Дене жүктемесі, оның футболдағы реттелуі және бақылануы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3 Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Жүрек.тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын бағалаудағы негізгі функционалдық.диагностикалық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.6 Таулы аймақтарда өткізілетін жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. МАТЕРИАЛ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1 Зерттеу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 25
3.1 Футболшылардың физиологиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2 Жай адамдардың физиологиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3 Алынған нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.3 Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Жүрек.тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын бағалаудағы негізгі функционалдық.диагностикалық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.6 Таулы аймақтарда өткізілетін жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. МАТЕРИАЛ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1 Зерттеу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 25
3.1 Футболшылардың физиологиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2 Жай адамдардың физиологиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3 Алынған нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Футбол ойыны ежелден бүкіл қауым ойнайтын халық ойыны болғаннан кейін баршаға денсаулықтарының артуына және жақсаруына мүмкіндік туғызады.
Сонымен қатар футбол ойыны нағыз атлетикалық ойын. Футбол ойыны жылдамдықты, күшті, икемділікті,төзімділікті арттыруға үлкен әсер етеді. Ойын барысында футболшылар ауыртпашылығы жоғары жұмысты орындау арқылы функционалдық мүмкінділігінің арттыруына және мінез құлқының психологиялық ерекшелігін жақсартуына мүмкіндігі зор. Ойынның негізгі мақсаты - екі команданың арасында күрес арқылы жеңіске жету. Үшін пайдалана білу керек.[1]
Ойын, жаттығу сабақтары жыл бойы әртүрлі географиялық және ауа-райының өзгеруіне байланысты болғаннан кейін футболшылар ең алдымен төзімді болуына, әр жағдайға үйреншікті болуына, демек организмнің сыртқы күшке қарсылықты туғыза білуіне талап қойылады. Сонымен қатар ойынын спорттың басқа түрлерін жие пайдаланып отырады. Себебі футбол ойыны арқылы спорттың басқа түрлерінің өкілдеріне жалпы денелерінің шынығуына, дене қозғалысының дұрыс артуына және ұйымшылдық пен достық сияқты ерекше қасиеттерін тәрбиелеуге үлкен маңызы бар.[2]
Футбол деген – жеке бір әлем. Футболшылардың жеке функционалдық мүмкіндігі, коллективтегі серіктестерімен қарым-қатынасы, жеңіске жетудегі шешуші роль атқарады.[3]
Негізгі соңғы нәтижеге жету ол ойыншының жеке мүмкіндігі мен денсаулығына байланысты деп айтуымыз керек. Бұған қосымша футболшының командадағы басқа ойыншылармен қарым –қатынасында үлкен роль атқарады.
Футболшылардың биік нәтежеге жетуі үшін оның жұмыс қабілетін көтеретін параметрлер маңызды болып саналады.
Футболшылардың дене күш дайындығы негізгі фактор деп есептеледі. Оның командалық технико-тактикалық әрекеттеріне әсері бар.
Қаншама технико-тактикалық мүмкіндігі жоғары футболшы болса да, ол ешқашан жоғары нәтижеге жетпейді, оның командасы да жетпейді.
Біріншіден, себебі ойынның әрбір сәтінде ойыншылар бір уақытта белгілі бір мақсатта шешуі. Егер бір футболшының функционалдық мүмкіндігі нашар болса, онда ол ойын барысының шешуші сәтіне әсер ете алмайды. Мысалы, дене күші дайындығы нашар ойыншы өз қарсыласын қуып жете алмайды және доптан айырып қалады.
Екіншіден, ойында әрбір футболшы тез және нақты тактикалық жағдайды бағалау керек, нақты шешім қабылдауы қажет.
Үшіншіден, футбол атлетикалық ойынға айналып барады. Қазіргі футбол күрес, жекпе-жекке толы. Қарсыластан допты жеңіп алу, допқа таласта аяқта нық тұруы тек қана дене күш дайындығы жақсы футболшы жасай алады.
Сонымен қатар футбол ойыны нағыз атлетикалық ойын. Футбол ойыны жылдамдықты, күшті, икемділікті,төзімділікті арттыруға үлкен әсер етеді. Ойын барысында футболшылар ауыртпашылығы жоғары жұмысты орындау арқылы функционалдық мүмкінділігінің арттыруына және мінез құлқының психологиялық ерекшелігін жақсартуына мүмкіндігі зор. Ойынның негізгі мақсаты - екі команданың арасында күрес арқылы жеңіске жету. Үшін пайдалана білу керек.[1]
Ойын, жаттығу сабақтары жыл бойы әртүрлі географиялық және ауа-райының өзгеруіне байланысты болғаннан кейін футболшылар ең алдымен төзімді болуына, әр жағдайға үйреншікті болуына, демек организмнің сыртқы күшке қарсылықты туғыза білуіне талап қойылады. Сонымен қатар ойынын спорттың басқа түрлерін жие пайдаланып отырады. Себебі футбол ойыны арқылы спорттың басқа түрлерінің өкілдеріне жалпы денелерінің шынығуына, дене қозғалысының дұрыс артуына және ұйымшылдық пен достық сияқты ерекше қасиеттерін тәрбиелеуге үлкен маңызы бар.[2]
Футбол деген – жеке бір әлем. Футболшылардың жеке функционалдық мүмкіндігі, коллективтегі серіктестерімен қарым-қатынасы, жеңіске жетудегі шешуші роль атқарады.[3]
Негізгі соңғы нәтижеге жету ол ойыншының жеке мүмкіндігі мен денсаулығына байланысты деп айтуымыз керек. Бұған қосымша футболшының командадағы басқа ойыншылармен қарым –қатынасында үлкен роль атқарады.
Футболшылардың биік нәтежеге жетуі үшін оның жұмыс қабілетін көтеретін параметрлер маңызды болып саналады.
Футболшылардың дене күш дайындығы негізгі фактор деп есептеледі. Оның командалық технико-тактикалық әрекеттеріне әсері бар.
Қаншама технико-тактикалық мүмкіндігі жоғары футболшы болса да, ол ешқашан жоғары нәтижеге жетпейді, оның командасы да жетпейді.
Біріншіден, себебі ойынның әрбір сәтінде ойыншылар бір уақытта белгілі бір мақсатта шешуі. Егер бір футболшының функционалдық мүмкіндігі нашар болса, онда ол ойын барысының шешуші сәтіне әсер ете алмайды. Мысалы, дене күші дайындығы нашар ойыншы өз қарсыласын қуып жете алмайды және доптан айырып қалады.
Екіншіден, ойында әрбір футболшы тез және нақты тактикалық жағдайды бағалау керек, нақты шешім қабылдауы қажет.
Үшіншіден, футбол атлетикалық ойынға айналып барады. Қазіргі футбол күрес, жекпе-жекке толы. Қарсыластан допты жеңіп алу, допқа таласта аяқта нық тұруы тек қана дене күш дайындығы жақсы футболшы жасай алады.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Айрапетьянц Л. Р. , Годик М.А. Спортивные игры.- Ташкент, Ибн-Сина, 1991.- 156 c.
2. Платонов, В. Н. Система подготовки спортсменов в олимпийском спорте / В. Н. Платонов.- К.: Олимпийская литература, 2004. -808 c
3. Тхоревский В.И Физиология человека.// M.: Физкультура, образование и наука , 2001г . 492c.
4. Арестов Ю.М., Годик М. А. Подготовка футболистов высших разрядов.Учебное пособие для слушателей ВШТ.М., ГЦОЛИФК, 1980-127с
5. Селуянов В.Н., Сарсания С. К, Сарсания К. С. Физическая подготовка футболистов. – ТВТ ДИВИЗИОН, Москва, 2004.- 191 с
6. Ермолаев Ю. А. Возрастная физиология: Учебное. пособие для студентов высш. и сред. проф. Учеб. заведений физ. культ. Ю. А. Ермолаев – М.: Спорт Академ Пресс, 2001.-443с
7. З. В. Любимова, К. В. Маринова, А. А. Никитина. М. ВЛАДОС. (Учеб. для вузов).- (Биоритмология). Ч.1.-2004.-301с.
7. Солодков, А. С. Физиология человека. Общая. Спортивная. Возрастная. Учебник / А. С. Солодков, Е. Б. Сологуб. – М.: Терра-Спорт Олимпия Пресс 2001-520c
8. Физиология человека: В 4-х томах. Перв. с англ./ Под ред .Р. Шмидта и Г Тевса. – М.: Мир, 1986. Т. 3. 288 с., Т.4. -312с
9. Смирнов, В. М. Физиология физического воспитания и спорта: учеб. для студ. Сред. и высш. учебных заведений / В. М. Смирнов, В. И. Дубровский. – М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2002.- 608с.
10. Погадаева, О. В. Физиология человека. Висцеральные системы: Учебное пособие Семкин.- мн.: ИПП Госэкономплана РБ, 1993.-92 с
11. Солопов, И. Н. Физиология футбола: Учеб. Метод. Пособие./ И. Н. Солопов, А. П. Герасименко. – Волгоград: Б.и., – 95 с
12. Тристан, В. Г. Физиология спорта: Учебное пособие / В. Г. Тристан ,О. В. Погадаева. – Омск: Изд-во СибГУФК, 2003, -92с
13. Уилмор, Дж. Х. Костилл Д. Л. Физиология спорта.- Киев: Олимпийская литература, 2000.- 503с
14. Herd J.A. Cardiovascular responset o stress // Physiol rev; 1991; 71: 305-30
15. Big A.S., Stromme S.B., Urin H. Additional heart rate: an indicator of physiological activation // Aerosp Med 1974; 45: 1219-22.
16. Иорданская Ф. А. Мониторинг здоровья и функциональная подготовленность высококвалифицированных спортсменов // M.: Советский спорт; 2006,184c.
17. Судаков, К. В. Системная организация функций человека: Теоретические аспекты / К. В. Судаков // Успехи физиол. наук. -2000 – Т. 31.- №1. – С. 1-17.
18. Helgerud J, Engen LC. Wisloff U, et al. Aerobic endurance training improves soccer performance. Med Sci Sports Exerc 2001 Nov ; 33 (11): 1925-31
19. Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудков И.А.Тестирование в спортивной медицине. // M.: ФиС; 1988; 208 c.
20. K. Wasserman, Hansen J.E., Sue D.Y.et.al. Exercise testing and interpretation // Lippincott Williams&Wilkins; 2005; 586 p
21. Янесен П.ЧСС,Лактат и тренировки на выносливость // Мурманск ,: Тулома, 2006 г., 158
22. Мохан Р., Глессон М., Гринхаф П.Л. Биохимия мышечной деятельности и физической тренировки.Киев, Олимпийская литература, 2001.-295c.
23. Hoff J, Wisloff V. Engen LC, et al.Soccer specific aerobic endurance training . Br J Sports Med 2002 June ; 36 (3): 218-21
24. Солодков, А. С. Адаптивные изменения функций организма при мышечной деятельности / А. С. Солодков //Физиология мышечной деятельности: Тез. докл. Медунар. конф. – М.: 2000. – С. 135-136.
25. Суздальницкий,Р. Специфические изменения в метоболизме спортсменов, тренирующихся в разных биоэнергетических режимах, в ответ на стандартную физическую нагрузку / Р. Суздальницкий, И. Меньшиков, Е. Модера // Наука в олимпийском спорте, 2003. - №1. – С. 75- 80.
26. Люкшинов Н. М. Искусство подготовки высоклассных футболистов.Москва, Физкультура и спорт, 2003 г.
27. Озолин Н.Г. Настольная книга тренера.Наука побеждать,профессия – тренер. – Москва, АСТ, Астрель, 2002
28. Котельников С.А.,Ноздрачев А.Д.,Одинак М. М. и др. Вариабельность ритма сердце: представление о механизмах. // Физиология человека; 2002; т.
29. 3. Белоцерковский,З .Б. Эргометрические и кардиологические критерий физической работоспособности у спортсменов / З.Б. Белоцерковский. – М.: Советский спорт, 2005. -312c
30. Баевский Р.М., Берсенова А.П.Оценка адаптационных возможнестей организма и риск развития заболеваний.М.:Медицина 1997.С 265.
31. Шамардин, А. И. Функциональная подготовка футболистов /А. И. Шамардин.- Волгоград, 2000.-151с
32. Суслов Ф.П., Гиппенрейтер Е.Б.Подготовка спортсменов в горных условиях.Москва,Терра Спорт , 2000. – 1175c.
1. Айрапетьянц Л. Р. , Годик М.А. Спортивные игры.- Ташкент, Ибн-Сина, 1991.- 156 c.
2. Платонов, В. Н. Система подготовки спортсменов в олимпийском спорте / В. Н. Платонов.- К.: Олимпийская литература, 2004. -808 c
3. Тхоревский В.И Физиология человека.// M.: Физкультура, образование и наука , 2001г . 492c.
4. Арестов Ю.М., Годик М. А. Подготовка футболистов высших разрядов.Учебное пособие для слушателей ВШТ.М., ГЦОЛИФК, 1980-127с
5. Селуянов В.Н., Сарсания С. К, Сарсания К. С. Физическая подготовка футболистов. – ТВТ ДИВИЗИОН, Москва, 2004.- 191 с
6. Ермолаев Ю. А. Возрастная физиология: Учебное. пособие для студентов высш. и сред. проф. Учеб. заведений физ. культ. Ю. А. Ермолаев – М.: Спорт Академ Пресс, 2001.-443с
7. З. В. Любимова, К. В. Маринова, А. А. Никитина. М. ВЛАДОС. (Учеб. для вузов).- (Биоритмология). Ч.1.-2004.-301с.
7. Солодков, А. С. Физиология человека. Общая. Спортивная. Возрастная. Учебник / А. С. Солодков, Е. Б. Сологуб. – М.: Терра-Спорт Олимпия Пресс 2001-520c
8. Физиология человека: В 4-х томах. Перв. с англ./ Под ред .Р. Шмидта и Г Тевса. – М.: Мир, 1986. Т. 3. 288 с., Т.4. -312с
9. Смирнов, В. М. Физиология физического воспитания и спорта: учеб. для студ. Сред. и высш. учебных заведений / В. М. Смирнов, В. И. Дубровский. – М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2002.- 608с.
10. Погадаева, О. В. Физиология человека. Висцеральные системы: Учебное пособие Семкин.- мн.: ИПП Госэкономплана РБ, 1993.-92 с
11. Солопов, И. Н. Физиология футбола: Учеб. Метод. Пособие./ И. Н. Солопов, А. П. Герасименко. – Волгоград: Б.и., – 95 с
12. Тристан, В. Г. Физиология спорта: Учебное пособие / В. Г. Тристан ,О. В. Погадаева. – Омск: Изд-во СибГУФК, 2003, -92с
13. Уилмор, Дж. Х. Костилл Д. Л. Физиология спорта.- Киев: Олимпийская литература, 2000.- 503с
14. Herd J.A. Cardiovascular responset o stress // Physiol rev; 1991; 71: 305-30
15. Big A.S., Stromme S.B., Urin H. Additional heart rate: an indicator of physiological activation // Aerosp Med 1974; 45: 1219-22.
16. Иорданская Ф. А. Мониторинг здоровья и функциональная подготовленность высококвалифицированных спортсменов // M.: Советский спорт; 2006,184c.
17. Судаков, К. В. Системная организация функций человека: Теоретические аспекты / К. В. Судаков // Успехи физиол. наук. -2000 – Т. 31.- №1. – С. 1-17.
18. Helgerud J, Engen LC. Wisloff U, et al. Aerobic endurance training improves soccer performance. Med Sci Sports Exerc 2001 Nov ; 33 (11): 1925-31
19. Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудков И.А.Тестирование в спортивной медицине. // M.: ФиС; 1988; 208 c.
20. K. Wasserman, Hansen J.E., Sue D.Y.et.al. Exercise testing and interpretation // Lippincott Williams&Wilkins; 2005; 586 p
21. Янесен П.ЧСС,Лактат и тренировки на выносливость // Мурманск ,: Тулома, 2006 г., 158
22. Мохан Р., Глессон М., Гринхаф П.Л. Биохимия мышечной деятельности и физической тренировки.Киев, Олимпийская литература, 2001.-295c.
23. Hoff J, Wisloff V. Engen LC, et al.Soccer specific aerobic endurance training . Br J Sports Med 2002 June ; 36 (3): 218-21
24. Солодков, А. С. Адаптивные изменения функций организма при мышечной деятельности / А. С. Солодков //Физиология мышечной деятельности: Тез. докл. Медунар. конф. – М.: 2000. – С. 135-136.
25. Суздальницкий,Р. Специфические изменения в метоболизме спортсменов, тренирующихся в разных биоэнергетических режимах, в ответ на стандартную физическую нагрузку / Р. Суздальницкий, И. Меньшиков, Е. Модера // Наука в олимпийском спорте, 2003. - №1. – С. 75- 80.
26. Люкшинов Н. М. Искусство подготовки высоклассных футболистов.Москва, Физкультура и спорт, 2003 г.
27. Озолин Н.Г. Настольная книга тренера.Наука побеждать,профессия – тренер. – Москва, АСТ, Астрель, 2002
28. Котельников С.А.,Ноздрачев А.Д.,Одинак М. М. и др. Вариабельность ритма сердце: представление о механизмах. // Физиология человека; 2002; т.
29. 3. Белоцерковский,З .Б. Эргометрические и кардиологические критерий физической работоспособности у спортсменов / З.Б. Белоцерковский. – М.: Советский спорт, 2005. -312c
30. Баевский Р.М., Берсенова А.П.Оценка адаптационных возможнестей организма и риск развития заболеваний.М.:Медицина 1997.С 265.
31. Шамардин, А. И. Функциональная подготовка футболистов /А. И. Шамардин.- Волгоград, 2000.-151с
32. Суслов Ф.П., Гиппенрейтер Е.Б.Подготовка спортсменов в горных условиях.Москва,Терра Спорт , 2000. – 1175c.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Дене шынықтыру және спорт кафедрасы
Диплом жұмысы
Дене жүктемесі, оның футболдағы реттелуі және бақылануы
Орындаған
4 курс студенті __________________
Шакен С.Қ.
Ғылыми жетекшісі
б.ғ.к., доцент __________________
Маутенбаев А. Ә.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы,
доцент __________________
Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
профессор __________________
Арещенко А.И.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
Реферат
Бітіру жұмысы мазмұны 52 Беттік текстен тұрады. Оған 7 кесте, 12
диаграммалар, 5 сурет кірді. 32 әдибеттер қолданылды.
Жұмыста көп қолданалған түінді сөздер: футбол, дене күш жүктемесі, дене
күш дайындығы, қан қысымы, систолалық қан қысымы, диастолалық қан қысымы,
пульстық кан қысымы, өкпенің тіршілік сиымдылығы, тыныс алу жиілігі,
жаттығудың қарқындылығы, аэробтық максималдық қарқындылық, лактат.
Жұмыстың өзектілігі – жас футболшылардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінің көрсеткіштері анықталып, оларға сүйеніп спортшылардың дене күш
жүктемелерінің реттелу әдістері және оны бақылауы жолдары зерттелінді.
Жұмыстың мақсаты- футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалау үшін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды
2. Жүктемелер жасалынған соң осы ағзаның екі жүйенің көрсеткіштері
аңықталды және қанша мерзімде футболшылар қалыптты жағдайға
келетіні табу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып футболшылардың
дене күш жүктемелерін реттелу әдістерін және оны бақылауын қарастыру
Зерттеу объектісі ретінде - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттері
Жұмыстың мақсаты: футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалауішін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу
Зерттеу әдістер: Зерттелетің адамдардың организміндегі қан айналу
жүйесінің көрссеткіштері, ал кейбір көрсеткіштері (артериалдық пульс) ойын
кезінде де есептелінді. Екі топта адамдардың артериальдық пульсі, Коротков
әдісі бойынша артериалдық қан қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық,
орташа), 1 минөттегі тыныс жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік
сиымдылығы анықталды.
Глоссарий
Аэробтық максималдық қарқындылық – ең жоғарғы деңгейде оттегін
пайдлануқабілетін көрсетеді.
Анаэробтық қарсаң – бұл жүктеменің қарқындылығы,жүрек соғу жиілігінің
немесе бұлшықеттердің жұмысы барысында оттегіні қолдануы,осы уақытта сүт
қышқылының пайдаға асуымен жинақталу шапшандығы бірдей болуын айтады
Гемодинамика – қан тамырлар жиырылуындағы заңдықтарды зерттейді.
Диастолалық қан қысымы - диастола кезіндегі қан қысымының ең төменгі
деңгейі.
Креатинфосфат – креатин және фосфат деген екі химиялық қоспадан
тұрады,ыдыраған кезде көп мөлшердегі энергия,бұлшық еттің қысқару кезінде
пайдалынады
Қан қысымы - жүрек жұмысының нәтижесінде артерия тамырларында
қалыптасатың қан қысымы.
Лактат- органикалық ион сүт қышқылының ыдырауы кезінде шығады.
Өкпенің тіршілік сиымдылығы- терең дем алғаннан соңбар мүмкіндігінше
өкпеден бөлініп шығарылатын ауаның мөлшері
Пульстық кан қысымы – систолалық және диастолалық қан қысымдарының
айырмасы
Систолалық қан қысымы - систола кезінде байқалатын ең жоғары деңгейдегі
қан қысымы
Тыныс алу жиілігі - 1 минөттегі тынысалу жиілігі
Футбол- командалық ойын түрі,ойын басты мақсаты қарсы қомандаға
қарағанда көп гол соғу
Эхокардиография (ЭхоКГ) – жүрек камерасының қысымы мен көлемін
ультрадыбыс арқылы зерттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 8
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 8
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың
ұстанымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Жүрек-тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын бағалаудағы негізгі
функционалдық-диагностикалық
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
1.6 Таулы аймақтарда өткізілетін жаттығулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2. МАТЕРИАЛ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 22
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 25
3.1 Футболшылардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 25
3.2 Жай адамдардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... .. 29
3.3 Алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 43
ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 52
Кіріспе
Футбол ойыны ежелден бүкіл қауым ойнайтын халық ойыны болғаннан кейін
баршаға денсаулықтарының артуына және жақсаруына мүмкіндік туғызады.
Сонымен қатар футбол ойыны нағыз атлетикалық ойын. Футбол ойыны
жылдамдықты, күшті, икемділікті,төзімділікті арттыруға үлкен әсер етеді.
Ойын барысында футболшылар ауыртпашылығы жоғары жұмысты орындау арқылы
функционалдық мүмкінділігінің арттыруына және мінез құлқының психологиялық
ерекшелігін жақсартуына мүмкіндігі зор. Ойынның негізгі мақсаты - екі
команданың арасында күрес арқылы жеңіске жету. Үшін пайдалана білу
керек.[1]
Ойын, жаттығу сабақтары жыл бойы әртүрлі географиялық және ауа-райының
өзгеруіне байланысты болғаннан кейін футболшылар ең алдымен төзімді
болуына, әр жағдайға үйреншікті болуына, демек организмнің сыртқы күшке
қарсылықты туғыза білуіне талап қойылады. Сонымен қатар ойынын спорттың
басқа түрлерін жие пайдаланып отырады. Себебі футбол ойыны арқылы спорттың
басқа түрлерінің өкілдеріне жалпы денелерінің шынығуына, дене қозғалысының
дұрыс артуына және ұйымшылдық пен достық сияқты ерекше қасиеттерін
тәрбиелеуге үлкен маңызы бар.[2]
Футбол деген – жеке бір әлем. Футболшылардың жеке функционалдық
мүмкіндігі, коллективтегі серіктестерімен қарым-қатынасы, жеңіске жетудегі
шешуші роль атқарады.[3]
Негізгі соңғы нәтижеге жету ол ойыншының жеке мүмкіндігі мен
денсаулығына байланысты деп айтуымыз керек. Бұған қосымша футболшының
командадағы басқа ойыншылармен қарым –қатынасында үлкен роль атқарады.
Футболшылардың биік нәтежеге жетуі үшін оның жұмыс қабілетін көтеретін
параметрлер маңызды болып саналады.
Футболшылардың дене күш дайындығы негізгі фактор деп есептеледі. Оның
командалық технико-тактикалық әрекеттеріне әсері бар.
Қаншама технико-тактикалық мүмкіндігі жоғары футболшы болса да, ол
ешқашан жоғары нәтижеге жетпейді, оның командасы да жетпейді.
Біріншіден, себебі ойынның әрбір сәтінде ойыншылар бір уақытта белгілі
бір мақсатта шешуі. Егер бір футболшының функционалдық мүмкіндігі нашар
болса, онда ол ойын барысының шешуші сәтіне әсер ете алмайды. Мысалы, дене
күші дайындығы нашар ойыншы өз қарсыласын қуып жете алмайды және доптан
айырып қалады.
Екіншіден, ойында әрбір футболшы тез және нақты тактикалық жағдайды
бағалау керек, нақты шешім қабылдауы қажет.
Үшіншіден, футбол атлетикалық ойынға айналып барады. Қазіргі футбол
күрес, жекпе-жекке толы. Қарсыластан допты жеңіп алу, допқа таласта аяқта
нық тұруы тек қана дене күш дайындығы жақсы футболшы жасай алады.
Төртіншіден, футбол ойыны 91-99 минут созылады, сонын ішінде доп ойында
56-64 минут болады. Сол кезде ойыншының ағзасы өте ауыр жұмыс атқарады,
яғни ойын кезінде жоғарғы қозғалыс координациясын ұстау, жылдамдықты ұстау,
қарсыласымен допқа талас кезінде жеңілмеу - осының барлығы тек қана
төзімді ойыншы атқара алады.
Сондықтан жоғарғы төзімділік профессионалдық негізгі қасиеті.
Ойында футболист әр түрлі қозғалыстар жасау керек. Соққы, сырғанау,
финттер - олар жақсы орындалады, егер ойыншының денесі иілгіш болса.
Дененің иілгіштігі бұлшықеттердің созылмалылығы ойыншының жарақаттан
сақтайды.
Осы қасиеттердің бәрі футболшылардың дене күш дайындығын құрайды.
Сондықтан да бапкерлер жаттығу сабақтарын да, дене күш дайындығын көтеруге
күш салады.
Әрбір ойыншының дене күш дайындығын білу үшін физиологиялық тест
қолданылады. Тестте ойыншының жүктемеге дейін макс, мин қысымын, тыныс алу
жиілігін өкпенің тіршілік алу сыйымдылығын өлшейді және жүктемеден кейін
өлшейді. Содан кейін ойыншыға талдау жасап; ойыншы қандай дәрежеде
дайындалғанын білеміз.
Әрбір ойыншының дене күш дайындығы қандай дәрежеде екенін білу үшін
физиологиялық тесттер қолданылады. Әр спортт түрінің өзіндік физиологиялық
тесті бар және оның екі түрі лабараториялық және ойын алаңындағы
пайдаланады.
Сол себептен біз футболдағы дене жүктемесі және оны реттеу мен бақылау
мәселесіне назар бөліп осы жұмысты орындадық.
Жұмыстың өзектілігі - жас футболшылардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінің көрсеткіштері анықталып, оларға сүйеніп спортшылардың дене күш
жүктемелерінің реттелу әдістері және оны бақылауы жолдары зерттелінді.
Жұмыстың мақсаты – футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалауішін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштері анықталды.
2. Жүктемелер жасалынған соң осы ағзаның екі жүйенің
көрсеткіштері аңықталды және қанша мерзімде футболшылар
қалыптты жағдайға келетіні табу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып
футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу әдістерін және
оны бақылауын қарастыру.
Жұмыстын жаңашылдығы. Зерттелу жас футболшыларға орта тау биіктігінде
жүргізілінді, алынған зерттеулер олардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінде бір қатар ерекшеліктерін айқындалды.
Практикалық маңызы. Тәжірибелерден алынған нәтижелерге негізделіп жас
футболшылардың футболдағы дене күш жүктемелерінің реттелу әдістері және
оны бақылаунда пайдалануға мүмкіншілік береді.
Бітіру жұмысы дәстүрлі жолмен жасалынған және жазылған. Жұмыс беткі
парақ, реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымша бөлімдерден тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың ұстанымы
Дене күш дайындығы – ол өте ұзақ жұмыс барысы, оның мақсаты
футболшылардың дене күш дайындық деңгейін жоғары дәрежеге жеткізу және
дайындық ойын талаптарына сай болуы керек.Мысалы ойын барысында футболшы 12
км жүгіретін болса,оның 2 км ең жоғарғы дережедегі жылдам жүгіру болу
керек.Сонда төзімділік пен жылдамдық күшінің деңгейінің дамуының сапасы
оған күн сайын осылай істеуге мүмкіндік береді.
Дене күш дайындығы кезінде міндеттер әртүрлі,олардың шешімі
футболшылардың дайындығы мен жасына және дайындық кезеңіне байланысты.
Футболшылардың дене күшінің дайындығының жұмыс барысын 3 принципті
топқа бөлеміз:
1) Дене күш дайындығының жалпы ұстанымы,барлық спорт түріне бірдей.
2) Спорт ойындағы (баскетбол,волейбол,гандбол)
3) Футболшылар үшін ерекше дене күш дайындығының ұстанымы
Егер осының бәрін біріктіріп қарасақ,онда ең негізгілері мыналар
1. Жалпы және арнайы дене күшінің дайындығының бірлігі.
2. Футболшылардың жарыстық ойындар мен жаттығу барысында күшінің
сапасының көріну бірлігі.
3. Жарыстық ойындармен белгілі жаттығу барысында футболшылардың дене
күш сапасының ең жоғарғы деңгейге бағытталуы.
4. Дене күш дайындығын тоқтатпау.
5. Жаттығу жүктемесінің әртүрлілігі.
6. Дене күш дайындығының барысында жекелеген орынды әдіспен амалдарды
қолдану.
7.Дене күш дайындығындағы циклділік және сабақ түрінің жиынтығын
циклдер қатарында пайдалану[4,5]
Футбол талаптарына байланысты осы ұстанымдардың мазмұнын қарастырайық:
1. Жалпы (ерекше емес) және арнайы дене күш дайындығының бірлігі.
Футболшыларды дайындау барысында жаттығуларды екі топқа бөледі; ерекше
емес жаттығу (олар жүгіру,секіру және күш құрылғысында жаттығулар) және
арнайы жаттығулар (технико-тактикалық)
Бірінші топтағы жаттығулар дене күшінің негізін дамытуға
бағытталады.(жалпы төзімділік пен күш)ал екінші топтағы жаттығулар осы
негізгі сапаларды,арнайы жаттығуға қайта айналдырады.
2. Футболшылардың жаттығулар мен ойындар барысында дене күшінің сапасының
көріну бірлігі.
Кәсіби футболшылардың бір жылдық цикл ішінде 45-65 ресми ойын
өткізеді.Бұл ойындардың жүктемесінің дене күш дамуына әсер етуі өте маңызды
және белгілі құрылымыда бар,осындай құрылымдар (структура) барлық жаттығу
сабақтарында болу керек.Тек осы жағдайда ғана жаттықтырулармен жарыс
ойындарының бірлігін қамтамасыз етуге болады.
3. Белгілі бір жаттығуларда дене күш сапасының ең жоғарғы деңгейге
бағытталуының пайда болуы.
Дене күш сапасының ең жоғарғы деңгейдегі ұстанымының
байқалуы,жаттығу мен дене күш дайындылығының мақсатын анықтайды.
Ойыншы қанша дарынды болғанымен,ең жоғарғы спорттық дәрежеге жету үшін
шаршамай,ерінбей,барын салып жаттығуы керек.Сонда ғана дене күш сапасы
пайда болып,оның құрылымы ойын құрылымына сәйкес болады.
4. Дене күшінің дайындыңдығының жұмыс барысын тоқтатпау
Бұл жұмыс барысы жаттығулардың бағытымен уақыты бірдей болып бір-бірімен
өте тығыз байланыста болғанда ғана әсерлі болады,сондықтан футболда
жаттығулар үзілмей жүргізілуі керек.
5. Жаттығу жүктемесінің түрінің өзгеруі.
Футболда жүктемені өзгертіп отыру өте маңызды
А) көлемі жағынан бірдей жүктемені әрдайым қолдана беруге болмайды оған
спортшы тез бейімделіп алады да,өзінің өсуін тоқтатады.
Б) Футболшыларды дайындаудың арнаулы жаттығулар ең негізгі болып
саналады.Олардың бағыттары шамамен бірдей,олар аралас сипатта немесе
аэробтық сипатта болады. ЖСЖ барлығында 130-160 мин болады.Үлкен көлемдегі
жаттығулардың бірдей жұмысы дене күшінің жұмыс қабілетінің тұрақты болуына
әкеледі,бірақ ол жоғарғы деңгейде болмайды.
В) Күнделікті жағдайда футболшының дене күшінің жағдайы құбылмалы
өзгеріп тұрады,ол алдағы күні болған жүктемеден кейін,қайтадан өзіне келу
жылдамдығына байланысты,осыны ескере отырып келесіжаттығударды ыңғайлы
жоспарлау керек.
6.Футболшылардың дене күшінің дайындығындағы амалдар мен тәсілдердің
орынды жекелендіру
Футболды жоспарлаған кезде мына екі факторды еске алу керек.
1) Ойыншының құрылымы әр футболшының дене күшінің әзірлігінің сипатын
анықтауды талап етеді.
2) Әр футболшының дайындығының құрылымы.Ойынды жоспарлаған кезде ойын
талаптарымен қатар, әр ойыншының жаттығуларынында құрылымын ескеру қажет.
7) Дене күш дайындығы барысындағы циклділік және оны сабақтың
түрлерінде пайдалану.
Циклділік жаттығу сабақтарын белгілі бір уақытта қайталау кезінде
көрінеді, ол сабақтар:микроцикл, мезоцикл және макроциклдер.
Футболдағы ең негізгі цикл-макроцикл (оны жарыс кезінде ойын аралық
цикл депте атайды.). Ең негізгі нәтижелі цикл. Бірапталық ойын аралық
циклі.Осы цикл арқылы жүктемені жақсы жоспарлап келесі ойынға әзірленуге
және жаттығудың түрлі стратегиялық сұрақтарын шешуге болады.
Ұзақтығы жағынан бірдей циклдердің болуы оның мазмұнымен міндетіне
қарай біріктіруге болады.
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының әдістері
Дене күшінің дайындығын әбден жетілдірілген деңгейге жеткізу үшін,түрлі
жарыстар мен жарыстар сабақтарын орындау керек.Әр жаттығудың өзіндік сипаты
бар,осы жаттығулардың әсерлерін дұрыс пайдалана білу арқылы дене күшінің
сапасын арттыру мақсатына жетуге болады.
Жарыстық ойындар бүкіл командаға бірдей футбол ережелері бойынша
жүргізілетін болғандықтан шұғыл жаттығудың әсерлерін білуге болады.Бір
маусым ішіндегі(кәсіби ойыншылар үшін (50-65ойын)ойындар санының көп
кезінде дене күшіне жарыстық ойындардың жүктемесінің дәрежесі қандай екенін
алдын ала болжауға болады.
Ал жаттығу сабақтарындағы жағдай басқаша,онда шұғыл жаттығу әсерінің
көлемімен бағыты әртүрлі себептерге байланысты.Оның ішінде жаттығу
сабақтарының жүргізілу әдісіне де байланысты.
Дене күшінің дайындығының екі әдісі бар:
1) толассыз жүргізу
2) бөліп-үзіліс пен жүргізу
Үздіксіз немесе толассыз әдіс арқылы жаттығу жұмыстарын жүргізу
Үздіксіз жаттығудың сипаты мынадай,бапкер жаттығулардың ұзақтығымен
қарқындылығын арттырып береді,ал оны футболшы үзіліспен орындайды.Мысалы
бапкер 40-60 минутқа кросс жүгіруді немесе 8 ойыншыны 8ойыншыға 30-40минут
қарсы ойнатуды жоспарлайды,оны футболшылар міндетті түрде үздіксіз
орындайды,міне осылар шұғыл жаттығу әсерінің көлемі мен бағытын анықтайды.
45минуттық кросс жүгіру жүгіру жылдамдығы аэробтық қарсаңында салыстырмалы
бір қалыпта орындалады.Жақсы дайындалған ойыншыларда ЖСЖ 150мин
аспайды,қалған 43минутта таза аэробтық жұмыс жүреді:олар аэробтық
энергетикалық механизмдерімен қамтамасыз етіледіде барлық уақытта
жаттығулар меңгеріліп отырылады.
Ауыспалы қабілеттіліктің үздіксіз жаттығулары-футболшыларды
жаттықтыруда ең кең тараған түрі.Біріншіден ойынның өзі – ол жаттығудың ең
бір ауыспалы қабілетті түрі,ол ЖСЖ –деде жақсы көрінеді .Ойын
жаттығуларында,егер ол бір рет және үзіліссіз орындалса,қарқынды актив
фаза,қарқынсыз пассив фазамен алмасып отырады.Актив фаза ЖСЖ көрсеткіші 180-
200 мин болады,анаэробтық механизмдердің белсенділігі көтеріледі.
Үздіксіз жаттығулардағы көп циклдар энергетика жүйесінің актив фаза
жаттығуларында жылдам жетіліп ашылуына оң әсер етеді және пассив фазасы тез
орнына келеді.Осындай жаттығулар ойын құрылымына сәйкес және олар
футболшының қозғалыс сапасының артуына пайдалы
Үзіліспен орындалатын жаттығулар әдісі
Бұл әдістеде актив және пассив фазалары бар.Бірақ үздіксіз әдістен
айырмашылығы , пассив фазада жаттығулар төменгі қарқынмен орындалады,пассив
фазада – үзіліс әдісімен орындалатын әдіс – ол тыныштық әдісі, Жүктеме бұл
жағдайда мына компоненттерге байланысты болады:
a) актив фазасының ұзақтығы ұзақтығы
б) жаттығуларды орындаудың қарқындылығы
в) жаттығуларды қайталау саны
г) қайталау мен сериялы қайталау арасындағы демалыс арасының ұзақтығы
д) демалыс сипаты (жаттығулар арасындағы демалыс кезінде ештене істемей
газонда отыруға болады)
Футбол жаттығуларының жүктемесі,жаттығудың күрделілігіне,ойын
жаттығуларының міндетіне, оған қатысатын футболшылардың санына және ойын
алаңының көлеміне байланысты болады.
Жедел жаттығу әсерінің көлемімен бағытын өзгерту үшін жүктеменің
құрамын өзгертіп отыру қажет [6,7]
Қайталау әдісін қолданғанда бапкер бұл жаттығуда не күтетінін анықтауы
керек.Осыдан кейін ол қайталаудың ұзақтығын ,оның қарқындылығын , қайталау
санын және демалысты жоспарлайды.Бірақ жаттығуларды орындап болғаннан кейін
белгілі болады.Әр футболшы үшін жедел жаттығу әсерінің маңызы әр түрлі
екенін білеміз.Олар 3 факторға анализ жасау арқылы түсіндіріледі.
1. Футболшы жаттығуды әр түрлі қарқында жүргізеді.Онда ЖСЖ ештеңе әсер
етпейді.
2. Футболшылардың дайындық деңгейі әртүрлі,дайындығы төмендерде ЖСЖ
жоғары.
3. Спортшылардың жүрек қан жүйесінің жұмысының ерекшеліктері,міне осы
жағдай футболшының ЖСЖ көрсеткіштерінің әртүрлілігін көрсетеді.
Сонымен екі әдісті (үзіліспен үзіліссіз) жаттығуларда қолдану
бірнеше факторларға байланысты.Оларды негізінен жаттығу барысында щешуге
тура келеді.
Футболдың физиологиясы
Биологиялық критериялар жүктемесінің негізгі индикаторы болып
табылады.Жарыстың ережесі бойынша ресми ойындарда футболшыға ешқандай
ешқандай тіркегіш құралдарды қолдануға болмайды.Бірақ оны бақылау
ойындарында істеуге болады.сондықтан мамандар ЖСЖ ойын үстінде
тексереді.Бұған қосымша футболшыларды ойыннан шақырып алып қан
тапсыртқызады,мұны олар ойынның актив және пассив фазасынан кейін
істейді,қанды тексеруден өткізіп құрамында сүт қышқылының шоғырлануын
біледі.[8,9,10,11]
Осы жолмен бұлшық биопсиясын ойынға дейін,ойын кезінде және ойыннан
кейін жүргізіп футболшының бұлшық етіндегі гликоген қорының өзгерісін
анықтайды.
Бұл мәліметтерді ойынның жүктемесін анықтау үшін қолданады және жаттығу
сабақтарында қолдану үшін жасайды.[12,13,14]
Ойындағы ЖСЖ
Ойын жүктемесінің жоғарғы көрсеткіші деп мамандар ЖСЖ атайды.ЖСЖ ойын
кезіндегі көрсеткіштері мынадай факторларға байланысты:
1. дене күші жұмыс қабілетінің деңгейіне байланысты,жоғары болған сайын
ЖСЖ төмен болады.
2. Ойын кезінде футболшының қозғалыс әрекетінің қабілеті биік болған
сайын ЖСЖ төмен болады.
3. активпен пассив фазаларының ұзақтығының арақатынасы.Егер актив фаза
ұзақтығы жағынан пассивтен артық болса,онда ЖСЖ көрсеткіштеріде жоғары
болады.
4. Ойыншы амплуасы.Ортадағы қорғаушының ЖСЖ басқа ойыншыларға қарағанда
төмен болады.
5. Әр ойыншының жүрек тамыр қан айналымының жекелеген ерекшеліктері.
6. Командамен топтардың өздерінің қалап алған әрекеттері. Мысалы:
шабуылшы,қарсыласының айағында доптан айырылып қалып,артқа шегініп,
кешігіп барып допты өз алаңына қарай алу үшін ұмтылған кезде,ЖСЖ бұл
әрекеті кезінде жоғары болмайды.Ал егерде кейбір футболшылар доптан
айырылып қалғаннан кейін,бірден қарқынды түрде доп үшін күреске
араласып кетеді,ал басқалары қарсыласының шабуылын тоқтату үшін орын
алмастырады,бұл кезде ЖСЖ жоғары болады.
Мамандар ЖСЖ ойын барысында тіркеуді әрқашанда ойластырып жүрді.Мысалы
30 жыл бұрын олар былай істеген еді: бақылау ойыны кезінде өте қарқынды
ойын сәтінде футболшыларды тоқтатып польпаторлық зерттеу жүргізді.Әрине
мұндай зерттеудің нәтижесі өте төмен еді.Ал спорттестрдің пайда болуы бұл
мәселені шешуді жеңілдетті.Футболшының омырауы мен саусағына
орналастырылған бұл аппарат автоматты түрде зерттеу жүргізіп жатты.Ойын
кезінде бұл аспап тоқтап немесе сынып қалады деп қорықпауға болады.Мысалы 3
атақты командадағы 50 ойыншының ЖСЖ жазып алып 10 шақты ойын кезінде
тексергенде , кейбір ойыншыларда ЖСЖ тек 3-5 ойында ғана тіркелген,тек 2%
ғана тексеру өте сапалы болмапты.
1998 ж POLAR ELECTRO фирмасы ұсынған жүйесі бойынша ЖСЖ динамикасын
ойын үстінде жарып алуға мүмкіндік берді.Ол суретте көрсетілген, ЖСЖ
мынадай мәліметтерді алуға мүмкіндік берді:
1. ЖСЖ – нің осы ойындағы ең жоғарғы деңгейі -200мин
2. ЖСЖ- ойын алдындағы дене қыздыру үзіліс кезіндегі орташа жиілігі
159 мин
3. ЖСЖнің 47.9% маңызды.170 минуттан жоғары,41.1%де диапозон 120-170 с
мин, ал 11% де төмен 120 смин мүмкін.Осы 11% дайындық кезінде немесе
демалудың соңғы кезінде тіркелген болу керек.
1. Ойынның қарқынды фазасында футболшының бұлшықетпен жүйке аппаратының
күштеп жұмыс істеуі ЖСЖ жоғары орташа және ең жоғары деңгейдегі маңызымен
көрсетіледі.
2. Ал ойынның пассив фазасында бұлшық етпен жүйке аппаратының жұмысы
өте күшті емес кезде ЖСЖ маңызы қайта қалпына келудің ұзақтылығымен
байланысты.Егер ол қысқа болса,онда пассив үзіліс кезінде орташа ЖСЖмен тең
немесе актив фазасының орташа ЖСЖ нен көп болады.Мысалы ойыншы актив
фазасының ЖСЖ 179 смин болды. (ұзақтығы 75 c) Одан кейінгі пассив фазадағы
ЖСЖ(ұзақтығы 30c).185cмин тең болады.
3. Орташа және ең жоғарғы дәрежедегі қарқынды актив фаза 81,0% пен
86,7% болады.
Әртүрлі футболшылардың бір ойын үстінде ЖСЖ зерттеу барысындағы
көрсеткіштері олардың ойын жүктемесіне деген жеке ерекшеліктерін анықтауға
көмектеседі.
6.4 және 6.5 суретінде қорғаушы Б мен жартылай қорғаушы М нің
пульсограммасы көрсетілген, одан олардың ЖСЖ көрсеткіштерінде үлкен
айырмашылық бар екенін көреміз,яғни қорғаушының ЖСЖ - 175 c мин болса,
жартылай қорғаушынікі 194 cмин болды. Жартылай қорғаушы қарқынды ойын
аймағында 30 минут ойнады,ал қорғаушы 8.5 минут ойнады.Кейбір ойын
эпизодында жартылай қорғаушының орташа ЖСЖ 180 cмин асып кетті.ЖСЖ ойын
үстінде зерттеу маңызы әр футболшының ойын кезіндегі іс-әрекет қозғалысымен
оның дене күші дайындығының деңгейі екенін есте ұстау керек.Осыған
байланысты ЖСЖ көрсеткіштері әртүрлі екені байқалады,Ол 6.6 және 6.7
суретінде жақсы көрсетілген Бірінші суретте 8 ойыншының бақылау ойынындағы
ЖСЖ келтірілген.Екінші суретте жеті ойыншының көрсеткіштері көрсетілген.
27.02.02. күні ойында ортадағы қорғаушының ЖСЖ жоғарғы және төменгі
маңызы 175пен108c мин болды,ал орташасы жоғарылау 140 cмин.Осы ойында
жартылай қорғаушының жоғары деңгейдегі ЖСЖ 194 cмин,орташасы 180cмин
болды.
Осындай жекелеген ЖСЖ ерекшеліктері басқа ойын кезінде де көрінеді.
1.3. Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау.
Ойыншының дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау өте
қиын міндет.Тыныштық кезде алынған мәліметтер дене күшінің сипатын
жанамалап корсетеді. Олар әртүрлі қиын факторлардың әсерінен өзгеріп кетуі
мүмкін. ( мысалы психологиялық қатты күйзелу,тамақтану,биоритмдер).
Сондықтан жүктемелік тестіні міндетті түрде жүргізу керек [15,16]
Жүктемелік тестілер қалай жіктеледі?
Жүктемелік тестілеу әртүрлі мақсат мен міндетті көздейді:
Жүктемелік тестілеуді жіктеу
1. Тексерудін мақсатына байланысты қалыпты жағдайдан ауытқудың сипаты
барма жоқпа
Дене күшінің әзірлігін бағалау
2.Тіркелген көрсеткіштер бойынша
ЭКГ
Газды анықтау
Пульс, тыныс жиілігі, лактаттың шоғырлануы және басқа көрсеткіштер.
3 Максималдық күш
Максималды
Субмаксималды
4 Бағалайтын энерго көзі бойынша
Аэробтық
Анааэробтық
Аралас
5 Дене күш жүктемесі бойынша
Сатылық
Әрдайым өсіп отыратын
Тұрақты
Және басқалар
Футболшының функционалдық дайындығының қандай элементтерін зерттейді?
Егер спортшы медициналық және мамандардың терең тексеруінен өтсе ғана,
оны жүктемені орындауға жіберуге болады яғни оған жұмыс қабілетін анықтау
мен фитнес тестілеуді жүргізуге болады[17,18]
Қазіргі кездегі футболда ойыншының ойын аланыңдағы жұмысы мен нәтижесін
төмендегі сапамен анықтайды
Аэробтық қызметі
Анаэробтық лактаттық жұмыс қызметі
Дене құрамы
Қозғалыс әдісі
Тестілеудің артықшылығы мен кемшілігі?
Футболшының жан-жақты жұмысына қарамай,оның жұмыс қуаты аэробтық жолмен
өндіріледі.сондықтан футболшының негізгі қызмет істеу әзірлігі оның
аэробтық жұмысқа қабілеттілігі болып саналады.[19]
Тестілеу бөлме ішіндеде немесе ойын аланында жүргізілуі мүмкін.Жүктеме
максималдық және субмаксималдық болады,олардың артықшылығы мен кемшілігі
бар.
Максималдық-өте күрделі дене күші дайын емес адамға қауіпты болуы
мүмкін.
Субмаксималдық – қарапайым жүктемесі аз,бірақ ол әрқашан дәл бола
бермейді.
Лактат қандай жағдайда пайда болады және ол жұмыс қабілеттілікке қалай
әсер етеді?
Лактаттың пайда пайда болуымен жиналуы,анаэробтық гликолиттік тотығуына
байланысты.Ол мынадай жағдайда болады
Дене күшінің жұмысы басталғанда АТФ пен креатинфосфаттың қоры бітіп ал
жүрек –тамырларының жұмысының толық қосылған кезі.Егер жұмыс қабілеттілігі
жоғары болмаса,лактаттың зат алмасуы аэробтық системаның есебінен
болады.аэробтық системаның жұмысы жоғары болғанда организмің шаршауы
жылдамдайды,бұлшықеттерде ісік пайда болады,нәтижесінде спортшы жұмыс істеу
қабілетінен айырылады.Мұндай жағдай оқыс жұлқынып қозғалуда болады.Қарқынды
жүктемеде,қандағы лактаттың жиналуынан футболшы анаэробтық деңгейде жұмыс
істейді[20,21]
Ойын аланыңда жоғарғы жылдамдықта болуы және жүктеменің көп
болуы,лактаттың қандағы деңгейі жоғарлайды тіпті қарқынды түрде
өседі.Сондықтан спортшы жоғары жылдамдық пен ұзақ жұмыс істей
алмайды,бірден жүктеменің деңгейін төмендетіп,лактаттың мөлшерін
азайтып,ағзадағы тепе-теңдікті орнына келтіру керек.Анаэробтық және
лактаттық қарсаңы оттекті мөлшерде қабылдауға байланысты.Спортшы ,егер
жоғары төзімділік жағдайда жаттыққан болса,оның анаэробтық қарсаңы 90%
жоғары болады,ал футболшыларда бұл деңгей 75-95% болады[22]
Ойыншының лактатына қорытынды жасағанда
нені есте ұстау керек?
Лактат ионының клетка қабырғаларында сінуі және оның қанда араласуы
жүктемені алғаннан кейін шамамен 2-3 минуттың басында болады.Осыны
биохимиялық алу кезінде есте ұстау керек.Лактаттың шоғырлануы футболшының
белсенділігіне байланысты яғни қан тапсырудың алдындағы жүктеменің көптігі
лактаттың ойдағыдай болуына әсер етеді.
Қорыта келе айтсақ футбол ойынындағы физиология саласы жан-жақты,көп
саласы-оның қызметін анықтау оңай емес,сондықтан командада дене күш
жүктемесінің физиологиясын жақсы меңгерген жоғарғы білімді медецина
қызметкері болуы керек.
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың
ұстанымдары
Жаттығу арасындағы қарқындылық
Жаттығу процессінің қарқындылығын оның анаэробтық қарсаңындағы
деңгейіне қатынасымен өлшеуге болады.Ол көбіне ЖСЖ анализінің көрсеткішінің
көмегімен бақыланады.Егер спортшыға тестілеу жүргізілмесе және оның ПАНО
деңгейі белгісіз жағдайда жаттығудың қабілеттілігін ЖСЖ көрсеткішінің
проценттік қатынасына қарай өлшейді.[23]
Жаттығу қарқындылығының аймағы қалай бөлінеді?
Жаттығу қарқындылығының аймағы былайша бөлінеді:
1 Қалпына келтіру аймағы
-жүктеменің қарқындылығы өте төмен ЖСЖ 60% жоғары емес
Аэробтық аймақ өзі 2 ге бөлінеді:
А) Төменгі жүктеменің қарқындылығы ПАНО деңгейінен 80-90%,ал ЖСС .70-
90%
Б) орташа жүктеме қарқындылығы ПАНО деңгейінен 90-95%, ал ЖСЖ 80-85%
болады[24]
Дамыған аймақтың өзі екі кіші аймаққа бөлінеді:
А) бірінші дамыған немесе тасымалдау аймағы.Мұнда жүктеме қарқындылығы
ПАНОдан 95-100% болады, ал ЖСЖ 85-90%
Б) екіншісі дамыған немесе жоғары қарқынды төзімділік аймағы , бұл
кезде жүктеме қарқындылығы ПАНОдан 100-110%,ал ЖСЖ 90-90%
Анаэробтық аймақ 2 кіші аймаққа бөлінеді:
1) Жоғары қабілеттігі жұмыс зонасы (мұнда негізінен энерго өндіруші
гликолиз тәсілі болады) жұмыс уақыты 2-3 минуттан аспай қышқылдық деңгейдің
кенет өсуі
2) Жоғары деңгейдегі қабілетті жұмыс зонасы,жұмыс уақыты 10 секундтан
аспайды. физиологиялық қордың таусылуы(креатинфосфат)
Анаэробтық жұмыс аймағы ЖСЖ мен бақылай алмайды,себебі жұмыс қарқыны
аэробтық тәсілмен қамтамасыз етілмеген.[25]
Әртүрлі энерго жүйедегі жаттығудың ұстанымдары қандай?
Жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін ,энерго жүйені жетілдіруде
ерекшеліктерін бұзбай сақтау керек.
1) Креатинфосфат жүйесіндегі жаттығуға күш-жылдамдық жүктемесі(ең
жоғарғы деңгейі) кіреді-спринт 30-50 метрге немесе салмақтық оқыс қимылы
2) Лактаттық жүйедегі , жаттығу жүйесіне субмаксималдық салмақты ұстап
тұру кіреді немесе 200-800 м қашықтықтажыламдықты үдету.Бұл кезде ЖСЖ
ұзақтығы тіркеледі,ол анаэробтық қарсаңының деңгейін көбейтеді.
3) Аэробтық жүйедегі жаттығу жүйесі ,аэробтық аймақтағы қысқа
аралықтағы қарқыны бар ұзақ жұмысқа кіреді
4) Қалпына келтіру жүйесіндегі жаттығу құрамына қарқындылығы анаэробтық
деңгейі жоғары емес жұмыс кіреді.
Интервалдық жаттығу деген терминді қалай түсінуге болады?
Ауыспалы қарқындылықпен жиі ПАНО деңгейінің өсуіндегі жаттығуды
интервальды жаттығу дейді.Оны аэробтық қабілеттілікті дамыту үшін
қолданады.[26] Жаттығуды пульсометрия әдісімен бақылағанда ЖСЖ анда-санда
анаэробтық деңгейден жоғары көтерілетінін көруге болады.Пульс жиілігінің
қысқа мерзімде қалпына келтіргеннен кейін,жоғарғы қарқынды жұмыс
қайталанады,осы қарқын бірнеше цикл қайталанады.
Спорттың циклдік түрімен айналысатын спортшылар аэробтық төзімділікті
дамыту үшін интервальдық жаттығу методын қолданады.Оның мәнісі төзімділік
жүктемесін ең жоғарғы деңгейде орындап арасында қысқа қарқынды демалыспен
әрі қарай жаңадан аэробтық күшейтуді жоғарғы деңгейге жеткізу.Бұл процесс
жаттығу барысында бірнеше рет қайталанады және осындай жаттығулар жоспарлы
түрде жүргізілу керек.Интервальдық жаттығу барысында ЖСЖ мониторлары
бақылайды.Футбол ойыны кезінде,ойыншының көңілі қарсыласын бақылауы,доп
қозғалысын бақылауы немесе жаттығу кезіндегі процесстерге көңіл аударуы
,ойын кезіндегі жағдайларға көңіл бөлуі оның ЖСЖ жоғарлатып дене күш
көрсеткіші өте биік болып,негізгі жұмыс жүктемесінің әсерін
көрсетеді.Осының бәрі ойын кезінде болады,бұл деген жаттығу барысында дұрыс
емес элементтердің болғандығынан,жаттығу кезінде дене күш жүктемесінің
қарқындылығына жету үшін , ЖСЖ мен белгілі бір ойыншының оттекті қолдануы
арасындағы арақатынасты орнату керек.
Аэробты жаттығудың физиологиясына
қарай бапкер қандай шешім қабылдауы керек?
Футбол ойыны кезінде орындалатын негізгі физиологиялық параметр ол-
оттегіні қолдану.Оттегіні қолданудың ең биік деңгейі ЖСЖ-90-95% тік
қарқынды жүктемесінде өте әсерлі дамиды, ол әсіресе жүгірген кезде
болады.Кішкентай топтағы ойындар мен арнайы дайындалған дриблинг-тректі
пайдалана отырып футболшылар өте үлкен әзірлікпен дәлелдей алады,яғни доп
ойнап жүріп оттегін жоғарғы деңгейде пайдалану үшін жүгірудің ұзақтығын
керек қылмайды
Осы кездегі ЖСЖ бақылау арқылы бапкер , дене күш жүктемесі туралы өте
әсерлі ақпарат ала алады.Осылай футболшылардың жоғары қарқынды аэробтық
интервальдық жаттығуы табиғи түрде өтеді.Арнайы дайындалған дриблинг-трек
пен кішкентай топтағы ойын жаттығуға жоғарғы қарқындылық береді.Кішкентай
топтағы тоқтамай ойнау мен дриблинг –тректі орындау ЖСЖ оттегін қолданудың
салыстырмалы индикаторы болады.
Спортшының әзірлігінің деңгейі жаттығуды
ұйымдастыруға қалай әсер етеді?
Командада ойыншылардың көп болуы және олардың жас мөлшерінің бірдей
еместігі,дене күш дайындығының деңгейінің әртүрлі болуы,кейбір ойыншының
жарақатпен түрлі аурулардан кейін келіп қосылуы спортшылардың аэробтық және
анаэробтық деңгейіне әсер ететін факторлардың болуы бәріне бірдей жаттығу
тәртібін қолдануға болмайды,мұндай жаттығу командаға пайда әкеле
қоймайды.Сондықтан команданы дене күш әзірлігіне қарай 2-4 кіші топқа бөліп
,жаттығуды әрқайсысына бөлек жүргізу керек.Ойыншыларды бір топта біріктіріп
жаттықтыру біреулер үшін жаттығу жалғастырушы болып табылса,ал басқалар
үшін ол жетілдіруші болып табылыды.Ойыншыларға мүндай жаттығулар пайда
әкелмейді,себебі әртүрлі деңгейдегі жүктемелер әсер етеді.[27,28]
Жаттығу әсері, жаттығу сабағының көлеміне қалай бағынышты.
Жаттығудың әсері кейбір сәтте өте жеткілікті болса,кейде өте артық
болып,спортшының жұмыс қабілетін төмендетіп жібереді.Әрбір спортшының жұмыс
істеу қабілеттілігінің шегі болатыны белгілі, соған жеткен кезде жаттығуды
тоқтатпаса , онда оның кері әсері болуы мүмкін.
5. Жүрек-тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын
бағалаудағы негізгі функционалдық-диагностикалық әдістер.
Жыл сайынғы откізілетін терең медициналық тексерулермен күнделікті
медициналық бақылаулар барысында жетекші мамандар функционалды-
диагностикалық әдісті пайдаланып ойыншыларды тексеріп отырады.[29]
Спорттық медицинада қандай функционалды
диагностика әдісі қолданылады?
Биологиялық дабылдарды тіркеуменен зерттеудің әртүрлі жолдары бар.
1) Электрокардиография (ЭКГ) –ол жүректің электрлік қарқындырлығың
тіркейді.Оны тыныштық жағдайдада және неше түрлі тестілеу мен жүктеме
кезіндеде және дәрі пайдаланғаннан кейіндеде жүргізіледі.
2) Пульсометрия – ЖСЖ тіркеу әдісі.Бұл кезде жүректің электрлік
белсенділігің тіркеу болмайды.Сондықтан пульсометрия жүктеме кезінде немесе
адам денесінің қандай жағдайда тұрғанына байланысты ЖСЖне сыртқы ортаның
қандай әсерлері барын тексеруге пайдалынылады.Сондай ақ ЖСЖнің әртүрлі
уақыт аралығындағы тәртібімен және жүрек ырғағының вариабельностың талдауы.
3) Интервалокардиогафия, ритмокардиография әртүрлі уақыт аралығындағы
ЖСЖның вариабельності санау әдісі.Жүрек ырғағын тіркеу үшін
электрокардиогрфия сияқты пульсометрияда қолданылады.
4) Газоанализ – шығарылған ауаның қүрамын талдау арқылы спортшының
қанша оттегін қабылдап және қанша көмір қышқылын шығарғаның анықтауға
болады.Осылай зат алмасу деңгейі анықталады.Дене күш жүктемесі кезінде
спирография, пульсометрия бірге қолданылады,бұл әдіс эргоспирометрия деп
аталады және спортшының аэробтық қабілетің анықтаудағы ең дәл тәсіл болып
табылады.
5) Эхокардиография (ЭхоКГ) – ультразвук арқылы жүрек камерасымен ірі
тамырлардың көлемімен қысымын зерттеу, ол тыныштық жағдайындада немесе
жүрек қан тамырларына күш түсетің жүктеме кезіндеде жүргізіледі.Осыны
стрессэхокардиография әдісі деп атайды, бірақ бұл зерттеу тәсілі өте ұзақ
және қымбатқа түсетін болғандықтан спортшыларға көп қолданылмайды.Сондықтан
көбіне жүректің механикалық жұмысын бұзатын патологиялық ауытқуларды
анықтау үшін ЭхоКГңі қолданады.
6) Импедансометрия – денеңің электроөткізілушілігін өлшеу, оның ішінде
денеңің әр бөлігінен төменгі вольттағы , әртүрлі жиеліктегі токтың әсерін
өлшеу.[30]
Қандай жағдайда мүшелердің жүмысының жоғары күшейуі
байқалады және жүрек ырғағының төменгі варибальносі?
1) Белгілі кезеңдегі қалыпты биоритм жағдайында болады.Мысалы қалыпты
жағдайда оянудан бұрын симпато-адреналдық жүйенің өте жоғары қарқындылығы
артады.Жүрегі ауратын жасы үлкен кісілердің көбі таң алдында инфарктпен
инсульт алады.Оянғаннан кейін вагатония қалыптан жоғары болады, міне осы
кезде спортшыларға физиологиялық тестілеу жүргізу керек.
2) Қалыпты биоритмдердің кері кету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Дене шынықтыру және спорт кафедрасы
Диплом жұмысы
Дене жүктемесі, оның футболдағы реттелуі және бақылануы
Орындаған
4 курс студенті __________________
Шакен С.Қ.
Ғылыми жетекшісі
б.ғ.к., доцент __________________
Маутенбаев А. Ә.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы,
доцент __________________
Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
профессор __________________
Арещенко А.И.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
Реферат
Бітіру жұмысы мазмұны 52 Беттік текстен тұрады. Оған 7 кесте, 12
диаграммалар, 5 сурет кірді. 32 әдибеттер қолданылды.
Жұмыста көп қолданалған түінді сөздер: футбол, дене күш жүктемесі, дене
күш дайындығы, қан қысымы, систолалық қан қысымы, диастолалық қан қысымы,
пульстық кан қысымы, өкпенің тіршілік сиымдылығы, тыныс алу жиілігі,
жаттығудың қарқындылығы, аэробтық максималдық қарқындылық, лактат.
Жұмыстың өзектілігі – жас футболшылардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінің көрсеткіштері анықталып, оларға сүйеніп спортшылардың дене күш
жүктемелерінің реттелу әдістері және оны бақылауы жолдары зерттелінді.
Жұмыстың мақсаты- футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалау үшін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды
2. Жүктемелер жасалынған соң осы ағзаның екі жүйенің көрсеткіштері
аңықталды және қанша мерзімде футболшылар қалыптты жағдайға
келетіні табу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып футболшылардың
дене күш жүктемелерін реттелу әдістерін және оны бақылауын қарастыру
Зерттеу объектісі ретінде - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттері
Жұмыстың мақсаты: футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалауішін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу
Зерттеу әдістер: Зерттелетің адамдардың организміндегі қан айналу
жүйесінің көрссеткіштері, ал кейбір көрсеткіштері (артериалдық пульс) ойын
кезінде де есептелінді. Екі топта адамдардың артериальдық пульсі, Коротков
әдісі бойынша артериалдық қан қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық,
орташа), 1 минөттегі тыныс жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік
сиымдылығы анықталды.
Глоссарий
Аэробтық максималдық қарқындылық – ең жоғарғы деңгейде оттегін
пайдлануқабілетін көрсетеді.
Анаэробтық қарсаң – бұл жүктеменің қарқындылығы,жүрек соғу жиілігінің
немесе бұлшықеттердің жұмысы барысында оттегіні қолдануы,осы уақытта сүт
қышқылының пайдаға асуымен жинақталу шапшандығы бірдей болуын айтады
Гемодинамика – қан тамырлар жиырылуындағы заңдықтарды зерттейді.
Диастолалық қан қысымы - диастола кезіндегі қан қысымының ең төменгі
деңгейі.
Креатинфосфат – креатин және фосфат деген екі химиялық қоспадан
тұрады,ыдыраған кезде көп мөлшердегі энергия,бұлшық еттің қысқару кезінде
пайдалынады
Қан қысымы - жүрек жұмысының нәтижесінде артерия тамырларында
қалыптасатың қан қысымы.
Лактат- органикалық ион сүт қышқылының ыдырауы кезінде шығады.
Өкпенің тіршілік сиымдылығы- терең дем алғаннан соңбар мүмкіндігінше
өкпеден бөлініп шығарылатын ауаның мөлшері
Пульстық кан қысымы – систолалық және диастолалық қан қысымдарының
айырмасы
Систолалық қан қысымы - систола кезінде байқалатын ең жоғары деңгейдегі
қан қысымы
Тыныс алу жиілігі - 1 минөттегі тынысалу жиілігі
Футбол- командалық ойын түрі,ойын басты мақсаты қарсы қомандаға
қарағанда көп гол соғу
Эхокардиография (ЭхоКГ) – жүрек камерасының қысымы мен көлемін
ультрадыбыс арқылы зерттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 8
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 8
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың
ұстанымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Жүрек-тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын бағалаудағы негізгі
функционалдық-диагностикалық
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
1.6 Таулы аймақтарда өткізілетін жаттығулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2. МАТЕРИАЛ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 22
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 25
3.1 Футболшылардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 25
3.2 Жай адамдардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... .. 29
3.3 Алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 43
ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 52
Кіріспе
Футбол ойыны ежелден бүкіл қауым ойнайтын халық ойыны болғаннан кейін
баршаға денсаулықтарының артуына және жақсаруына мүмкіндік туғызады.
Сонымен қатар футбол ойыны нағыз атлетикалық ойын. Футбол ойыны
жылдамдықты, күшті, икемділікті,төзімділікті арттыруға үлкен әсер етеді.
Ойын барысында футболшылар ауыртпашылығы жоғары жұмысты орындау арқылы
функционалдық мүмкінділігінің арттыруына және мінез құлқының психологиялық
ерекшелігін жақсартуына мүмкіндігі зор. Ойынның негізгі мақсаты - екі
команданың арасында күрес арқылы жеңіске жету. Үшін пайдалана білу
керек.[1]
Ойын, жаттығу сабақтары жыл бойы әртүрлі географиялық және ауа-райының
өзгеруіне байланысты болғаннан кейін футболшылар ең алдымен төзімді
болуына, әр жағдайға үйреншікті болуына, демек организмнің сыртқы күшке
қарсылықты туғыза білуіне талап қойылады. Сонымен қатар ойынын спорттың
басқа түрлерін жие пайдаланып отырады. Себебі футбол ойыны арқылы спорттың
басқа түрлерінің өкілдеріне жалпы денелерінің шынығуына, дене қозғалысының
дұрыс артуына және ұйымшылдық пен достық сияқты ерекше қасиеттерін
тәрбиелеуге үлкен маңызы бар.[2]
Футбол деген – жеке бір әлем. Футболшылардың жеке функционалдық
мүмкіндігі, коллективтегі серіктестерімен қарым-қатынасы, жеңіске жетудегі
шешуші роль атқарады.[3]
Негізгі соңғы нәтижеге жету ол ойыншының жеке мүмкіндігі мен
денсаулығына байланысты деп айтуымыз керек. Бұған қосымша футболшының
командадағы басқа ойыншылармен қарым –қатынасында үлкен роль атқарады.
Футболшылардың биік нәтежеге жетуі үшін оның жұмыс қабілетін көтеретін
параметрлер маңызды болып саналады.
Футболшылардың дене күш дайындығы негізгі фактор деп есептеледі. Оның
командалық технико-тактикалық әрекеттеріне әсері бар.
Қаншама технико-тактикалық мүмкіндігі жоғары футболшы болса да, ол
ешқашан жоғары нәтижеге жетпейді, оның командасы да жетпейді.
Біріншіден, себебі ойынның әрбір сәтінде ойыншылар бір уақытта белгілі
бір мақсатта шешуі. Егер бір футболшының функционалдық мүмкіндігі нашар
болса, онда ол ойын барысының шешуші сәтіне әсер ете алмайды. Мысалы, дене
күші дайындығы нашар ойыншы өз қарсыласын қуып жете алмайды және доптан
айырып қалады.
Екіншіден, ойында әрбір футболшы тез және нақты тактикалық жағдайды
бағалау керек, нақты шешім қабылдауы қажет.
Үшіншіден, футбол атлетикалық ойынға айналып барады. Қазіргі футбол
күрес, жекпе-жекке толы. Қарсыластан допты жеңіп алу, допқа таласта аяқта
нық тұруы тек қана дене күш дайындығы жақсы футболшы жасай алады.
Төртіншіден, футбол ойыны 91-99 минут созылады, сонын ішінде доп ойында
56-64 минут болады. Сол кезде ойыншының ағзасы өте ауыр жұмыс атқарады,
яғни ойын кезінде жоғарғы қозғалыс координациясын ұстау, жылдамдықты ұстау,
қарсыласымен допқа талас кезінде жеңілмеу - осының барлығы тек қана
төзімді ойыншы атқара алады.
Сондықтан жоғарғы төзімділік профессионалдық негізгі қасиеті.
Ойында футболист әр түрлі қозғалыстар жасау керек. Соққы, сырғанау,
финттер - олар жақсы орындалады, егер ойыншының денесі иілгіш болса.
Дененің иілгіштігі бұлшықеттердің созылмалылығы ойыншының жарақаттан
сақтайды.
Осы қасиеттердің бәрі футболшылардың дене күш дайындығын құрайды.
Сондықтан да бапкерлер жаттығу сабақтарын да, дене күш дайындығын көтеруге
күш салады.
Әрбір ойыншының дене күш дайындығын білу үшін физиологиялық тест
қолданылады. Тестте ойыншының жүктемеге дейін макс, мин қысымын, тыныс алу
жиілігін өкпенің тіршілік алу сыйымдылығын өлшейді және жүктемеден кейін
өлшейді. Содан кейін ойыншыға талдау жасап; ойыншы қандай дәрежеде
дайындалғанын білеміз.
Әрбір ойыншының дене күш дайындығы қандай дәрежеде екенін білу үшін
физиологиялық тесттер қолданылады. Әр спортт түрінің өзіндік физиологиялық
тесті бар және оның екі түрі лабараториялық және ойын алаңындағы
пайдаланады.
Сол себептен біз футболдағы дене жүктемесі және оны реттеу мен бақылау
мәселесіне назар бөліп осы жұмысты орындадық.
Жұмыстың өзектілігі - жас футболшылардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінің көрсеткіштері анықталып, оларға сүйеніп спортшылардың дене күш
жүктемелерінің реттелу әдістері және оны бақылауы жолдары зерттелінді.
Жұмыстың мақсаты – футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу
әдістерін және оны бақылауын қадағалауішін қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштерін зерттеу.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс
жүйелерінің көрсеткіштері анықталды.
2. Жүктемелер жасалынған соң осы ағзаның екі жүйенің
көрсеткіштері аңықталды және қанша мерзімде футболшылар
қалыптты жағдайға келетіні табу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып
футболшылардың дене күш жүктемелерін реттелу әдістерін және
оны бақылауын қарастыру.
Жұмыстын жаңашылдығы. Зерттелу жас футболшыларға орта тау биіктігінде
жүргізілінді, алынған зерттеулер олардың қан айналу және тыныс алу
жүйелерінде бір қатар ерекшеліктерін айқындалды.
Практикалық маңызы. Тәжірибелерден алынған нәтижелерге негізделіп жас
футболшылардың футболдағы дене күш жүктемелерінің реттелу әдістері және
оны бақылаунда пайдалануға мүмкіншілік береді.
Бітіру жұмысы дәстүрлі жолмен жасалынған және жазылған. Жұмыс беткі
парақ, реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымша бөлімдерден тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Дене күш дайындығындағы футболшылардың ұстанымы
Дене күш дайындығы – ол өте ұзақ жұмыс барысы, оның мақсаты
футболшылардың дене күш дайындық деңгейін жоғары дәрежеге жеткізу және
дайындық ойын талаптарына сай болуы керек.Мысалы ойын барысында футболшы 12
км жүгіретін болса,оның 2 км ең жоғарғы дережедегі жылдам жүгіру болу
керек.Сонда төзімділік пен жылдамдық күшінің деңгейінің дамуының сапасы
оған күн сайын осылай істеуге мүмкіндік береді.
Дене күш дайындығы кезінде міндеттер әртүрлі,олардың шешімі
футболшылардың дайындығы мен жасына және дайындық кезеңіне байланысты.
Футболшылардың дене күшінің дайындығының жұмыс барысын 3 принципті
топқа бөлеміз:
1) Дене күш дайындығының жалпы ұстанымы,барлық спорт түріне бірдей.
2) Спорт ойындағы (баскетбол,волейбол,гандбол)
3) Футболшылар үшін ерекше дене күш дайындығының ұстанымы
Егер осының бәрін біріктіріп қарасақ,онда ең негізгілері мыналар
1. Жалпы және арнайы дене күшінің дайындығының бірлігі.
2. Футболшылардың жарыстық ойындар мен жаттығу барысында күшінің
сапасының көріну бірлігі.
3. Жарыстық ойындармен белгілі жаттығу барысында футболшылардың дене
күш сапасының ең жоғарғы деңгейге бағытталуы.
4. Дене күш дайындығын тоқтатпау.
5. Жаттығу жүктемесінің әртүрлілігі.
6. Дене күш дайындығының барысында жекелеген орынды әдіспен амалдарды
қолдану.
7.Дене күш дайындығындағы циклділік және сабақ түрінің жиынтығын
циклдер қатарында пайдалану[4,5]
Футбол талаптарына байланысты осы ұстанымдардың мазмұнын қарастырайық:
1. Жалпы (ерекше емес) және арнайы дене күш дайындығының бірлігі.
Футболшыларды дайындау барысында жаттығуларды екі топқа бөледі; ерекше
емес жаттығу (олар жүгіру,секіру және күш құрылғысында жаттығулар) және
арнайы жаттығулар (технико-тактикалық)
Бірінші топтағы жаттығулар дене күшінің негізін дамытуға
бағытталады.(жалпы төзімділік пен күш)ал екінші топтағы жаттығулар осы
негізгі сапаларды,арнайы жаттығуға қайта айналдырады.
2. Футболшылардың жаттығулар мен ойындар барысында дене күшінің сапасының
көріну бірлігі.
Кәсіби футболшылардың бір жылдық цикл ішінде 45-65 ресми ойын
өткізеді.Бұл ойындардың жүктемесінің дене күш дамуына әсер етуі өте маңызды
және белгілі құрылымыда бар,осындай құрылымдар (структура) барлық жаттығу
сабақтарында болу керек.Тек осы жағдайда ғана жаттықтырулармен жарыс
ойындарының бірлігін қамтамасыз етуге болады.
3. Белгілі бір жаттығуларда дене күш сапасының ең жоғарғы деңгейге
бағытталуының пайда болуы.
Дене күш сапасының ең жоғарғы деңгейдегі ұстанымының
байқалуы,жаттығу мен дене күш дайындылығының мақсатын анықтайды.
Ойыншы қанша дарынды болғанымен,ең жоғарғы спорттық дәрежеге жету үшін
шаршамай,ерінбей,барын салып жаттығуы керек.Сонда ғана дене күш сапасы
пайда болып,оның құрылымы ойын құрылымына сәйкес болады.
4. Дене күшінің дайындыңдығының жұмыс барысын тоқтатпау
Бұл жұмыс барысы жаттығулардың бағытымен уақыты бірдей болып бір-бірімен
өте тығыз байланыста болғанда ғана әсерлі болады,сондықтан футболда
жаттығулар үзілмей жүргізілуі керек.
5. Жаттығу жүктемесінің түрінің өзгеруі.
Футболда жүктемені өзгертіп отыру өте маңызды
А) көлемі жағынан бірдей жүктемені әрдайым қолдана беруге болмайды оған
спортшы тез бейімделіп алады да,өзінің өсуін тоқтатады.
Б) Футболшыларды дайындаудың арнаулы жаттығулар ең негізгі болып
саналады.Олардың бағыттары шамамен бірдей,олар аралас сипатта немесе
аэробтық сипатта болады. ЖСЖ барлығында 130-160 мин болады.Үлкен көлемдегі
жаттығулардың бірдей жұмысы дене күшінің жұмыс қабілетінің тұрақты болуына
әкеледі,бірақ ол жоғарғы деңгейде болмайды.
В) Күнделікті жағдайда футболшының дене күшінің жағдайы құбылмалы
өзгеріп тұрады,ол алдағы күні болған жүктемеден кейін,қайтадан өзіне келу
жылдамдығына байланысты,осыны ескере отырып келесіжаттығударды ыңғайлы
жоспарлау керек.
6.Футболшылардың дене күшінің дайындығындағы амалдар мен тәсілдердің
орынды жекелендіру
Футболды жоспарлаған кезде мына екі факторды еске алу керек.
1) Ойыншының құрылымы әр футболшының дене күшінің әзірлігінің сипатын
анықтауды талап етеді.
2) Әр футболшының дайындығының құрылымы.Ойынды жоспарлаған кезде ойын
талаптарымен қатар, әр ойыншының жаттығуларынында құрылымын ескеру қажет.
7) Дене күш дайындығы барысындағы циклділік және оны сабақтың
түрлерінде пайдалану.
Циклділік жаттығу сабақтарын белгілі бір уақытта қайталау кезінде
көрінеді, ол сабақтар:микроцикл, мезоцикл және макроциклдер.
Футболдағы ең негізгі цикл-макроцикл (оны жарыс кезінде ойын аралық
цикл депте атайды.). Ең негізгі нәтижелі цикл. Бірапталық ойын аралық
циклі.Осы цикл арқылы жүктемені жақсы жоспарлап келесі ойынға әзірленуге
және жаттығудың түрлі стратегиялық сұрақтарын шешуге болады.
Ұзақтығы жағынан бірдей циклдердің болуы оның мазмұнымен міндетіне
қарай біріктіруге болады.
1.2 Дене күшінің сапасының жаттығуларының әдістері
Дене күшінің дайындығын әбден жетілдірілген деңгейге жеткізу үшін,түрлі
жарыстар мен жарыстар сабақтарын орындау керек.Әр жаттығудың өзіндік сипаты
бар,осы жаттығулардың әсерлерін дұрыс пайдалана білу арқылы дене күшінің
сапасын арттыру мақсатына жетуге болады.
Жарыстық ойындар бүкіл командаға бірдей футбол ережелері бойынша
жүргізілетін болғандықтан шұғыл жаттығудың әсерлерін білуге болады.Бір
маусым ішіндегі(кәсіби ойыншылар үшін (50-65ойын)ойындар санының көп
кезінде дене күшіне жарыстық ойындардың жүктемесінің дәрежесі қандай екенін
алдын ала болжауға болады.
Ал жаттығу сабақтарындағы жағдай басқаша,онда шұғыл жаттығу әсерінің
көлемімен бағыты әртүрлі себептерге байланысты.Оның ішінде жаттығу
сабақтарының жүргізілу әдісіне де байланысты.
Дене күшінің дайындығының екі әдісі бар:
1) толассыз жүргізу
2) бөліп-үзіліс пен жүргізу
Үздіксіз немесе толассыз әдіс арқылы жаттығу жұмыстарын жүргізу
Үздіксіз жаттығудың сипаты мынадай,бапкер жаттығулардың ұзақтығымен
қарқындылығын арттырып береді,ал оны футболшы үзіліспен орындайды.Мысалы
бапкер 40-60 минутқа кросс жүгіруді немесе 8 ойыншыны 8ойыншыға 30-40минут
қарсы ойнатуды жоспарлайды,оны футболшылар міндетті түрде үздіксіз
орындайды,міне осылар шұғыл жаттығу әсерінің көлемі мен бағытын анықтайды.
45минуттық кросс жүгіру жүгіру жылдамдығы аэробтық қарсаңында салыстырмалы
бір қалыпта орындалады.Жақсы дайындалған ойыншыларда ЖСЖ 150мин
аспайды,қалған 43минутта таза аэробтық жұмыс жүреді:олар аэробтық
энергетикалық механизмдерімен қамтамасыз етіледіде барлық уақытта
жаттығулар меңгеріліп отырылады.
Ауыспалы қабілеттіліктің үздіксіз жаттығулары-футболшыларды
жаттықтыруда ең кең тараған түрі.Біріншіден ойынның өзі – ол жаттығудың ең
бір ауыспалы қабілетті түрі,ол ЖСЖ –деде жақсы көрінеді .Ойын
жаттығуларында,егер ол бір рет және үзіліссіз орындалса,қарқынды актив
фаза,қарқынсыз пассив фазамен алмасып отырады.Актив фаза ЖСЖ көрсеткіші 180-
200 мин болады,анаэробтық механизмдердің белсенділігі көтеріледі.
Үздіксіз жаттығулардағы көп циклдар энергетика жүйесінің актив фаза
жаттығуларында жылдам жетіліп ашылуына оң әсер етеді және пассив фазасы тез
орнына келеді.Осындай жаттығулар ойын құрылымына сәйкес және олар
футболшының қозғалыс сапасының артуына пайдалы
Үзіліспен орындалатын жаттығулар әдісі
Бұл әдістеде актив және пассив фазалары бар.Бірақ үздіксіз әдістен
айырмашылығы , пассив фазада жаттығулар төменгі қарқынмен орындалады,пассив
фазада – үзіліс әдісімен орындалатын әдіс – ол тыныштық әдісі, Жүктеме бұл
жағдайда мына компоненттерге байланысты болады:
a) актив фазасының ұзақтығы ұзақтығы
б) жаттығуларды орындаудың қарқындылығы
в) жаттығуларды қайталау саны
г) қайталау мен сериялы қайталау арасындағы демалыс арасының ұзақтығы
д) демалыс сипаты (жаттығулар арасындағы демалыс кезінде ештене істемей
газонда отыруға болады)
Футбол жаттығуларының жүктемесі,жаттығудың күрделілігіне,ойын
жаттығуларының міндетіне, оған қатысатын футболшылардың санына және ойын
алаңының көлеміне байланысты болады.
Жедел жаттығу әсерінің көлемімен бағытын өзгерту үшін жүктеменің
құрамын өзгертіп отыру қажет [6,7]
Қайталау әдісін қолданғанда бапкер бұл жаттығуда не күтетінін анықтауы
керек.Осыдан кейін ол қайталаудың ұзақтығын ,оның қарқындылығын , қайталау
санын және демалысты жоспарлайды.Бірақ жаттығуларды орындап болғаннан кейін
белгілі болады.Әр футболшы үшін жедел жаттығу әсерінің маңызы әр түрлі
екенін білеміз.Олар 3 факторға анализ жасау арқылы түсіндіріледі.
1. Футболшы жаттығуды әр түрлі қарқында жүргізеді.Онда ЖСЖ ештеңе әсер
етпейді.
2. Футболшылардың дайындық деңгейі әртүрлі,дайындығы төмендерде ЖСЖ
жоғары.
3. Спортшылардың жүрек қан жүйесінің жұмысының ерекшеліктері,міне осы
жағдай футболшының ЖСЖ көрсеткіштерінің әртүрлілігін көрсетеді.
Сонымен екі әдісті (үзіліспен үзіліссіз) жаттығуларда қолдану
бірнеше факторларға байланысты.Оларды негізінен жаттығу барысында щешуге
тура келеді.
Футболдың физиологиясы
Биологиялық критериялар жүктемесінің негізгі индикаторы болып
табылады.Жарыстың ережесі бойынша ресми ойындарда футболшыға ешқандай
ешқандай тіркегіш құралдарды қолдануға болмайды.Бірақ оны бақылау
ойындарында істеуге болады.сондықтан мамандар ЖСЖ ойын үстінде
тексереді.Бұған қосымша футболшыларды ойыннан шақырып алып қан
тапсыртқызады,мұны олар ойынның актив және пассив фазасынан кейін
істейді,қанды тексеруден өткізіп құрамында сүт қышқылының шоғырлануын
біледі.[8,9,10,11]
Осы жолмен бұлшық биопсиясын ойынға дейін,ойын кезінде және ойыннан
кейін жүргізіп футболшының бұлшық етіндегі гликоген қорының өзгерісін
анықтайды.
Бұл мәліметтерді ойынның жүктемесін анықтау үшін қолданады және жаттығу
сабақтарында қолдану үшін жасайды.[12,13,14]
Ойындағы ЖСЖ
Ойын жүктемесінің жоғарғы көрсеткіші деп мамандар ЖСЖ атайды.ЖСЖ ойын
кезіндегі көрсеткіштері мынадай факторларға байланысты:
1. дене күші жұмыс қабілетінің деңгейіне байланысты,жоғары болған сайын
ЖСЖ төмен болады.
2. Ойын кезінде футболшының қозғалыс әрекетінің қабілеті биік болған
сайын ЖСЖ төмен болады.
3. активпен пассив фазаларының ұзақтығының арақатынасы.Егер актив фаза
ұзақтығы жағынан пассивтен артық болса,онда ЖСЖ көрсеткіштеріде жоғары
болады.
4. Ойыншы амплуасы.Ортадағы қорғаушының ЖСЖ басқа ойыншыларға қарағанда
төмен болады.
5. Әр ойыншының жүрек тамыр қан айналымының жекелеген ерекшеліктері.
6. Командамен топтардың өздерінің қалап алған әрекеттері. Мысалы:
шабуылшы,қарсыласының айағында доптан айырылып қалып,артқа шегініп,
кешігіп барып допты өз алаңына қарай алу үшін ұмтылған кезде,ЖСЖ бұл
әрекеті кезінде жоғары болмайды.Ал егерде кейбір футболшылар доптан
айырылып қалғаннан кейін,бірден қарқынды түрде доп үшін күреске
араласып кетеді,ал басқалары қарсыласының шабуылын тоқтату үшін орын
алмастырады,бұл кезде ЖСЖ жоғары болады.
Мамандар ЖСЖ ойын барысында тіркеуді әрқашанда ойластырып жүрді.Мысалы
30 жыл бұрын олар былай істеген еді: бақылау ойыны кезінде өте қарқынды
ойын сәтінде футболшыларды тоқтатып польпаторлық зерттеу жүргізді.Әрине
мұндай зерттеудің нәтижесі өте төмен еді.Ал спорттестрдің пайда болуы бұл
мәселені шешуді жеңілдетті.Футболшының омырауы мен саусағына
орналастырылған бұл аппарат автоматты түрде зерттеу жүргізіп жатты.Ойын
кезінде бұл аспап тоқтап немесе сынып қалады деп қорықпауға болады.Мысалы 3
атақты командадағы 50 ойыншының ЖСЖ жазып алып 10 шақты ойын кезінде
тексергенде , кейбір ойыншыларда ЖСЖ тек 3-5 ойында ғана тіркелген,тек 2%
ғана тексеру өте сапалы болмапты.
1998 ж POLAR ELECTRO фирмасы ұсынған жүйесі бойынша ЖСЖ динамикасын
ойын үстінде жарып алуға мүмкіндік берді.Ол суретте көрсетілген, ЖСЖ
мынадай мәліметтерді алуға мүмкіндік берді:
1. ЖСЖ – нің осы ойындағы ең жоғарғы деңгейі -200мин
2. ЖСЖ- ойын алдындағы дене қыздыру үзіліс кезіндегі орташа жиілігі
159 мин
3. ЖСЖнің 47.9% маңызды.170 минуттан жоғары,41.1%де диапозон 120-170 с
мин, ал 11% де төмен 120 смин мүмкін.Осы 11% дайындық кезінде немесе
демалудың соңғы кезінде тіркелген болу керек.
1. Ойынның қарқынды фазасында футболшының бұлшықетпен жүйке аппаратының
күштеп жұмыс істеуі ЖСЖ жоғары орташа және ең жоғары деңгейдегі маңызымен
көрсетіледі.
2. Ал ойынның пассив фазасында бұлшық етпен жүйке аппаратының жұмысы
өте күшті емес кезде ЖСЖ маңызы қайта қалпына келудің ұзақтылығымен
байланысты.Егер ол қысқа болса,онда пассив үзіліс кезінде орташа ЖСЖмен тең
немесе актив фазасының орташа ЖСЖ нен көп болады.Мысалы ойыншы актив
фазасының ЖСЖ 179 смин болды. (ұзақтығы 75 c) Одан кейінгі пассив фазадағы
ЖСЖ(ұзақтығы 30c).185cмин тең болады.
3. Орташа және ең жоғарғы дәрежедегі қарқынды актив фаза 81,0% пен
86,7% болады.
Әртүрлі футболшылардың бір ойын үстінде ЖСЖ зерттеу барысындағы
көрсеткіштері олардың ойын жүктемесіне деген жеке ерекшеліктерін анықтауға
көмектеседі.
6.4 және 6.5 суретінде қорғаушы Б мен жартылай қорғаушы М нің
пульсограммасы көрсетілген, одан олардың ЖСЖ көрсеткіштерінде үлкен
айырмашылық бар екенін көреміз,яғни қорғаушының ЖСЖ - 175 c мин болса,
жартылай қорғаушынікі 194 cмин болды. Жартылай қорғаушы қарқынды ойын
аймағында 30 минут ойнады,ал қорғаушы 8.5 минут ойнады.Кейбір ойын
эпизодында жартылай қорғаушының орташа ЖСЖ 180 cмин асып кетті.ЖСЖ ойын
үстінде зерттеу маңызы әр футболшының ойын кезіндегі іс-әрекет қозғалысымен
оның дене күші дайындығының деңгейі екенін есте ұстау керек.Осыған
байланысты ЖСЖ көрсеткіштері әртүрлі екені байқалады,Ол 6.6 және 6.7
суретінде жақсы көрсетілген Бірінші суретте 8 ойыншының бақылау ойынындағы
ЖСЖ келтірілген.Екінші суретте жеті ойыншының көрсеткіштері көрсетілген.
27.02.02. күні ойында ортадағы қорғаушының ЖСЖ жоғарғы және төменгі
маңызы 175пен108c мин болды,ал орташасы жоғарылау 140 cмин.Осы ойында
жартылай қорғаушының жоғары деңгейдегі ЖСЖ 194 cмин,орташасы 180cмин
болды.
Осындай жекелеген ЖСЖ ерекшеліктері басқа ойын кезінде де көрінеді.
1.3. Дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау.
Ойыншының дене күшінің жұмыс қабілетін тыныштық жағдайда бағалау өте
қиын міндет.Тыныштық кезде алынған мәліметтер дене күшінің сипатын
жанамалап корсетеді. Олар әртүрлі қиын факторлардың әсерінен өзгеріп кетуі
мүмкін. ( мысалы психологиялық қатты күйзелу,тамақтану,биоритмдер).
Сондықтан жүктемелік тестіні міндетті түрде жүргізу керек [15,16]
Жүктемелік тестілер қалай жіктеледі?
Жүктемелік тестілеу әртүрлі мақсат мен міндетті көздейді:
Жүктемелік тестілеуді жіктеу
1. Тексерудін мақсатына байланысты қалыпты жағдайдан ауытқудың сипаты
барма жоқпа
Дене күшінің әзірлігін бағалау
2.Тіркелген көрсеткіштер бойынша
ЭКГ
Газды анықтау
Пульс, тыныс жиілігі, лактаттың шоғырлануы және басқа көрсеткіштер.
3 Максималдық күш
Максималды
Субмаксималды
4 Бағалайтын энерго көзі бойынша
Аэробтық
Анааэробтық
Аралас
5 Дене күш жүктемесі бойынша
Сатылық
Әрдайым өсіп отыратын
Тұрақты
Және басқалар
Футболшының функционалдық дайындығының қандай элементтерін зерттейді?
Егер спортшы медициналық және мамандардың терең тексеруінен өтсе ғана,
оны жүктемені орындауға жіберуге болады яғни оған жұмыс қабілетін анықтау
мен фитнес тестілеуді жүргізуге болады[17,18]
Қазіргі кездегі футболда ойыншының ойын аланыңдағы жұмысы мен нәтижесін
төмендегі сапамен анықтайды
Аэробтық қызметі
Анаэробтық лактаттық жұмыс қызметі
Дене құрамы
Қозғалыс әдісі
Тестілеудің артықшылығы мен кемшілігі?
Футболшының жан-жақты жұмысына қарамай,оның жұмыс қуаты аэробтық жолмен
өндіріледі.сондықтан футболшының негізгі қызмет істеу әзірлігі оның
аэробтық жұмысқа қабілеттілігі болып саналады.[19]
Тестілеу бөлме ішіндеде немесе ойын аланында жүргізілуі мүмкін.Жүктеме
максималдық және субмаксималдық болады,олардың артықшылығы мен кемшілігі
бар.
Максималдық-өте күрделі дене күші дайын емес адамға қауіпты болуы
мүмкін.
Субмаксималдық – қарапайым жүктемесі аз,бірақ ол әрқашан дәл бола
бермейді.
Лактат қандай жағдайда пайда болады және ол жұмыс қабілеттілікке қалай
әсер етеді?
Лактаттың пайда пайда болуымен жиналуы,анаэробтық гликолиттік тотығуына
байланысты.Ол мынадай жағдайда болады
Дене күшінің жұмысы басталғанда АТФ пен креатинфосфаттың қоры бітіп ал
жүрек –тамырларының жұмысының толық қосылған кезі.Егер жұмыс қабілеттілігі
жоғары болмаса,лактаттың зат алмасуы аэробтық системаның есебінен
болады.аэробтық системаның жұмысы жоғары болғанда организмің шаршауы
жылдамдайды,бұлшықеттерде ісік пайда болады,нәтижесінде спортшы жұмыс істеу
қабілетінен айырылады.Мұндай жағдай оқыс жұлқынып қозғалуда болады.Қарқынды
жүктемеде,қандағы лактаттың жиналуынан футболшы анаэробтық деңгейде жұмыс
істейді[20,21]
Ойын аланыңда жоғарғы жылдамдықта болуы және жүктеменің көп
болуы,лактаттың қандағы деңгейі жоғарлайды тіпті қарқынды түрде
өседі.Сондықтан спортшы жоғары жылдамдық пен ұзақ жұмыс істей
алмайды,бірден жүктеменің деңгейін төмендетіп,лактаттың мөлшерін
азайтып,ағзадағы тепе-теңдікті орнына келтіру керек.Анаэробтық және
лактаттық қарсаңы оттекті мөлшерде қабылдауға байланысты.Спортшы ,егер
жоғары төзімділік жағдайда жаттыққан болса,оның анаэробтық қарсаңы 90%
жоғары болады,ал футболшыларда бұл деңгей 75-95% болады[22]
Ойыншының лактатына қорытынды жасағанда
нені есте ұстау керек?
Лактат ионының клетка қабырғаларында сінуі және оның қанда араласуы
жүктемені алғаннан кейін шамамен 2-3 минуттың басында болады.Осыны
биохимиялық алу кезінде есте ұстау керек.Лактаттың шоғырлануы футболшының
белсенділігіне байланысты яғни қан тапсырудың алдындағы жүктеменің көптігі
лактаттың ойдағыдай болуына әсер етеді.
Қорыта келе айтсақ футбол ойынындағы физиология саласы жан-жақты,көп
саласы-оның қызметін анықтау оңай емес,сондықтан командада дене күш
жүктемесінің физиологиясын жақсы меңгерген жоғарғы білімді медецина
қызметкері болуы керек.
1.4 Дене күшінің сапасын арттырудағы жаттығудың барысын ұйымдастырудың
ұстанымдары
Жаттығу арасындағы қарқындылық
Жаттығу процессінің қарқындылығын оның анаэробтық қарсаңындағы
деңгейіне қатынасымен өлшеуге болады.Ол көбіне ЖСЖ анализінің көрсеткішінің
көмегімен бақыланады.Егер спортшыға тестілеу жүргізілмесе және оның ПАНО
деңгейі белгісіз жағдайда жаттығудың қабілеттілігін ЖСЖ көрсеткішінің
проценттік қатынасына қарай өлшейді.[23]
Жаттығу қарқындылығының аймағы қалай бөлінеді?
Жаттығу қарқындылығының аймағы былайша бөлінеді:
1 Қалпына келтіру аймағы
-жүктеменің қарқындылығы өте төмен ЖСЖ 60% жоғары емес
Аэробтық аймақ өзі 2 ге бөлінеді:
А) Төменгі жүктеменің қарқындылығы ПАНО деңгейінен 80-90%,ал ЖСС .70-
90%
Б) орташа жүктеме қарқындылығы ПАНО деңгейінен 90-95%, ал ЖСЖ 80-85%
болады[24]
Дамыған аймақтың өзі екі кіші аймаққа бөлінеді:
А) бірінші дамыған немесе тасымалдау аймағы.Мұнда жүктеме қарқындылығы
ПАНОдан 95-100% болады, ал ЖСЖ 85-90%
Б) екіншісі дамыған немесе жоғары қарқынды төзімділік аймағы , бұл
кезде жүктеме қарқындылығы ПАНОдан 100-110%,ал ЖСЖ 90-90%
Анаэробтық аймақ 2 кіші аймаққа бөлінеді:
1) Жоғары қабілеттігі жұмыс зонасы (мұнда негізінен энерго өндіруші
гликолиз тәсілі болады) жұмыс уақыты 2-3 минуттан аспай қышқылдық деңгейдің
кенет өсуі
2) Жоғары деңгейдегі қабілетті жұмыс зонасы,жұмыс уақыты 10 секундтан
аспайды. физиологиялық қордың таусылуы(креатинфосфат)
Анаэробтық жұмыс аймағы ЖСЖ мен бақылай алмайды,себебі жұмыс қарқыны
аэробтық тәсілмен қамтамасыз етілмеген.[25]
Әртүрлі энерго жүйедегі жаттығудың ұстанымдары қандай?
Жұмыс қабілеттілігін жақсарту үшін ,энерго жүйені жетілдіруде
ерекшеліктерін бұзбай сақтау керек.
1) Креатинфосфат жүйесіндегі жаттығуға күш-жылдамдық жүктемесі(ең
жоғарғы деңгейі) кіреді-спринт 30-50 метрге немесе салмақтық оқыс қимылы
2) Лактаттық жүйедегі , жаттығу жүйесіне субмаксималдық салмақты ұстап
тұру кіреді немесе 200-800 м қашықтықтажыламдықты үдету.Бұл кезде ЖСЖ
ұзақтығы тіркеледі,ол анаэробтық қарсаңының деңгейін көбейтеді.
3) Аэробтық жүйедегі жаттығу жүйесі ,аэробтық аймақтағы қысқа
аралықтағы қарқыны бар ұзақ жұмысқа кіреді
4) Қалпына келтіру жүйесіндегі жаттығу құрамына қарқындылығы анаэробтық
деңгейі жоғары емес жұмыс кіреді.
Интервалдық жаттығу деген терминді қалай түсінуге болады?
Ауыспалы қарқындылықпен жиі ПАНО деңгейінің өсуіндегі жаттығуды
интервальды жаттығу дейді.Оны аэробтық қабілеттілікті дамыту үшін
қолданады.[26] Жаттығуды пульсометрия әдісімен бақылағанда ЖСЖ анда-санда
анаэробтық деңгейден жоғары көтерілетінін көруге болады.Пульс жиілігінің
қысқа мерзімде қалпына келтіргеннен кейін,жоғарғы қарқынды жұмыс
қайталанады,осы қарқын бірнеше цикл қайталанады.
Спорттың циклдік түрімен айналысатын спортшылар аэробтық төзімділікті
дамыту үшін интервальдық жаттығу методын қолданады.Оның мәнісі төзімділік
жүктемесін ең жоғарғы деңгейде орындап арасында қысқа қарқынды демалыспен
әрі қарай жаңадан аэробтық күшейтуді жоғарғы деңгейге жеткізу.Бұл процесс
жаттығу барысында бірнеше рет қайталанады және осындай жаттығулар жоспарлы
түрде жүргізілу керек.Интервальдық жаттығу барысында ЖСЖ мониторлары
бақылайды.Футбол ойыны кезінде,ойыншының көңілі қарсыласын бақылауы,доп
қозғалысын бақылауы немесе жаттығу кезіндегі процесстерге көңіл аударуы
,ойын кезіндегі жағдайларға көңіл бөлуі оның ЖСЖ жоғарлатып дене күш
көрсеткіші өте биік болып,негізгі жұмыс жүктемесінің әсерін
көрсетеді.Осының бәрі ойын кезінде болады,бұл деген жаттығу барысында дұрыс
емес элементтердің болғандығынан,жаттығу кезінде дене күш жүктемесінің
қарқындылығына жету үшін , ЖСЖ мен белгілі бір ойыншының оттекті қолдануы
арасындағы арақатынасты орнату керек.
Аэробты жаттығудың физиологиясына
қарай бапкер қандай шешім қабылдауы керек?
Футбол ойыны кезінде орындалатын негізгі физиологиялық параметр ол-
оттегіні қолдану.Оттегіні қолданудың ең биік деңгейі ЖСЖ-90-95% тік
қарқынды жүктемесінде өте әсерлі дамиды, ол әсіресе жүгірген кезде
болады.Кішкентай топтағы ойындар мен арнайы дайындалған дриблинг-тректі
пайдалана отырып футболшылар өте үлкен әзірлікпен дәлелдей алады,яғни доп
ойнап жүріп оттегін жоғарғы деңгейде пайдалану үшін жүгірудің ұзақтығын
керек қылмайды
Осы кездегі ЖСЖ бақылау арқылы бапкер , дене күш жүктемесі туралы өте
әсерлі ақпарат ала алады.Осылай футболшылардың жоғары қарқынды аэробтық
интервальдық жаттығуы табиғи түрде өтеді.Арнайы дайындалған дриблинг-трек
пен кішкентай топтағы ойын жаттығуға жоғарғы қарқындылық береді.Кішкентай
топтағы тоқтамай ойнау мен дриблинг –тректі орындау ЖСЖ оттегін қолданудың
салыстырмалы индикаторы болады.
Спортшының әзірлігінің деңгейі жаттығуды
ұйымдастыруға қалай әсер етеді?
Командада ойыншылардың көп болуы және олардың жас мөлшерінің бірдей
еместігі,дене күш дайындығының деңгейінің әртүрлі болуы,кейбір ойыншының
жарақатпен түрлі аурулардан кейін келіп қосылуы спортшылардың аэробтық және
анаэробтық деңгейіне әсер ететін факторлардың болуы бәріне бірдей жаттығу
тәртібін қолдануға болмайды,мұндай жаттығу командаға пайда әкеле
қоймайды.Сондықтан команданы дене күш әзірлігіне қарай 2-4 кіші топқа бөліп
,жаттығуды әрқайсысына бөлек жүргізу керек.Ойыншыларды бір топта біріктіріп
жаттықтыру біреулер үшін жаттығу жалғастырушы болып табылса,ал басқалар
үшін ол жетілдіруші болып табылыды.Ойыншыларға мүндай жаттығулар пайда
әкелмейді,себебі әртүрлі деңгейдегі жүктемелер әсер етеді.[27,28]
Жаттығу әсері, жаттығу сабағының көлеміне қалай бағынышты.
Жаттығудың әсері кейбір сәтте өте жеткілікті болса,кейде өте артық
болып,спортшының жұмыс қабілетін төмендетіп жібереді.Әрбір спортшының жұмыс
істеу қабілеттілігінің шегі болатыны белгілі, соған жеткен кезде жаттығуды
тоқтатпаса , онда оның кері әсері болуы мүмкін.
5. Жүрек-тамыр жүйесімен оның мүмкіндігінің жағдайын
бағалаудағы негізгі функционалдық-диагностикалық әдістер.
Жыл сайынғы откізілетін терең медициналық тексерулермен күнделікті
медициналық бақылаулар барысында жетекші мамандар функционалды-
диагностикалық әдісті пайдаланып ойыншыларды тексеріп отырады.[29]
Спорттық медицинада қандай функционалды
диагностика әдісі қолданылады?
Биологиялық дабылдарды тіркеуменен зерттеудің әртүрлі жолдары бар.
1) Электрокардиография (ЭКГ) –ол жүректің электрлік қарқындырлығың
тіркейді.Оны тыныштық жағдайдада және неше түрлі тестілеу мен жүктеме
кезіндеде және дәрі пайдаланғаннан кейіндеде жүргізіледі.
2) Пульсометрия – ЖСЖ тіркеу әдісі.Бұл кезде жүректің электрлік
белсенділігің тіркеу болмайды.Сондықтан пульсометрия жүктеме кезінде немесе
адам денесінің қандай жағдайда тұрғанына байланысты ЖСЖне сыртқы ортаның
қандай әсерлері барын тексеруге пайдалынылады.Сондай ақ ЖСЖнің әртүрлі
уақыт аралығындағы тәртібімен және жүрек ырғағының вариабельностың талдауы.
3) Интервалокардиогафия, ритмокардиография әртүрлі уақыт аралығындағы
ЖСЖның вариабельності санау әдісі.Жүрек ырғағын тіркеу үшін
электрокардиогрфия сияқты пульсометрияда қолданылады.
4) Газоанализ – шығарылған ауаның қүрамын талдау арқылы спортшының
қанша оттегін қабылдап және қанша көмір қышқылын шығарғаның анықтауға
болады.Осылай зат алмасу деңгейі анықталады.Дене күш жүктемесі кезінде
спирография, пульсометрия бірге қолданылады,бұл әдіс эргоспирометрия деп
аталады және спортшының аэробтық қабілетің анықтаудағы ең дәл тәсіл болып
табылады.
5) Эхокардиография (ЭхоКГ) – ультразвук арқылы жүрек камерасымен ірі
тамырлардың көлемімен қысымын зерттеу, ол тыныштық жағдайындада немесе
жүрек қан тамырларына күш түсетің жүктеме кезіндеде жүргізіледі.Осыны
стрессэхокардиография әдісі деп атайды, бірақ бұл зерттеу тәсілі өте ұзақ
және қымбатқа түсетін болғандықтан спортшыларға көп қолданылмайды.Сондықтан
көбіне жүректің механикалық жұмысын бұзатын патологиялық ауытқуларды
анықтау үшін ЭхоКГңі қолданады.
6) Импедансометрия – денеңің электроөткізілушілігін өлшеу, оның ішінде
денеңің әр бөлігінен төменгі вольттағы , әртүрлі жиеліктегі токтың әсерін
өлшеу.[30]
Қандай жағдайда мүшелердің жүмысының жоғары күшейуі
байқалады және жүрек ырғағының төменгі варибальносі?
1) Белгілі кезеңдегі қалыпты биоритм жағдайында болады.Мысалы қалыпты
жағдайда оянудан бұрын симпато-адреналдық жүйенің өте жоғары қарқындылығы
артады.Жүрегі ауратын жасы үлкен кісілердің көбі таң алдында инфарктпен
инсульт алады.Оянғаннан кейін вагатония қалыптан жоғары болады, міне осы
кезде спортшыларға физиологиялық тестілеу жүргізу керек.
2) Қалыпты биоритмдердің кері кету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz