттың сапасына байланысты болады. Бұл құжат –тексеріс
актісі, анықтамасы деп аталып, шаруашылық субъектінің құжаттарының,
бухгалтерлік есебінің заң мен талапқа сәйкестігі туралы тұжырымдар жинағы
бейнеленеді. Аудиторларға тексеруге берілетін құжаттар мен мәліметтердің
нақтылығына шаруашылық субъектісі жауап береді.
6. Материалдық өндіріс саласының қаржылары
Шаруашылық субъектлердің қаржылары — қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Шаруашылық субъектлердің қаржысы ақшалай нысанда қалыптасып,
өндіріс процесін ұлғайтуға бағыттала отырып, оның экономикалық заңдар
негізінде жүзеге асырылуына ықпал етеді. Сонымен қатар олар халық
шаруашылығы одан әрі дамытуға қажетті ақшалай қаражаттың жиынтықтарын
пайдалану мен бөлістіруде қолданылады
Шаруашылық субъектлердің қаржысының бөлістірушілік функциясының
ерекшелігіне жеке қаржылар айналымындағы бекітілген номативтер негізінде
(салық мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдар, банк несиесінің
мөлшерлемесі)өндірілген өнімнің құнының айналымына қатынасуы ұдайы өндіріс
процесіне қатынасуы жатады.
Шаруашылық субъектлердің қаржысының бақылаушылық функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды орынды алады: себебі қаржылық бақылаусыз
шаруашылықты жүргізу мүмкін емес. Қаржы басқада экономикалық тетіктермен
біріге отырып, экономиканы басқару үрдісінде, өндірісті арттыруда және
еңбек, материалдық, табиғи және қаржылық ресурстарды мақсатты түрде
пайдалануды жүзеге асыруда маңызды рөлді атқарады
Осыған орай, шаруашылық субъектлердің қаржысы дегеніміз ақшалай
қаражаттарды пайдалану мен бөлістіруге қатысты және өнім мен қызметі өндіру
мен өткізуге байланысты экономикалық қатынастар болып табылады.
Ескере кететін жайт, белгілі бір ақшалай қаражаттар мен қорлар кәсіпорында
жиынтық қоғамдық өнімді (ЖҚӨ)және ішкі жиынтық өнімді (ІЖӨ) құру мен
бөлістіруге кезеңінде қалыптасады. Мысалы, өнімді өткізуден түсетін түсім
материалдық шығындар мен еңбек ақы шығындарын жабуға бағытталуы тиіс. Бірақ
кәсіпорында қалыптасқан пайданың есебінде1- амортизациялық аударымдар
түрінде ақшалай қаражаттар шоғырланады. Олар жаңа мүлікті сатып алуға
байланысты болғанымен, оны сатып алғанға дейін кәсіпорынның қаржысы
айналымының құрамында болады. Сондай -ақ өнімді өткізуден түскен түсімнен
басқада ақшалай қорлар – қалыптасатын шығындар мен төлемдердің резевтері
қалыптасады. Кәсіпорында сонымен қатар күрделі жөндеу жүргізуге
қолданылатын 2-жөндеу қоры болады.
Бөлістіру үрдісі қата бөлістіру үрдісімен байланысты болады. Айталық, еңбек
ақы төлеуде табыс салығы, зейнетақы аударымы мен бюджеттік емес қорларға
аударымдар ұсталынады. Осыдан кейін3- кәсіпорында пайда түрінде кіріс
қалыптасады. Пайданың жалпы бір көлемі ақша айналымына қатынасса, бір
бөлігі салықтық төлемдер нысанындағы бөлістіруге қатынасады
Осының нәтижесінде кәсіпорын айналымында 4-таза пайда сомасына кіретін
бөлістірілмеген пайда қалыптасады яғни соңғы қаржылық ресурстармен (жиынтық
пайда) салық пен басқада төлемдерді төлеуге жұмсалатын қаражаттарды
шегергенннен кейінгі қалған сома. Өз кезегінде таза пайда 5-жинақ қорына
(капиталдық салымдарды қаржыландыру көзі болатын) және 6-тұтыну қорына
(әлеуметтік қажеттіліктер мен материалдық қаржыландырулардың көзі болатын)
бағытталады. Таза пайда негізінде резервті қор қалыптасады.Қайта бөлістіру
үрдісінде кәсіпорында бірнеше ақшалай қаражаттардың көздері қалыптасады:
Жарғылық капитал – кәсіпорын құрылтайшылар жарнасы негізінде құрылған
жағдайда орын алады. Ол сыртқы айналым қаржылары мен айналым активтерін
қаржыландыруға бағытталған.
Мақсатты қаржыландырулар және бюджеттік түсімдер – заңдарда қарастырылған
жағдайларда жүзеге асады.
• Мақсатты қаржыландырулар және салалық және салааралық бюджеттік
қорлар.
Сонымен қатар кәсіпорынның қаржыларының айналымында қайтарымсыз түсімдердің
және кірістер эмиссиясиясы түрінде де кәсіпорын қаржылары болуы мүмкін.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру үрдісінде кәсіпорынның қаржыларының
айналымы басқа да қаржы көздері тұрғысында, мысалы, 6-ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді несиелер мен басқа да займдар және кредиторлық қарыздар
нысанында қатынасады. Осы ақша қаражаттарын қалыптастыру мен пайдалануда
(капитал, кіріс, резерв) кәсіпорынның қаржысының және қаржы қатынастарының
экономикалық мазмұнын көрсететін кең ауқымды қаржы жүйесі тұрғысында
пайдаланылады.
Қаржылық қатынастар келесі жақтар арасында қалыптасады:
Ø Меншіктік капиталды қалыптастыруда, девиденттер мен проценттерді төлеу
барысында кәсіпорын мен инвесторлар арасында қалыптасады.
Ø Кәсіпорын, жабдықтаушы және сатып алушы арасында есеп айырысу
әдістері, уақыты мен формасы бойынша, міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ету барысында.
Ø Кәсіпорын-инвестор және басқада кәсіпорындар арасында қысқа және ұзақ
мерзімді инвестициялар және оларға төленетін девиденттер мен пайыздар төлеу
барысында.
Ø Кәсіпорын, несие институттары арасында еркін ақша қатынастарын тарту
мен орналастыру барысында (несиені, займдарды алу мен қайтаруға, сақтандыру
төлемдерін төлеу барысында)
Ø Кәсіпорындар арсында (еншілес, бөлімшелер) қаржыларды ішкі
корпоративтік бөлістіру барысында
Ø Кәсіпорын мен сенімділік негізінде қалыптасатын құрылтайшылар
негізінде сенімді басқару негізінде мүлікті алу барысында
Ø Кәсіпорындар мен жалдамалы жұмысшылар арасында еңбек ақы мен тұтыну
қорын ұйымдастыру барысында
Ø Кәсіпорын мен мемлекет арасында салық базасын қалыптастыру барысында
Ø Кәсіпорын мен оның жұмысшылары арасында табыс салығын, зейнетақы
төлемдерін және басқада салықтық төлемдерді ұстау барысында
Берілген барлық қатынастар мемлекетпен реттеліп, ІЖӨ бөлу мен қайта
бөлістірудің барлық үрдісін қамтиды.
Нарық жағдайында белгілі бір қағидалар негізінде қаржылық қатынастар
қалыптасады:
ü Кәсіпорынның дағдарысты жағдайға келуіне, оның ағымдақ төлемдерінің
тоқтатылуына байланысты қатынастар
ü Кәсіпорындардың бөлінуі, бірігуі барысындағы қалыптасатын қатынастар
Жоғарыда келтірілген барлық қаржылық қатынасытар капиталдың, қорлардың,
резервті қорлардың және кәіспоырынның басқа да қаржы көздерінің яғни қаржы
ресурстарының қаптасуы мен жүзеге асырылуы барысында қалыптасады.
7. Қаржылық жоспарлау жүйесі, қаржылық болжам
Қаржылық жоспарлау - бұл қаржылық механизмнің қосалқы жүйесі, саналы
басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық
жоспарлаудың құрамды бөлігі. Ол экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік
дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының
қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқының қамтамасыз
етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың
өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-заттай
элементтеріне ақшамен қауыштырылған бөлудің қоғамдық ұдайы өндіріске
белсенді ықпал жасауына ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігіне
байланысты ақшалай нысанда жүзеге асырылады.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны экономикалық субъектілердің ақшалай табыстар
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz