Дебиторлық борыштың бухгалтерлік есебі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама ... ... ... ... ... ...
1.2 Күдікті дебиторлық қарызды басқарудың негіздері ... ... ... ... ... .
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ («КЕРЕМЕТ» ЖШС.НІҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ...
2.1 «Керемет» ЖШС.тің қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ...
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ...
2.3 Есепті тұлғалардың, берілген аванстардың және басқада дебиторлық борыштардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Факторинг және форфейтинг операцияларының есебі ... ... ... ... ... .
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ АУДИТІ («КЕРЕМЕТ» ЖШС.НІҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Дебиторлық қарыздардың аудитін жоспарлау және оны тексерудің негізгі процедуралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Дебиторлық қарыздар операциялар есебі бойынша ішкі бақылау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 «Керемет» ЖШС.нің дебиторлық борыштың құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
7
12
12
16
28
36
45
45
54
56
60
62
65
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама ... ... ... ... ... ...
1.2 Күдікті дебиторлық қарызды басқарудың негіздері ... ... ... ... ... .
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ («КЕРЕМЕТ» ЖШС.НІҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ...
2.1 «Керемет» ЖШС.тің қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ...
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ...
2.3 Есепті тұлғалардың, берілген аванстардың және басқада дебиторлық борыштардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Факторинг және форфейтинг операцияларының есебі ... ... ... ... ... .
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ АУДИТІ («КЕРЕМЕТ» ЖШС.НІҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Дебиторлық қарыздардың аудитін жоспарлау және оны тексерудің негізгі процедуралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Дебиторлық қарыздар операциялар есебі бойынша ішкі бақылау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 «Керемет» ЖШС.нің дебиторлық борыштың құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
7
12
12
16
28
36
45
45
54
56
60
62
65
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметінің қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорын басшылығының ерекше көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе, елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңінде маңызды болып саналады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық- әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің басты талаптардың бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымның күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнднай ақпаратты бухгалтерлік есеп береді.
Қазіргі кезеңде кәсіпорын өзінің қызмет бабын жүзеге асыру барысында, яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар және т.б. заттар сатып алу, өндіріске жұмсау және өндірістік жұмысшыларына еңбекақы есептеу, жабдықтаушылар және бюджетпен есеп айырысу операциялары пайда болады. Мұндай операциялар дебиторлық және кредиторлық қарыздар туындатады. Олар туралы ақпарат кәсіпорынның өз басшыларымен қоса сыртқы тұтынушыларынада қажет.
Яғни дебитролық қарыздың көлемі, өтелу мерзімі және айналымдылығы, активтер мөлшерінің өтімділігін анықтайды.
Дебиторлық борыштар көп мөлшерде болуы өндіріс прцессінің айналымдылығына көп әсерін тигізеді, яғни мұндай жағдай өндірістік тұрып қалуларға әкеп соғады. Сондықтан кәсіпорын тарапынан дебиторлық қарыздардың есебін уақытылы және дұрыс жүргізуі тиіс.
Осыған байланысты таңдалған диплом жұмысының тақырыбы «Дебиторлық қарыздардың есебі, аудиті және талдауы» тақырыбы қазіргі уақытта актуалды табылады. Диплом жұмысы «Керемет» ЖШС-гі мысалында жазылған.
Бұл жұмысты толық түрде ашу барысында келесі міндеттер орындалады:
1. Дебиторлық борыштардың экономикалық мазмұны, жіктемелі және күдікті талаптпар резервтерін қалыптастыру тәртібі;
2. «Керемет» ЖШС-гінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау;
3. «Керемет» ЖШС-гінің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру тәртібі;
4. «Керемет» ЖШС-гінің дебиторлық борыштар операциялары бойынша аудиторлық тексерісті ұйымдастыру тәртібі.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық- әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің басты талаптардың бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымның күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнднай ақпаратты бухгалтерлік есеп береді.
Қазіргі кезеңде кәсіпорын өзінің қызмет бабын жүзеге асыру барысында, яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар және т.б. заттар сатып алу, өндіріске жұмсау және өндірістік жұмысшыларына еңбекақы есептеу, жабдықтаушылар және бюджетпен есеп айырысу операциялары пайда болады. Мұндай операциялар дебиторлық және кредиторлық қарыздар туындатады. Олар туралы ақпарат кәсіпорынның өз басшыларымен қоса сыртқы тұтынушыларынада қажет.
Яғни дебитролық қарыздың көлемі, өтелу мерзімі және айналымдылығы, активтер мөлшерінің өтімділігін анықтайды.
Дебиторлық борыштар көп мөлшерде болуы өндіріс прцессінің айналымдылығына көп әсерін тигізеді, яғни мұндай жағдай өндірістік тұрып қалуларға әкеп соғады. Сондықтан кәсіпорын тарапынан дебиторлық қарыздардың есебін уақытылы және дұрыс жүргізуі тиіс.
Осыған байланысты таңдалған диплом жұмысының тақырыбы «Дебиторлық қарыздардың есебі, аудиті және талдауы» тақырыбы қазіргі уақытта актуалды табылады. Диплом жұмысы «Керемет» ЖШС-гі мысалында жазылған.
Бұл жұмысты толық түрде ашу барысында келесі міндеттер орындалады:
1. Дебиторлық борыштардың экономикалық мазмұны, жіктемелі және күдікті талаптпар резервтерін қалыптастыру тәртібі;
2. «Керемет» ЖШС-гінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау;
3. «Керемет» ЖШС-гінің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру тәртібі;
4. «Керемет» ЖШС-гінің дебиторлық борыштар операциялары бойынша аудиторлық тексерісті ұйымдастыру тәртібі.
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы»2002 жылғы 24 масымдағы Қазақстан Республикасының №309 Заңы. Алматы 2009 – 280 б.
2. Қазақстан Республикасы перзидентінің 23.12.1995 жылғы №2732 Заң күші бар жарлығы (толықтырулар мен түзетулермен) Алматы 2009 – 320 б.
3. 28№04№1997 жылғы Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы Заң «Төлемақы мен ақшаларды аудару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (толықтырулар мен түзетулермен) Алматы 2009 – 265 б.
4. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа да төлемдер жөнінде. 23.12.1995 жылғы №2732 Заң күші бар жарлығы (толықтырулар мен түзетулермен 25.04.2004). Алматы 2009 – 320 б.
5. Бухгалтерлік есеп аудиті жетілдірудің 2006-2007 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. Алматы 2008 – 345 б.
6. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарты. Қазақстан аудит. Алматы, қаржы –қаражат 2006-2007. Алматы 2008 – 310 б.
7. Данилевский Ю.А. Общий аудит в вопросах и ответах. - Бухгалтерский учет, 2007 – 369 с.
8. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов. -Алматы: БИКО, 2008. – 348 с.
9. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии (Под редакции Р.М. Рахимбековой). - Алматы: Экономика, 2008 – 410 с.
10. Кутер М.И. Бухгалтерский учет: основы теории. — М.: 2007 – 450 с.
11. Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. - М.: Финансы и статистика, Экспертное бюро, 2007 – 487 с.
12. Кузьминский А.Н. Теория бухгалтерского учета. Киев, 2008 – 517 с.
13. Крятова Л.А., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории. -М.: Маркетинг, 2008 – 574 с.
14. Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н. Бухгалтерский учет в промышленности. — М.: 2007 – 562 с.
15. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.352.
16. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Анализ бухгалтерской отчетности.- М.: ДИС, 2008. –290 с.
17. Шишкин А. К., Микруков В. А., Дышкант И. Д. Учет, анализ, аудит на предприятии: Учебное пособие для вузов. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 2008. – с.291.
18. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учёт на предприятии. - Алматы: Центраудит - Казахстан, 2007. - с.395.
19. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2003. - с.243.
20. Кодекс РК О налогах и других обязательных платежах в бюджет: Налоговый кодекс (12 июня 2001 г. № 209-I с изменениями, внесенными Законами РК от 21.03.02 г. № 310-II; от 21.03.02 г. № 312-II). – Алматы: Баспа, 2007. – с.280.
21. Глушков И. Е. Аудит на современном предприятии. – М.: Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 2007. – с.194.
22. Дюсембаев К. Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчётности. – Алматы: Каржы каражат, 2008. – с.382.
23. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., ЮНИТИ, 2008. – с.307.
24. Лашун Л.Г. Учётная политика предприятия // Бюллетень бухгалтера, 2008, № 45. – с.44.
25. Шокаманов Ю. Статистический учёт малых предприятий в 2008 году.// Бюллетень бухгалтера, 2008, №13. – с.44.
26. Карлик А.Е., Горбашко Е.А., Жанабилов М.С. Управление экономикой предприятия..- Алматы: Экономика, 2007. – с.483.
27. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. и др. Основы предпринимательства. – Алматы: Экономика, 2007. – с.201.
28. Танкибаева Д.М. Секреты развития малого бизнеса в Казахстане. // Финансы Казахстана, 2007, № 9-10. – с.218.
29. Финансовая отчётность: назначение и контроль достоверности / Под ред. Э.О. Нурсеитова.- Алматы: ИД «БИКО», 2007. – с.42.
30. Ковалев В.В., Петров В.В, Как читать баланс. – М.: Финансы и статистика, 2008. – с.26.
31. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.357.
32. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2007. - с.528.
33. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйственных субъектов. / Под ред. Н.К. Мамырова. – Алматы: Экономика, 2007. - с.231.
34. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учёт на предприятии. - Алматы: Центраудит - Казахстан, 2007. - с.399.
35. Гражданский кодекс Республики Казахстан от 1 июля 1999 года № 409-1 ЗРК (Особенная часть) (с изменениями, внесенными Законами РК на 1.01.2008 г.). – с.308.
36. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит. / Гл. ред. Я.В. Соколов. – М.: Финансы и статистика, 2005. – с.423.
37. «Стандарт аудита 5 (КСА 5/МСА 13) палата аудиторов Республики Казахстан» «Аудиторское заключение (отчет) «О проверке финансовой отчетности». Принят на конференции Палаты аудиторов 20.07.1995. – Алматы 2006 – 285с.
38. Андреев В. Д. Практический аудит: Справочное пособие. – М.: Экономика, 2007. – с.329.
39. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства. М.: ЮНИТИ. 2008. – с.325.
40. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйственных субъектов. / Под ред. Н.К. Мамырова. – Алматы: Экономика, 2007. - с.233.
41. Финансовая отчётность: назначение и контроль достоверности / Под ред. Э.О. Нурсеитова.- Алматы: ИД «БИКО», 2006. – с.43.
42. Глушков И. Е. Аудит на современном предприятии. – М.: Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 2007. – с.199.
43. Гришина С.Ф. Как организовать учёт в малом бизнесе по упрощённой системе.// Бюллетень бухгалтера, 2008, № 19. – с.37.
44. Андреев В. Д. Практический аудит: Справочное пособие. – М.: Экономика, 2007. – с.330.
45. Карлик А.Е., Горбашко Е.А., Жанабилов М.С. Управление экономикой предприятия. – Санкт – Петербург.- Алматы: Экономика, 2009. – с.489.
46. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.360.
47. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2007. - с.249.
48. Лашун Л.Г. Учётная политика предприятия // Бюллетень бухгалтера, 2008, № 45. – с.15.
49. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. – М.: Изд-во «Дело и Сервис», 2008. – с.132.
50. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит. / Гл. ред. Я.В. Соколов. – М.: Финансы и статистика, 2005. – с.458.
51. 2009 жылғы «Керемет» ЖШС нің есебі мен аудиті. Алматы 2009 -243 б.
2. Қазақстан Республикасы перзидентінің 23.12.1995 жылғы №2732 Заң күші бар жарлығы (толықтырулар мен түзетулермен) Алматы 2009 – 320 б.
3. 28№04№1997 жылғы Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы Заң «Төлемақы мен ақшаларды аудару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (толықтырулар мен түзетулермен) Алматы 2009 – 265 б.
4. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа да төлемдер жөнінде. 23.12.1995 жылғы №2732 Заң күші бар жарлығы (толықтырулар мен түзетулермен 25.04.2004). Алматы 2009 – 320 б.
5. Бухгалтерлік есеп аудиті жетілдірудің 2006-2007 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. Алматы 2008 – 345 б.
6. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарты. Қазақстан аудит. Алматы, қаржы –қаражат 2006-2007. Алматы 2008 – 310 б.
7. Данилевский Ю.А. Общий аудит в вопросах и ответах. - Бухгалтерский учет, 2007 – 369 с.
8. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов. -Алматы: БИКО, 2008. – 348 с.
9. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии (Под редакции Р.М. Рахимбековой). - Алматы: Экономика, 2008 – 410 с.
10. Кутер М.И. Бухгалтерский учет: основы теории. — М.: 2007 – 450 с.
11. Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. - М.: Финансы и статистика, Экспертное бюро, 2007 – 487 с.
12. Кузьминский А.Н. Теория бухгалтерского учета. Киев, 2008 – 517 с.
13. Крятова Л.А., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории. -М.: Маркетинг, 2008 – 574 с.
14. Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н. Бухгалтерский учет в промышленности. — М.: 2007 – 562 с.
15. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.352.
16. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Анализ бухгалтерской отчетности.- М.: ДИС, 2008. –290 с.
17. Шишкин А. К., Микруков В. А., Дышкант И. Д. Учет, анализ, аудит на предприятии: Учебное пособие для вузов. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 2008. – с.291.
18. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учёт на предприятии. - Алматы: Центраудит - Казахстан, 2007. - с.395.
19. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2003. - с.243.
20. Кодекс РК О налогах и других обязательных платежах в бюджет: Налоговый кодекс (12 июня 2001 г. № 209-I с изменениями, внесенными Законами РК от 21.03.02 г. № 310-II; от 21.03.02 г. № 312-II). – Алматы: Баспа, 2007. – с.280.
21. Глушков И. Е. Аудит на современном предприятии. – М.: Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 2007. – с.194.
22. Дюсембаев К. Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчётности. – Алматы: Каржы каражат, 2008. – с.382.
23. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., ЮНИТИ, 2008. – с.307.
24. Лашун Л.Г. Учётная политика предприятия // Бюллетень бухгалтера, 2008, № 45. – с.44.
25. Шокаманов Ю. Статистический учёт малых предприятий в 2008 году.// Бюллетень бухгалтера, 2008, №13. – с.44.
26. Карлик А.Е., Горбашко Е.А., Жанабилов М.С. Управление экономикой предприятия..- Алматы: Экономика, 2007. – с.483.
27. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. и др. Основы предпринимательства. – Алматы: Экономика, 2007. – с.201.
28. Танкибаева Д.М. Секреты развития малого бизнеса в Казахстане. // Финансы Казахстана, 2007, № 9-10. – с.218.
29. Финансовая отчётность: назначение и контроль достоверности / Под ред. Э.О. Нурсеитова.- Алматы: ИД «БИКО», 2007. – с.42.
30. Ковалев В.В., Петров В.В, Как читать баланс. – М.: Финансы и статистика, 2008. – с.26.
31. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.357.
32. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2007. - с.528.
33. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйственных субъектов. / Под ред. Н.К. Мамырова. – Алматы: Экономика, 2007. - с.231.
34. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учёт на предприятии. - Алматы: Центраудит - Казахстан, 2007. - с.399.
35. Гражданский кодекс Республики Казахстан от 1 июля 1999 года № 409-1 ЗРК (Особенная часть) (с изменениями, внесенными Законами РК на 1.01.2008 г.). – с.308.
36. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит. / Гл. ред. Я.В. Соколов. – М.: Финансы и статистика, 2005. – с.423.
37. «Стандарт аудита 5 (КСА 5/МСА 13) палата аудиторов Республики Казахстан» «Аудиторское заключение (отчет) «О проверке финансовой отчетности». Принят на конференции Палаты аудиторов 20.07.1995. – Алматы 2006 – 285с.
38. Андреев В. Д. Практический аудит: Справочное пособие. – М.: Экономика, 2007. – с.329.
39. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства. М.: ЮНИТИ. 2008. – с.325.
40. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйственных субъектов. / Под ред. Н.К. Мамырова. – Алматы: Экономика, 2007. - с.233.
41. Финансовая отчётность: назначение и контроль достоверности / Под ред. Э.О. Нурсеитова.- Алматы: ИД «БИКО», 2006. – с.43.
42. Глушков И. Е. Аудит на современном предприятии. – М.: Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 2007. – с.199.
43. Гришина С.Ф. Как организовать учёт в малом бизнесе по упрощённой системе.// Бюллетень бухгалтера, 2008, № 19. – с.37.
44. Андреев В. Д. Практический аудит: Справочное пособие. – М.: Экономика, 2007. – с.330.
45. Карлик А.Е., Горбашко Е.А., Жанабилов М.С. Управление экономикой предприятия. – Санкт – Петербург.- Алматы: Экономика, 2009. – с.489.
46. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учёт на предприятии.- Алматы: Центраудит, 2007. – с.360.
47. Попова Л.А, Бухгалтерский учет: финансовый аспект. – Караганда, 2007. - с.249.
48. Лашун Л.Г. Учётная политика предприятия // Бюллетень бухгалтера, 2008, № 45. – с.15.
49. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. – М.: Изд-во «Дело и Сервис», 2008. – с.132.
50. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит. / Гл. ред. Я.В. Соколов. – М.: Финансы и статистика, 2005. – с.458.
51. 2009 жылғы «Керемет» ЖШС нің есебі мен аудиті. Алматы 2009 -243 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... . ... .
Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама ... ... ... ... ... ... 5
Күдікті дебиторлық қарызды басқарудың негіздері ... ... ... ... ... . 7
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... 12
2.1 Керемет ЖШС-тің қаржы-шаруашылық қызметін талдау ... ... ... 12
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті
қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың 16
есебі ... ... ... ... ... ...
2.3 Есепті тұлғалардың, берілген аванстардың және басқада дебиторлық 28
борыштардың 36
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.4 Факторинг және форфейтинг операцияларының есебі ... ... ... ... ... .
45
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ АУДИТІ
(КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ 45
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
3.1 Дебиторлық қарыздардың аудитін жоспарлау және оны тексерудің негізгі
процедуралары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ...
3.2 Дебиторлық қарыздар операциялар есебі бойынша ішкі бақылау 60
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 65
3.3 Керемет ЖШС-нің дебиторлық борыштың құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
КІРІСПЕ
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорын басшылығының
ерекше көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр.
Әсіресе, елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым-
қатынастарының нығаю кезеңінде маңызды болып саналады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, экономикалық- әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға
көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің
басты талаптардың бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика
ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік
қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей
байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымның күрделі экономикалық
тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз
басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнднай ақпаратты
бухгалтерлік есеп береді.
Қазіргі кезеңде кәсіпорын өзінің қызмет бабын жүзеге асыру барысында,
яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар және т.б. заттар сатып алу,
өндіріске жұмсау және өндірістік жұмысшыларына еңбекақы есептеу,
жабдықтаушылар және бюджетпен есеп айырысу операциялары пайда болады.
Мұндай операциялар дебиторлық және кредиторлық қарыздар туындатады. Олар
туралы ақпарат кәсіпорынның өз басшыларымен қоса сыртқы тұтынушыларынада
қажет.
Яғни дебитролық қарыздың көлемі, өтелу мерзімі және айналымдылығы,
активтер мөлшерінің өтімділігін анықтайды.
Дебиторлық борыштар көп мөлшерде болуы өндіріс прцессінің
айналымдылығына көп әсерін тигізеді, яғни мұндай жағдай өндірістік тұрып
қалуларға әкеп соғады. Сондықтан кәсіпорын тарапынан дебиторлық қарыздардың
есебін уақытылы және дұрыс жүргізуі тиіс.
Осыған байланысты таңдалған диплом жұмысының тақырыбы Дебиторлық
қарыздардың есебі, аудиті және талдауы тақырыбы қазіргі уақытта актуалды
табылады. Диплом жұмысы Керемет ЖШС-гі мысалында жазылған.
Бұл жұмысты толық түрде ашу барысында келесі міндеттер орындалады:
1. Дебиторлық борыштардың экономикалық мазмұны, жіктемелі және күдікті
талаптпар резервтерін қалыптастыру тәртібі;
2. Керемет ЖШС-гінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау;
3. Керемет ЖШС-гінің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру тәртібі;
4. Керемет ЖШС-гінің дебиторлық борыштар операциялары бойынша
аудиторлық тексерісті ұйымдастыру тәртібі.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ
1. Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама
Керемет ЖШС-тің қызметі қазіргі заңдылықтармен реттеледі, атап
айтсақ Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, Қазақстан
Республикасының Кеден Кодексі, Еңбек туралы заң, кәсіпорын жарғысы және
құрылтайшы келісім-шарты.
Керемет ЖШС-гі, Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде
тіркеу номері № 2184-1943 - ЖШС-гі болып табылатын заңды тұлға ретінде
09.09.2002 жылы тіркеуден өткен.
ЖШС өзінің қызметінің мақсатына және мүліктің тағайындалымына сәйкес
өз мүлкін иеленеді және пайдаланады, ерекше мүліктерге ие, өзінің жеке
баланысы бар және толық өз беттілік және өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі
өтеу негізінде қызмет етеді.
ЖШС-тің істерін басқару келесілермен қамтамасыз етіледі:
1) Жоғарғы орган – Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы
2) Орындаушы бірегей орган – Директор.
Керемет ЖШС-тің негізгі қызметтеріне келесілер жатады: компьютерлер
мен оргтехникаларды жөндеу, жеткізу және қызмет көрсету, Қазақстан
Республикасының территориясында жүзеге асырылатын меншік көтерме-бөлшек
сауда желісін құруды, коммерциялық сауданы, сауда-сатып алу және делдалдық
қызметті қоса алғандағы барлық аспектілердегі коммерциялық қызмет[1].
Әрбір кәсіпорын және Керемет ЖШС-гі жеке топтардан тұрады,
жиынтығында олар кәсіпорынды қалыптастырады. Топтар немесе бөлімдер тек
қана өз қызметімен байланысты функцияларды атқарады.
Кәсіпорыннның маңызды топтарының немесе бөлімдерінің бірі бухгалтерия
бөлімі яғни кәсіпорын объектілерінің және шаруашылық құралдарының есебін
жүргізеді.
Бухгалтерия Керемет ЖШС-сінің бас бухгалтерінің басшылығымен қызмет
ететін жеке дара бөлігі. Бухгалтерия өз жұмысында ЖШС-нің бұйрығымен
жүргізеді. Бухгалтерия басшысы болып Бас бухгалтер болып табылады.
Бухгалтерия бөлімінің негізгі міндеті болып ЖШС-гі бойынша материалды,
еңбек және қаржы ресурстарын пайдалануды бақылау мақсатында бухгалтерлік
қызметті ұйымдастыруы табылады.
Бухгалтерия төрт штат бірлігінен тұрады, яғни Бас бухгалтер, есеп
бухгалтері, материалды бухгалтер және кассир. Бухгалтерия бөлімі
қызметкерінің арасында міндеттерді бөлу Бас бухгалтер мен лауазымдық
нұсқаулықтарға сәйкес реттеледі.
Бас бухгалтер, бухгалтерлік есепті және есеп беруді және есептің
дұрыс жүргізілуін сонымен есеп беру шынайлылығын әдістемелік басқарады.
Бухгалтерлік, статистикалық есеп және кәсіпорынның есеп беруі
бекітілген әрекет етуші заңдардың тәртібінде жүргізіледі. Кәсіпорындағы
есеп жүйесін реттеуші негізгі құжат болып бухгалтерлік есеп және есеп беру
туралы Заң күші бар Президенттің жарлығы, Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарты және кәсіпорыннның есеп саясаты.
Есеп саясаты бұл ЖШС-нің бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
жүйесін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру заңына, Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарына, шаруашылық субъектілердің Типтік шоттар
жоспарына сәйкес келтіруші, реттеуші құжат болып табылады.
Есеп саясатын құрастыру бойынша бухгалтерлік есеп заңдылықтарында
қарастырылған есеп принциптері сақталған: есептеу, үздіксіз қызмет,
түсініктілік, мәнділік, шынайлылық нейтралдылық, ұқыптылық аяқталымдылық,
салыстырмалылық, кезектілік. Бухгалтерлік есептің журнал- ордері форма
бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық қарыз болып жеке тұлғалардың, ұйымдардың және басқада
дебиторлардың кәсіпорын алдындағы ақшалай нысанындағы міндеттемелері
табылады.
Дебиторлық қарыздар әртүрлі операцияларды жүзеге асыру кезінде, соның
ішінде жүйе өнімді, тауарларды және қызметтерді өткізу кезінде пайда
болады.
Дебиторлық қарыздар алынуға тиісті шоттардың өтелу немесе қарыздардың
өтелу мерзіміне байланысты ағымдағы және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Дебиторлық қарыздар шот- фактура құжатымен расталады[2].
Негізінен дебиторлық қарыздар кәсіпорынның негізгі қызмет нәтижесінде
өткізілген тауарлар және қызметтер бойынша сатып алушылардың міндеттемелер
және басқада қызмет нәтижесінде пайда болған дебиторлық қарыздар соммасы
болып жіктеледі.
Дебиторлық қарыздардың негізігі көзі табыс болып табылады, яғни
өткізілім ақша қаражаттарының келіп түсуімен жүргізіледі.
Өнімді, тауарды (жұмысты және қызметті) өткізуден пайда болған
дебиторлық қарыз басқада ұйымның активтеріне притензиясын көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебіндегі ашып қарайтын негізгі
сұрақтары болып оны анықтау және бағалау, яғни өндіріп алу мүмкіншілігі
табылады. Өндіріп алу мүмкіндігі қарыздың көрінісіне (анықтау) және оның
соммасына (бағалау) әсер етеді.
Талап ету немесе белгіленген мерзім бойынша төленуі тиісті сомма өтелу
мерзіміндегі құн деп аталады. Пайызсыз міндеттемелер бойынша өтелу
мерзіміндегі құн, номиналды құнға тең. Ал процентті міндеттемелер бойынша
өтелу мерзімдегі құн, номиналды құн және есептелген проценттерге тең.
Кредитор көз-қарасы бойынша қарыз міндеттемлерімен бекітілген
талаптар, алынуға тиісті шоттарға қарағанда едәуір нақты, яғни қарыз алушы
қарыз міндеттемесін жазады және өзінің қарызын мойындадыда, көрсетілген
шарттарда өтеуді міндетке алады.
Егерде қарыз міндеттемесі бойынша анықталған дебиторлық қарыз
арбитражды соттың араласуы кезінде нақты аргумент болып табылады. Қарыз
міндеттемесі өте өтімді бола отырып оны қолма-қолды ақша қаражаттарына тез
арада аударуға болады.
Өнімдерді, тауарларды (жұмыстарды және қызметтерді) өткізу кезінде
анықталған шоттар және алынған вексельдер тауарлы міндеттемелер деп
аталады.
Кәсіпорынның дебиторлық борыштар қатарына алынуға тиісті проценттер
бойынша төлемдер персоналдарға және еншілес компанияларына берілген
ссудалар жатқызылады. Егерде өткізілген тауарлар және қызметтер бойынша
ақша қаражаттары толық түрде өтелмесе, сатып алушылар бойынша талаптардың
қалған бөлімі өтемсіз болып табылады. Мұндай жағдай кәсіпорындардың қызмет
бабында жиі кездеседі.
Қазіргі таңда дебиторлық борыштардың бухгалтерлік есебінің жүргізуі
бойынша үмітсіз дебиторлық қарыздар көлемін анықтайтын тәсіл жоқ. Сатып
алушының келісім-шарттағы сомманы өтей алмауы қарыздың толық өтелмейтінін
көрсетпейді. Төлемнің өтелмейтіні көрсететін нақты көрсеткіш қарыз алушының
банкрот болып жариялануы және қарыз алушы ұйымның жойылуы табылады[3].
Егерде дебиторлық қарыздар күдікті болған жағдайда оны жабудың
резервтері кәсіпорынның тарапынан қалыптастырады. Оларды қалыптастырудың
есебі келесі сұрақтарда толығымен ашылып қарастырылған.
1.2 Күдікті дебиторлық борышты басқарудың негіздері
Керемет ЖШС-і жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
бухгалтериясының негізгі мақсаттары-бухгалтерлік есептің біркелкі
жүргізілуін қамтамасыз ету, кәсіпорын жүзеге асыратын шарттармен келісім-
шарттар бойынша қаржылық міндеттемеселерді орындау, салыстырмалы және
шынайы қаржылық есептілікті жасау және оны беру.
Бухгалтер есеп принциптері бойынша кәсіпорының есеп саясатын-ұйымның
бухгалтерлік есепті жүргізу әдістерімен тәсілдерінің жиынтығымен және
алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық
және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады,
сонымен қатар белгіленген нормалардың талаптарына және ұйы қызметінің
ерекшеліктеріне орай ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Есеп саясаты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің нормативті
реттеу жүйесінің ішкі элементі болып табылады.
Есеп саясаты шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің шарттарына
сәйкес оның бухгалтерлік есебін жүргізу және қаржылық есептілігін ұсыну
үшін әрбір стандартта ұсынылған әдісті таңдау негізінде құрылады. Бұл
қаржылық есептілікті дайындау және ұсынуға әсер ететін маңызды әрі
жауапкершілікті талап ететін процедура болып табылады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілік жүйесі
келесідей нормативті-құқықтық актілерге сәйкес ұйымдастырылады:
- ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы 2007 жылы 26-шы
желтоқсандағы Заңымен (толықтырулар мен өзгертулермен бірге);
- Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарымен (ХҚЕС);
- ҚР бухгалтерлік есеп стандарттарымен, бухгалтерлік есеп бойынша ҚР-ң
Ұлттық Комиссиясы бекітілген Қаулысы;
- Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспары;
- Нормативті актілер, әдістік, жоғарыда айтылған құжаттарға және басқада
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру бойынша нормативті актілерге
нұсқаулықтар;
- Ұйымның Есеп саясаты;
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар
есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар,
сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып
есептелінеді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық
қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егер де шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және солармен
байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда күдікті
қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінде жыл соңында жасалған
түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 1290 Күдікті қарыздар
бойынша резервтері пассивтік шоттында көрініс табады.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегерліп
көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар мұндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп танылған қарыздар кезеңдік шығыстарында есептен шығарылады.
Керемет ЖШС-гі, күдікті (күмәнді) қарызды есептеу үшін өзінің
Есептік саясатында қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға
құқылы. Ол тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген
қызметтің пайыздық деңгейінен немесе төлемінің мерзімі бойынша анықталуы
мүмкін. Керемет ЖШС-гі, өзінің жылдық нәтижесінде пайда болған күмәнді
қарыздарын, төленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың
нәтижесін шартты түрде төрт кезеңге бөліп, әрбір кезеңде сатылған өнімнің
көлемін және соларға тиеслі қарыздарын анықтайды. Мысалы, Керемет ЖШС-
гі, бойынша жыл бойында сатылған өнімнің көлемі 112834 мың теңге болды.
Енді осы сатылған өнімді төрт кезеңге бөліп күмәнді қарыздың деңгейі қай
кезеңге көбірек келетіндігін анықтаймыз.
1.1-кесте
Керемет ЖШС-нің күдікті талаптар резервтері
Кезеңдері Сатылған өнімнің Күдікті қарыздың Пайызы, %
көлемі, мың теңгесоммасы, мың
теңге
1 2 3 4=3:2x100%
1-тоқсан 28734 810 2,82
2-тоқсан 35684 1020 2,86
3-тоқсан 38541 1354 3,52
4-тоқсан 19875 58 0,3
Жылдық 122834 3242 2,64
* Керемет ЖШС-нің күдікті талаптар резервтері[4]
Кестеде келтірілген мәліметтердің көрсеткішінен біз күмәнді
қарыздардың резервтері 3242 мың теңге құрағанын көреміз (122834*2,64):100%
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы
дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын
көрсетеді. Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті
шоттарын олардың категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
- төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
- төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күдікті қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Мысалы, Керемет ЖШС-гі, бойынша түгендеу нәтижесінде төленбеген
дебиторлық қарыздың деңгейі 1568 мың теңгеге жеткен. Енді осыларды төлем
мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге болады:
бірінші категория 387 мың теңге;
екінші категория 334 мың теңге;
үшінші категория 349 мың теңге;
төртінші категория 311 мың теңге;
бесінші категория 187 мың теңге;
Енді осы талап етілетін күдікті сомманы анықтаудың кестесін
келтіреміз, оның категориясы боойынша болжамдық пайызы өткен жылдың
тәжірибесінің негізінде анықталады.
Сонымен, топшыланған күдікті қарыз соммасы 298,1 мың теңге құраған.
Күдіктің қарыздың бұл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек
және объективті мәлімет беретін сияқты.
1.2-кесте
Дебиторлық қарыздың төлеу мерзімі
Дебиторлық Соммасы, мың теңгеКүдікті қарыз деп Талап етілетін
қарыздың төлеу саналатын, күдікті соммасы,
мерзімі болжамдық пайызы, мың теңге
%
Төлем мерзімі 387 11 42,5
жетпеген
1-30 күннің 334 8 26,7
аралығындағы
31-60 күннің 349 23 80,2
аралығында
60-90 күннің 311 19 59
аралығында
90 күннен жоғары 187 48 89,7
Жиыны 1568 298,1
* Дебиторлық қарыздың төлеу мерзімі[5]
Егер де күдікті қарыздар бойынша резервтер бірінші рет
қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар
ретінде көрсетіледі, яғни есептік кезеңнің шығыстарын өсіреді.
Демек, күдікті қарыздарды қалыптастырған кезде 7210 дебеттеліп, 1290
шоты кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күдікті қарыздардың
есебінен есептен шығарылса, онда 1290 шотты дебеттеліп, 1211, 1212, 1213,
1220-1240 шоттары кредиттеледі, бірақ бұл жерде, ҚҚС есепке алынбайды, яғни
қарыздың таза соммасы алынады. Ал салық соммасы 3133 шоттың дебетінде және
1211-1213, 1220-1240 шоттарының кредиттінде көрініс табады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен
шығарылған дебиторлық қарызда есептік кезеңде табыс соммасы ретінде
танылады да, ол 1040, 1010 шоттарының дебеті бойынша және 6280 шоттың
кредиті бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС соммасында 1040-1010 шоттарының
дебеті бойынша және 3130 шоттың кредиті бойынша көрініс табады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 178 бабына сәйкес –
талап қою мерзімі 3 жыл мерзімде белгіленген. Аталған мерзім біткен соң,
яғни күдікті қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе, онда олар баланстан тыс
007 шотында көрініс табады. 1290 шоты бойынша аналитикалық есеп әрбір
күдікті талаптар бойынша тізімдемеде жүреді.
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ
МЫСАЛЫНДА)
2.1 Керемет ЖШС-нің қаржы –шаруашылық қызметін талдау
Шаруашылықтың тиімділігін арттыру көбінесе қолданылатын басқару
шешімдерінің негізділігіне, өз уақыттылығына және мақсаттылығына байланысты
болады. Осылардың барлығына талдау кезінде қол жеткізуге болады.
Экономикалық талдау субъективті сипаттағы экономикалық заңдылықтармен
факторлардың, біздің мысалымызда қаржы-шаруашылық қызметтің әсерінен
қалыптасатын экономикалық процестерді зертттеумен байланысты арнайы білім
жүйесін білдіреді.
Бірақ шаруашылық нәтижелерін аналитикалық зерттеу бойынша дұрыс
ұйымдастырылған жұмыс қана оның іс-әрекеттілігін қамтамасыз ете алады,
шаруашылық процесстердің жүргізілу барысында негізді түрде әсер ете алады.
Ақпараттардың әртүрлі көздерін, ең алдымен есеп мәліметтерін
жинақтау және пайдалану арқылы талдау басқару тиімділігіне, қабылданатын
шешімдердің негізделу деңгейін арттыруға ықпал етеді.
Керемет ЖШС сипаттау үшін кәсіпорын қызметіне сандық және сапалық
баға беретін негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштерге талдау жүргізу
керек. Қазіргі кезде кәсіпорын қызметін талдау,басқару шешімін қабылдау
кезінде ерекше орынға ие.
2.4 кестеде, Керемет ЖШС-нің табысы талданған. Қарастырылған
мәліметтердің негізінде келесідей шолу жасауға болады, жалпы табыс мөлшері
яғни өзгеріс өткізілген өнімнің, көлемінің және өзіндік құнының өзгерісіне
байланысты болады.
2.4-кесте
Керемет ЖШС-нің табысын талдау(мың теңге)
Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс %
1. Қызметтерді 376300 408600 108
өткізуден түсетін
табыс
2. Қызметтің 235250 223920 95
өзіндік құны
3. Баланстық табыс141050 184680 130
4 Жалпы өнім 37 45 121
құнындағы табыстың
үлесі %
Керемет ЖШС-нің табысын талдау(мың теңге)[6]
2008 жылы қызмет көрсетуден түскен табыс 2007 жылмен салыстырғанда 8%
өсті. 2008 жыл өзіндік құнының көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 5%-ға
кеміді. Осының барлығы жалпы табыс көлемін 21%-ға артқанын көрсетіп отыр.
Мұндай өзгерістердің себебі болып өндіріс және қызмет көсетудің жаңа
нысандары, яғни өндіріс техникаларын жалға беру сияқты қызмет көлемінің
артуынан болып отыр және өзіндік құн көлемінің кемуі өндірістік
техникаларды жалға берумен, өндіріс көлемінің кемуіне байланысты өндірістік
жұмысшылардың кейбір бөлігін жұмыстан босатуына байланысты[7].
Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорынның экономикалық деңгейін
сипаттайды. Осыған байланысты келесі кестені қарастырамыз.
2.5 кестеде активтердің рентабельділік деңгейінің өсімі таза табыстың
өсімімен байланысты екенін көріп отырмыз. Айналым активтерінің
рентабельділігі негізгі қызметінің көлемінен артып отыр.
2.5-кесте
2007-2008 жж. Керемет ЖШС-нің активтер рентабеллділігі,(мың теңге)
Көрсеткіштері 2007 ж 2008 ж Өзгерісі %
1. Таза табыс 32540 37830 116
2. Активтердің 232943 330400 141
орташа жылдық құны
3. Айналым 139730 261020 186
активтерінің орташа
жылдық құны
4. Активтердің 14 11,4 81
ретабельділігі(%);1:
2
5. Ағымдағы 23 14 60,8
активтердің
рентабельділігі, %
1:3
*2007-2008 жж. Керемет ЖШС-нің активтер рентабеллділігі,(мың
теңге)[8]
Сонымен 2007 жылы активтерге салынған әрбір 100 теңгеге 14 теңге табыс
алынып отырды, ал 2008 жылы 11,4 теңгені құрады. Сонымен 2007 жылы ағымдағы
активтерге салынған әрбір 100 теңгеге, 23 теңге табыс алынып отырды, ал
2008 жылы 14 теңге. Өткізілген өнімнің рентабельділігіне келіп тоқталсақ,
ол бізде 2.6 кестеде көрсетілген.
2007 жылы өнімді өткізуден түскен әрбір 100 теңге, 8,6 теңге таза
табыс әкелді, ал 2007жылы- 9,2 теңгені құрады.
Келесі көрсеткіштер өндірістік шаруашылық қызметтің тиімділігін
бағалауды көрсетеді. Яғни оларға, негізгі қорларды пайдалану тиімділігі,
қор қайтымдылық және қор сыйымдылық көрсеткіштерімен өлшенеді.
Негізгі қорлардың қор қайтымдылығы өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден түскен түсімі көлемінің негізгі қорлардың орташа жылдық қорына
қатынасы ретінде анықталады.
2.6-кесте
Керемет ЖШС-нің өткізілген өнім рентабельділігі (мың теңге)
Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс
%
Таза табыс 32540 37830 116
Қызмет көрсетуден 376300 408600 108
түскен түсім
Rт (%), өткізу 8,6 9,2 106
рентабельділігі
*Керемет ЖШС-нің өткізілген өнім рентабельділігі (мың теңге)[9]
2007 жылы өнімді өткізуден түскен әрбір 100 теңге, 8,6 теңге таза
табыс әкелді, ал 2007жылы- 9,2 теңгені құрады.
Келесі көрсеткіштер өндірістік шаруашылық қызметтің тиімділігін
бағалауды көрсетеді. Яғни оларға, негізгі қорларды пайдалану тиімділігі,
қор қайтымдылық және қор сыйымдылық көрсеткіштерімен өлшенеді.
Негізгі қорлардың қор қайтымдылығы өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден түскен түсімі көлемінің негізгі қорлардың орташа жылдық қорына
қатынасы ретінде анықталады.
Өнімнің қор сыйымдылығы бұл қор қайтарымдылыққа кері шама. Ол өнімді
(жұмысты, қызметті) өткізуден түскен түсімнің бір теңгесіне шаққандағы
негізгі құралдардың құнын сипаттайды.
2007-2008 жылдардағы Керемет ЖШС-нің қор қайтарымдылық және қор
сыйымдылық көрсеткіштерін есептейік
2.7-кесте
Керемет ЖШC-нің негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін талдау (мың
теңге)
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс
%
1 Өткізуден түскен түсім 376300 408600 108
2 Өндірістік негізгі 92740 68980 74
құралдардың жылдық орташа
құны
3 Қор қайтымдылығы, теңге 4,05 5,92 146
(12)
4 Қор сыйымдылығы, теңге 0,24 0,16 70
(21)
Керемет ЖШC-нің негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін талдау (мың
теңге)[10]
Қор қайтарымдылығына тоқталсақ, 2007 жылы құны 1 теңгелік негізгі
құралға 4,05 теңге түсім, ал 2008-5,92 теңге түсімін құрады.
Қор сыйымдылығын мәнін ашсақ. Ол бізде 2007 жылы 100 теңгелік түсім
сомасына 24 теңгелік негізгі құралдар, ал 2008 жылы 16 теңгелік негізгі
құралдар қатысты. Бұл жағдай өндірістік негізгі құралдардың тиімді
пайдалануының төмендеуін сипаттайды.
Экстенсивтік салмақ түсу коэффициенті келесі формула арқылы
анықталады:
Кэ = ТнТк.р (1)
Мұндағы:
Кэ- экстенсивтік салмақ түсу коэффициеенті;
Тн- белгілі кезеңдегі жабдықтың нақты жұмыс істеу уақыты;
Тк.р- белгілі кезеңдегі уақыттың календарлық немесе режимдік құны.
Интенсивтік салмақ түсу коэффициенті келесі формуламен
анықталады:
Ки = ӨнПө (2)
Мұндағы:
Ки- интенсивтік салмақ түсу коэффициенті;
Өн- өнімнің нақты шығындары;
Пө- паспорттағы өнім шығару мүмкіндігі.
Активтердің жекелеген түрлерінің айналым жылдамдығы әртүрлі болады,
яғни ақшаға айналу жылдамдығы. Қаражаттардың айналымда болу ұзақтығына ішкі
және сыртқы сипаттағы факторлар әсер етеді. Сыртқыға серіктестіктің қызмет
көрсету саласын, серіктестік масштабын жатқызуға болады. Сондай-ақ
айналымдылыққа экономикадағы жалпы жағдай әсер етеді. Осылай, елде болып
жатқан инфляциялық процестер, ұйымдардың жабдықтаушылар, сатып алушылар
арасындағы қатынастардың болмауына байланысты қорларды жинақтауға тырысады,
бұл қаражаттардың айналым процесін тежейді.
Қаражаттардың айналымды болу кезеңі серіктестіктің ішкі жағдайына
айтарлықтай деңгейде байланысты екенін, бірінші кезекте, серіктестіктің
активтерін басқару страгиясының тиімділігіне байланысты екенін айта кету
керек.
Серіктестіктің іскерлік белсенділігін көрсететін көрсеткіштердің бірі
– ол негізгі құралдардың қайтарымдылығы. Бұл көрсеткіштер қор
қайтарымдылығын, яғни кезең ішінде серіктестік өндіріс қорларын қаншалықты
тиімді қолданатынын көрсетеді, өнімді өткізуден түскен табысты негізгі
құралдардың қалдық құнының орташа көрсеткішіне бөлу арқылы анықталады[11].
Қор қайтарымдылық коэффициентінің жоғарлауы негізгі құралдардың
үлесінің аз болуына, сондай-ақ жоғары техникалық деңгейіне байланысты болуы
мүмкін. Бірақ жалпы заңдылық – ол коэффициент жоғары болған сайын есептік
кезең ішінде шығын аз болуы. Төмен коэффициент өнімді өткізуден түскен
табыстың деңгейі төмен болуы немесе негізгі құралдардың артық болуын
көрсетеді.
Біздің ойымызша, негізгі құралдардың айналымдылығын негізгі
құралдардың айналымдылық коэффициенті дәлірек көрсетеді. Ол жинақталған
тозу сомасын негізгі құралдардың орташа жылдық құнына бөлу арқылы табылады.
Бұл көрсеткішті активтерді пассивті және активті бөлігіне жеке есептеу
дұрыс болады.
Негізгі құралдардың айналымдылық коэффициентінің жоғарлауы қайта
өндіру процесін түзетуін көрсетеді.
Негізгі құралдардың қор қайтарымдылық коэф.2007ж = 1,27
Негізгі құралдардың қор қайтарымдылық коэф. 2008ж = 1,56
Нақты құн коэффициенті негізі құралдардың активтің қанша бөлігін
алатынын көрсетеді. Ол 0,5-тен кем болмауы керек. Ол негізі құралдардың
қалдық құнын актив валютасына бөлу арқылы табылады.
Нақты құн коэффициенті 2007жылы = 0,75
Нақты құн коэффициенті 2008жылы = 0,77
Келесі коэффициент –ол жарамдылық коэффициенті. Ол негізгі құралдардың
қалдық құнын бастапқы құнына бөлу арқылы табылады және ол 0,5-тен немесе 50
%-тен кем болмауы керек.
Жарамдылық коэффициенті 2007жылы =0,58
Жарамдылық коэффициенті 2008жылы =0,59
Бұл сандар 0,5-тен сәл-пәл асады да негізі құралдардың жартысына
таяуы ескергенін көрсетеді. Осы мәліметтерден көріп отырғанымыздай
Керемет ЖШС-нің алдында негізгі құралдарын жаңарту мәселесі тұр.
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті
қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың есебі
Дебиторлық қарыздардың ең басты және қарастырылып отырған
серіктестікте кеңінен қолданылатын баптарының бірі Сатып алушылар және
тапсырыс берушілермен есеп айырысу болып табылады.
Керемет ЖШС-гі, Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу есебін бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының 1-ші Қысқа мерзімді
активтер бөлімінің 1210-шы Қысқа мерзімді сатып алушылар мен қарыз
берушілердің қарызы және 2-ші Ұзақ мерзімді активтер бөлімінің 2110
Ұзақ мерзімді сатып алушылар мен қарыз берушілердің қарызы бөлімше
шоттарында жүргізеді, яғни оларға келесі синтетиаклық шоттар ашылған:
1) 1211, 2111- Алынуға тиісті қарыздар шоты;
2) 1212, 2112- Алынған вексельдер шоты;
3) 1213, 2113- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқада
қарыздары.
Бұлар активті шоттар болып табылады. Сондықтанда бұл шоттардың
дебитіне борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі.
Алынуға тиісті шоттар сатп алушы тзаңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған
тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз
сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотты тиеліп жіберілген
өнімдер, атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сиапаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде пайда болады[12].
Керемет ЖШС-гі 1211, 2111 Алынуға тиісті қарыздар шотында
жөндетілген өнім(тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер
үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады.
Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі )
дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ
мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып
екіге бөлінеді.
Керемет ЖШС-гі сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылды:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына
төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 Сатылған дайын
өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шоттары дебеттеледі де,
8010 Негізгі өндіріс, 8030 Қосалықы өндіріс және басқа шоттары
кредиттеледі.
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі
құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары
кредиттеледі (2411-2415, 2731-2734, 2710, 1120-1140, 2020-2040).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 1211, 2111- шоттары дебеттеледі де,
6010 Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс және
басқа шоттары кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне 1040 Есеп айырысу шотындағы нақты
ақша, 1050 Кассадағы нақты ақша шоттары дебеттеледі де, 1211,2111
Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (1010, 1040-шоттардың дебеті ,3511 Тауарлы
материалдықзапастар мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 3512
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар (шоттардың
кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын
шегеріп барып төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынрақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 3511 және 3512 шоттарының дебеті және 1211, 2111-
шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуға тиісті шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңында пайда болған оң
айырмасы 1211, 2111 шоттың дебетінде және 6250 кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1211, 2111 шоттың кредитінде көрініс
табады.
Дбиторлық борыштар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғаннаң
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен(скидка) қоса, сатуға қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6031 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 6032 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
1211, 2111 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6020 Сатудан
қайтарылған тауарлары шоты дебеттеліп, 1211, 2111 шоты кредиттеледі.
Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС-да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғында 1211, 2111 –шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді.
1211, 2111- шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде.
Мысалы: Керемет ЖШС-гінің дебиторлық қарыздар есебі бойынша
келесідей операциялар болып өтті:
1. Керемет ЖШС-гі, Технология-М ЖШС-мен келісім-шарт негізінде
мұнай өнеркәсібінің құрылғыларына жөндеу жұмыстарын жүргізді. Осыған
байланысты келесідей бухгалтерлік жазбалар жүргізілді:
- Атқарылған жөндеу жұмыстарының өзіндік құнына
Д-т 7010 К-т 8010 1980 мың теңге,
- Келісім-шарт құнына (шот-фактура сомасына)
Д-т 1211, 2111 Кт 6010 2564 мың теңге,
- Атқарылған жөндеу жұмыстары бойынша ҚҚС- сомасына
Д-т 1211, 2111 К-т 3130 384,6 мың теңге
2. Керемет ЖШС-гі Лим ЖШС-не компьютерді жөндеу жабдығын өткізді:
- Өткізілген негізгі құралдардың баланстық құнына
Д-т 7412 К-т2413 2525 мың теңге,
- Өткізілген құнға
Д-т 1211, 2111 К-т 6210 2954 мың теңге,
- Есеп айырысу шотына қаражаттар келіп түсті
Д-т 1040 К-т1211, 2111 2954 мың теңге,
3. Келісім-шарт негізінде, Мереке ЖШС-гі көрсетілген жөндеу
жұмыстары бойынша төлемдерін уақытында өтелмеуіне байланысты келісім-
шарттағы қызмет бағасына пение есептелді:
Д-т 1211,2111 К-т 6280 21 мың теңге;
1211, 2111 шоттары бойынша айналымдар № 11 Журнал ордерінің есеп
регистрінде жүргізіледі.
1212, 2112 шоттары бойынша алынған вексельдермен қамтамасыз етілген
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі жүргізіледі.
Вексель дегеніміз-оның иесінің белгіленген мерзімі, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндетеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, ол вексель бойынша
төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп
аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады[13].
Әдетте вексельдер пайдалануы барысында бір немесе бірнеше міндетті
орындай алады. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімі белгілі бір уақытқа
ұзартылуы;
- шот-фактураға немесе басқада құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Вексель бойынша операция – бұл кәсіпекерлік қызметтің маңызды
бағыттарының бірі. Осыған байланысты 1997 жыл 28 сәуір айында ҚР вексель
айналымы туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданды. Онда аудармалы
және жай коммерциялық вексельдерді қолдану операцияларының тәртібі толық
ашылған. Бухгалтерлік есепте вексельде сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасы мен немесе
барлық ақшалай төлемдерді ағымдағы (десконтталған) құнымен есептеледі.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сома болып табылады. Ал
вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы
болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз
сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы төленуге
тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жай және аударламалы
деп аталатын екі түрге бөлінеді:
1) Жай вексель;
2) Аудармалы вексель.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкерді (қарызгерді) жзбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, боыршкерлік міндеттемесінің
сомасы, төленетін мерзімімен орны, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек[14].
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аудармалы вексель (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(тассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай
вексельден ерекшелігі аудармалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша соммасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу
туралы жазбаша бұйрығын бара алады.
Вексель – бұл көп қызметті бағалы қағаз, яғни мүліктік қарыз
қатынастарын куәландыратын құқық. Оның негізгі қызметтерінің бірі-
тауарларды сату-сатып алу кезінде есеп айырысу құжаты, жеке дара төлем
құралы және аккредитивті рәсімдеу, есеп айырысу чектер кезінде есеп
айырысуда қолданылады.
Вексель нарығының негізгі міндеті болып қысқа мерзімді ақша
қаражаттарын қайта бөлу, яғни нарық объектісі болып коммерциялық, қаржылық
және қазыналық вексель болып бөлінеді:
Коммерциялық вексель айналымда тауарларды несиеге сату-сатып алу
бойынша мәміле негізінде, яғни сатып алушы, сатып алу кезінде қажетті бос
ақша қаражаттарына ие болмауына байланысты сатушыға басқа төлем құралы
ретінде вексельді ұсынады.
Сонымен тауарлы вексель, вексель берушіге осы вексель арқылы сатып
алынған тауарларды сатудан келіп түсетін соммамен қамтамасыз етілген.
Аталған сатып алынбалы вексельдер вексель айналымының негізін қалайды, яғни
олар тауарларды несиеге сату соммалары және нақты мерзімдерімен шектелген.
Ақшалай нысандағы ссудалы мәмілелер қаржылық вексельдермен
рәсімделеді. Қаржылық вексельдердің ақшалай міндеттемелерін нысандау
кредиторлардың құқығын қорғау мақсатында оның орындалуын, қосымша уақытылы
және нақты қамтамасыз ету тәсілі болып табылады.
Қазыналық вексель мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлкеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізенен дисконтымен бірге номиналынан кішігірім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқада кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылықты құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер
банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк
арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
• Вексельдер эмитенттер бойынша: қазыналық және жекеше;
• Төлем түрі бойынша: жай және аудармалы
• Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген
• Төлеу тәртібі бойынша: мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель
болып бөлінеді.
Вексельдің маңызды деректемесі (реквизиті) болып төлеу мерзімі
саналады. Кәсіпорындармен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап, оны бақылап отыруы қажет.
Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында
жүргізіледі. Бұл шотты сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арасындағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
жайлы ақпараттар жинақталады[15].
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуы тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, ақша
түскен мерзімде (пайызсыз):
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазылуы жазылады.
Вексельдің қарыздық міндеттеме ретіндегі ерекше белгісі болып, ол
шартсыз, сөзсіз міндеттеме, яғни оны біреуді туындататын себептерге
байланыссыз. Сонымен, өзінің айналымдылығына байланысты, ол төлем құралының
қызметтерін орындайды.
Енді сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясын қарастырайық.
2.8-кесте
Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясы
№ Операция мазмұны Сомма, тг Дт Кт
А Б 1 2 3
1 Өткізілген өнім 1000000 1211 6010
бойынша сатып
алушыларға шот
ұсынылды
2 ҚҚС есептеледі 140000 1211 3130
3 Өткізілген өнімнің 885000 7010 1321
өндірістік өзіндік
құны есептен шығарылды
4 Сатып алушының қарызын1140000 1212 1211
қамтамасыз етуші
вексель алынды
5 Вексель бойынша пайыз 120000 1270 6110
есептелді
6 Сатып алушыдан есеп 1140000
айырысу шотына келіп
түсті:
-негізгі қарыз 1140000 1040 1212
соммасы; 1040 1270
сый-ақы соммасы; 120000
7 Есеп айырысу шотынан 140000 3130 1040
ҚҚС соммасы өтелді
* Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясы[16]
Өз кезегінде алынған вексельдер бойынша жіктелім, пайыздық та,
пайыздық емес те болып келеді.
Пайыздық вексель бойынша 1212, 2112 шотында,
1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы
мүмкін.
Пайыздық емес вексель (марапаттау соммасы жеке көрсетілмейтіндіктен,
вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шоты
ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған соммасынан марапаттау соммасы шегірілген
(дисконт).
3 Вексель бойынша марапаттау соммасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады;
2.9-кесте
Пайыздық және пайыссыз вексельдер
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапатау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде
есептелінеді
1270 шоттың дебеті мен 3520 шоттың 1212 шоттың 3-ші субшотының
кредиті бойынша көрсетіледі дебетінде және 3520 кредитінде
көрсетіледі
Содан соң, есепті дебеті мен 6110 шоттың кредитінде көрініс табады
3520 шоттың дебеті мен 6110 шоттың 3520 шоттың дебеті мен 6110 шоттың
кредитінде көрініс табады кредитінде көрініс табады
* Пайыздық және пайыссыз вексельдер[17]
Мысалы, Керемет ЖШС-гі, Инхом Хал ЖШС-гі және Крок-Е ЖШС-гі өз
өнімдерін Жарық ЖШС-не сатқан: 400 мың теңге тауарларды; 1000 мың теңгеге
қызмет көрсеткен; 300 мың теңгеге жұмыстарды атқарған. Аталған
шаруашылықтардың дебиторлық қарыздарын өтеу үшін Болат ААҚ-мы оларға жай
векседьді берген, берілген вексельдің жылдық марапаттау мөлшерлемесі 15 %
құраған, яғни пайыздық вексель болған: Керемет ЖШС-гі, 40күнге, Инхом
Хал ЖШС-гі, 60 күнге, Крок-Е ЖШС-гі, 30 күнге берілген.
2.10-кесте
Енді осы операциялар бойынша шоттар корресподенциясын келтіреміз.
№ Шаруашылық Сомасы, теңге
операцияларының мазмұны
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
1 Тауарлар, жұмыстар, 1400000 7010 8010,1330
қызметтер сатылды:
-нақты өзіндік құнына 1465517 1211 6010
-келісім шарттың құнына 234483 1211 3130
сомасы (14%)
2 Сатылған тауарларға, 1700000 12121 1211
жұмыстарға, қызметтерге
вексель алынды
3 Алынуға тиісті,
марапаттау сомасы
есептелінді: Керемет
ЖШС 6666,67 теңге
(400000х15%40360) Инхом
Хал ЖШС 25000,0 35416,67 1270 3520
теңге(1000000х15%60360)
және Крок-Е ЖШС 3750,00
теңге (300000х15%30360)
Жиыны: 65416,67 теңге
4 Ай сайынғы марапаттау
сомасы табыс сомасы 35416,67 3520 6110
ретінде танылады:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... . ... .
Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама ... ... ... ... ... ... 5
Күдікті дебиторлық қарызды басқарудың негіздері ... ... ... ... ... . 7
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... 12
2.1 Керемет ЖШС-тің қаржы-шаруашылық қызметін талдау ... ... ... 12
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті
қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың 16
есебі ... ... ... ... ... ...
2.3 Есепті тұлғалардың, берілген аванстардың және басқада дебиторлық 28
борыштардың 36
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.4 Факторинг және форфейтинг операцияларының есебі ... ... ... ... ... .
45
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ АУДИТІ
(КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ 45
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
3.1 Дебиторлық қарыздардың аудитін жоспарлау және оны тексерудің негізгі
процедуралары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ...
3.2 Дебиторлық қарыздар операциялар есебі бойынша ішкі бақылау 60
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 65
3.3 Керемет ЖШС-нің дебиторлық борыштың құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
КІРІСПЕ
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорын басшылығының
ерекше көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр.
Әсіресе, елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым-
қатынастарының нығаю кезеңінде маңызды болып саналады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, экономикалық- әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға
көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің
басты талаптардың бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика
ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік
қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей
байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымның күрделі экономикалық
тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз
басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнднай ақпаратты
бухгалтерлік есеп береді.
Қазіргі кезеңде кәсіпорын өзінің қызмет бабын жүзеге асыру барысында,
яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар және т.б. заттар сатып алу,
өндіріске жұмсау және өндірістік жұмысшыларына еңбекақы есептеу,
жабдықтаушылар және бюджетпен есеп айырысу операциялары пайда болады.
Мұндай операциялар дебиторлық және кредиторлық қарыздар туындатады. Олар
туралы ақпарат кәсіпорынның өз басшыларымен қоса сыртқы тұтынушыларынада
қажет.
Яғни дебитролық қарыздың көлемі, өтелу мерзімі және айналымдылығы,
активтер мөлшерінің өтімділігін анықтайды.
Дебиторлық борыштар көп мөлшерде болуы өндіріс прцессінің
айналымдылығына көп әсерін тигізеді, яғни мұндай жағдай өндірістік тұрып
қалуларға әкеп соғады. Сондықтан кәсіпорын тарапынан дебиторлық қарыздардың
есебін уақытылы және дұрыс жүргізуі тиіс.
Осыған байланысты таңдалған диплом жұмысының тақырыбы Дебиторлық
қарыздардың есебі, аудиті және талдауы тақырыбы қазіргі уақытта актуалды
табылады. Диплом жұмысы Керемет ЖШС-гі мысалында жазылған.
Бұл жұмысты толық түрде ашу барысында келесі міндеттер орындалады:
1. Дебиторлық борыштардың экономикалық мазмұны, жіктемелі және күдікті
талаптпар резервтерін қалыптастыру тәртібі;
2. Керемет ЖШС-гінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау;
3. Керемет ЖШС-гінің дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру тәртібі;
4. Керемет ЖШС-гінің дебиторлық борыштар операциялары бойынша
аудиторлық тексерісті ұйымдастыру тәртібі.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ МӘНІ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕЛЕРІ
1. Дебиторлық борыш туралы жалпылама сипаттама
Керемет ЖШС-тің қызметі қазіргі заңдылықтармен реттеледі, атап
айтсақ Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексі, Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, Қазақстан
Республикасының Кеден Кодексі, Еңбек туралы заң, кәсіпорын жарғысы және
құрылтайшы келісім-шарты.
Керемет ЖШС-гі, Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде
тіркеу номері № 2184-1943 - ЖШС-гі болып табылатын заңды тұлға ретінде
09.09.2002 жылы тіркеуден өткен.
ЖШС өзінің қызметінің мақсатына және мүліктің тағайындалымына сәйкес
өз мүлкін иеленеді және пайдаланады, ерекше мүліктерге ие, өзінің жеке
баланысы бар және толық өз беттілік және өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі
өтеу негізінде қызмет етеді.
ЖШС-тің істерін басқару келесілермен қамтамасыз етіледі:
1) Жоғарғы орган – Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы
2) Орындаушы бірегей орган – Директор.
Керемет ЖШС-тің негізгі қызметтеріне келесілер жатады: компьютерлер
мен оргтехникаларды жөндеу, жеткізу және қызмет көрсету, Қазақстан
Республикасының территориясында жүзеге асырылатын меншік көтерме-бөлшек
сауда желісін құруды, коммерциялық сауданы, сауда-сатып алу және делдалдық
қызметті қоса алғандағы барлық аспектілердегі коммерциялық қызмет[1].
Әрбір кәсіпорын және Керемет ЖШС-гі жеке топтардан тұрады,
жиынтығында олар кәсіпорынды қалыптастырады. Топтар немесе бөлімдер тек
қана өз қызметімен байланысты функцияларды атқарады.
Кәсіпорыннның маңызды топтарының немесе бөлімдерінің бірі бухгалтерия
бөлімі яғни кәсіпорын объектілерінің және шаруашылық құралдарының есебін
жүргізеді.
Бухгалтерия Керемет ЖШС-сінің бас бухгалтерінің басшылығымен қызмет
ететін жеке дара бөлігі. Бухгалтерия өз жұмысында ЖШС-нің бұйрығымен
жүргізеді. Бухгалтерия басшысы болып Бас бухгалтер болып табылады.
Бухгалтерия бөлімінің негізгі міндеті болып ЖШС-гі бойынша материалды,
еңбек және қаржы ресурстарын пайдалануды бақылау мақсатында бухгалтерлік
қызметті ұйымдастыруы табылады.
Бухгалтерия төрт штат бірлігінен тұрады, яғни Бас бухгалтер, есеп
бухгалтері, материалды бухгалтер және кассир. Бухгалтерия бөлімі
қызметкерінің арасында міндеттерді бөлу Бас бухгалтер мен лауазымдық
нұсқаулықтарға сәйкес реттеледі.
Бас бухгалтер, бухгалтерлік есепті және есеп беруді және есептің
дұрыс жүргізілуін сонымен есеп беру шынайлылығын әдістемелік басқарады.
Бухгалтерлік, статистикалық есеп және кәсіпорынның есеп беруі
бекітілген әрекет етуші заңдардың тәртібінде жүргізіледі. Кәсіпорындағы
есеп жүйесін реттеуші негізгі құжат болып бухгалтерлік есеп және есеп беру
туралы Заң күші бар Президенттің жарлығы, Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарты және кәсіпорыннның есеп саясаты.
Есеп саясаты бұл ЖШС-нің бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
жүйесін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру заңына, Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарына, шаруашылық субъектілердің Типтік шоттар
жоспарына сәйкес келтіруші, реттеуші құжат болып табылады.
Есеп саясатын құрастыру бойынша бухгалтерлік есеп заңдылықтарында
қарастырылған есеп принциптері сақталған: есептеу, үздіксіз қызмет,
түсініктілік, мәнділік, шынайлылық нейтралдылық, ұқыптылық аяқталымдылық,
салыстырмалылық, кезектілік. Бухгалтерлік есептің журнал- ордері форма
бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық қарыз болып жеке тұлғалардың, ұйымдардың және басқада
дебиторлардың кәсіпорын алдындағы ақшалай нысанындағы міндеттемелері
табылады.
Дебиторлық қарыздар әртүрлі операцияларды жүзеге асыру кезінде, соның
ішінде жүйе өнімді, тауарларды және қызметтерді өткізу кезінде пайда
болады.
Дебиторлық қарыздар алынуға тиісті шоттардың өтелу немесе қарыздардың
өтелу мерзіміне байланысты ағымдағы және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Дебиторлық қарыздар шот- фактура құжатымен расталады[2].
Негізінен дебиторлық қарыздар кәсіпорынның негізгі қызмет нәтижесінде
өткізілген тауарлар және қызметтер бойынша сатып алушылардың міндеттемелер
және басқада қызмет нәтижесінде пайда болған дебиторлық қарыздар соммасы
болып жіктеледі.
Дебиторлық қарыздардың негізігі көзі табыс болып табылады, яғни
өткізілім ақша қаражаттарының келіп түсуімен жүргізіледі.
Өнімді, тауарды (жұмысты және қызметті) өткізуден пайда болған
дебиторлық қарыз басқада ұйымның активтеріне притензиясын көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебіндегі ашып қарайтын негізгі
сұрақтары болып оны анықтау және бағалау, яғни өндіріп алу мүмкіншілігі
табылады. Өндіріп алу мүмкіндігі қарыздың көрінісіне (анықтау) және оның
соммасына (бағалау) әсер етеді.
Талап ету немесе белгіленген мерзім бойынша төленуі тиісті сомма өтелу
мерзіміндегі құн деп аталады. Пайызсыз міндеттемелер бойынша өтелу
мерзіміндегі құн, номиналды құнға тең. Ал процентті міндеттемелер бойынша
өтелу мерзімдегі құн, номиналды құн және есептелген проценттерге тең.
Кредитор көз-қарасы бойынша қарыз міндеттемлерімен бекітілген
талаптар, алынуға тиісті шоттарға қарағанда едәуір нақты, яғни қарыз алушы
қарыз міндеттемесін жазады және өзінің қарызын мойындадыда, көрсетілген
шарттарда өтеуді міндетке алады.
Егерде қарыз міндеттемесі бойынша анықталған дебиторлық қарыз
арбитражды соттың араласуы кезінде нақты аргумент болып табылады. Қарыз
міндеттемесі өте өтімді бола отырып оны қолма-қолды ақша қаражаттарына тез
арада аударуға болады.
Өнімдерді, тауарларды (жұмыстарды және қызметтерді) өткізу кезінде
анықталған шоттар және алынған вексельдер тауарлы міндеттемелер деп
аталады.
Кәсіпорынның дебиторлық борыштар қатарына алынуға тиісті проценттер
бойынша төлемдер персоналдарға және еншілес компанияларына берілген
ссудалар жатқызылады. Егерде өткізілген тауарлар және қызметтер бойынша
ақша қаражаттары толық түрде өтелмесе, сатып алушылар бойынша талаптардың
қалған бөлімі өтемсіз болып табылады. Мұндай жағдай кәсіпорындардың қызмет
бабында жиі кездеседі.
Қазіргі таңда дебиторлық борыштардың бухгалтерлік есебінің жүргізуі
бойынша үмітсіз дебиторлық қарыздар көлемін анықтайтын тәсіл жоқ. Сатып
алушының келісім-шарттағы сомманы өтей алмауы қарыздың толық өтелмейтінін
көрсетпейді. Төлемнің өтелмейтіні көрсететін нақты көрсеткіш қарыз алушының
банкрот болып жариялануы және қарыз алушы ұйымның жойылуы табылады[3].
Егерде дебиторлық қарыздар күдікті болған жағдайда оны жабудың
резервтері кәсіпорынның тарапынан қалыптастырады. Оларды қалыптастырудың
есебі келесі сұрақтарда толығымен ашылып қарастырылған.
1.2 Күдікті дебиторлық борышты басқарудың негіздері
Керемет ЖШС-і жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
бухгалтериясының негізгі мақсаттары-бухгалтерлік есептің біркелкі
жүргізілуін қамтамасыз ету, кәсіпорын жүзеге асыратын шарттармен келісім-
шарттар бойынша қаржылық міндеттемеселерді орындау, салыстырмалы және
шынайы қаржылық есептілікті жасау және оны беру.
Бухгалтер есеп принциптері бойынша кәсіпорының есеп саясатын-ұйымның
бухгалтерлік есепті жүргізу әдістерімен тәсілдерінің жиынтығымен және
алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық
және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады,
сонымен қатар белгіленген нормалардың талаптарына және ұйы қызметінің
ерекшеліктеріне орай ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Есеп саясаты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің нормативті
реттеу жүйесінің ішкі элементі болып табылады.
Есеп саясаты шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің шарттарына
сәйкес оның бухгалтерлік есебін жүргізу және қаржылық есептілігін ұсыну
үшін әрбір стандартта ұсынылған әдісті таңдау негізінде құрылады. Бұл
қаржылық есептілікті дайындау және ұсынуға әсер ететін маңызды әрі
жауапкершілікті талап ететін процедура болып табылады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілік жүйесі
келесідей нормативті-құқықтық актілерге сәйкес ұйымдастырылады:
- ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы 2007 жылы 26-шы
желтоқсандағы Заңымен (толықтырулар мен өзгертулермен бірге);
- Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарымен (ХҚЕС);
- ҚР бухгалтерлік есеп стандарттарымен, бухгалтерлік есеп бойынша ҚР-ң
Ұлттық Комиссиясы бекітілген Қаулысы;
- Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспары;
- Нормативті актілер, әдістік, жоғарыда айтылған құжаттарға және басқада
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру бойынша нормативті актілерге
нұсқаулықтар;
- Ұйымның Есеп саясаты;
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар
есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар,
сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып
есептелінеді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық
қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егер де шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және солармен
байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда күдікті
қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінде жыл соңында жасалған
түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 1290 Күдікті қарыздар
бойынша резервтері пассивтік шоттында көрініс табады.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегерліп
көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар мұндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп танылған қарыздар кезеңдік шығыстарында есептен шығарылады.
Керемет ЖШС-гі, күдікті (күмәнді) қарызды есептеу үшін өзінің
Есептік саясатында қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға
құқылы. Ол тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген
қызметтің пайыздық деңгейінен немесе төлемінің мерзімі бойынша анықталуы
мүмкін. Керемет ЖШС-гі, өзінің жылдық нәтижесінде пайда болған күмәнді
қарыздарын, төленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың
нәтижесін шартты түрде төрт кезеңге бөліп, әрбір кезеңде сатылған өнімнің
көлемін және соларға тиеслі қарыздарын анықтайды. Мысалы, Керемет ЖШС-
гі, бойынша жыл бойында сатылған өнімнің көлемі 112834 мың теңге болды.
Енді осы сатылған өнімді төрт кезеңге бөліп күмәнді қарыздың деңгейі қай
кезеңге көбірек келетіндігін анықтаймыз.
1.1-кесте
Керемет ЖШС-нің күдікті талаптар резервтері
Кезеңдері Сатылған өнімнің Күдікті қарыздың Пайызы, %
көлемі, мың теңгесоммасы, мың
теңге
1 2 3 4=3:2x100%
1-тоқсан 28734 810 2,82
2-тоқсан 35684 1020 2,86
3-тоқсан 38541 1354 3,52
4-тоқсан 19875 58 0,3
Жылдық 122834 3242 2,64
* Керемет ЖШС-нің күдікті талаптар резервтері[4]
Кестеде келтірілген мәліметтердің көрсеткішінен біз күмәнді
қарыздардың резервтері 3242 мың теңге құрағанын көреміз (122834*2,64):100%
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы
дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын
көрсетеді. Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті
шоттарын олардың категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
- төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
- төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;
- төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күдікті қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Мысалы, Керемет ЖШС-гі, бойынша түгендеу нәтижесінде төленбеген
дебиторлық қарыздың деңгейі 1568 мың теңгеге жеткен. Енді осыларды төлем
мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге болады:
бірінші категория 387 мың теңге;
екінші категория 334 мың теңге;
үшінші категория 349 мың теңге;
төртінші категория 311 мың теңге;
бесінші категория 187 мың теңге;
Енді осы талап етілетін күдікті сомманы анықтаудың кестесін
келтіреміз, оның категориясы боойынша болжамдық пайызы өткен жылдың
тәжірибесінің негізінде анықталады.
Сонымен, топшыланған күдікті қарыз соммасы 298,1 мың теңге құраған.
Күдіктің қарыздың бұл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек
және объективті мәлімет беретін сияқты.
1.2-кесте
Дебиторлық қарыздың төлеу мерзімі
Дебиторлық Соммасы, мың теңгеКүдікті қарыз деп Талап етілетін
қарыздың төлеу саналатын, күдікті соммасы,
мерзімі болжамдық пайызы, мың теңге
%
Төлем мерзімі 387 11 42,5
жетпеген
1-30 күннің 334 8 26,7
аралығындағы
31-60 күннің 349 23 80,2
аралығында
60-90 күннің 311 19 59
аралығында
90 күннен жоғары 187 48 89,7
Жиыны 1568 298,1
* Дебиторлық қарыздың төлеу мерзімі[5]
Егер де күдікті қарыздар бойынша резервтер бірінші рет
қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар
ретінде көрсетіледі, яғни есептік кезеңнің шығыстарын өсіреді.
Демек, күдікті қарыздарды қалыптастырған кезде 7210 дебеттеліп, 1290
шоты кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күдікті қарыздардың
есебінен есептен шығарылса, онда 1290 шотты дебеттеліп, 1211, 1212, 1213,
1220-1240 шоттары кредиттеледі, бірақ бұл жерде, ҚҚС есепке алынбайды, яғни
қарыздың таза соммасы алынады. Ал салық соммасы 3133 шоттың дебетінде және
1211-1213, 1220-1240 шоттарының кредиттінде көрініс табады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен
шығарылған дебиторлық қарызда есептік кезеңде табыс соммасы ретінде
танылады да, ол 1040, 1010 шоттарының дебеті бойынша және 6280 шоттың
кредиті бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС соммасында 1040-1010 шоттарының
дебеті бойынша және 3130 шоттың кредиті бойынша көрініс табады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 178 бабына сәйкес –
талап қою мерзімі 3 жыл мерзімде белгіленген. Аталған мерзім біткен соң,
яғни күдікті қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе, онда олар баланстан тыс
007 шотында көрініс табады. 1290 шоты бойынша аналитикалық есеп әрбір
күдікті талаптар бойынша тізімдемеде жүреді.
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (КЕРЕМЕТ ЖШС-НІҢ
МЫСАЛЫНДА)
2.1 Керемет ЖШС-нің қаржы –шаруашылық қызметін талдау
Шаруашылықтың тиімділігін арттыру көбінесе қолданылатын басқару
шешімдерінің негізділігіне, өз уақыттылығына және мақсаттылығына байланысты
болады. Осылардың барлығына талдау кезінде қол жеткізуге болады.
Экономикалық талдау субъективті сипаттағы экономикалық заңдылықтармен
факторлардың, біздің мысалымызда қаржы-шаруашылық қызметтің әсерінен
қалыптасатын экономикалық процестерді зертттеумен байланысты арнайы білім
жүйесін білдіреді.
Бірақ шаруашылық нәтижелерін аналитикалық зерттеу бойынша дұрыс
ұйымдастырылған жұмыс қана оның іс-әрекеттілігін қамтамасыз ете алады,
шаруашылық процесстердің жүргізілу барысында негізді түрде әсер ете алады.
Ақпараттардың әртүрлі көздерін, ең алдымен есеп мәліметтерін
жинақтау және пайдалану арқылы талдау басқару тиімділігіне, қабылданатын
шешімдердің негізделу деңгейін арттыруға ықпал етеді.
Керемет ЖШС сипаттау үшін кәсіпорын қызметіне сандық және сапалық
баға беретін негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштерге талдау жүргізу
керек. Қазіргі кезде кәсіпорын қызметін талдау,басқару шешімін қабылдау
кезінде ерекше орынға ие.
2.4 кестеде, Керемет ЖШС-нің табысы талданған. Қарастырылған
мәліметтердің негізінде келесідей шолу жасауға болады, жалпы табыс мөлшері
яғни өзгеріс өткізілген өнімнің, көлемінің және өзіндік құнының өзгерісіне
байланысты болады.
2.4-кесте
Керемет ЖШС-нің табысын талдау(мың теңге)
Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс %
1. Қызметтерді 376300 408600 108
өткізуден түсетін
табыс
2. Қызметтің 235250 223920 95
өзіндік құны
3. Баланстық табыс141050 184680 130
4 Жалпы өнім 37 45 121
құнындағы табыстың
үлесі %
Керемет ЖШС-нің табысын талдау(мың теңге)[6]
2008 жылы қызмет көрсетуден түскен табыс 2007 жылмен салыстырғанда 8%
өсті. 2008 жыл өзіндік құнының көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 5%-ға
кеміді. Осының барлығы жалпы табыс көлемін 21%-ға артқанын көрсетіп отыр.
Мұндай өзгерістердің себебі болып өндіріс және қызмет көсетудің жаңа
нысандары, яғни өндіріс техникаларын жалға беру сияқты қызмет көлемінің
артуынан болып отыр және өзіндік құн көлемінің кемуі өндірістік
техникаларды жалға берумен, өндіріс көлемінің кемуіне байланысты өндірістік
жұмысшылардың кейбір бөлігін жұмыстан босатуына байланысты[7].
Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорынның экономикалық деңгейін
сипаттайды. Осыған байланысты келесі кестені қарастырамыз.
2.5 кестеде активтердің рентабельділік деңгейінің өсімі таза табыстың
өсімімен байланысты екенін көріп отырмыз. Айналым активтерінің
рентабельділігі негізгі қызметінің көлемінен артып отыр.
2.5-кесте
2007-2008 жж. Керемет ЖШС-нің активтер рентабеллділігі,(мың теңге)
Көрсеткіштері 2007 ж 2008 ж Өзгерісі %
1. Таза табыс 32540 37830 116
2. Активтердің 232943 330400 141
орташа жылдық құны
3. Айналым 139730 261020 186
активтерінің орташа
жылдық құны
4. Активтердің 14 11,4 81
ретабельділігі(%);1:
2
5. Ағымдағы 23 14 60,8
активтердің
рентабельділігі, %
1:3
*2007-2008 жж. Керемет ЖШС-нің активтер рентабеллділігі,(мың
теңге)[8]
Сонымен 2007 жылы активтерге салынған әрбір 100 теңгеге 14 теңге табыс
алынып отырды, ал 2008 жылы 11,4 теңгені құрады. Сонымен 2007 жылы ағымдағы
активтерге салынған әрбір 100 теңгеге, 23 теңге табыс алынып отырды, ал
2008 жылы 14 теңге. Өткізілген өнімнің рентабельділігіне келіп тоқталсақ,
ол бізде 2.6 кестеде көрсетілген.
2007 жылы өнімді өткізуден түскен әрбір 100 теңге, 8,6 теңге таза
табыс әкелді, ал 2007жылы- 9,2 теңгені құрады.
Келесі көрсеткіштер өндірістік шаруашылық қызметтің тиімділігін
бағалауды көрсетеді. Яғни оларға, негізгі қорларды пайдалану тиімділігі,
қор қайтымдылық және қор сыйымдылық көрсеткіштерімен өлшенеді.
Негізгі қорлардың қор қайтымдылығы өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден түскен түсімі көлемінің негізгі қорлардың орташа жылдық қорына
қатынасы ретінде анықталады.
2.6-кесте
Керемет ЖШС-нің өткізілген өнім рентабельділігі (мың теңге)
Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс
%
Таза табыс 32540 37830 116
Қызмет көрсетуден 376300 408600 108
түскен түсім
Rт (%), өткізу 8,6 9,2 106
рентабельділігі
*Керемет ЖШС-нің өткізілген өнім рентабельділігі (мың теңге)[9]
2007 жылы өнімді өткізуден түскен әрбір 100 теңге, 8,6 теңге таза
табыс әкелді, ал 2007жылы- 9,2 теңгені құрады.
Келесі көрсеткіштер өндірістік шаруашылық қызметтің тиімділігін
бағалауды көрсетеді. Яғни оларға, негізгі қорларды пайдалану тиімділігі,
қор қайтымдылық және қор сыйымдылық көрсеткіштерімен өлшенеді.
Негізгі қорлардың қор қайтымдылығы өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден түскен түсімі көлемінің негізгі қорлардың орташа жылдық қорына
қатынасы ретінде анықталады.
Өнімнің қор сыйымдылығы бұл қор қайтарымдылыққа кері шама. Ол өнімді
(жұмысты, қызметті) өткізуден түскен түсімнің бір теңгесіне шаққандағы
негізгі құралдардың құнын сипаттайды.
2007-2008 жылдардағы Керемет ЖШС-нің қор қайтарымдылық және қор
сыйымдылық көрсеткіштерін есептейік
2.7-кесте
Керемет ЖШC-нің негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін талдау (мың
теңге)
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Өзгеріс
%
1 Өткізуден түскен түсім 376300 408600 108
2 Өндірістік негізгі 92740 68980 74
құралдардың жылдық орташа
құны
3 Қор қайтымдылығы, теңге 4,05 5,92 146
(12)
4 Қор сыйымдылығы, теңге 0,24 0,16 70
(21)
Керемет ЖШC-нің негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін талдау (мың
теңге)[10]
Қор қайтарымдылығына тоқталсақ, 2007 жылы құны 1 теңгелік негізгі
құралға 4,05 теңге түсім, ал 2008-5,92 теңге түсімін құрады.
Қор сыйымдылығын мәнін ашсақ. Ол бізде 2007 жылы 100 теңгелік түсім
сомасына 24 теңгелік негізгі құралдар, ал 2008 жылы 16 теңгелік негізгі
құралдар қатысты. Бұл жағдай өндірістік негізгі құралдардың тиімді
пайдалануының төмендеуін сипаттайды.
Экстенсивтік салмақ түсу коэффициенті келесі формула арқылы
анықталады:
Кэ = ТнТк.р (1)
Мұндағы:
Кэ- экстенсивтік салмақ түсу коэффициеенті;
Тн- белгілі кезеңдегі жабдықтың нақты жұмыс істеу уақыты;
Тк.р- белгілі кезеңдегі уақыттың календарлық немесе режимдік құны.
Интенсивтік салмақ түсу коэффициенті келесі формуламен
анықталады:
Ки = ӨнПө (2)
Мұндағы:
Ки- интенсивтік салмақ түсу коэффициенті;
Өн- өнімнің нақты шығындары;
Пө- паспорттағы өнім шығару мүмкіндігі.
Активтердің жекелеген түрлерінің айналым жылдамдығы әртүрлі болады,
яғни ақшаға айналу жылдамдығы. Қаражаттардың айналымда болу ұзақтығына ішкі
және сыртқы сипаттағы факторлар әсер етеді. Сыртқыға серіктестіктің қызмет
көрсету саласын, серіктестік масштабын жатқызуға болады. Сондай-ақ
айналымдылыққа экономикадағы жалпы жағдай әсер етеді. Осылай, елде болып
жатқан инфляциялық процестер, ұйымдардың жабдықтаушылар, сатып алушылар
арасындағы қатынастардың болмауына байланысты қорларды жинақтауға тырысады,
бұл қаражаттардың айналым процесін тежейді.
Қаражаттардың айналымды болу кезеңі серіктестіктің ішкі жағдайына
айтарлықтай деңгейде байланысты екенін, бірінші кезекте, серіктестіктің
активтерін басқару страгиясының тиімділігіне байланысты екенін айта кету
керек.
Серіктестіктің іскерлік белсенділігін көрсететін көрсеткіштердің бірі
– ол негізгі құралдардың қайтарымдылығы. Бұл көрсеткіштер қор
қайтарымдылығын, яғни кезең ішінде серіктестік өндіріс қорларын қаншалықты
тиімді қолданатынын көрсетеді, өнімді өткізуден түскен табысты негізгі
құралдардың қалдық құнының орташа көрсеткішіне бөлу арқылы анықталады[11].
Қор қайтарымдылық коэффициентінің жоғарлауы негізгі құралдардың
үлесінің аз болуына, сондай-ақ жоғары техникалық деңгейіне байланысты болуы
мүмкін. Бірақ жалпы заңдылық – ол коэффициент жоғары болған сайын есептік
кезең ішінде шығын аз болуы. Төмен коэффициент өнімді өткізуден түскен
табыстың деңгейі төмен болуы немесе негізгі құралдардың артық болуын
көрсетеді.
Біздің ойымызша, негізгі құралдардың айналымдылығын негізгі
құралдардың айналымдылық коэффициенті дәлірек көрсетеді. Ол жинақталған
тозу сомасын негізгі құралдардың орташа жылдық құнына бөлу арқылы табылады.
Бұл көрсеткішті активтерді пассивті және активті бөлігіне жеке есептеу
дұрыс болады.
Негізгі құралдардың айналымдылық коэффициентінің жоғарлауы қайта
өндіру процесін түзетуін көрсетеді.
Негізгі құралдардың қор қайтарымдылық коэф.2007ж = 1,27
Негізгі құралдардың қор қайтарымдылық коэф. 2008ж = 1,56
Нақты құн коэффициенті негізі құралдардың активтің қанша бөлігін
алатынын көрсетеді. Ол 0,5-тен кем болмауы керек. Ол негізі құралдардың
қалдық құнын актив валютасына бөлу арқылы табылады.
Нақты құн коэффициенті 2007жылы = 0,75
Нақты құн коэффициенті 2008жылы = 0,77
Келесі коэффициент –ол жарамдылық коэффициенті. Ол негізгі құралдардың
қалдық құнын бастапқы құнына бөлу арқылы табылады және ол 0,5-тен немесе 50
%-тен кем болмауы керек.
Жарамдылық коэффициенті 2007жылы =0,58
Жарамдылық коэффициенті 2008жылы =0,59
Бұл сандар 0,5-тен сәл-пәл асады да негізі құралдардың жартысына
таяуы ескергенін көрсетеді. Осы мәліметтерден көріп отырғанымыздай
Керемет ЖШС-нің алдында негізгі құралдарын жаңарту мәселесі тұр.
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және орнын толтыруға тиісті
қосылған құн салығы бойынша есеп айырысудың есебі
Дебиторлық қарыздардың ең басты және қарастырылып отырған
серіктестікте кеңінен қолданылатын баптарының бірі Сатып алушылар және
тапсырыс берушілермен есеп айырысу болып табылады.
Керемет ЖШС-гі, Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу есебін бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының 1-ші Қысқа мерзімді
активтер бөлімінің 1210-шы Қысқа мерзімді сатып алушылар мен қарыз
берушілердің қарызы және 2-ші Ұзақ мерзімді активтер бөлімінің 2110
Ұзақ мерзімді сатып алушылар мен қарыз берушілердің қарызы бөлімше
шоттарында жүргізеді, яғни оларға келесі синтетиаклық шоттар ашылған:
1) 1211, 2111- Алынуға тиісті қарыздар шоты;
2) 1212, 2112- Алынған вексельдер шоты;
3) 1213, 2113- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқада
қарыздары.
Бұлар активті шоттар болып табылады. Сондықтанда бұл шоттардың
дебитіне борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі.
Алынуға тиісті шоттар сатп алушы тзаңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған
тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз
сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотты тиеліп жіберілген
өнімдер, атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сиапаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде пайда болады[12].
Керемет ЖШС-гі 1211, 2111 Алынуға тиісті қарыздар шотында
жөндетілген өнім(тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер
үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады.
Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі )
дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ
мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып
екіге бөлінеді.
Керемет ЖШС-гі сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылды:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына
төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 Сатылған дайын
өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шоттары дебеттеледі де,
8010 Негізгі өндіріс, 8030 Қосалықы өндіріс және басқа шоттары
кредиттеледі.
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі
құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары
кредиттеледі (2411-2415, 2731-2734, 2710, 1120-1140, 2020-2040).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 1211, 2111- шоттары дебеттеледі де,
6010 Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс және
басқа шоттары кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне 1040 Есеп айырысу шотындағы нақты
ақша, 1050 Кассадағы нақты ақша шоттары дебеттеледі де, 1211,2111
Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (1010, 1040-шоттардың дебеті ,3511 Тауарлы
материалдықзапастар мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 3512
Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар (шоттардың
кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын
шегеріп барып төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынрақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 3511 және 3512 шоттарының дебеті және 1211, 2111-
шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуға тиісті шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңында пайда болған оң
айырмасы 1211, 2111 шоттың дебетінде және 6250 кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1211, 2111 шоттың кредитінде көрініс
табады.
Дбиторлық борыштар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғаннаң
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен(скидка) қоса, сатуға қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6031 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 6032 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
1211, 2111 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6020 Сатудан
қайтарылған тауарлары шоты дебеттеліп, 1211, 2111 шоты кредиттеледі.
Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС-да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғында 1211, 2111 –шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді.
1211, 2111- шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде.
Мысалы: Керемет ЖШС-гінің дебиторлық қарыздар есебі бойынша
келесідей операциялар болып өтті:
1. Керемет ЖШС-гі, Технология-М ЖШС-мен келісім-шарт негізінде
мұнай өнеркәсібінің құрылғыларына жөндеу жұмыстарын жүргізді. Осыған
байланысты келесідей бухгалтерлік жазбалар жүргізілді:
- Атқарылған жөндеу жұмыстарының өзіндік құнына
Д-т 7010 К-т 8010 1980 мың теңге,
- Келісім-шарт құнына (шот-фактура сомасына)
Д-т 1211, 2111 Кт 6010 2564 мың теңге,
- Атқарылған жөндеу жұмыстары бойынша ҚҚС- сомасына
Д-т 1211, 2111 К-т 3130 384,6 мың теңге
2. Керемет ЖШС-гі Лим ЖШС-не компьютерді жөндеу жабдығын өткізді:
- Өткізілген негізгі құралдардың баланстық құнына
Д-т 7412 К-т2413 2525 мың теңге,
- Өткізілген құнға
Д-т 1211, 2111 К-т 6210 2954 мың теңге,
- Есеп айырысу шотына қаражаттар келіп түсті
Д-т 1040 К-т1211, 2111 2954 мың теңге,
3. Келісім-шарт негізінде, Мереке ЖШС-гі көрсетілген жөндеу
жұмыстары бойынша төлемдерін уақытында өтелмеуіне байланысты келісім-
шарттағы қызмет бағасына пение есептелді:
Д-т 1211,2111 К-т 6280 21 мың теңге;
1211, 2111 шоттары бойынша айналымдар № 11 Журнал ордерінің есеп
регистрінде жүргізіледі.
1212, 2112 шоттары бойынша алынған вексельдермен қамтамасыз етілген
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі жүргізіледі.
Вексель дегеніміз-оның иесінің белгіленген мерзімі, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндетеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, ол вексель бойынша
төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп
аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады[13].
Әдетте вексельдер пайдалануы барысында бір немесе бірнеше міндетті
орындай алады. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімі белгілі бір уақытқа
ұзартылуы;
- шот-фактураға немесе басқада құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Вексель бойынша операция – бұл кәсіпекерлік қызметтің маңызды
бағыттарының бірі. Осыған байланысты 1997 жыл 28 сәуір айында ҚР вексель
айналымы туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданды. Онда аудармалы
және жай коммерциялық вексельдерді қолдану операцияларының тәртібі толық
ашылған. Бухгалтерлік есепте вексельде сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасы мен немесе
барлық ақшалай төлемдерді ағымдағы (десконтталған) құнымен есептеледі.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сома болып табылады. Ал
вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы
болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз
сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы төленуге
тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жай және аударламалы
деп аталатын екі түрге бөлінеді:
1) Жай вексель;
2) Аудармалы вексель.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкерді (қарызгерді) жзбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, боыршкерлік міндеттемесінің
сомасы, төленетін мерзімімен орны, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек[14].
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аудармалы вексель (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(тассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай
вексельден ерекшелігі аудармалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша соммасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу
туралы жазбаша бұйрығын бара алады.
Вексель – бұл көп қызметті бағалы қағаз, яғни мүліктік қарыз
қатынастарын куәландыратын құқық. Оның негізгі қызметтерінің бірі-
тауарларды сату-сатып алу кезінде есеп айырысу құжаты, жеке дара төлем
құралы және аккредитивті рәсімдеу, есеп айырысу чектер кезінде есеп
айырысуда қолданылады.
Вексель нарығының негізгі міндеті болып қысқа мерзімді ақша
қаражаттарын қайта бөлу, яғни нарық объектісі болып коммерциялық, қаржылық
және қазыналық вексель болып бөлінеді:
Коммерциялық вексель айналымда тауарларды несиеге сату-сатып алу
бойынша мәміле негізінде, яғни сатып алушы, сатып алу кезінде қажетті бос
ақша қаражаттарына ие болмауына байланысты сатушыға басқа төлем құралы
ретінде вексельді ұсынады.
Сонымен тауарлы вексель, вексель берушіге осы вексель арқылы сатып
алынған тауарларды сатудан келіп түсетін соммамен қамтамасыз етілген.
Аталған сатып алынбалы вексельдер вексель айналымының негізін қалайды, яғни
олар тауарларды несиеге сату соммалары және нақты мерзімдерімен шектелген.
Ақшалай нысандағы ссудалы мәмілелер қаржылық вексельдермен
рәсімделеді. Қаржылық вексельдердің ақшалай міндеттемелерін нысандау
кредиторлардың құқығын қорғау мақсатында оның орындалуын, қосымша уақытылы
және нақты қамтамасыз ету тәсілі болып табылады.
Қазыналық вексель мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлкеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізенен дисконтымен бірге номиналынан кішігірім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқада кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылықты құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер
банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк
арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
• Вексельдер эмитенттер бойынша: қазыналық және жекеше;
• Төлем түрі бойынша: жай және аудармалы
• Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген
• Төлеу тәртібі бойынша: мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель
болып бөлінеді.
Вексельдің маңызды деректемесі (реквизиті) болып төлеу мерзімі
саналады. Кәсіпорындармен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап, оны бақылап отыруы қажет.
Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында
жүргізіледі. Бұл шотты сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арасындағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
жайлы ақпараттар жинақталады[15].
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуы тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, ақша
түскен мерзімде (пайызсыз):
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазылуы жазылады.
Вексельдің қарыздық міндеттеме ретіндегі ерекше белгісі болып, ол
шартсыз, сөзсіз міндеттеме, яғни оны біреуді туындататын себептерге
байланыссыз. Сонымен, өзінің айналымдылығына байланысты, ол төлем құралының
қызметтерін орындайды.
Енді сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясын қарастырайық.
2.8-кесте
Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясы
№ Операция мазмұны Сомма, тг Дт Кт
А Б 1 2 3
1 Өткізілген өнім 1000000 1211 6010
бойынша сатып
алушыларға шот
ұсынылды
2 ҚҚС есептеледі 140000 1211 3130
3 Өткізілген өнімнің 885000 7010 1321
өндірістік өзіндік
құны есептен шығарылды
4 Сатып алушының қарызын1140000 1212 1211
қамтамасыз етуші
вексель алынды
5 Вексель бойынша пайыз 120000 1270 6110
есептелді
6 Сатып алушыдан есеп 1140000
айырысу шотына келіп
түсті:
-негізгі қарыз 1140000 1040 1212
соммасы; 1040 1270
сый-ақы соммасы; 120000
7 Есеп айырысу шотынан 140000 3130 1040
ҚҚС соммасы өтелді
* Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің алынған вексельдері
түріндегі есеп айырысулары бойынша шоттар корреспонденциясы[16]
Өз кезегінде алынған вексельдер бойынша жіктелім, пайыздық та,
пайыздық емес те болып келеді.
Пайыздық вексель бойынша 1212, 2112 шотында,
1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы
мүмкін.
Пайыздық емес вексель (марапаттау соммасы жеке көрсетілмейтіндіктен,
вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шоты
ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған соммасынан марапаттау соммасы шегірілген
(дисконт).
3 Вексель бойынша марапаттау соммасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады;
2.9-кесте
Пайыздық және пайыссыз вексельдер
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапатау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде
есептелінеді
1270 шоттың дебеті мен 3520 шоттың 1212 шоттың 3-ші субшотының
кредиті бойынша көрсетіледі дебетінде және 3520 кредитінде
көрсетіледі
Содан соң, есепті дебеті мен 6110 шоттың кредитінде көрініс табады
3520 шоттың дебеті мен 6110 шоттың 3520 шоттың дебеті мен 6110 шоттың
кредитінде көрініс табады кредитінде көрініс табады
* Пайыздық және пайыссыз вексельдер[17]
Мысалы, Керемет ЖШС-гі, Инхом Хал ЖШС-гі және Крок-Е ЖШС-гі өз
өнімдерін Жарық ЖШС-не сатқан: 400 мың теңге тауарларды; 1000 мың теңгеге
қызмет көрсеткен; 300 мың теңгеге жұмыстарды атқарған. Аталған
шаруашылықтардың дебиторлық қарыздарын өтеу үшін Болат ААҚ-мы оларға жай
векседьді берген, берілген вексельдің жылдық марапаттау мөлшерлемесі 15 %
құраған, яғни пайыздық вексель болған: Керемет ЖШС-гі, 40күнге, Инхом
Хал ЖШС-гі, 60 күнге, Крок-Е ЖШС-гі, 30 күнге берілген.
2.10-кесте
Енді осы операциялар бойынша шоттар корресподенциясын келтіреміз.
№ Шаруашылық Сомасы, теңге
операцияларының мазмұны
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
1 Тауарлар, жұмыстар, 1400000 7010 8010,1330
қызметтер сатылды:
-нақты өзіндік құнына 1465517 1211 6010
-келісім шарттың құнына 234483 1211 3130
сомасы (14%)
2 Сатылған тауарларға, 1700000 12121 1211
жұмыстарға, қызметтерге
вексель алынды
3 Алынуға тиісті,
марапаттау сомасы
есептелінді: Керемет
ЖШС 6666,67 теңге
(400000х15%40360) Инхом
Хал ЖШС 25000,0 35416,67 1270 3520
теңге(1000000х15%60360)
және Крок-Е ЖШС 3750,00
теңге (300000х15%30360)
Жиыны: 65416,67 теңге
4 Ай сайынғы марапаттау
сомасы табыс сомасы 35416,67 3520 6110
ретінде танылады:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz