Жергілікті бюджет жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ..17
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1.Мақтарал ауданы әлеуметтік.экономикалық дамуының 2009.2011 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері және іске асырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3.Ағымдағы модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқаруды модельдеуді жетілдіру
3.1. Мақтарал ауданы бюджетінің 2011.2015 жылдарға арналған болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Бюджет кірісін жоспарлау процесінің әдістері және моделі ... ... ... ... ... ... 66
3.3.Переспиктивалық модельдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды
Қосымша
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ..17
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1.Мақтарал ауданы әлеуметтік.экономикалық дамуының 2009.2011 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері және іске асырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3.Ағымдағы модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқаруды модельдеуді жетілдіру
3.1. Мақтарал ауданы бюджетінің 2011.2015 жылдарға арналған болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Бюджет кірісін жоспарлау процесінің әдістері және моделі ... ... ... ... ... ... 66
3.3.Переспиктивалық модельдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды
Қосымша
Бұл дипломдық жұмысымда жергілікті бюджетті басқарудың теориялық, әдістемелік және модельдеудің негіздері қарастырылған [1].
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан-2030” Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға обьективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субьектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібінде қойылып отырғандықтан, оларды шешу жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса, жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймын.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді шешу жолдарын ұсынса, мен өз диплом жұмысымда жергілікті бюджетті қалыптастыру мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субьект ретіндегі жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз етіп алдым. Осы мақсатта Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін басқару мәселесін және оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау негізге алынды.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан-2030” Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға обьективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субьектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібінде қойылып отырғандықтан, оларды шешу жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса, жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймын.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді шешу жолдарын ұсынса, мен өз диплом жұмысымда жергілікті бюджетті қалыптастыру мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субьект ретіндегі жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз етіп алдым. Осы мақсатта Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін басқару мәселесін және оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау негізге алынды.
1) Н.Ә. Назарбаев Болашақтың іргесін бірге қалаймыз! ҚР-ның Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 60 бет.
2) Мемлекеттік бюджет
3) Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. - Алматы: 2003. - 448 бет. 4) Экономикалық теория негіздері. Оқулық.- Алматы, «Санат», 1998.- 479 бет.
К. Нәрібаев - Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының
корреспондент - мүшесі, профессор; М. Есқалиев - профессор; Е. Жатқанбаев - профессор; Е. Байжұмаев - доцент.
5) Бюджетный кодекс Республики Казахстан. — Алматы: Юрист, 2009. — 136 с. 6) Омирбаев С.М. Бюджетная система Республики Казахстан: учебник/ С.М.
Омирбаев. - Астана: ИД "Сарыарқа", 2007. - 488 с.
7) Мақтарал ауданы әлеуметтік - экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштері.
8) Мақтаарал ауданы жөніндегі қысқаша мәліметтер.
9) 2009-2011 жылдарға арналған фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері
және оның іске асыру тетіктері.
10) «Ауданның 2011 - 2015 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық
дамуының болжамы туралы» Мақтарал ауданының экономика және қаржы бөлімінің бастығы Б. Төребековтың баяндамасы.
11) Мақтарал ауданының 2010 жылға арналған аудандық бюджеттің
жобасы туралы анықтама.
12) Андрианов Д. Построение систем учета, анализа и прогнозирования
государственных финансов/ Д.Андрианов, Г.Полушкина, В.Павлов и др.//
Международный журнал «Проблемы теории и практики управления». - 2006. -№2.
13) Мақтарал ауданы бюджетінің 2011-2015 жылдарға арналған даму болжамы.
14) Лабоцкий В.В. Управление знаниями: технологии методы и средства
представления, извлечения и измерения знаний: Учеб. пособие / В.В. Лабоцкий. -
Мн.: БГЭУ, 2006. - 327с.
15) www.google.ru
16) www.minfin. ru
17) Мақтаарал ауданының 2010 жылдың қорытындысы бойынша
әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы (Аудан әкімінің орынбасары
Ә.Әбжановтың 2011 жылғы 28 қаңтардағы аудан әкімдігінің кеңейтілген
мәжілісінде жасаған баяндамасы).
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 60 бет.
2) Мемлекеттік бюджет
3) Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. - Алматы: 2003. - 448 бет. 4) Экономикалық теория негіздері. Оқулық.- Алматы, «Санат», 1998.- 479 бет.
К. Нәрібаев - Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының
корреспондент - мүшесі, профессор; М. Есқалиев - профессор; Е. Жатқанбаев - профессор; Е. Байжұмаев - доцент.
5) Бюджетный кодекс Республики Казахстан. — Алматы: Юрист, 2009. — 136 с. 6) Омирбаев С.М. Бюджетная система Республики Казахстан: учебник/ С.М.
Омирбаев. - Астана: ИД "Сарыарқа", 2007. - 488 с.
7) Мақтарал ауданы әлеуметтік - экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштері.
8) Мақтаарал ауданы жөніндегі қысқаша мәліметтер.
9) 2009-2011 жылдарға арналған фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері
және оның іске асыру тетіктері.
10) «Ауданның 2011 - 2015 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық
дамуының болжамы туралы» Мақтарал ауданының экономика және қаржы бөлімінің бастығы Б. Төребековтың баяндамасы.
11) Мақтарал ауданының 2010 жылға арналған аудандық бюджеттің
жобасы туралы анықтама.
12) Андрианов Д. Построение систем учета, анализа и прогнозирования
государственных финансов/ Д.Андрианов, Г.Полушкина, В.Павлов и др.//
Международный журнал «Проблемы теории и практики управления». - 2006. -№2.
13) Мақтарал ауданы бюджетінің 2011-2015 жылдарға арналған даму болжамы.
14) Лабоцкий В.В. Управление знаниями: технологии методы и средства
представления, извлечения и измерения знаний: Учеб. пособие / В.В. Лабоцкий. -
Мн.: БГЭУ, 2006. - 327с.
15) www.google.ru
16) www.minfin. ru
17) Мақтаарал ауданының 2010 жылдың қорытындысы бойынша
әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы (Аудан әкімінің орынбасары
Ә.Әбжановтың 2011 жылғы 28 қаңтардағы аудан әкімдігінің кеңейтілген
мәжілісінде жасаған баяндамасы).
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ..17
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1.Мақтарал ауданы әлеуметтік-экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға
арналған негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері және іске асырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3.Ағымдағы модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқаруды модельдеуді жетілдіру
3.1. Мақтарал ауданы бюджетінің 2011-2015 жылдарға арналған
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Бюджет кірісін жоспарлау процесінің әдістері және моделі ... ... ... ... ... ... 66
3.3.Переспиктивалық модельдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды
Қосымша
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмысымда жергілікті бюджетті басқарудың теориялық,
әдістемелік және модельдеудің негіздері қарастырылған [1].
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президентінің
“Қазақстан-2030” Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға обьективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субьектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібінде қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймын.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шешу жолдарын ұсынса, мен өз диплом жұмысымда жергілікті бюджетті
қалыптастыру мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субьект
ретіндегі жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік
саясаттың негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін
айқындауды негіз етіп алдым. Осы мақсатта Мақтарал ауданының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін және оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар
жасау негізге алынды.
Диплом жұмыстың негізгі мақсаты - нарықтық экономика жағдайында аймақтың
тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін, Мақтарал ауданының
әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық - әдіснамалық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып,
оның тиімділігін арттыруға бағытталған теориялық қағидаларды және
тәжірибелік ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
• мемлекеттік органдардың шешімдер қабылдау мен оларды орындаудағы
дербестігін арттыруға, сондай-ақ нысаналы көрсеткіштер (индикаторлар)
арқылы олардың ұсынылатын қызметтер мен соңғы нәтижелерге қол жеткізу
жауапкершілігін күшейтуге бағытталған бағдарламалық құжаттарды
әзірлеудің және ұстаудың жаңа тәсілдерін тұжырымдау;
• мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру: мемлекеттің дамуының
мақсаттары - мемлекеттік органдарды дамытудың стратегиялық мақсаттары
нақты міндеттер - индикаторлар - бюджеттік ресурстар;
• бағдарламалық құжаттарды әзірлеу мен іске асыру және мемлекеттік
органдардың бюджет қаражатын пайдалануына байланысты олардың
қызметінің ашықтығын және қоғамның бақылауында болуын қамтамасыз ету
мақсатында бюджеттік үдерісті реформалау [1].
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны.
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының ерекшеліктері
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті
әкімшілік-аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың
бюджеттік жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала,
астана, аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы14.2 сызба.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтык бірліктердің
бюджеттері) - облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар
қалалардан басқасы), аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда)
бюджеттері.
Қаржы жылына арналған, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджеттік кодекс ережелерімен анықталған, бірақ әлдебір ерекшеліктері
бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару деңгейі бойынша өздерінің
өкілеттіктерін іске асыру мақсатта тұрақты кірістік қайнар көздерді бекіту
мен билік құрылымдарының өкілеттіктерін шектеу және бюджетаралық
қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер деңгейлері арасында шығындарды
бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету
мақсатқа басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың белгілі
функциялар орындау құзыреттері анықталып оларға шығындық өкілеттік
бекітіледі. Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, карау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін
барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі,
толықтылығы, нақтылығы және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының
дербестік алуымен және оларға каржы ресурстарын иелену жөніндегі
құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің
бірлігі ел аумағында колданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы
жүйесінің өмір сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді.
Бұл кағидат бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының
бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына
кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының
бюджеттік қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу болып
табылады. Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалык және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық
коддауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтык бюджет
қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі бекіткен
бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа
деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының
бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің бірлігімен
қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай
әлеуметтік экономикалық саясаттар арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасыңдағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның
ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды,
өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет, Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді.
Қазақстанда мемлекеттік каражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың — зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың
жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың, негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы кол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұскалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезендегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын
жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары мен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар бағыттарының
есеп-қисаптарының, негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезендегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі. Жариялылық, елдегі адам
құқының, демократиялық өзгерістерді сақтаудың маңызды шарты болып табылады,
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілерінің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиіс.
Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі. Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары
өзара үйлестірілген және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді
еліміздің Конституциясында және "Бюджет жүйесі туралы", "Жергілікті өкілді
және атқарушы органдар туралы", "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде
қамтып көрсетілген. Төменгі — жергілікті бюджеттердің қалыпты және
тиімді жұмыс істеуінің шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып
табылады [2].
Барлық деңгейлер бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет қаржы саясатының
қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезіңде
билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін
белгілеуі мүмкін. Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға
болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі
нысаңдары мыналар болып табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
- кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу - ағымдағы қаржы
жылының калған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстары үйлесімді төмендету
пайдаланылады. Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын
бюджеттік бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің
жергілікті органдары анықтап, бекітеді.
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір
бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек
қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебіненде қалыптасады. Бірақ, жергілікті
бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының
себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға
мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар
бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат
жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті
бюджеттер бойынша тұрғындардың бір жанына есептейтін көлбеулі бюджеттік
теңестіру әдісі пайдаланады. Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен
аумақтар бойынша қаржылық жәрдем берудің бірыңғай қалыпты есептемелерін
пайдалану арқылы тұрғындардың мемлекеттік қызмет тұтынуын бірыңғай
стандарттық деңгейін қамтамасыз ету тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің
негізгі мақсаты-ол әрбір билік деңгейі бойынша соларға бекітілген
мемлекеттік қызметті толық көрсетуін заңды түрде бекітілген мемлекеттік
қызметті толық көрсетуін заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта
тұрақты болатын кірістік қайнар көздерімен қамтамасыз ету [3].
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен
субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардың толығымен анықтауын қамтамасыз етпеді, әсіресе төмен тұрған
бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық
трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті
деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде
есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы
басқа да өзгерістер енгізілді. Бірақ, оған қарамастан, жергілікті бюджеттер
деңгейі арасында кірістерді бөліс жүйесі, жалпы бюджетаралық реттеу
механизмі әлі де бір-бірімен қабыспайтын және тиянақсыз болуда. Жергілікті
бюджеттерді атқару барысында олардың жиі айқындалуы мен әрбір облыс бойынша
әр түрлі және үйлеспеген кірістер бөлу әдістері пайдалануы орын алады.
Мәселен, әрбір аудан мен қала бойынша жыл сайын тағайындалатын үлестіруге
жататын кірістердің жекелеген түрлері мен олардың нормативтерін немесе
аудан мен қалалар бойынша үлестіруге жататын кірістердің түрлері бірыңғай,
ал бөліс нормативтері әр түрлі. Сонымен қатар, жыл сайын кірістер бөлістің
бірыңғай нормативтері тағайындалса да, оларды төлеушілер әр түрлі немесе
жыл сайын барлық кірістерді аудан мен қалалар бюджеттерінің есебіне қосып,
соңынан бюджеттік алымдарды тағайындау болады. Осы кемшіліктердің әсерін
жоққа шығару мен мемлекеттік шығындардың рационалдауын қамтамасыз ету
мақсатымен Бюджеттік кодексте кірістер мен олардың қажеттілігі арасындағы
теңгерудің әрекеттегі принциптерімен қатар жергілікті бюджеттердің
бюджетаралық қатынастарын реттеу формасы ретінде кірістер бөліс
нормативтері тағайындалған. Олар ортамерзімді фискалдық саясаттың негізінде
анықталады және тиянақты сипатта болады. Бұл бірыңғай бюджеттік жіктеуде
көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функциялар мен
өкілеттікті бөлу нәтижесінде мүмкін болды [4].
Басқаша айтқанда, биліктің бір деңгейі бойынша іске асырылатын
белгілі бір функция және оны қаржыландыруын қамтамасыз ету сол билікке
заңды түрде бекітіледі. Мұндай әдіс облыс пен аудан деңгейінде шығындық
міндеттемелерді басқару деңгейлері бойынша өз еркімен ауыстыруға тыйым
салады, нәтижесінде бюджеттік шығындарды жоспарлауға орайлы шарттар пайда
болады. Осыларға байланысты және шығындық өкілеттікті бөліс жүйелігін
қамтамасыз ету үшін Бюджеттік кодексте келесі ережелер қарастырылған:
• белгілі бір мемлекеттік функциялар орындалуы қарастырылған заңнамалық
актілерде басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың құзыреті
мен оларға бекітілген өкілеттік шығыс айқын анықталады;
• егер де мемлекеттік басқарудың төмен тұрған деңгейлері қосымша
функциялармен жүктелсе, онда заңнамалық актілерде соларды іске асыруға
қажетті қаржылық құралдар беруі қарастырылып бекітіледі;
• жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарының қабылдаған нормативтік актілерінің нәтижесіндегі
шешімдерді іске асыру үшін пайда болған жергілікті бюджеттердің
шығындарын өтеуге заңды түрде тағайындалған құқығы бар.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттік шығысты шектеу
нәтижесінде олардың функционалдық жауапкершіліктері өзгеруіне байланысты
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастар механизмі және сонымен қатар
қаржылық қамтамасыз етулік мұқтаждықтары қайта қаралған. Осыған байланысты
биліктің барлық деңгейлері өздеріне жүктелген өкілеттіктері мен
жауапкершіліктерін толығымен іске асыру үшін олардың әр біреуі бойьшша
салықтық және салықтық емес түсімдер бекіту қарастырылып, бюджетаралық
қатынастарды реттеудің тиісті формалары анықталған. Мысалы, облыс және
аудан деңгейлері бойынша салықтар тізбесі заңды түрде анықталған. Бұл,
әрине, елдің мемлекеттік біртұтас сипатына сәйкес. Бюджеттердің дербестігі
мен салықтардың жоғары жинауын қамтамасыз ету үшін салықтарды дұрыс және
тиімді бөлу ең маңызды болып табылатын. Сондықтан мемлекеттік басқару
деңгейлері бойынша түсімдерді бекіту барысында оларды шектеудің келесі
критерийлары есептеледі:
• түсімдердің тиянақтылығы яғни жергілікті билік деңгейлері бойынша
түсімдері экономиканың өзгерістеріне шамалы тәуелді және тұрақты сипаттағы
салықтар бекітіледі. Мұндай бөліс негізінде орталық басқару деңгейінің
басқа деңгейлерге қарағанда елдегі экономикалық өзгерістерге әсері неғұрлым
жоғары дәрежеде екені олардың сол өзгерістердің қаржылық салдарына жауапты
болу тиістілігіне байланысты;
• экономикалық тиімділік, яғни әрбір билік деңгейі бойынша түсімдердің
көлемі осы билік деңгейінің жұмыс атқару тиімділігіне байланысты салықтар
бекітіледі;
• салықтық база бөлістің біркелкілігі, яғни салықтық базаны жайғастыру
әркелкілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жоғары деңгей бойынша тиісті
салық енгізіледі және салықтық түсімдер орталықтандырылады. Аймақтар
арасында салықтық базаны бөлудің әркелкілігі нәтижесінде сол аймақтардың
бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіруінің қажеттілігін аңғарады, себебі
салықтық ресурстары бар аймақтар тұрғындарының ахуалы басқа аймақтарға
қарағанда біршама тәуір болады;[5]
• әлеуметтік әділеттік, яғни қайта бөліс сипаттағы салықтар бюджет
жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекітіледі;
• салықтық базаның икемділігі, яғни айқын аумақтың байласуы бар салықтық
базадан жиналатын және икемділігі жоғары емес салықтар биліктің төменгі
деңгейлері бойынша бекітіледі;
• салықтық ауыртпалықтың экспорты, яғни биліктің жергілікті деңгейлері
бойынша осы басқарып отырған аумақтың халқы мен кәсіпорындарға ауыртпалығы
жатпайтын және ауыртпаушылық басқа аумақтардың салық төлеушілеріне түсетін
салықтарды бекітуден бас тарту, себебі кері жағдайда бюджеттік қызметтерді
біреулер пайдаланады, ал оларды қаржыландыру басқалардан болады,
нәтижесінде мұндай жағдай бюджеттік шығындардың тиімділік қабілетгілігіне
мүмкіндік бермейді;
бюджеттік алымдар мен шығындардын сәйкестігі, яғни мемлекеттік органдар
көрсететін қызметтерге төлем ретіндегі салықтық және салықтық емес алымдар
қай бюджеттен тиісті қызметтер қаржыландырылды ол сол бюджетке түседі.
Жалпы
айтқанда, бюджетаралық қатынастар реттеу жүйесінің өзін анықтауы
басқарудың әрбір деңгейі бойынша өздік кіріс көздерін заңды түрде бекітуге
байланысты. Мұндай әдістеме арқылы келесілер шешіледі:
• ортамерзімді уақытқа субвенциялар мен алымдар көлемін бекіту арқылы
реттеу формаларына тиянақты сипат беру;
• ортамерзімді уақытқа әрбір аймақ бойынша нормативтер тағайындау арқылы
бөліске жататын салықтар түрлерін анықтау. Бұл арада бюджеттік алымдар
механизмін қолданбау мақсатпен, әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттерді
теңестіру қарастырылады;
• республикалық бюджет кірістерінде атаулы салықтарды орталықтандыруды
іске асыру. Бұл арада бюджетаралық қатынастар жоғары тұрған
бюджеттерден төменгі бюджеттерге берілетін субвенциялар тағайындау
арқылы реттеледі.
Аймақтарға көрсететін қаржылық жәрдемнің нәтижелілігін қамтамасыз ету
мақсатпен бюджетаралық трансферттерді жалпы қажеттілікке беруден арнаулы
және мөлшерлі трансферттер жүйесін қолдану қарастырылып келе-келе іске
асыруда. Бюджетаралық трансферттер берудің жаңа принциптеріне көшудің
негізі болып іске асырылып жатқан мемлекеттік функцияларды басымдылық
дәрежелері бойынша міндетті, негізгі және қосымша функцияларға топтау
табылады. Мұндай құрылыстық негізінде мемлекеттік органдардың барлық
деңгейлерінің күшін міндетті және негізгі функцияларды іске асыруын
шоғырландыру мен соған сәйкес бірінші кезекте бюджеттік қаржыландыруын
қамтамасыз етуге бағытталған. Міндетті функцияларды (мұндай функциялар
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерімен міндетті түрде атқарылады)
қаржыландыру барлық ел бойы бірдей нормалар мен нормативтер негізінде
мемлекеттік бюджеттің ағымдағы шығындар арқылы іске асырылады және көбінесе
секвестірлеуге жатпайды. Негізгі функцияларды қаржыландыру мемлекеттік
бюджеттің ағымдағы бағдарламалары және мемлекеттік мекемелердің материалды-
техникалық базаларын жақсарту мен жаңа құрылысқа бағытталған даму
бағдарламалары арқылы іске асырылады.
Жергілікті деңгейлер бойынша қосымша функциялар бюджеттік бағдарламалар
арқылы қаржыландырылады, егер де ондай функциялар уақытша немесе бір жолғы
сипатта болса. Бұл функцияларды толығымен қаржыландыруын қамтамасыз ету
экономиканың ағымдағы жағдайы мен бюджет көрсеткіштерінің болжамына тәуелді
болады. Жоғарыда айтылған мемлекеттік функциялардың басымдылық топтауына
сәйкес төменгі бюджеттерге жәрдем қаржы беру екі категория арқылы болуы
мүмкін - біріншіден, мемлекеттік басқарудың міндетті функцияларын
қаржыландыруды қамтамасыз етуге арнаулы трансферттер түрінде, екіншіден,
аймақтардың даму бағдарламаларын қаржыландыруды қамтамасыз етуге
инвестициялық трансферттер түрінде.
Бұл арада, төменгі тұрған бюджеттерге трансферттер ең алдымен олардың
ағымдық шығындырын максималды өтеуге беру қарастырылады. Олардың көлемін
есептеу негізінде нормалар мен нормативтер арқылы тағайындалған тиісті
аумақтар тұрғындарына минималды әлеуметтік қызметтер көрсетуді қамтамасыз
ету принципі жатыр. Осыған байланысты және мемлекеттік басқару органдарының
қаржыландыру қажеттілігіне нақты баға беру үшін биліктің облыс және аудан
деңгейлерінің типтік басқару құрылымы тағайындалынған. Ал аймақтардың даму
бағдарламаларын қаржыландыруын қамтамасыз етуге арналған трансферттерді
беру мемлекеттік аймақтық саясатының басымдылықтарын есепке ала іске
асырылады. Осыған байланысты және жергілікті бюджеттердің дербестігін
ұлғайту үшін осы деңгейді қаржыландыру механизмі жетілдірілген.[5]
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару
Қаржы категориясы, анықтама бойынша, өз алдына әр түрлі қоғамдық
(қаржылық) қатынастарды дәлелдейді, ал сол қатынастарға мынадай жалпы
сипаттар тән:
• олар ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді бөледі;
• олар қаржылық ресурстарды қалыптастыруға қатынасады;
• олар бөлістік процесті реттейді және бақылайды;
Осы жалпы сипаттар ерекшелікке байланысты әр түрлі қаржылық
қатынастардан қалыптасатын бірыңғай қаржылық категорияны құрастырады. Бұның
бірі болып табылатын, өзінің ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар қаржылық
қатынастар - ол бюджеттік қатынастар. Ал бюджеттік қатынастар бюджет
жүйесінің негізі болғандықтан, бюджет жүйесін әр түрлі әдістер мен
формаларды пайдаланып басқару қажет.
Бюджет жүйесі өз алды белгілі бір механизм, қаржылық қатынастардың
күрделі кешені және экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы,
сондықтан да бюджетаралық қатынастар саласындағы өзгерістерді оңтайлы түрде
басқару қажеттілігі туады. Мұндай өзгерістер бюджеттердің барлық
деңгейлерінің кірістері мен шығындары көлемдерінде орын алады. Мемлекет әр
түрлі принциптер, әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, бюджетаралық
қатынастар қалыптасу процестеріне әсер етеді. Мұндай әрекеттің нәтижесінде
бюджеттік байланыстар түзетіледі, бюджеттік ағындар бағыттары реттеледі,
қаржылық ресурстар бөліс пропорциялары тағайындалады, бюджеттік құралдарды
іске асыру механизмі мен олардың арнайы тағайындалуы анықталады. Осының
бәрі бюджетаралық қатынастарды басқаруды қамтамасыз етеді.
Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың
қалыптасуы мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты қатынастардың
ұйымдастыруы мен өзара байланыстарын іске асыруының әдіс-тәсілдерін әр
түрлі заңнамалы актілерде бекіту негізінде бюджеттік реттеу механизімін
құрастырады және солар арқылы билік пен басқару органдары өздерінің өкілдік
және атқарушы өкілеттіліктерін орындайды.
Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар жүйесіндегі
құзыреті мен сол қатынастарды реттейтін механизмдері келесі заңнамалық
базаның нормалары анықтайды:
• Қазақстан Республикасының Конституциясының;
• Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің;
• Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде Заңның;
• ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Заңның;
• Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (Салықтық
кодекс) Заңның;
• Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруын бақылау жөнінде
Заңның;
• Жергілікті бюджеттер жөніндегі мәслихаттар шешімдері;
• Бюджеттік процесті реттейтін басқа да нормативті құқықтық
актілерді.
Бюджеттік кодекске сәйкес бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы
мемлекеттік басқару құрылымына кіреді:
• Қазақстан Республикасының Президенті;
• Қазақстан Республикасының Парламенті;
• Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
• Қазақстан Республикасының Үкіметі;
• Экономикалық және бюджеттік жоспарлау жөніндегі Орталық өкілетті
орган;
• Бюджетті атқару жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Ішкі бақылау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Маслихат;
• Жергілікті атқарушы орган.
• Бюджет жүйесін тікелей басқаруын орталық және жергілікті бюджеттік
жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау сияқты өкілетті органдар
арқылы ҚР Үкіметі іске асырады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі елдің әлеуметті-
экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарын, мемлекеттік бюджет
көрсеткіштерінің ортамерзімді уақытқа болжамын жоспарлау мен тиісті қаржы
жылға республикалық бюджеттің жобасын қалыптастыру жөніндегі функцияларды
іске асыратын орталық атқарушы орган.
Қаржы министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және
мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функцияларды іске асыратын
орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері бойынша тиісті
функцияларды іске асыратын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың
өкілетті құрылымдары[6].
Бюджетаралық қатынастар аумағындағы мемлекеттік басқару органдарының
сипаттамасы
Біздің елдің каржыларын басқару бас органдары ретінде Экономика және
бюджеттік жоспарлау мен Қаржы министрліктері тағайындалған. Олар өз іс-
әрекеттерін ҚР Конституциясы мен заңдарына, ҚР Президенті мен Үкіметгің
актілеріне, басқа да нормативті құқықтық актілер мен тиісті министрліктер
жөніндегі Ережелерге сәйкес атқарады. Бұл министрліктердің мемлекеттің
қаржылық басқарудағы рөлі мен мәні олардың орындайтын функцияларының
маңыздылығы мен шешетін мәселелер көлемімен анықталады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі - ол орталық атқарушы
орган. Республиканың әлеуметті-экономикалық даму басымдылықтарын тиімді
іске асыруға себепші болатын мемлекеттік жоспарлау жүйесін құрып дамыту
оның негізгі міндеті. Министрлік жөніндегі Ережемен келесі мақсаттары
анықталған:
• республиканың әлеуметті-экономикалық дамуының негізгі бағыттары мен
стратегиялық басымдылықтарын қалыптастыру;
• халықаралық экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясаты,
мемлекеттің ақша-несиелік саясаты мен әлеуметті-экономикалық даму
басымдылықтары әрекеттерімен байланысты мемлекеттік фискалды, бажшы
және бюджеттік инвестициялық саясатты қалыптастыру;
• экономика секторлары бойынша мемлекеттік активтер басқару саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Бюджеттік қатынастар аумағындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру
мақсатқа сәйкес Министрлік келесі функцияларды атқарады:
• стратегиялық және ортамерзімді экономикалық пен бюджеттік жоспарлау
жүйені жетілдіру;
• бюджеттік процесті методологиялы басқарушылық;
• бюджеттік инвестициялық басымдылық жобалар тізімін қалыптастыру;
• бюджеттік несиелеу, мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі қарыз алу
мен борышты жоспарлау мен талдауын іске асыру;
• республиканың әлеуметті-экономикалық даму жоспарының ортамерзімді
жобасын жасау;
• үкіметтің фискалды саясатының ортамерзімді жобасын жасау;
• тиісті қаржы жылына республикалық бюджет жөніндегі заңның жобасын
жасау, бюджетке өзгерістер мен қосымшалар енгізу;
• тиісті қаржы жылдың республикалық бюджет жөніндегі заңды іске асыру
ретіндегі үкімет қаулысының жобасын жасау;
• төтенше мемлекеттік бюджетті жасау;
• үшжылдық мерзім бойына арналған бюджеттер арасындағы жалпы сипаттағы
ресми трансферттер көлемі жөніндегі заңның жобасын жасау;
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1. Мақтарал ауданы әлеуметтік - экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға
арналған негізгі көрсеткіштері
Жалпы аймақтық өнімнің көлемі 2009 жылы ағымдағы бағамен 36,7 млрд.
теңгені құрады, адам басына шаққанда ЖАӨ мөлшері 131,7 мың теңгені құрады.
ЖАӨ құрылымында өндірістің үлесі – 89,9 %, қызмет – 10,1 %.
2008 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемінде ауданның ЖАӨ
үлесі 68,5 % пайызды құрады. Ал, 2009 жылы бұл көрсеткіш 74,0 % пайызды
құраса, 2010 жылы 77,3 % пайызды құрады, яғни жылдан - жылға ауданда ауыл
шаруашылығы өнімінің артқаны байқалады. Керісінше ауданда өнеркәсіп
өнімінің көлемі жылдан-жылға кемуде 2008 жылы 6,7 млрд. теңгені құраса,
2009 жылы 5,8 млрд. теңгені, 2010 жылы 5,0 млрд. теңгені құрап отыр.
Мұның басты себебі ауданда негізгі өнеркәсіп өнім көлемін мақта
тазалау зауыттары өндіреді. Ауданда соңғы жылдары бірқатар зауыттар әртүрлі
жағдайлармен жұмыстарын тоқтатты. Ал қалған барлық мақта тазалау зауыттары
өздерінің жанынан тек шикізат дайындаумен айналысатын серіктес компаниялар
ашып, негізінен солар шаруалардан қабылдаған шитті мақтаны өңдеумен
айналысуда. Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес зауыттарда өңделіп шыққан
ондай өнімнің құны кәсіпорындардың есебіне алынбайды, нәтижесінде, ауданда
өнеркәсіп өнімдерінің көлемі жасанды түрде кеміп отыр. Аудан өнеркәсібінің
облыстағы үлес салмағы 2,36 % пайызды құрап отыр.
Өнеркәсіптің дамуы
Өнеркәсіп саласындағы басты мақсат - бұл өнеркәсіпті дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз ету, барынша теңделген кешендер құру, сыртқы және
ішкі нарықта бәсекелестікке қабілетті өнім өндіруді қанағаттандыру,
нарықтық экономика жағдайында сатудың жаңа рыногын енгізуге, ұйымдастыру
табысын көбейтуге және халықтың тұрмыс жағдайы мен жұмыспен қамту деңгейін
жоғарылатуға ықпал ету. Мақтарал ауданы негізінен мақта өнімдерін облыста
ең көп өндіретін аудан облыстағы жалпы мақта өнімінің 65,7 % пайызын,
күнбағыс, дәнді жүгері, көкөніс, бақша, жеміс-жидек өнімдерін өндіреді.
2009 жылы аудандағы өнеркәсіп кәсіпорындары статистикалық есеп
бойынша өндірілетін өнеркәсіп өнімінің көлемі 31 кәсіпорын бойынша
жинақталады. Атап айтқанда 8 ірі, 7 орта және 16 кіші кәсіпорындар құрайды.
Осы кәсіпорындар жоспардағы 7 млрд. 328,9 млн. теңгенің орнына 5 млрд. 852
млн. теңгенің өнімдерін өндіріп, орта мерзімдік даму жоспары 79,9 % пайызға
орындалды. Алайда, өнеркәсіп өнім көлемі 2008 жылдың тиісті мерзімімен
салыстырғанда 846,6 млн. теңгеге кеміп кеткен оның ішінде мақта тазалау
зауыттары бойынша 479,0 млн теңгеге азайған. Мұның басты себебі ауданда
негізгі өнеркәсіп өнім көлемін мақта тазалау зауыттары өндіреді. Ауданда
соңғы жылдары бірқатар зауыттар әртүрлі жағдайлармен жұмыстарын тоқтатты.
Ал қалған барлық мақта тазалау зауыттары өздерінің жанынан тек шикізат
дайындаумен айналысатын серіктес компаниялар ашып, негізінен солар
шаруалардан қабылдаған шитті мақтаны өңдеумен айналысуда. Қолданыстағы
заңнамаларға сәйкес зауыттарда өңделіп шыққан ондай өнімнің құны
кәсіпорындардың есебіне алынбайды, нәтижесінде, ауданда өнеркәсіп
өнімдерінің көлемі жасанды түрде кеміп отыр. [7].
Ал, заттай өнімге шағар болсақ, 2008 жылдың тиісті мерзімінің
деңгейімен салыстырғанда мақта талшығы – 8122 тоннаға кем өндірілді, мақта
майы - өз деңгейінде қалды. Нақты көлем индексі өткен 2008 жылдың тиісті
мерзімімен салыстырғанда 95,2 % пайызды құрап отыр.
Ауданда 2010 жылы жалпы өнеркәсіп өнімінің көлемі ағымдағы бағамен
есептегенде 5 млрд. 012,0 млн. теңгені құрады. Ал, 2011 жылы 5 млрд. 815,7
млн. теңгеге, 2012 жылы 6 млрд. 838,7 млн. теңгеге, 2013 жылы 8 млрд. 076,3
млн. теңгеге, 2014 жылы 10 млрд. 130,2 млн. теңгеге, 2015 жылы 13 млрд.
211,6 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды 2010 жылмен
салыстырғанда 116,0 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 227,2 %
пайызға артпақ.
Ауданда көп жылдан бері өндірілген монодақылды өндіруді, егін
айналымын қолға алу мақсатында, мақта дақылдарының егілу көлемі азайтылып
отыр. Оның басты себебі, мақта шикізатының бүгінгі таңға сатылу бағасының
өзіндік құнын ақтамауы, ағын суды көп қажет ететіндігі болып отыр.
Сондықтан ауданда мақта дақылын егуде жер көлемін азайтып, ағын суды көп
қажет етпейтін басқа дақылдарды егу қолға алынуда.
Соңғы 3 жылда өнеркәсіп өнімдері көлеміндегі мақта тазалау
зауыттарының үлес салмағы жылдан жылға бәсеңдеп 2009 жылы 35,3 % пайызға
дейін, ал шағын кәсіпкерлердің үлесі керісінше ұлғайып 64,7 % пайызға
жетті.
Ауданның өңдеуші өнеркәсібінің өнімдерін өндіру бойынша 2009 жылы
3 млрд. 527,5 млн теңгенің өнімдерін өндірсе, 2010 жылы 4 млрд. 021,1 млн.
теңгені құрады. Ал, 2011 жылы 4 млрд. 700,9 млн. теңгеге, 2012 жылы 5 млрд.
581,2 млн. теңгеге, 2013 жылы 6 млрд. 656,7 млн. теңгеге, 2014 жылы 8 млрд.
518,8 млн. теңгеге, 2015 жылы 11 млрд. 376,2 млн. теңгеге, жетеді деп
жоспарлануда. 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда 116,9 % пайызға, 2015
жылды 2011 жылмен салыстырғанда 242,0 % пайызға жеткізу жоспарланған.
Ауданда тамақ өнімдерін өндіру бойынша 2009 жылы 1 млрд. 989,6 млн
теңгенің өнімдерін өндірілсе, 2010 жылы 2 млрд. 166,0 млн. теңгені құрады.
2011 жылы 2 млрд. 378,3 млн. теңгеге, 2012 жылы 2 млрд. 654,2 млн. теңгеге,
2013 жылы 2 млрд. 906,3 млн. теңгеге, 2014 жылы 3 млрд. 656,9 млн. теңгеге,
2015 жылы 5 млрд. 014,5 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды
2010 жылмен салыстырғанда 109,8 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 210,8 % пайызға артыру көзделуде.
I КЕЗЕҢ: Ауданда тамақ өнеркәсібін өркендету үшін 2011 жылы Ақ
алтын-Береке ЖШС сүт қаймақ және сүзбе өнімдерін өндіруді одан әрі
көбейтіп аудан халқына одан тыс жерлерге өз өнімдерін таратпақ. Сонымен
қатар жеке кәсіпкерлер нан, сүт өнімдерін өндіруді арттырмақ.
II КЕЗЕҢ: Қазақстан мақтасы АҚ-ң қолдауымен ауданда Мақта майын
өңдейтін зауыттың жобалау сметалық құны 2833,3 млн. теңге, 2014 жылы
пайдалануға берілмек. Осы зауытта 250 адам жұмыспен қамтылып, бюджетке
120,0 млн. теңге көлемінде салық түспек.
Тігін және тоқыма өнеркәсібі бойынша 2009 жылы 1 млрд. 530.0 млн.
теңгенің өнімдерін өндірсе, 2010 жылы 1 млрд. 844,7 млн. теңгені құрады.
2011 жылы 2 млрд. 311,4 млн. теңгеге, 2012 жылы 2 млрд. 914,7 млн. теңгеге,
2013 жылы 3 млрд. 736,6 млн. теңгеге, 2014 жылы 4 млрд. 846,4 млн. теңгеге,
2015 жылы 6 млрд. 343,9 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды
2010 жылмен салыстырғанда 125,3 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 274,5 % пайызға дейін жеткізілмек.
I КЕЗЕҢ:
Ауданда жеңіл өнеркәсіп саласын дамыту мақсатында іс-шаралар
жүргізілуде, атап айтқанда тоқыма фабрикасының құрылысы жүргізілетін орнын
анықталып, алғы шарттары жасалынуда. Жобаның Мақтарал ауданының қай өңіріне
салынатыны жөнінде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Сонымен бірге 2011-2013
жылдар аралығында Ералиев, Ынтымақ ауылдық округтері мен Атакент кентінде
кіші мини мақта талшығын шығаратын зауыттар іске қосылмақ.
II КЕЗЕҢ:
- Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін облыстың
индустриализация картасына енгізілуіне ұсынылған ірі жоба Республикалық
бюджеттен қаржы бөлінсе шешімін тапқалы отыр. Текстилді тоқыма тоқу
фабрикасының құрылысы жалпы құны 7575,4 млн. теңге, 2015 жылы пайдалануға
беріліп, мұнда 330 адам жұмысқа орналасып, аудан бюджетіне 200,0 млн.
теңгедей қаржы түсірмек. Бұл жобаға тапсырыс беруші Қазақстан мақтасы
акционерлік қоғамы болып отыр.
Құрылыс материалдар өндірісін дамыту
2009 жылы металл емес минералды өнімнің басқа түрлерінің өндірісі
6,2 млн. теңгенің сомасын құраса, 2010 жылы да 6,2 млн. теңгенің сомасын
құрады. 2011 жылы 7,3 млн. теңгеге, 2012 жылы 8,0 млн. теңгеге, 2013 жылы
8,8 млн. теңгеге, 2014 жылы 9,8 млн. теңгеге, 2015 жылы 11,0 млн. теңгеге,
жетеді деп жоспарлануда.
I КЕЗЕҢ: Ауданда өзге металл емес минералдық өнімдерді өндіруде,
қиыршық тастардан блок қыштар құю, аудан халқына тиімді бағалармен сатуда.
Бұл жұмыстарды келешекте көптеп шығару және сапалы етіп өндіріп халықтың
қажеттілігіне асыру жұмыстары жүргізілмек.
II КЕЗЕҢ: Ауданда өзге металл емес минералдық өнімдерді өндіру
өнеркәсібін өркендету үшін қиыршық тастардан блок қыштар сонымен қатар
шлака блок құю жұмыстары жұмыстарын қолға алмақ. Бұл жұмыстарды одан әрі
жандандырып аудан халқына керекті өнімдермен қамтамасыз етпек.
Ағаштың өндірісі және ағаштан бұйымдарды өндіру
Саланың мекемелері 2009 жылы 0,2 млн.теңгеге өнім шығарды, немесе
физикалық көлем индексі 2008 жылмен салыстырғанда 100,0 % құрады. 2010 жылы
0,5 млн. теңгенің сомасын құрады. 2011 жылы 0,61 млн. тегеге, 2012 жылы
0,75 млн. тегеге, 2013 жылы 0,95 млн. тегеге, 2014 жылы 1,25 млн. тегеге,
2015 жылы 1,76 млн. тегеге, жетеді деп жоспарлануда.
2015 жылға қарай өндіріс көлемін 1,76 млн.теңгеге өсіру күтіледі,
немесе 2009 жылмен салыстырғанда өндіріс 8,8 есе өседі деп жоспарлануда.
Нақты салада негізінде ағашты өңдеумен және ағаштан дайындалған
өнімдер өндірісімен айналысатын шағын мекеме-цехтар қызмет көрсетеді
(терезелер, есіктер, олардың рамалары, табалдырықтар, құрылысқа арналған
ағаш құрастырғыштар, столярлық өнімдер және т.б.).
Целлюлозалық-қағаз өнеркәсібі, баспа ісі
Сала мекемелері 2009 жылы стат көрсеткіштерінде көрсетілмеген ал,
2010 жылы 3,3 млн. теңгеге өнім шығарған немесе олардың физикалық көлем
индексі 2008 жылға қатысты 121,3 % құрады. 2011 жылы 3,5 млн. теңгеге, 2012
жылы 3,8 млн. теңгеге, 2013 жылы 4,2 млн. теңгеге, 2014 жылы 4,7 млн.
теңгеге, 2015 жылы 5,3 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2015 жылға
қарай өнім көлемін 5,3 млн. теңгеге өсіру жоспарланып отыр, немесе 2009
жылмен салыстырғанда 5,3 есе өседі деп жоспарлануда.
Нақты салада негізінде баспаханалар баспа қызметін және шағын
мекемелер қағаз өнімдерін шығару бойынша қызмет көрсетеді.
Электр қуатын, табиғи газды бөлу. Ауданда электр қуатымен
қамтамасыз ететін Оңтүстік жарық ЖШС-нің 4 филиалы – Жетісай, Асықата,
Мырзакент және Атакент АЭС-тары жұмыс атқарады. 2009 жылы аудандағы осы АЭС-
тер 311,7 млн. теңгенің электр қуатының төлемдерін жинап, 142,7 млн. квт.
сағат электр қуатын таратты. Ал, 2010 жылы осы АЭС-ның қамтамасыз етуімен
аудан халқына 146,9 млн.квт.сағат электр қуатын жеткізіп, 376,2 млн.
теңгенің жұмысы атқарылды, яғни 2009 жылмен салыстырғанда 120,7 пайызға
орындалды. 2011 жылы 151,6 млн.квт.сағат электр қуатын, 387,3 млн.
теңгенің, 2012 жылы 156,8 млн.квт.сағат электр қуатын, 436,0 млн. теңгенің,
2013 жылы 162,4 млн.квт.сағат электр қуатын, 494,0 млн. теңгенің, 2014 жылы
168,6 млн. квт. сағат электр қуаты, 494,0 млн. теңге, ал 2015 жылы 175,3
млн. квт. сағат электр қуатын таратып, 561,9 млн. теңгеге жеткізіліп
берілмек. 2015 жылды 2010 жылмен салыстырғанда 137,7 пайызға дейін өседі
деп жоспарлануда.
Ауданда 2011 жылдың 1 қаңтарына дейін ИСО – 9001, 90011 мен жұмыс
атқарып жатқан 4 мекеме бар. Олар: Нұрі-Л-Жетысай ЖШС, ОКСИ Сарыағаш
ЖШС, Мақта келісім шарт корпорациясы АҚ мен 2010 жылдың 28 қаңтарында ИСО
9000 сертификатын алған Молдабек – Агро-Құрылыс ЖШС жұмыс атқаруда.
Сонымен бірге 2011 жылдан бастап CT-KZ сапа сертификатын алу үшін Ақ май
ЖШС және СК Маржан ЖШС, 2012 жылы Кетебай ӨК мен Мақта келісім шарт
корпарациясы ЖШС, 2013 жылы Асылхан қонақ үйі, 2014 жылы Контал ЖШС,
2015 жылы Сырдария Университеті және Ғ. Мұратбаев атындағы
Жетісай гуманитарлық колледжі осы сапа менеджментін алу жоспарланған.
Жергілікті мазмұнды дамыту
Қазақстандық мазмұн мәселесіндегі негізгі міндеттерді іске асыру
мақсатымен ұйымдармен және мемлекеттік органдармен тауарларды, жұмыстарды
және көрсетілетін қызметтерді сатып алуда 2009 жылдан бастап қазақстандық
мазмұнды және мемлекеттік тапсырыстарды ұлғайту, ұлттық компаниялармен
байланыстарды және отандық өндірушілерді қолдауды нығайту бойынша кезеңді
жұмыс басталды.
Аудандағы жүйеқұраушы мекеме Нүрі-Л-Жетісай ЖШС болып табылады.
Оның жылдық өнім көлемі 817,0 млн. теңге, оның ішінде тауар шығарудағы
өнім көлемі 15,0 млн. теңге. Нүрі-Л-Жетісай ЖШС яғни аудандағы
жүйеқұраушы мекемеге 2011 жылдан бастап ай сайын қазақстандық мазмұн
көлемін анықтау мақсатында мониторинг жүргізіліп, жоғарыдағы мекемелерге
есеп беріледі. Сонымен қатар Қазақстан мақтасы АҚ жүйеқұраушы мекеме
болып табылады. 2015 жылға қарай жүйе құраушы мекеменің қазақстандық
мазмұндағы үлесі төмендегідей болмақ.
№ Көрсеткіштер мен өлшем 1 кезең 2 кезең
индикаторлардың атауы бірліг2009 2010
і
2011 2012 2013 2014 2015
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Нысаналы индикаторлар
1 Жүйеқұраушы % 53,0 55,0 57,0 58,0 60,0 65,0 68,0
кәсіпорындарының сатып
алатын заттарында
қазақстандық қамту
үлесін жоғарлату,алдыңғы
жылға қатысты
тауарларында (%)
2 Жүйеқұраушы % 94,0 95,0 96,0 97,0 98,0 98,0 98,0
кәсіпорындарының сатып
алынатын заттарында
қазақстандық маңыз
үлесін жоғарлату,
алдыңғы жылға қатысты
жұмыстары мен қызмет
көрсетуінде
(%)
Мемлекеттік органдар бойынша 2010 жылғы тауарлар, жұмыстар мен
көрсетілетін қызмет түрлерін сатып алу көлемі:
Ауданда 2010 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару ... ... ... ... ... ..17
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1.Мақтарал ауданы әлеуметтік-экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға
арналған негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Фискалдық саясаттың мақсаты мен міндеттері және іске асырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3.Ағымдағы модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
III.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқаруды модельдеуді жетілдіру
3.1. Мақтарал ауданы бюджетінің 2011-2015 жылдарға арналған
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Бюджет кірісін жоспарлау процесінің әдістері және моделі ... ... ... ... ... ... 66
3.3.Переспиктивалық модельдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды
Қосымша
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмысымда жергілікті бюджетті басқарудың теориялық,
әдістемелік және модельдеудің негіздері қарастырылған [1].
Диплом жұмысымның өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президентінің
“Қазақстан-2030” Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға обьективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субьектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібінде қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймын.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шешу жолдарын ұсынса, мен өз диплом жұмысымда жергілікті бюджетті
қалыптастыру мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субьект
ретіндегі жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік
саясаттың негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін
айқындауды негіз етіп алдым. Осы мақсатта Мақтарал ауданының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін және оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар
жасау негізге алынды.
Диплом жұмыстың негізгі мақсаты - нарықтық экономика жағдайында аймақтың
тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін, Мақтарал ауданының
әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық - әдіснамалық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып,
оның тиімділігін арттыруға бағытталған теориялық қағидаларды және
тәжірибелік ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
• мемлекеттік органдардың шешімдер қабылдау мен оларды орындаудағы
дербестігін арттыруға, сондай-ақ нысаналы көрсеткіштер (индикаторлар)
арқылы олардың ұсынылатын қызметтер мен соңғы нәтижелерге қол жеткізу
жауапкершілігін күшейтуге бағытталған бағдарламалық құжаттарды
әзірлеудің және ұстаудың жаңа тәсілдерін тұжырымдау;
• мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру: мемлекеттің дамуының
мақсаттары - мемлекеттік органдарды дамытудың стратегиялық мақсаттары
нақты міндеттер - индикаторлар - бюджеттік ресурстар;
• бағдарламалық құжаттарды әзірлеу мен іске асыру және мемлекеттік
органдардың бюджет қаражатын пайдалануына байланысты олардың
қызметінің ашықтығын және қоғамның бақылауында болуын қамтамасыз ету
мақсатында бюджеттік үдерісті реформалау [1].
I.бөлім. Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны.
1.1.Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындар құрылымының ерекшеліктері
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті
әкімшілік-аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың
бюджеттік жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала,
астана, аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының құрылымы
республикалық бюджеттікіндей.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы14.2 сызба.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтык бірліктердің
бюджеттері) - облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар
қалалардан басқасы), аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда)
бюджеттері.
Қаржы жылына арналған, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджеттік кодекс ережелерімен анықталған, бірақ әлдебір ерекшеліктері
бар. Ол ерекшеліктері әрбір мемлекеттік басқару деңгейі бойынша өздерінің
өкілеттіктерін іске асыру мақсатта тұрақты кірістік қайнар көздерді бекіту
мен билік құрылымдарының өкілеттіктерін шектеу және бюджетаралық
қатынастарды жетілдіруге сәйкес бюджеттер деңгейлері арасында шығындарды
бөлумен шарттасады. Шығындық өкілеттікті бөлудің жүйелігін қамтамасыз ету
мақсатқа басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың белгілі
функциялар орындау құзыреттері анықталып оларға шығындық өкілеттік
бекітіледі. Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, карау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін
барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі,
толықтылығы, нақтылығы және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының
дербестік алуымен және оларға каржы ресурстарын иелену жөніндегі
құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің
бірлігі ел аумағында колданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы
жүйесінің өмір сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді.
Бұл кағидат бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының
бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына
кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының
бюджеттік қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу болып
табылады. Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалык және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық
коддауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтык бюджет
қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі бекіткен
бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа
деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы нысанының
бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің бірлігімен
қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай
әлеуметтік экономикалық саясаттар арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасыңдағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның
ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды,
өндірістің даму тенденциясын, жалпы мемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет, Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді.
Қазақстанда мемлекеттік каражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың — зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың
жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың, негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы кол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұскалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезендегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын
жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары мен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар бағыттарының
есеп-қисаптарының, негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезендегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі. Жариялылық, елдегі адам
құқының, демократиялық өзгерістерді сақтаудың маңызды шарты болып табылады,
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілерінің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиіс.
Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі. Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары
өзара үйлестірілген және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді
еліміздің Конституциясында және "Бюджет жүйесі туралы", "Жергілікті өкілді
және атқарушы органдар туралы", "Қазақстан Республикасының жергілікті
мемлекеттік басқару туралы" арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде
қамтып көрсетілген. Төменгі — жергілікті бюджеттердің қалыпты және
тиімді жұмыс істеуінің шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып
табылады [2].
Барлық деңгейлер бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет қаржы саясатының
қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезіңде
билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін
белгілеуі мүмкін. Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға
болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі
нысаңдары мыналар болып табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
- кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу - ағымдағы қаржы
жылының калған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстары үйлесімді төмендету
пайдаланылады. Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын
бюджеттік бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің
жергілікті органдары анықтап, бекітеді.
1.2. Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір
бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек
қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебіненде қалыптасады. Бірақ, жергілікті
бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының
себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға
мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар
бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат
жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті
бюджеттер бойынша тұрғындардың бір жанына есептейтін көлбеулі бюджеттік
теңестіру әдісі пайдаланады. Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен
аумақтар бойынша қаржылық жәрдем берудің бірыңғай қалыпты есептемелерін
пайдалану арқылы тұрғындардың мемлекеттік қызмет тұтынуын бірыңғай
стандарттық деңгейін қамтамасыз ету тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің
негізгі мақсаты-ол әрбір билік деңгейі бойынша соларға бекітілген
мемлекеттік қызметті толық көрсетуін заңды түрде бекітілген мемлекеттік
қызметті толық көрсетуін заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта
тұрақты болатын кірістік қайнар көздерімен қамтамасыз ету [3].
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен
субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардың толығымен анықтауын қамтамасыз етпеді, әсіресе төмен тұрған
бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық
трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті
деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде
есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы
басқа да өзгерістер енгізілді. Бірақ, оған қарамастан, жергілікті бюджеттер
деңгейі арасында кірістерді бөліс жүйесі, жалпы бюджетаралық реттеу
механизмі әлі де бір-бірімен қабыспайтын және тиянақсыз болуда. Жергілікті
бюджеттерді атқару барысында олардың жиі айқындалуы мен әрбір облыс бойынша
әр түрлі және үйлеспеген кірістер бөлу әдістері пайдалануы орын алады.
Мәселен, әрбір аудан мен қала бойынша жыл сайын тағайындалатын үлестіруге
жататын кірістердің жекелеген түрлері мен олардың нормативтерін немесе
аудан мен қалалар бойынша үлестіруге жататын кірістердің түрлері бірыңғай,
ал бөліс нормативтері әр түрлі. Сонымен қатар, жыл сайын кірістер бөлістің
бірыңғай нормативтері тағайындалса да, оларды төлеушілер әр түрлі немесе
жыл сайын барлық кірістерді аудан мен қалалар бюджеттерінің есебіне қосып,
соңынан бюджеттік алымдарды тағайындау болады. Осы кемшіліктердің әсерін
жоққа шығару мен мемлекеттік шығындардың рационалдауын қамтамасыз ету
мақсатымен Бюджеттік кодексте кірістер мен олардың қажеттілігі арасындағы
теңгерудің әрекеттегі принциптерімен қатар жергілікті бюджеттердің
бюджетаралық қатынастарын реттеу формасы ретінде кірістер бөліс
нормативтері тағайындалған. Олар ортамерзімді фискалдық саясаттың негізінде
анықталады және тиянақты сипатта болады. Бұл бірыңғай бюджеттік жіктеуде
көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функциялар мен
өкілеттікті бөлу нәтижесінде мүмкін болды [4].
Басқаша айтқанда, биліктің бір деңгейі бойынша іске асырылатын
белгілі бір функция және оны қаржыландыруын қамтамасыз ету сол билікке
заңды түрде бекітіледі. Мұндай әдіс облыс пен аудан деңгейінде шығындық
міндеттемелерді басқару деңгейлері бойынша өз еркімен ауыстыруға тыйым
салады, нәтижесінде бюджеттік шығындарды жоспарлауға орайлы шарттар пайда
болады. Осыларға байланысты және шығындық өкілеттікті бөліс жүйелігін
қамтамасыз ету үшін Бюджеттік кодексте келесі ережелер қарастырылған:
• белгілі бір мемлекеттік функциялар орындалуы қарастырылған заңнамалық
актілерде басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың құзыреті
мен оларға бекітілген өкілеттік шығыс айқын анықталады;
• егер де мемлекеттік басқарудың төмен тұрған деңгейлері қосымша
функциялармен жүктелсе, онда заңнамалық актілерде соларды іске асыруға
қажетті қаржылық құралдар беруі қарастырылып бекітіледі;
• жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарының қабылдаған нормативтік актілерінің нәтижесіндегі
шешімдерді іске асыру үшін пайда болған жергілікті бюджеттердің
шығындарын өтеуге заңды түрде тағайындалған құқығы бар.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттік шығысты шектеу
нәтижесінде олардың функционалдық жауапкершіліктері өзгеруіне байланысты
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастар механизмі және сонымен қатар
қаржылық қамтамасыз етулік мұқтаждықтары қайта қаралған. Осыған байланысты
биліктің барлық деңгейлері өздеріне жүктелген өкілеттіктері мен
жауапкершіліктерін толығымен іске асыру үшін олардың әр біреуі бойьшша
салықтық және салықтық емес түсімдер бекіту қарастырылып, бюджетаралық
қатынастарды реттеудің тиісті формалары анықталған. Мысалы, облыс және
аудан деңгейлері бойынша салықтар тізбесі заңды түрде анықталған. Бұл,
әрине, елдің мемлекеттік біртұтас сипатына сәйкес. Бюджеттердің дербестігі
мен салықтардың жоғары жинауын қамтамасыз ету үшін салықтарды дұрыс және
тиімді бөлу ең маңызды болып табылатын. Сондықтан мемлекеттік басқару
деңгейлері бойынша түсімдерді бекіту барысында оларды шектеудің келесі
критерийлары есептеледі:
• түсімдердің тиянақтылығы яғни жергілікті билік деңгейлері бойынша
түсімдері экономиканың өзгерістеріне шамалы тәуелді және тұрақты сипаттағы
салықтар бекітіледі. Мұндай бөліс негізінде орталық басқару деңгейінің
басқа деңгейлерге қарағанда елдегі экономикалық өзгерістерге әсері неғұрлым
жоғары дәрежеде екені олардың сол өзгерістердің қаржылық салдарына жауапты
болу тиістілігіне байланысты;
• экономикалық тиімділік, яғни әрбір билік деңгейі бойынша түсімдердің
көлемі осы билік деңгейінің жұмыс атқару тиімділігіне байланысты салықтар
бекітіледі;
• салықтық база бөлістің біркелкілігі, яғни салықтық базаны жайғастыру
әркелкілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жоғары деңгей бойынша тиісті
салық енгізіледі және салықтық түсімдер орталықтандырылады. Аймақтар
арасында салықтық базаны бөлудің әркелкілігі нәтижесінде сол аймақтардың
бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіруінің қажеттілігін аңғарады, себебі
салықтық ресурстары бар аймақтар тұрғындарының ахуалы басқа аймақтарға
қарағанда біршама тәуір болады;[5]
• әлеуметтік әділеттік, яғни қайта бөліс сипаттағы салықтар бюджет
жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекітіледі;
• салықтық базаның икемділігі, яғни айқын аумақтың байласуы бар салықтық
базадан жиналатын және икемділігі жоғары емес салықтар биліктің төменгі
деңгейлері бойынша бекітіледі;
• салықтық ауыртпалықтың экспорты, яғни биліктің жергілікті деңгейлері
бойынша осы басқарып отырған аумақтың халқы мен кәсіпорындарға ауыртпалығы
жатпайтын және ауыртпаушылық басқа аумақтардың салық төлеушілеріне түсетін
салықтарды бекітуден бас тарту, себебі кері жағдайда бюджеттік қызметтерді
біреулер пайдаланады, ал оларды қаржыландыру басқалардан болады,
нәтижесінде мұндай жағдай бюджеттік шығындардың тиімділік қабілетгілігіне
мүмкіндік бермейді;
бюджеттік алымдар мен шығындардын сәйкестігі, яғни мемлекеттік органдар
көрсететін қызметтерге төлем ретіндегі салықтық және салықтық емес алымдар
қай бюджеттен тиісті қызметтер қаржыландырылды ол сол бюджетке түседі.
Жалпы
айтқанда, бюджетаралық қатынастар реттеу жүйесінің өзін анықтауы
басқарудың әрбір деңгейі бойынша өздік кіріс көздерін заңды түрде бекітуге
байланысты. Мұндай әдістеме арқылы келесілер шешіледі:
• ортамерзімді уақытқа субвенциялар мен алымдар көлемін бекіту арқылы
реттеу формаларына тиянақты сипат беру;
• ортамерзімді уақытқа әрбір аймақ бойынша нормативтер тағайындау арқылы
бөліске жататын салықтар түрлерін анықтау. Бұл арада бюджеттік алымдар
механизмін қолданбау мақсатпен, әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттерді
теңестіру қарастырылады;
• республикалық бюджет кірістерінде атаулы салықтарды орталықтандыруды
іске асыру. Бұл арада бюджетаралық қатынастар жоғары тұрған
бюджеттерден төменгі бюджеттерге берілетін субвенциялар тағайындау
арқылы реттеледі.
Аймақтарға көрсететін қаржылық жәрдемнің нәтижелілігін қамтамасыз ету
мақсатпен бюджетаралық трансферттерді жалпы қажеттілікке беруден арнаулы
және мөлшерлі трансферттер жүйесін қолдану қарастырылып келе-келе іске
асыруда. Бюджетаралық трансферттер берудің жаңа принциптеріне көшудің
негізі болып іске асырылып жатқан мемлекеттік функцияларды басымдылық
дәрежелері бойынша міндетті, негізгі және қосымша функцияларға топтау
табылады. Мұндай құрылыстық негізінде мемлекеттік органдардың барлық
деңгейлерінің күшін міндетті және негізгі функцияларды іске асыруын
шоғырландыру мен соған сәйкес бірінші кезекте бюджеттік қаржыландыруын
қамтамасыз етуге бағытталған. Міндетті функцияларды (мұндай функциялар
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерімен міндетті түрде атқарылады)
қаржыландыру барлық ел бойы бірдей нормалар мен нормативтер негізінде
мемлекеттік бюджеттің ағымдағы шығындар арқылы іске асырылады және көбінесе
секвестірлеуге жатпайды. Негізгі функцияларды қаржыландыру мемлекеттік
бюджеттің ағымдағы бағдарламалары және мемлекеттік мекемелердің материалды-
техникалық базаларын жақсарту мен жаңа құрылысқа бағытталған даму
бағдарламалары арқылы іске асырылады.
Жергілікті деңгейлер бойынша қосымша функциялар бюджеттік бағдарламалар
арқылы қаржыландырылады, егер де ондай функциялар уақытша немесе бір жолғы
сипатта болса. Бұл функцияларды толығымен қаржыландыруын қамтамасыз ету
экономиканың ағымдағы жағдайы мен бюджет көрсеткіштерінің болжамына тәуелді
болады. Жоғарыда айтылған мемлекеттік функциялардың басымдылық топтауына
сәйкес төменгі бюджеттерге жәрдем қаржы беру екі категория арқылы болуы
мүмкін - біріншіден, мемлекеттік басқарудың міндетті функцияларын
қаржыландыруды қамтамасыз етуге арнаулы трансферттер түрінде, екіншіден,
аймақтардың даму бағдарламаларын қаржыландыруды қамтамасыз етуге
инвестициялық трансферттер түрінде.
Бұл арада, төменгі тұрған бюджеттерге трансферттер ең алдымен олардың
ағымдық шығындырын максималды өтеуге беру қарастырылады. Олардың көлемін
есептеу негізінде нормалар мен нормативтер арқылы тағайындалған тиісті
аумақтар тұрғындарына минималды әлеуметтік қызметтер көрсетуді қамтамасыз
ету принципі жатыр. Осыған байланысты және мемлекеттік басқару органдарының
қаржыландыру қажеттілігіне нақты баға беру үшін биліктің облыс және аудан
деңгейлерінің типтік басқару құрылымы тағайындалынған. Ал аймақтардың даму
бағдарламаларын қаржыландыруын қамтамасыз етуге арналған трансферттерді
беру мемлекеттік аймақтық саясатының басымдылықтарын есепке ала іске
асырылады. Осыған байланысты және жергілікті бюджеттердің дербестігін
ұлғайту үшін осы деңгейді қаржыландыру механизмі жетілдірілген.[5]
1.3. Бюджетаралық қатынастарды реттеуді мемлекеттік басқару
Қаржы категориясы, анықтама бойынша, өз алдына әр түрлі қоғамдық
(қаржылық) қатынастарды дәлелдейді, ал сол қатынастарға мынадай жалпы
сипаттар тән:
• олар ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді бөледі;
• олар қаржылық ресурстарды қалыптастыруға қатынасады;
• олар бөлістік процесті реттейді және бақылайды;
Осы жалпы сипаттар ерекшелікке байланысты әр түрлі қаржылық
қатынастардан қалыптасатын бірыңғай қаржылық категорияны құрастырады. Бұның
бірі болып табылатын, өзінің ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар қаржылық
қатынастар - ол бюджеттік қатынастар. Ал бюджеттік қатынастар бюджет
жүйесінің негізі болғандықтан, бюджет жүйесін әр түрлі әдістер мен
формаларды пайдаланып басқару қажет.
Бюджет жүйесі өз алды белгілі бір механизм, қаржылық қатынастардың
күрделі кешені және экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы,
сондықтан да бюджетаралық қатынастар саласындағы өзгерістерді оңтайлы түрде
басқару қажеттілігі туады. Мұндай өзгерістер бюджеттердің барлық
деңгейлерінің кірістері мен шығындары көлемдерінде орын алады. Мемлекет әр
түрлі принциптер, әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, бюджетаралық
қатынастар қалыптасу процестеріне әсер етеді. Мұндай әрекеттің нәтижесінде
бюджеттік байланыстар түзетіледі, бюджеттік ағындар бағыттары реттеледі,
қаржылық ресурстар бөліс пропорциялары тағайындалады, бюджеттік құралдарды
іске асыру механизмі мен олардың арнайы тағайындалуы анықталады. Осының
бәрі бюджетаралық қатынастарды басқаруды қамтамасыз етеді.
Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың
қалыптасуы мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты қатынастардың
ұйымдастыруы мен өзара байланыстарын іске асыруының әдіс-тәсілдерін әр
түрлі заңнамалы актілерде бекіту негізінде бюджеттік реттеу механизімін
құрастырады және солар арқылы билік пен басқару органдары өздерінің өкілдік
және атқарушы өкілеттіліктерін орындайды.
Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар жүйесіндегі
құзыреті мен сол қатынастарды реттейтін механизмдері келесі заңнамалық
базаның нормалары анықтайды:
• Қазақстан Республикасының Конституциясының;
• Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің;
• Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде Заңның;
• ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Заңның;
• Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (Салықтық
кодекс) Заңның;
• Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруын бақылау жөнінде
Заңның;
• Жергілікті бюджеттер жөніндегі мәслихаттар шешімдері;
• Бюджеттік процесті реттейтін басқа да нормативті құқықтық
актілерді.
Бюджеттік кодекске сәйкес бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы
мемлекеттік басқару құрылымына кіреді:
• Қазақстан Республикасының Президенті;
• Қазақстан Республикасының Парламенті;
• Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
• Қазақстан Республикасының Үкіметі;
• Экономикалық және бюджеттік жоспарлау жөніндегі Орталық өкілетті
орган;
• Бюджетті атқару жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Ішкі бақылау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Маслихат;
• Жергілікті атқарушы орган.
• Бюджет жүйесін тікелей басқаруын орталық және жергілікті бюджеттік
жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау сияқты өкілетті органдар
арқылы ҚР Үкіметі іске асырады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі елдің әлеуметті-
экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарын, мемлекеттік бюджет
көрсеткіштерінің ортамерзімді уақытқа болжамын жоспарлау мен тиісті қаржы
жылға республикалық бюджеттің жобасын қалыптастыру жөніндегі функцияларды
іске асыратын орталық атқарушы орган.
Қаржы министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және
мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функцияларды іске асыратын
орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері бойынша тиісті
функцияларды іске асыратын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың
өкілетті құрылымдары[6].
Бюджетаралық қатынастар аумағындағы мемлекеттік басқару органдарының
сипаттамасы
Біздің елдің каржыларын басқару бас органдары ретінде Экономика және
бюджеттік жоспарлау мен Қаржы министрліктері тағайындалған. Олар өз іс-
әрекеттерін ҚР Конституциясы мен заңдарына, ҚР Президенті мен Үкіметгің
актілеріне, басқа да нормативті құқықтық актілер мен тиісті министрліктер
жөніндегі Ережелерге сәйкес атқарады. Бұл министрліктердің мемлекеттің
қаржылық басқарудағы рөлі мен мәні олардың орындайтын функцияларының
маңыздылығы мен шешетін мәселелер көлемімен анықталады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі - ол орталық атқарушы
орган. Республиканың әлеуметті-экономикалық даму басымдылықтарын тиімді
іске асыруға себепші болатын мемлекеттік жоспарлау жүйесін құрып дамыту
оның негізгі міндеті. Министрлік жөніндегі Ережемен келесі мақсаттары
анықталған:
• республиканың әлеуметті-экономикалық дамуының негізгі бағыттары мен
стратегиялық басымдылықтарын қалыптастыру;
• халықаралық экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясаты,
мемлекеттің ақша-несиелік саясаты мен әлеуметті-экономикалық даму
басымдылықтары әрекеттерімен байланысты мемлекеттік фискалды, бажшы
және бюджеттік инвестициялық саясатты қалыптастыру;
• экономика секторлары бойынша мемлекеттік активтер басқару саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Бюджеттік қатынастар аумағындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру
мақсатқа сәйкес Министрлік келесі функцияларды атқарады:
• стратегиялық және ортамерзімді экономикалық пен бюджеттік жоспарлау
жүйені жетілдіру;
• бюджеттік процесті методологиялы басқарушылық;
• бюджеттік инвестициялық басымдылық жобалар тізімін қалыптастыру;
• бюджеттік несиелеу, мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі қарыз алу
мен борышты жоспарлау мен талдауын іске асыру;
• республиканың әлеуметті-экономикалық даму жоспарының ортамерзімді
жобасын жасау;
• үкіметтің фискалды саясатының ортамерзімді жобасын жасау;
• тиісті қаржы жылына республикалық бюджет жөніндегі заңның жобасын
жасау, бюджетке өзгерістер мен қосымшалар енгізу;
• тиісті қаржы жылдың республикалық бюджет жөніндегі заңды іске асыру
ретіндегі үкімет қаулысының жобасын жасау;
• төтенше мемлекеттік бюджетті жасау;
• үшжылдық мерзім бойына арналған бюджеттер арасындағы жалпы сипаттағы
ресми трансферттер көлемі жөніндегі заңның жобасын жасау;
II.бөлім. Жергілікті бюджет қаржысын басқарудың қазіргі кезеңдегі моделі
2.1. Мақтарал ауданы әлеуметтік - экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға
арналған негізгі көрсеткіштері
Жалпы аймақтық өнімнің көлемі 2009 жылы ағымдағы бағамен 36,7 млрд.
теңгені құрады, адам басына шаққанда ЖАӨ мөлшері 131,7 мың теңгені құрады.
ЖАӨ құрылымында өндірістің үлесі – 89,9 %, қызмет – 10,1 %.
2008 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемінде ауданның ЖАӨ
үлесі 68,5 % пайызды құрады. Ал, 2009 жылы бұл көрсеткіш 74,0 % пайызды
құраса, 2010 жылы 77,3 % пайызды құрады, яғни жылдан - жылға ауданда ауыл
шаруашылығы өнімінің артқаны байқалады. Керісінше ауданда өнеркәсіп
өнімінің көлемі жылдан-жылға кемуде 2008 жылы 6,7 млрд. теңгені құраса,
2009 жылы 5,8 млрд. теңгені, 2010 жылы 5,0 млрд. теңгені құрап отыр.
Мұның басты себебі ауданда негізгі өнеркәсіп өнім көлемін мақта
тазалау зауыттары өндіреді. Ауданда соңғы жылдары бірқатар зауыттар әртүрлі
жағдайлармен жұмыстарын тоқтатты. Ал қалған барлық мақта тазалау зауыттары
өздерінің жанынан тек шикізат дайындаумен айналысатын серіктес компаниялар
ашып, негізінен солар шаруалардан қабылдаған шитті мақтаны өңдеумен
айналысуда. Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес зауыттарда өңделіп шыққан
ондай өнімнің құны кәсіпорындардың есебіне алынбайды, нәтижесінде, ауданда
өнеркәсіп өнімдерінің көлемі жасанды түрде кеміп отыр. Аудан өнеркәсібінің
облыстағы үлес салмағы 2,36 % пайызды құрап отыр.
Өнеркәсіптің дамуы
Өнеркәсіп саласындағы басты мақсат - бұл өнеркәсіпті дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз ету, барынша теңделген кешендер құру, сыртқы және
ішкі нарықта бәсекелестікке қабілетті өнім өндіруді қанағаттандыру,
нарықтық экономика жағдайында сатудың жаңа рыногын енгізуге, ұйымдастыру
табысын көбейтуге және халықтың тұрмыс жағдайы мен жұмыспен қамту деңгейін
жоғарылатуға ықпал ету. Мақтарал ауданы негізінен мақта өнімдерін облыста
ең көп өндіретін аудан облыстағы жалпы мақта өнімінің 65,7 % пайызын,
күнбағыс, дәнді жүгері, көкөніс, бақша, жеміс-жидек өнімдерін өндіреді.
2009 жылы аудандағы өнеркәсіп кәсіпорындары статистикалық есеп
бойынша өндірілетін өнеркәсіп өнімінің көлемі 31 кәсіпорын бойынша
жинақталады. Атап айтқанда 8 ірі, 7 орта және 16 кіші кәсіпорындар құрайды.
Осы кәсіпорындар жоспардағы 7 млрд. 328,9 млн. теңгенің орнына 5 млрд. 852
млн. теңгенің өнімдерін өндіріп, орта мерзімдік даму жоспары 79,9 % пайызға
орындалды. Алайда, өнеркәсіп өнім көлемі 2008 жылдың тиісті мерзімімен
салыстырғанда 846,6 млн. теңгеге кеміп кеткен оның ішінде мақта тазалау
зауыттары бойынша 479,0 млн теңгеге азайған. Мұның басты себебі ауданда
негізгі өнеркәсіп өнім көлемін мақта тазалау зауыттары өндіреді. Ауданда
соңғы жылдары бірқатар зауыттар әртүрлі жағдайлармен жұмыстарын тоқтатты.
Ал қалған барлық мақта тазалау зауыттары өздерінің жанынан тек шикізат
дайындаумен айналысатын серіктес компаниялар ашып, негізінен солар
шаруалардан қабылдаған шитті мақтаны өңдеумен айналысуда. Қолданыстағы
заңнамаларға сәйкес зауыттарда өңделіп шыққан ондай өнімнің құны
кәсіпорындардың есебіне алынбайды, нәтижесінде, ауданда өнеркәсіп
өнімдерінің көлемі жасанды түрде кеміп отыр. [7].
Ал, заттай өнімге шағар болсақ, 2008 жылдың тиісті мерзімінің
деңгейімен салыстырғанда мақта талшығы – 8122 тоннаға кем өндірілді, мақта
майы - өз деңгейінде қалды. Нақты көлем индексі өткен 2008 жылдың тиісті
мерзімімен салыстырғанда 95,2 % пайызды құрап отыр.
Ауданда 2010 жылы жалпы өнеркәсіп өнімінің көлемі ағымдағы бағамен
есептегенде 5 млрд. 012,0 млн. теңгені құрады. Ал, 2011 жылы 5 млрд. 815,7
млн. теңгеге, 2012 жылы 6 млрд. 838,7 млн. теңгеге, 2013 жылы 8 млрд. 076,3
млн. теңгеге, 2014 жылы 10 млрд. 130,2 млн. теңгеге, 2015 жылы 13 млрд.
211,6 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды 2010 жылмен
салыстырғанда 116,0 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 227,2 %
пайызға артпақ.
Ауданда көп жылдан бері өндірілген монодақылды өндіруді, егін
айналымын қолға алу мақсатында, мақта дақылдарының егілу көлемі азайтылып
отыр. Оның басты себебі, мақта шикізатының бүгінгі таңға сатылу бағасының
өзіндік құнын ақтамауы, ағын суды көп қажет ететіндігі болып отыр.
Сондықтан ауданда мақта дақылын егуде жер көлемін азайтып, ағын суды көп
қажет етпейтін басқа дақылдарды егу қолға алынуда.
Соңғы 3 жылда өнеркәсіп өнімдері көлеміндегі мақта тазалау
зауыттарының үлес салмағы жылдан жылға бәсеңдеп 2009 жылы 35,3 % пайызға
дейін, ал шағын кәсіпкерлердің үлесі керісінше ұлғайып 64,7 % пайызға
жетті.
Ауданның өңдеуші өнеркәсібінің өнімдерін өндіру бойынша 2009 жылы
3 млрд. 527,5 млн теңгенің өнімдерін өндірсе, 2010 жылы 4 млрд. 021,1 млн.
теңгені құрады. Ал, 2011 жылы 4 млрд. 700,9 млн. теңгеге, 2012 жылы 5 млрд.
581,2 млн. теңгеге, 2013 жылы 6 млрд. 656,7 млн. теңгеге, 2014 жылы 8 млрд.
518,8 млн. теңгеге, 2015 жылы 11 млрд. 376,2 млн. теңгеге, жетеді деп
жоспарлануда. 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда 116,9 % пайызға, 2015
жылды 2011 жылмен салыстырғанда 242,0 % пайызға жеткізу жоспарланған.
Ауданда тамақ өнімдерін өндіру бойынша 2009 жылы 1 млрд. 989,6 млн
теңгенің өнімдерін өндірілсе, 2010 жылы 2 млрд. 166,0 млн. теңгені құрады.
2011 жылы 2 млрд. 378,3 млн. теңгеге, 2012 жылы 2 млрд. 654,2 млн. теңгеге,
2013 жылы 2 млрд. 906,3 млн. теңгеге, 2014 жылы 3 млрд. 656,9 млн. теңгеге,
2015 жылы 5 млрд. 014,5 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды
2010 жылмен салыстырғанда 109,8 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 210,8 % пайызға артыру көзделуде.
I КЕЗЕҢ: Ауданда тамақ өнеркәсібін өркендету үшін 2011 жылы Ақ
алтын-Береке ЖШС сүт қаймақ және сүзбе өнімдерін өндіруді одан әрі
көбейтіп аудан халқына одан тыс жерлерге өз өнімдерін таратпақ. Сонымен
қатар жеке кәсіпкерлер нан, сүт өнімдерін өндіруді арттырмақ.
II КЕЗЕҢ: Қазақстан мақтасы АҚ-ң қолдауымен ауданда Мақта майын
өңдейтін зауыттың жобалау сметалық құны 2833,3 млн. теңге, 2014 жылы
пайдалануға берілмек. Осы зауытта 250 адам жұмыспен қамтылып, бюджетке
120,0 млн. теңге көлемінде салық түспек.
Тігін және тоқыма өнеркәсібі бойынша 2009 жылы 1 млрд. 530.0 млн.
теңгенің өнімдерін өндірсе, 2010 жылы 1 млрд. 844,7 млн. теңгені құрады.
2011 жылы 2 млрд. 311,4 млн. теңгеге, 2012 жылы 2 млрд. 914,7 млн. теңгеге,
2013 жылы 3 млрд. 736,6 млн. теңгеге, 2014 жылы 4 млрд. 846,4 млн. теңгеге,
2015 жылы 6 млрд. 343,9 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2011 жылды
2010 жылмен салыстырғанда 125,3 % пайызға, 2015 жылды 2011 жылмен
салыстырғанда 274,5 % пайызға дейін жеткізілмек.
I КЕЗЕҢ:
Ауданда жеңіл өнеркәсіп саласын дамыту мақсатында іс-шаралар
жүргізілуде, атап айтқанда тоқыма фабрикасының құрылысы жүргізілетін орнын
анықталып, алғы шарттары жасалынуда. Жобаның Мақтарал ауданының қай өңіріне
салынатыны жөнінде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Сонымен бірге 2011-2013
жылдар аралығында Ералиев, Ынтымақ ауылдық округтері мен Атакент кентінде
кіші мини мақта талшығын шығаратын зауыттар іске қосылмақ.
II КЕЗЕҢ:
- Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін облыстың
индустриализация картасына енгізілуіне ұсынылған ірі жоба Республикалық
бюджеттен қаржы бөлінсе шешімін тапқалы отыр. Текстилді тоқыма тоқу
фабрикасының құрылысы жалпы құны 7575,4 млн. теңге, 2015 жылы пайдалануға
беріліп, мұнда 330 адам жұмысқа орналасып, аудан бюджетіне 200,0 млн.
теңгедей қаржы түсірмек. Бұл жобаға тапсырыс беруші Қазақстан мақтасы
акционерлік қоғамы болып отыр.
Құрылыс материалдар өндірісін дамыту
2009 жылы металл емес минералды өнімнің басқа түрлерінің өндірісі
6,2 млн. теңгенің сомасын құраса, 2010 жылы да 6,2 млн. теңгенің сомасын
құрады. 2011 жылы 7,3 млн. теңгеге, 2012 жылы 8,0 млн. теңгеге, 2013 жылы
8,8 млн. теңгеге, 2014 жылы 9,8 млн. теңгеге, 2015 жылы 11,0 млн. теңгеге,
жетеді деп жоспарлануда.
I КЕЗЕҢ: Ауданда өзге металл емес минералдық өнімдерді өндіруде,
қиыршық тастардан блок қыштар құю, аудан халқына тиімді бағалармен сатуда.
Бұл жұмыстарды келешекте көптеп шығару және сапалы етіп өндіріп халықтың
қажеттілігіне асыру жұмыстары жүргізілмек.
II КЕЗЕҢ: Ауданда өзге металл емес минералдық өнімдерді өндіру
өнеркәсібін өркендету үшін қиыршық тастардан блок қыштар сонымен қатар
шлака блок құю жұмыстары жұмыстарын қолға алмақ. Бұл жұмыстарды одан әрі
жандандырып аудан халқына керекті өнімдермен қамтамасыз етпек.
Ағаштың өндірісі және ағаштан бұйымдарды өндіру
Саланың мекемелері 2009 жылы 0,2 млн.теңгеге өнім шығарды, немесе
физикалық көлем индексі 2008 жылмен салыстырғанда 100,0 % құрады. 2010 жылы
0,5 млн. теңгенің сомасын құрады. 2011 жылы 0,61 млн. тегеге, 2012 жылы
0,75 млн. тегеге, 2013 жылы 0,95 млн. тегеге, 2014 жылы 1,25 млн. тегеге,
2015 жылы 1,76 млн. тегеге, жетеді деп жоспарлануда.
2015 жылға қарай өндіріс көлемін 1,76 млн.теңгеге өсіру күтіледі,
немесе 2009 жылмен салыстырғанда өндіріс 8,8 есе өседі деп жоспарлануда.
Нақты салада негізінде ағашты өңдеумен және ағаштан дайындалған
өнімдер өндірісімен айналысатын шағын мекеме-цехтар қызмет көрсетеді
(терезелер, есіктер, олардың рамалары, табалдырықтар, құрылысқа арналған
ағаш құрастырғыштар, столярлық өнімдер және т.б.).
Целлюлозалық-қағаз өнеркәсібі, баспа ісі
Сала мекемелері 2009 жылы стат көрсеткіштерінде көрсетілмеген ал,
2010 жылы 3,3 млн. теңгеге өнім шығарған немесе олардың физикалық көлем
индексі 2008 жылға қатысты 121,3 % құрады. 2011 жылы 3,5 млн. теңгеге, 2012
жылы 3,8 млн. теңгеге, 2013 жылы 4,2 млн. теңгеге, 2014 жылы 4,7 млн.
теңгеге, 2015 жылы 5,3 млн. теңгеге, жетеді деп жоспарлануда. 2015 жылға
қарай өнім көлемін 5,3 млн. теңгеге өсіру жоспарланып отыр, немесе 2009
жылмен салыстырғанда 5,3 есе өседі деп жоспарлануда.
Нақты салада негізінде баспаханалар баспа қызметін және шағын
мекемелер қағаз өнімдерін шығару бойынша қызмет көрсетеді.
Электр қуатын, табиғи газды бөлу. Ауданда электр қуатымен
қамтамасыз ететін Оңтүстік жарық ЖШС-нің 4 филиалы – Жетісай, Асықата,
Мырзакент және Атакент АЭС-тары жұмыс атқарады. 2009 жылы аудандағы осы АЭС-
тер 311,7 млн. теңгенің электр қуатының төлемдерін жинап, 142,7 млн. квт.
сағат электр қуатын таратты. Ал, 2010 жылы осы АЭС-ның қамтамасыз етуімен
аудан халқына 146,9 млн.квт.сағат электр қуатын жеткізіп, 376,2 млн.
теңгенің жұмысы атқарылды, яғни 2009 жылмен салыстырғанда 120,7 пайызға
орындалды. 2011 жылы 151,6 млн.квт.сағат электр қуатын, 387,3 млн.
теңгенің, 2012 жылы 156,8 млн.квт.сағат электр қуатын, 436,0 млн. теңгенің,
2013 жылы 162,4 млн.квт.сағат электр қуатын, 494,0 млн. теңгенің, 2014 жылы
168,6 млн. квт. сағат электр қуаты, 494,0 млн. теңге, ал 2015 жылы 175,3
млн. квт. сағат электр қуатын таратып, 561,9 млн. теңгеге жеткізіліп
берілмек. 2015 жылды 2010 жылмен салыстырғанда 137,7 пайызға дейін өседі
деп жоспарлануда.
Ауданда 2011 жылдың 1 қаңтарына дейін ИСО – 9001, 90011 мен жұмыс
атқарып жатқан 4 мекеме бар. Олар: Нұрі-Л-Жетысай ЖШС, ОКСИ Сарыағаш
ЖШС, Мақта келісім шарт корпорациясы АҚ мен 2010 жылдың 28 қаңтарында ИСО
9000 сертификатын алған Молдабек – Агро-Құрылыс ЖШС жұмыс атқаруда.
Сонымен бірге 2011 жылдан бастап CT-KZ сапа сертификатын алу үшін Ақ май
ЖШС және СК Маржан ЖШС, 2012 жылы Кетебай ӨК мен Мақта келісім шарт
корпарациясы ЖШС, 2013 жылы Асылхан қонақ үйі, 2014 жылы Контал ЖШС,
2015 жылы Сырдария Университеті және Ғ. Мұратбаев атындағы
Жетісай гуманитарлық колледжі осы сапа менеджментін алу жоспарланған.
Жергілікті мазмұнды дамыту
Қазақстандық мазмұн мәселесіндегі негізгі міндеттерді іске асыру
мақсатымен ұйымдармен және мемлекеттік органдармен тауарларды, жұмыстарды
және көрсетілетін қызметтерді сатып алуда 2009 жылдан бастап қазақстандық
мазмұнды және мемлекеттік тапсырыстарды ұлғайту, ұлттық компаниялармен
байланыстарды және отандық өндірушілерді қолдауды нығайту бойынша кезеңді
жұмыс басталды.
Аудандағы жүйеқұраушы мекеме Нүрі-Л-Жетісай ЖШС болып табылады.
Оның жылдық өнім көлемі 817,0 млн. теңге, оның ішінде тауар шығарудағы
өнім көлемі 15,0 млн. теңге. Нүрі-Л-Жетісай ЖШС яғни аудандағы
жүйеқұраушы мекемеге 2011 жылдан бастап ай сайын қазақстандық мазмұн
көлемін анықтау мақсатында мониторинг жүргізіліп, жоғарыдағы мекемелерге
есеп беріледі. Сонымен қатар Қазақстан мақтасы АҚ жүйеқұраушы мекеме
болып табылады. 2015 жылға қарай жүйе құраушы мекеменің қазақстандық
мазмұндағы үлесі төмендегідей болмақ.
№ Көрсеткіштер мен өлшем 1 кезең 2 кезең
индикаторлардың атауы бірліг2009 2010
і
2011 2012 2013 2014 2015
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Нысаналы индикаторлар
1 Жүйеқұраушы % 53,0 55,0 57,0 58,0 60,0 65,0 68,0
кәсіпорындарының сатып
алатын заттарында
қазақстандық қамту
үлесін жоғарлату,алдыңғы
жылға қатысты
тауарларында (%)
2 Жүйеқұраушы % 94,0 95,0 96,0 97,0 98,0 98,0 98,0
кәсіпорындарының сатып
алынатын заттарында
қазақстандық маңыз
үлесін жоғарлату,
алдыңғы жылға қатысты
жұмыстары мен қызмет
көрсетуінде
(%)
Мемлекеттік органдар бойынша 2010 жылғы тауарлар, жұмыстар мен
көрсетілетін қызмет түрлерін сатып алу көлемі:
Ауданда 2010 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz