Ақтөбе – Астрахан күмбезі



КІРІСПЕ
1. Геологиялық бөлім.
1.1. Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайла.ры
1.2. Алаңның геологиялық, геофизикалық зерттелу тарихы
1.3. Литологиялық, стратиграфиялық қимасы
1.4. Тектоника
1.5. Мұнайгаздылық
1.5.1. Тұзүсті кешенінде мұнай мен газ шоғырларының қалып.тасу жағдайлары
1.6. Жер асты суларының сипаттамасы
1.7. Мұнай және газ қорларын есептеу
1.8. Жобалау, іздестіру жұмыстарының әдістері мен көлемі
1.8.1. Іздестіру жұмыстарының мақсаттары мен геологиялық міндеттерді шешу , іздеу ұңғымаларын орналастыру
2. Техникалық бөлім
2.1. Ұңғыма бұрғылаудың геологиялық жағдайлары
2.1.1. Бұрғылау кезінде ұшырайтын шиеленістер
2.1.2. Керн және шлам алынатын аралықтар
2.2. Бұрғылау сұйығының түрі мен параметрлерін таңдау
2 .3. Ұңғы құрылмасын жобалау
2.3.1. Шегендеу тізбегінің диаметрлерін тексеру
2.3.2. Пайдалану тізбегін беріктікке есептеу
Қорытынды
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан мұнай мен газдың қоры бойынша бай мемлекеттердің қата- рына жатады. Өлкеміздің басқа мұнайлы – газды алаптарымен қатар, Кас- пий маңы ойпатының территориясындағы мұнай мен табиғи газдың геоло- гиялық барлау жұмыстарын жеделдету мақсаты алға қойылған. Оның не- гізгі перспективасы тұзүсті палеозой және мезозой кешендерімен байла- нысты және бұл кешенге мұнай қорының айтарлықтай үлесі тиеді. Үшбұ- лақ құрылымы осы тұзүсті кешенінде орналасқан.
Тұрлан геофизикалық экспедициясы Каспий маңы ойпатының шы- ғыс ернеумаңы бөлігі, әсіресе Ақтөбе – Астрахан күмбезінің іргетасында 1987 ж бастап сейсмобарлау жұмыстарын МОГТ жүргізген. Алдымен сейс- микалық зерттеулер тербелісті жарылыс көзін пайдалану арқылы тудыр- ған, кейін сонымен қатар жармайтын құрылғы СВ-5150-ді пайдаланған. Диплом жобасы сейсмикалық материалдардың көмегімен құралған. Онда сейсмикалық толқындарды жаратын және жармайтын әдістермен тудыр- ған.
Әкімшілік тұрғыда жобаланып отырған алаң Темір ауданы, Ақтөбе облысында орналасқан. Бұл диплом жобасын құрастыруға ертеректе жүргі- зілген іздеу жұмыстары негіз болды. Осы процесте тұзастындағы Жақсы- май, Шелекті және тұзүстіндегі Кенжалы, Үшбұлақ, Жаманағаш локальді антиклинді кұрылымдары мұнай мен газ шоғырларын іздеуде тәжірибелік қызығушылық тудырды.
Шелекті с/п 7/91-92 жобасы бойынша МОГТ сейсмобарлау жұмыста- ры вибросейсмикалық әдіс негізінде жүрген.Осы жұмыстардың негізгі мақсаты локальді Шелекті мен Жақсымай тұзасты құрылымдарының ша-ғылу горизонттарын анықтау және терең мұнайгазды іздеу, бұрғылау жұ- мыстарына беру. Шұбарқұдық с/п 7/90-92 жобасы бойынша сейсмикалық МОГТ жұмыстар 25 қадаммен шпурлы зарядтарды қолданумен жүргізді. Тұзүсті түзілімдерінің құрылысын анықтауға бақылаудың осындай әдісі осы ауданда ТГФЭ бірінші рет қолданған.
1. Бочкарева В.А., Сыдыков Ж.С., Джангирьянц «Подземные воды Прикаспийской впадины и ее восточных обрамлений». Наука, Алма-Ата 1973 г
2. Васильев Ю.М., « Геологическое строение Прикаспийской впади- ны и закономерности распространения нефти и газа в ее недрах». М:«Недра» , 1968 г
3. Волож Ю.А, Воцалевский Э.С.и др.«Проблемы нефтегазоноснос-ти подсолевых отложений Прикаспийской впадины», Изд.АН КазССР, 1989 г
4. Гришин Ф. А , Гординский Е. В «Нефтегазопромысловая геоло-гия и подсчет запасов нефти и газа» ,часть ІІІ Подсчет запасов нефти и га-за. М. 1971 г.
5. Дальян И.Б., Посадская А.П., «Геология и нефтегазоносность вос-точной окраины Прикаспийской впадины». Алма – Ата: Наука, 1972 г
6. Ескалиев У.Е., Балжанов К.К., «Разработка нефтяных месторож-дении надсолевых отложении Прикаспия», Москва : Недра, 1992 г
7. Жданов М. А,« Нефтегазопромысловая геология и подсчет запа-сов нефти и газа» . М. Недра 1981 г.
8. Жолтаев Г. Ж., Методическая руководства и задания к курсово-му проекту по курсу « Методы подсчета запасов нефти и газа», Алматы: КазПТИ, 1980 г.
9. Жолтаев Г. Ж., « Подсчет запасов нефти обьемным методом » Алма – Ата КазПТИ, 1990 г.
10. Жолтаев Г.Ж., Бөлекбаев З.Е, « Тектоника и нефтегазоносность бортовых зон Прикаспийской синеклизы ». Казахстан, Алма-Ата: 1975 г. 11. Жолтаев Г. Ж.., Халелов А.К., «Диплом жобасын құрастыру », Алматы: КазҰТУ, 2002 ж
12. Исраилов К.С., «Ұңғы конструкциясын жобалау және оны саға-сына орналастыратын жабдықтарды таңдау», Алматы: ҚазҰТУ, 2000 ж
13. Ламбер Г.И., Слепакова Г.И., « К обоснованию выбора площадей для постановки сейсморазведочных работ в наиболее перспективных зонах по надсолевому комплексу». ВНИГРИ, 1989г
14. Маташев М.М., « Геологические основы оптимального использо-вание надсолевой нефти Прикаспийской впадины». Алматы: Наука, 1978г.
15. Материалы международной научно – практической конферен-ции «Проблемы и перспективы развития нефтяной промышленности Ка-захстана», Алматы: Эверо, 2005 г
16. Неволин Н.В.,«Тектоническая природа и нефтегазоносность При-каспийской впадины». Советская геология, 1985 г
17. Сейсморазведка . «Справочник геофизика». Под редакцией И.И.Гурвича, Москва.: Недра,1986 г
18. Кунин Н.Я, Кучерук Е.В., «Сейсмостратиграфия в решение проб-лем поиска и развязки месторождений нефти и газа». Месторождения го-рючих полезных ископаемых. 1984 г

КІРІСПЕ
Қазақстан мұнай мен газдың қоры бойынша бай мемлекеттердің қата-
рына жатады. Өлкеміздің басқа мұнайлы – газды алаптарымен қатар, Кас- пий
маңы ойпатының территориясындағы мұнай мен табиғи газдың геоло- гиялық
барлау жұмыстарын жеделдету мақсаты алға қойылған. Оның не- гізгі
перспективасы тұзүсті палеозой және мезозой кешендерімен байла- нысты және
бұл кешенге мұнай қорының айтарлықтай үлесі тиеді. Үшбұ- лақ құрылымы осы
тұзүсті кешенінде орналасқан.
Тұрлан геофизикалық экспедициясы Каспий маңы ойпатының шы- ғыс
ернеумаңы бөлігі, әсіресе Ақтөбе – Астрахан күмбезінің іргетасында 1987 ж
бастап сейсмобарлау жұмыстарын МОГТ жүргізген. Алдымен сейс- микалық
зерттеулер тербелісті жарылыс көзін пайдалану арқылы тудыр- ған, кейін
сонымен қатар жармайтын құрылғы СВ-5150-ді пайдаланған. Диплом жобасы
сейсмикалық материалдардың көмегімен құралған. Онда сейсмикалық толқындарды
жаратын және жармайтын әдістермен тудыр- ған.
Әкімшілік тұрғыда жобаланып отырған алаң Темір ауданы, Ақтөбе
облысында орналасқан. Бұл диплом жобасын құрастыруға ертеректе жүргі-
зілген іздеу жұмыстары негіз болды. Осы процесте тұзастындағы Жақсы- май,
Шелекті және тұзүстіндегі Кенжалы, Үшбұлақ, Жаманағаш локальді антиклинді
кұрылымдары мұнай мен газ шоғырларын іздеуде тәжірибелік қызығушылық
тудырды.
Шелекті сп 791-92 жобасы бойынша МОГТ сейсмобарлау жұмыста- ры
вибросейсмикалық әдіс негізінде жүрген.Осы жұмыстардың негізгі мақсаты
локальді Шелекті мен Жақсымай тұзасты құрылымдарының ша-ғылу горизонттарын
анықтау және терең мұнайгазды іздеу, бұрғылау жұ- мыстарына беру.
Шұбарқұдық сп 790-92 жобасы бойынша сейсмикалық МОГТ жұмыстар 25 қадаммен
шпурлы зарядтарды қолданумен жүргізді. Тұзүсті түзілімдерінің құрылысын
анықтауға бақылаудың осындай әдісі осы ауданда ТГФЭ бірінші рет қолданған.
Осы жоба бойынша далалық бай- қаулардың нәтижелерінде есеп берудің
профильдерін өңдеу жоба тапсырмаларына тура сәйкес келеді.
Шұбарқұдық сп 790-92 жобасы кешеннің геологиялық құрылысын, ондағы
мұнайгаз болашағы бар объектілердің ашылуын, детализациясы- мен терең
мұнайгаз іздеу бұрғылау жұмыстарын анықтауға бағытталған.
Сонымен бірге қосымша пермь – триас түзілімдерін сипаттайтын “D”
шағылу горизонтының құрылымдық картасы, VI – тұздың таралу картасы
тұрғызылған. Алаңның перспективтілігі түзілімдердің тұзүсті кешенімен, юра
түзілімдерімен байланысты.
Бұл дипломдық жобада 1200 м-ден 1700 м-ге дейінгі 4 ұңғымаларын
бұрғылау көзделіп отыр.
Бұрғылаудың мақсаты – юра шөгінділеріндегі мұнай мен газ шоғыр-ларын
анықтау, осы ашылған қимадағы мұнай мен газдың перспективасын айқындау,
литологиялық – стратиграфиялық қима және жыныстардың жи-науыш қасиетін
зерттеу.
Бұл алаңдардағы түзілімдерден мұнай мен газ шоғырларын ашу мұ-най
іздеу жұмыстарының көлемін ұлғайтуға көмектеседі және бұл аймақ бойынша
жоспарланған мұнай мен газ қорларының өсуіне жол ашады.
Диплом жобасын құрастыруға диплом алдындағы өндірістік практи-када
және геологиялық фондыдан жиналған мәліметтер негіз болды.

1. Геологиялық бөлім.
1.1. Алаңның физикалық, географиялық, экономикалық жағдайла-ры
Үшбұлақ кұрылымы Каспий маңы ойпатының шығыс ернеумаңында орналасқан.
Жоғарыда айтылғандай, зерттелу алаңы администрациялық тұрғыда Ақтөбе
облысы, Темір ауданында орналасқан ( 1-сурет).
Құрылым әсіресе, өзендер мен сайлы жерлер кеңінен шөпті өсімдік- тер
таралған далалық белдемге жатады.
Құрылымның гидрографиясы көп салаға салаланған Ойыл өзенімен
сипатталады. Ойыл өзенінің салалары болып келетін Кенжалы, Киіл, Шие-лі
өзендерінің ағындары және сайлы жерлердің көп болуы сейсмикалық профильдер
түсіру жұмыстарына айтарлықтай күрделі кедергі етеді.
Ауданның абсолютті белгілері + 170 м-ден + 270 м-ге дейін ауытқи- ды.
Аудан климаты өте континентальды, жазы ыстық және қысы суық бо- лып келеді.
Температура жазда + 40°С, қыста – 38°С. Аудан климатының тағы
ерекшеліктерінің бірі – солтүстік шығысқа бағытталған катты желдер. Жылдық
орташа жауын – шашын мөлшері 120-200 мм-ден аспайды. Жа- уын – шашын
негізінен күзгі және қысқы мезгілдерде түседі. Жергілікті тұрғындардың
негізгі кәсібі егіншілік пен мал шаруашылығы. Жерлердің басым көпшілігі
ауыл шаруашылығы кәсібінің үлесінде.
Зерттеліп отырған учаскенің территориясында орналаскан ірі тұрғын
пункттері – Шұбарқұдық, Қандыағаш, Перелюбовка, Байғанин, Алтықара-су,
Қаратөбе кенттері. Олар бір – бірімен асфальтты тас жолдар мен және грунтты
жолдармен байланысып жатыр. Зерттелу учаскесінің Қандыағаш – Атырау,
Қандыағаш – Қызылорда темір жолдары кесіп өтеді. Бұл екі темір- жол
бағыттары Қандыағаш станциясында қилысады. Шұбарқұдық темір- жол станциясы
15 км жерде орналасқан.

АЛАҢНЫҢ ШОЛУ КАРТАСЫ

1.2. Алаңның геологиялық, геофизикалық зерттелу тарихы
Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігі аймақтың геолого – геофизи- калық
зерттеулердің әртүрлі сатысы бойынша зерттелген тіректік, параме- трлік
және тереңдік, құрылымдық іздеу, бұрғылау жұмыстары мен геоло- гиялық
түсірулер, масштабы 1: 500000, 1: 200000, 1: 100000 және 1:50000 болатын
аэромагниттік түсірулер, сейсмобарлау МОВ, КМПЗ, МРНП, Г03 және МОГТ, соңғы
кезде ғарыштық түсірулер де жүргізілген.

Геологиялық түсірулер, зерттеулер.
Бұрғылау жұмыстары
Каспий маңы ойпатының шығыс ернеуі аймағында, яғни Ақтөбе об-лысында
мұнай мен газға геологиялық іздеу, барлау жұмыстары 1930 ж бе-рі
жүргізілуде. 1947 ж дейін бұл жұмыстар негізінен тұз күмбездеріне жүр-
гізілген, ал 1947 ж бастап жұмыс бағыты Ақтөбелік Арал маңына ауысқан
болатын.
Кейінгі кезеңде екі мұнай кенорындары ашылған: Шұбарқұдық және
Жақсымай. 1959 ж Батыс Мұғалжар маңы және Оңтүстік – Ембі көмпи- мелеріне
жүргізілген барлау жұмыстарының нәтижесінде келесі мұнай кенорындары
ашылды: Кенқияқ тұзүсті және Боранкөл, ал 1960 ж Прорва кенорны. Бұдан
басқа Оңтүстік – Ембі көмпимесінің орталық бөлігінде ор-наласқан Жаңасу
алаңындағы бір ұңғымадан Каспий маңы ойпатындағы жоғарғы девон жасты
алғашқы екі ауыр мұнай горизонттары ашылды.
1961 – 1965 жж аралығындағы кезеңде параметрлік бұрғылау жұ-мыстары
үлкен көлемде жүргізілді.Алғашқы ұңғымалар XXI аймақтық сейсмопрофильге
қойылды:П-12, Г-88, П-89 Кенқияқ, П-17 Мортук, П-11 Шингельший, П-13
Әлібекмола, П-14 Солтүстік Кендісай және басқалар. Параметрлік бұрғылау
жұмыстары ауданның тереңдік құрылысын анық-тауда көптеген мәліметтер
берді.Осы жұмыстар нәтижесі бойынша кун- гурге дейінгі палеозойдың
жоғарғы бөлігінде эрозионды және батысқа қарай моноклинальды төмендеу
байқалады. П-13 Әлібекмола ұңғымасы- ның ашқан ең көне жыныстары ортаңғы
таскөмірдің терригенді – карбо- натты түзілімдері болып табылыды, ал П-89
үңғымасында төменгі таскө- мірдің карбонатты түзілімдері ашылды.
1970 – 1980 жж "Ақтөбенефтегазгеология" 27 алаң бойынша құры-лымдық
бұрғылау жұмыстарын жүргізді. Олар: Кенқияқ, Қаратөбе, Қожа-сай, Самбай,
Жаңажол, Төрткөл, Шұбарқұдық және басқалар. Олардың жо-балық тереңдіктері
4500-5500 м. Бұрғылау нәтижесінде келесі алғашқы тұзасты кешенінің мұнай
кенорындары ашылды: Кенқияқ П-88, Қаратөбе П-25. Осыдан кейін кеңінен
жүргізілген мұнай іздеу – барлау жұмыстары-ның нәтижесінде ірі мұнайгаз –
конденсатты Жаңажол кенорнының ашы-луына әкеп соқты. Соңынан Урихтау,
Қожасай кенорындары ашылды. Қа-зіргі таңда іздеу – бұрғылау жұмыстары
негізінен таскөмір жасты ұсақ су- лы карбонатты түзілімдер аумағында
жүргізілуде: Жаңажол – Төрткөл, Ақ- құм – Аққұдық, Қобыланды – Тамды,
Кенқияқ – Бозаба белдемдерінде ұң- ғымалардың жобалық тереңдігі 4500-5500 м
таскөмірдің карбонатты түзі- лімдерінен өтуге негізделген. Ал 7000 м
Қожасай ұңғымасымен шөгінді тысты толық өтуге жобаланған. Жүргізілген
бұрғылау жұмыстарының нә- тижесінде Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігінің
геологиялық құрылы- сы туралы мәліметтер алынды. Таскөмір түзілімдерінде
екі карбонатты ке- шен ашылды: КТ-І (жоғарғы таскөмір-гжел) және КТ-ІІ (
жоғарғы визе- башкир – төменгі москва). КТ-I ең шеткі шығыс ернеуі
белдемдерінде ор- наласқан. Ол солтүстігінде Жаңажолдан оңтүстігінде Шығыс
Төрткөлге дейін созылған. Бұл КТ-І кешені Аққұдық, Аққұм, Арансай, Кенқияқ,
Боза- ба, Қожасай, Жаңажол, Шығыс Төрткөл алаңдарында ашылған. Бұл кешен-
нің түзілімдерінде барлық дерлік алаңдарда мұнай белгілері табылды. Із-
деу, барлау учаскелерінен көптеген ұсақ кұрылымдық ұңғымаларда юра, бор
триас түзілімдері табылған.
Геофизикалық зерттеулер Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігінде мұнай
мен газ кенорындарын іздеу мақсатындағы геофизикалық іздеу, бар-лау
жұмыстары 1930 ж басынан жүргізіліп келеді. Алғашқы кезеңде грави-
метриялық, магнитобарлау, сейсмобарлау және электробарлау жұмыстары тек
белгілі мұнай өндірістерінің қасында шектеулі аймақтарда ғана жүргі- зіліп
келді. Жоспарлық геофизикалық зерттеулер 1960 ж бастау алды. Бұл жоспарлар
ғылыми зерттеу және өндірістік мекемелердің негізінде жүзеге асырылды.
Магнитобарлау мен аэромагнитті түсірулер.
Жұмыс жүрген алаңның аумағында профильді және аудандық сипа- ты
бар әркелкі масштабты жердегі түсірулер мен аэромагнитті түсірулер
жүргізілген. Зерттеу барысында, аймақтық аномалия туғызатын, яғни маг- нит
өрісіне әсер ететін іргетастың кристалды жыныстары ғана анықталған. Осыған
байланысты бұл материалдар аумақты тектоникалық аудандасты- руға, тұз
күмбездерінің жалпы айқындалуына, ірі тектоникалық элемент- тердің
анықталуына ықпал етті. Магнит мәліметтері Каспий маңы ойпаты іргетасының
жасын, оның заттық құрамын анықтауға мүмкіншілік берді. Магнит өрісі
бойынша іргетастың көтерілімі оң мәндегі магнит өрісін, ал иіндіойыстар
теріс мәнді көрсеткен. Сонымен қатар, аномалия негізді құ- рамды интрузивті
жаралымдарға сәйкес келеді. Ал метаморфты жаралым- дар (гнейс, гранитті
массивтер) магнит өрісі мәнінің төмендеуімен сипат- талады.
Электробарлау.
Электробарлау жұмыстары Каспий маңы ойпатында бірінші рет 1929 -1984
жж тұз күмбездерінің морфологиясын тұзүсті қабатындағы ысырма- ларды
зерттеу үшін ВЭЗ әдісін қолдану арқылы жүрді.
50-ші жылдар соңында теллур тоғы (ТТ) және магниттеллурлы зонд-тау
(МТЗ) әдістері енді. ТТ жіктемесін қолдану 1,5-2,0 км тереңдіктегі кун-
гурдың галогенді шөгінділерінің жату бедерін сапалы түрде анықтауда ма-
ңызы зор болды.
Сейсмобарлау.
Каспий маңы ойпатының шығыс ернеумаңында жүргізіліп келген бар
сейсмобарлау жұмыстарын 3 кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде, яғни
(1931-1969 жж) тек түз күмбездері құрылымдарының дөңбеккүмбездерінің
маңында ғана жүргізіліп отырды. Ол кезде тұзүсті кешенінің төменгі бөлігі
мен тұз-асты түзілімдер зерттелмей қалып отырды.
МОВ сейсмобарлау жұмыстарының геологиялық эффективтілігін тө-
мендететін нәрселер - ол терең, әрі күрделі геологиялық құрылысы болып
келеді: еңісті шекараларының тік бұрышты болуы, тұз күмбездерінің күр-
делілігі, күмбездердің дөңбеккүмбездерінде көптеген жарылымдардың бо-луы.
Осының бәрі күрделі интерференциялық сейсмикалық жазбалардың болуына себеп
болды. Нәтижесінде ауданның тектоникалық құрылысын жалпылама зерттеген
болатын.
1965 – 1969 жж МОВ – МРНП арқасында сейсмобарлаудың эффек- тивтілігі
жоғарлай түсті. Сейсмобарлаудың бұл түрлерін қолдану Ақтөбелік -
Аралмаңының күрделі тектоникалық құрылысын, оның терең геологиялық қимасын
қолданылған 1964 ж МОВ, КМПВ, XXII аймақтық профильдері жасалды.1965 ж
Шұбаркұдықтың күмбездерінің қанаттарын- да МНРП жә-не МОВ сейсмобарлау
жұмыстары жүргізілді.
Сесмобарлаудың алғашқы объектісі болып күмбездердің оңтүстік –шығыс
бөлігі ұсынылды. 1966 ж күмбездің оңтүстік – шығыс қанатында қосымша МРНП
жұмыстары жүргізіліп, ол құрылымдарды біршама толық зерттеуге мүмкіндік
берді және ол терең бұрғылау жұмыстарына ұсыныл-ды.
МОВ – МРНП іздеу жұмыстарымен қатар 1957 ж КМПВ, МОВ, МРНП аймақтық
жұмыстары жүргізілді. Жұмыс нәтижесінде тұзасты түзі-лімдері және кристалды
іргетастың жоғарғы бөлігінің құрылысы туралы мәліметтер алынды (Пилифосов
В.М., Мироненко В.Ф., Огай Б.А., Жалы-бин Б.А., т.б.). КМПВ аймақтық
жұмыстарын МинГеоКаз ССР-дің ИГФЭ, ТГФЭ, "Спецгеофизика" трестімен, ВНИИ
геофизика мекемелері жүргізді. КМПВ толқындық өрістерінің күрделілігі
әртүрлі мекемелерде жүргізілген мәліметтерді интерпретациялау нәтижелерінің
бірдей болмауына әкеп соқ- ты. Мәліметтер бойынша горизонттардың әртүрлі
болуы іргетастың жоғар- ғы бөлігінің әртүрлі болуы, т.б. Әдетте КМПВ
сейсмобарлау жұмыстары ПСЛ-І-КМПВ немесе ГШИСК-I-48 КМПВ сияқты екі
сейсмостанцияларда жасалатын. Сейсмоқабылдағыштардың ұзындығы 12 км және 9
км. Сесмо- қабылдағыштар қадамы 100 м, жарылыс интервалы 6-12 км және 9-18
км болды. Кейбір бөлек профильдерде годогроф ұзындығы 144 км-ге дейін
жетті. КМПВ, МОВ, МОП жұмыс нәтижелерінің әртүрлі жылдары жасал- ған
мәліметтерінің жиналуы оларды ортақ бір әдіспен интерпретациялауға
мүмкіндік берді (Жалыбин Ф.Н.1969 ж, Комаров В.П., Чистяков В.Т. және т.б.
1976 ж, Юров Ю.Г., Деменьтев Н.Г. және т.б. 1976 ж, 1978 ж, 1980 ж
Сапожников Р.Б., Быкайдаров Б.А.). Осы жұмыстар нәтижесінде іргетас
бедерінің схемалары, оның құрылысы туралы мәлімет беретін шағылу нұс-
қалары тұрғызылды. Осы мәліметтер бойынша іргетас дифференцияланған бедері
мен тектоникалық бұзылыстардың кеңінен таралуымен ерекше-ленеді. Іргетас
орналасуының тереңдігі 7-25 км аралығында өзгеріп отыра-ды.
Екінші кезең (1970 – 1980 жж) сейсмобарлау жұмыстарының сапалы жаңа
кезеңін сипаттайды. Мұнда Поиск деп аталатын магнит жазуы бар және
далалық мәліметтерді аналогты қондырғыларда қайта жөндейтін ма-шиналық
әдістері қолданды (ПСЗ-2, ПСЗ-4). 1973 – 1974 ж бастап сейсмо-барлаудың
жаңа әдістері (МОГТ; ВСП) қолданыла бастады. Бұл әдістер- жарылмайтын
қоздырғыш көздері. Дала мәліметтеріне сандық есептеу ма-шиналарында талдау
жасады. Күрделі зерттеулердің нәтижесінде – қайта профильдер түсіру,
қоздырғыш көздерін біріктіру т.б. ауданның тереңдік құрылысын толық
зерттеуге мүмкіндік берді. Көптеген тұзасты кешенінің локальды көмпимелері
анықталды.
Үшінші кезең 1980 ж. басталған сейсмобарлау жұмыстарына жаңа
әдістемелік және аппаратты игерулердің интенсивті түрде енгізілуімен си-
патталады. Прогресс пен ССЦ-3 сейсмостанцияларының қолданылуы МОГТ
мәліметтерін ЭВМ-де талдау жасауға мүмкіндік берді. 1985 ж бас-тап Каспий
маңы ойпатының шығыс және онтүстік шығыс ернеуінде та-ралған карбонатты
түзілімдердің таралу шекарасын анықтау мақсатында сейсмобарлау жұмыстарының
біріккен тереңдік әдістерін қолдана бастады. Тұзасты мұнай және газ
кенорындарын іздеудің эффективті шешімі аймақ-тың тереңдік құрылысын жан-
жақты зерттелгендігін талап етеді. Сондық-тан бұрыннан жиналған Каспий маңы
ойпатының шығыс және оңтүстік шығыс ернеу бойының геофизикалық
мәліметтерінен басқа да әдістер бо-йынша интерпретациялар жүргізіліп отырды
(Гущин Е.С. 1984 ж, Огай Б.А. 1988 ж, Жуйков С.А. 1985 ж, Боранаев В.А.
1981 ж, Волож Ю.А. 1986 ж, Курмашев Е.К .1984 ж).
1987 ж бастап Каспий маңы ойпатының ернеу маңы белдемінің терең сулы
жағдайындағы Темір карбонатты массивіне Тұрлан геофизикалық экспедициясы
МОГТ іздеу, сейсмобарлау жұмыстарын жүргізіп келеді. Ұсынылған жоба 1987 –
1992 жж өткізілген сейсмобарлау жұмыстарының нәтижесі болып табылады.

Геофизикалық зерттеулер
1.1- кесте
Жұмыс уақы-ты, Жүргізілген жұмыстар Жұмыстар нәтижесі
авторы
Актөбенефтегаз 27 алаң бойынша 4500-5000 Алғаш рет тұзасты
геология м жобалау тереңдікте тереңкен-орындары ашылды. Олар:
1970-1980 жж құрылымдық бұрғы-лау Кенқияқ (П-88), Қаратөбе
жұмыстары (Кенқияқ, (П-25), Жаңажол.
Қаратөбе, Қожасай, Жүргізіл-ген бұрғылау
Сам-бай, Жаңажол, Төрткөл,жұмыстар нәтижесінде Каспий
Шұбарқұдық, т.б.) маңы ойпатының шығыс
бөлігінің геологиялық
құрылысы ту-ралы жаңа
мәліметтер алын-ды. Таскөмір
түзілімдерінде екі
карбонатты кешен ашыл-ды:
КТ-1 және КТ-ІІ. Барлық
алаңдардағы осы ке-шендер
түзілімдерінде мұ-най
белгілері табылған. (Аққұм,
Кенқияқ, Жаңажол, Аққұдық,
Қожасай, Бозаба, Арансай,
Шығыс Төрткөл ).
Электробарлау жұмыстары
1929-1984 жж Тұз күмбездерінің морфо-
логиясын зерттеу мақса- Жүргізілген жұмыстар нәти-
ты, сырғымалардың тұзүс- жесінде мұнай және газ кон-
ті қабаттарында болуын турының үстінен поляриза-
зерттеу мақсатында ВЭЗ, циялану аномалиялары
алынған. Бұл мұнай мен газ-

1.1-кестенің жалғасы
Жұмыс уақыты, Жүргізілген жұмыстар Жұмыстар нәтижесі
Авторы
МТЗ, ТТ әдістерін қолда- ды іздеуде осы әдістің эф-
ну жұмыстары. фективтілігін көрсетті.
Гравибарлау
1930 ж, 1952 ж Мортық алаңы 4 мгл Жұмыстар нәтижесінде тұз
Тумканов А. гра-виметриялық түсіру жұ-күмбезді көтерілімдерге тән
Масштабы 1:200000 ауырлық күшінің минимум-ды
жұ-мыстар Каспий маңы мөлшерлері алынды.
ойпа-тының территориясында
қамтыды.
Каспий маңы ойпатының Жұмыстар нәтижесінің мә-
шығыс бөлігіндегі 2 мгл ліметтері бойынша Каспий
түсірулер. маңы ойпатының шығыс
бө-лігінің гравитациялық
өрісі магниттік өрісіне
қарағанда күрделі
дифференциясымен
ерекшеленеді.
І кезең Сейсмобарлау жұмыстары
1931-1969 жж МОВ-МРНП сейсмобар-лау
жұмыстары. Каспий маңы ойпатының
территориясының тектони-
калық құрылысы жалпыла-ма
зерттеліп қана қойылды.

1.1- кестенің жалғасы
Жұмыс уақыты, Жүргізілген жұмыстар Жұмыстар нәтижесі
авторы
1957-1964 жж МОВ-МРНП сейсмобарлау Кристалды іргетасқа толы-
Пилифосов В., жұмыстары. ХХІІ, МОВ және мен зерттеулер жүргізді.
Минеренко В. КМПВ аймақтық те -рең
геологиялық профиль-дері
жүргізілді.
1965 ж Шұбарқұдық күмбезінің қа- Шұбарқұдық күмбезінің
наттарында МНРП және МОВ қа-наттарының геологиялық
сейсмикалық жұмыс -тары құрылысы анықталды.
жүргізілген.
1967 ж МРНП қосымша сейсмо-барлау Тұзасты түзілімдеріне то-
жұмыстары жүргі- зілді. лығымен зерттеу жүргізді.
КМПВ, МОВ, МРНП ай-мақтық
жұмыстары. Бұл жұмыстар
МОВ-МРНП
із-деу-барлаутүсірулерімен
қатар жүргізілді.

Жалыбин Ф.Н. МОГТ, КМПВ, МОВ сейс- Осы жүргізілген жұмыстар
1969 ж, мобарлау жұмыстарын ор-тақ нәтижесінде іргетас релье-
Комаров В.П., бір әдіс бойынша фінің схемалары құрылды.
Чистяков В. интер-претация жұмыстары.
1976 ж

1.1-кестенің жалғасы
Жұмыс уақыты, Жүргізілген жұмыстар Жұмыстар нәтижесі
авторы
ІІ-кезең МОГТ, ВСП және басқа Аймақтың тереңдiк құры-
1970-1980 жж сейсмобарлау жұмыстарын лымы нақты анықталды. Бiр
1973-1974 жж жарылмайтын қоздырғыш қатар тұзасты локальды
көздерi арқылы жүргiзу. құрылымдары ашылды.
1973-1974 жж МОГТ материалдарын ССЦ Бұл талдау жұмыстары нақ-
– 3 , ПРОГРЕСС сейс- ты геологиялық тапсырма-
мостанцияларында талдау ларды шешудегi сейсмобар-
жүргiзу. лаудың эффективтiлiгiн
бiршама жоғарылатты.
III – кезең Каспий маңы ойпатының Карбонатты массивтер ше-
1980 ж шығыс және оңтүстiк каралары анықталды.
ернеуiндегi карбонатты тү-
зiлiмдердiң таралу шекара-
сын анықтау мақсатында
МОГТ сейсмобарлауының
аналогы ОГП – МПВ сейс-
мобарлау жұмыстарының
әдiстерi қолданылды



1985 ж МОГТ сейсмобарлау жұ- Бұл жұмыстар нәтижесiнде
Гущин Е.С мыстары Темiр карбонатты болашағы зор бiрнеше құ-
массивiнiң батысындағы рылымдар ашылған.

1.1- кестенің жалғасы
Жұмыс уақыты, Жүргізілген жұмыстар Жұмыстар нәтижесі
авторы
Тұрлан геофи- Каспий маңы ойпатының Көптеген құрылымдардың
зикалық экспе- терең сулы бөлiгiн ашылуына әкелді.
дициясы зерттеу мақсаты.

1.3. Литологиялық, стратиграфиялық қимасы
Литологиялық және стратиграфиялық сипаттама құрылымдық, пара-
метрлік, іздестіру ұңғымаларды бұрғылау нәтижелері мен осы ауданға қа-
тысты материалдарды жан – жақты зерттеу негізінде дайындалған.
Шығыс Еуропа платформасының құрылымдық ерекшелігі оның блокты
құрылысы. Мұндағы күмбезді көтерілімдер мен грабендер тәрізді иілімдер
негізгі құрылымдар болып табылады. Рифей түзілімдері құмтас- тар,
алевролиттер мен аргиллиттерден тұрады. Қиманың төменгі жағында әдетте
конгломераттар мен жентектастар кездеседі. Бұл көне түзілімдер- дің
қалыңдығы 1500-3000 м.
Еділ – Орал мұнай провинциясы материалдарынан іргетастың мүжіл- ген
бетінде орта девон жыныстары жатқаны белгілі. Мысалы, қарастыры- лып жатқан
ауданға жақын орналасқан Шығыс Ақжар алаңында №5 ұңғы- мада 5735 м
тереңдікте іргетасқа жатқызылған диориттер анықталса, ал олардың үстінде
қалыңдығы 200 м орта девон ізбестастары орналасқан.
Қарастырылып отырған аудан Темір карбонатты массивінің баты-сында
орналасқан. Бұл аймақта тұзасты мұнайгаздылы кешені әзірше на-шар
зерттелген. Тек бірен – саран ұңғымалармен Шұбарқұдық, Қарауыл-келді
аудандарында және Шығыс Ақжар алаңындағы ұңғымаларда ашыл-ған.
Геофизикалық мәліметтер негізінде тұзасты мұнайгаздылы қимасын- да екі
негізгі кешенді бөліп көрсетуге болады: жоғарғы девон – төменгі таскөмір
жасты кремнийлі – карбонатты – сазды, жоғарғы визей – артин жасты
терригенді толтыру кешені.

Палеозой (РZ) жүйесі
Девон жүйесінің жоғарғы бөлімі – таскөмір жүйесінің төменгі бөлімі
(D3 – C1)
Жоғарғы девон – төменгі таскөмір жасты кешен Темір карбонатты
кешенінің негізгі аналогы болып табылады. Ол терең теңізді фациялардан
құралған. Карбонатты құрылымдардың бар болуы да мүмкін. Ақжар ала-ңында
бұл кешен қалыңдығы шамамен 400 м.

Таскөмір жүйесінің төменгі бөлімі – пермь жүйесінің төменгі бө-
лімдері (C1 – P1).
Жоғарғы визей – артин жасты кешенінің қалыңдығы 800-1000 м-ге дейін,
ал құрамы құмтасты – сазды. Кешен қалыңдығы Шұбарқұдық ала-ңында 350 м-ге
дейін ашылған. Мұнда құмтас аралас сұр түсті алевролит-тер мен аргиллиттер
кездеседі. Ақжар алаңындағы бұл кешеннің қалыңды- ғы 800-940 м құрайды.

Пермь жүйесі (P)
Төменгі бөлім (P1)
Тұзасты кешені төменгі-ортаңғы пермь түзілімдерімен көмкерілген. Ол
кешен тұз күмбездері мен күмбезаралық мульдаларды құрайды. Кунгур
түзілімдері Шұбарқұдық, Аққұдық, Ақкемір алаңдарында байқалады.Олар- дың
қалыңдықтары күмбезаралық мульдаларда тіпті кездеспейді, ал тұз күмбездері
5 км-ге дейін жетеді. Аққұдық және Ақкемірде тұз қалың- дықтары 4450 м, ал
Шұбарқұдықта – 5050 м. Төменгі терригенді – суль- фатты топтама аргиллиттер
және алевролиттердің құмтастар қабаттары- мен, тұз қабаттарымен қабаттаса,
кезектесе орналасуымен сипатталады. Топтама қалыңдығы 500 м. Галогенді
топтама орта және іргетасалды ақ тастұздарымен берілген, жоғарғы сульфатты
– терригенді топтама аргил- лит, ангидрит, гипстер мен алевролиттердің
кезектесе орналасуымен си -патталған. Қабат қалыңдығы 10 м, 30 м-ден 600 м
-ге дейін өзгереді.

Жоғарғы пермь (Р2)
Жоғарғы пермь ( Р2) түзілімдері Каспий маңы ойпатының шығыс бө-
лігінде кеңінен таралған. Олардың жату жағдайлары әртүрлі (күмбез ма-
ңында, күмбезаралықта, тік күмбездерде). Күмбезараларында олардың қа-
лыңдықтары бірнеше шақырымдарға жетеді. Жоғарғы пермьде (Р2) уфим қазан
және татар жікқабаттары бөлінген.
Уфим жікқабаты (Р2u) сульфатты – терригенді қабаттармен беріл- ген.
Ол қабаттар ақ және қызғылт ангидриттермен, кейбір жағдайларда саз- дармен,
құмтастармен, алевролиттермен және тұз қабаттарынан тұрады. Уфим
жікқабатының қабат қалыңдығы 120-284 м құрайды.
Қазан жікқабаты ( Р2kz) әктасты құмтастармен, алевролиттермен,
аргиллиттер және ангидриттердің жұқа қабатты әктастармен кезектесе ор-
наласуымен сипатталады. Қазан жікқабатының төменгі бөлігі Калинов тас-
топшасына бөлінген. Ол ойпаттың солтүстік ернеуінде 200 м қалыңдықта-ғы
карбонатты жыныстардан тұрады. Қазан жікқабатының Шұбарқұдық алаңының Г-2
ұңғымасындағы қалыңдығы 825 м. Кенқияқта 649-2475 м интервалында қазан
жікқабатының түзілімдерінде 1 мұнайлы, 1 газдылы өнімді горизонттары
анықталған. Оңтүстік Қаратөбе алаңында қазан түзі-лімдерінде тұз карнизі
астында мұнай шоғыры анықталған.
Татар жікқабаты ( Р2t) төменгі және жоғарғы болып екі подьярусқа
бөлінеді.Төменгі подьярус ангидритке бай құмтас, аргиллит, алевролиттер-ден
тұрады. Қалыңдығы 1100 м. Жоғарғы бөлігі құмтастар, алевролиттер және
аргиллиттердің жентектас, әктастар қабаттарымен кезектесе орнала-суымен
сипатталады. Қабаттың қалындығы 1100 м. Жоғарғы татар жікқа-баты да
құмтасты – сазды түзілімдерінен тұрады. Қабат қалыңдықтары 1134 м-ді
құрайды. Қаратөбеде татар түзілімдерінің жоғарғы бөлігінде 3 мұнайгаздылы
горизонт бөлінеді.

Мезозой жүйесі
Триас дәуірі (Т)
Триастың (Т) континентальды түзілімдері Каспий маңы ойпатының шығыс
бөлігінде кеңінен таралған және төменгі (Т1), ортаңғы (Т2) бөлім-дерден
тұрады. Олар бір – біріне стратиграфияляқ және бұрыштық үйле- сімсіздікпен
дөңбеккүмбездердегі кунгур (Р1к) жыныстарының үстінде ор- наласқан. Ал
күмбез қанаттарында жоғарғы пермьнің (Р2) жуылып-шай- ылған жыныстары
әртүрлі горизонттарында орналасқан.

Төменгі триас ( Т1)
Төменгі (Т1) жыныстары литологиялық тұрақты құрамымен ерекше-ленеді.
Ол саздардың, құмдардың, құмтастардың кезектесе орналасуымен берілген.
Қалдық мульдаларында триас түзілімдерінің ең үлкен қалыңдық-тары байқалады.
Төменгі (Т1) триастың инд (Т1i) және оленек ( Т1o) жікқа-баттарына
бөлінеді.Оленек жікқабатысазды құрамымен ерекшеленеді.Инд жікқабатының
қалыңдығы Хобдинск ұңғымасында 405 м, оленек (Т1о) жік-қабатының қалыңдығы
1625 м. Триас түзілімдері сұр құмтасты–сазды кон- тинентальды жыныстармен
берілген.
№1 Кенжалы ұңғымасында триас түзілімдері қалыңдығы 308 м, Ши- елі
ұңғымасында 3-312 м. Төменгі триас жыныстарында 387-1323 м интер- валында 4
мұнайлы горизонттар анықталған. Кенқияқ, Көкжидеде мұнай шоғырлары
стратиграфиялық экрандалған, Ақжар, Қаратөбеде тектоника- лық экрандалған
болып келеді. Өндірісті мұнайгаздылық Кенқияқ, Башен- көл, Қаратөбе, Ақжар,
Қалмаққырған, Жақсымай, Шыңғыс, Көкжиде алаң- дарында анықталған.
Саркөл свитасындағы өнімді горизонттың қалыңдығы 826 м және ол
Кенқияқта, Қаратөбенің оңтүстік – шығыс қанатында, Ақжар, Жақсымай,
Шыңғыстың оңтүстік қанатында, Құбасайда өндірістік маңызды болып ке-леді.
Мұнай белгілері Итассай, Арансай, Аққұм, Мортық, Тасшы, Қоскөл,
Дөңгелексор, Шұбарқұдық, Қалмаққырған, Шиелі, Кейкібас, Жаманағаш,
Ұзынқарағанды дөңбек күмбездерінде табылған. Тұз күмбездерінің дөңбек
күмбездерінде горизонт құмтастар мен ұсақ малтатасты жұмыртастармен, ал
қанаттары мен күмбезаралық белдемдерде нашар керіштелген құмтас-тар, сазды
құмдармен берілген.

Юра дәуірі (J )
Юра (J) түзілімдерін лагунды континентальды құмтасты – сазды түзі-
лімдері кұрайды. Юра төменгі ( J1) және ортаңғы ( J2) бөлімдердің сұр,
жасыл құмтастарынан, ал жоғарғы бөлімі ( J3) қою сұр сазды және карбо-
натты жыныстардан тұратыны анықталған. Юра түзілімдері Шұбарқұдық,
Жақсымай, Шиелі, Кенжалы және т.б. жерлерде кеңінен тараған.

Төменгі юра (J1)
Төменгі юраның (J1) құмтасты және сазды жыныстар айтарлықтай кеңінен
таралған. Олар Шұбарқұдық, Жақсымай, Кенжалы, Шиелі алаң- дарында
кездеседі. Литологиялық құрамы бойынша төменгі юра (J1) екі қа- батқа
бөлінеді: құмтасты – малтатасты қабат, сазды қабаттар. Сазды қабат кұмтасты
– малтатас қабатын көмкеріп тұр және ол жақсы жапқыш болып табылады.
Төменгі юра түзілімдері құмтасты – малтатастардан тұрады жә-не Кенқияқ,
Қаратөбе, Ақжар, Қопа, Шұбарқұдық күмбездерінде өндірістік мұнайгаздылы
мәні бар. Мұнай белгілері Итассай, Тасшы, Дөңгелексор, Сорқұдық алаңдарында
табылған. Шоғыр түрі – Кенқияқта стратиграфия- лық экрандалған, ал Ақжардың
оңтүстік – шығыс қанатында Қаратөбеде, Қопаның оңтүстік қанатында
тектоникалық экрандалған. Сонымен қатар Ақжар мен Қопадағы шоғырлар
қалқымалы болып келеді. Төменгі юраның (J1) қалыңдығы 180 м.

Ортаңғы юра ( J2)
Ортанғы юра ( J2) түзілімдері аймақтық литологиялық тұрақтылығы-мен
ерекшеленеді. Олар кезектескен құмтастар мен саздар қабаттарынан тұрады.
Олардың қалыңдықтары бірдей, бұл көмірсутектердің аккумуля-циясына қолайлы
жағдай болып келеді (Кенжалы, Шұбарқұдық). Ортаңғы юра (J2) өнімді
горизонттары аален, байос – бат жікқабаттары түзілімдері- мен байланысты.
Аален жікқабатының өнімді горизонты құмдар, алевро- литтерден тұрады және
Кенқияқ, Ақжар, Қопа күмбездерінде өндірістік мұнай шоғырлары кездеседі.
Мұнай белгілері Итассай, Санқыбай, Қараған- ды құрылымдарында анықталған.
Қандық мульдасындағы ортаңғы юра (J2) түзілімдерінің қалыңдығы 420 м.

Жоғарғы юра ( J3)
Жоғарғы юра ( J3) түзілімдері шектеулі жерлерде таралған және қа-
лыңдығы ондай үлкен емес.Олар негізінен құмдар, саздар, құмтастар және
мергельдер түрінде кездеседі. Жоғарғы юра ( J3) түзілімдерінің максимал-ды
қалыңдығы 62 м.

Бор дәуірі (К)
Бор (К) түзілімдер жүйесі төменгі (К1) бор және жоғарғы бор (К2)
бөлімдерінен тұрады.

Төменгі бор (К1)
Төменгі бор (К1) көптеген ұңғымаларда табылған. Ол құмтасты сазды
қабаттармен берілген. Кенжалыда қабат қалыңдығы 392 м құрайды және онда
барлық жікқабаттар көрсетілген. Төменгі бор (К1) түзілімдері берриас,
валажин, готерив, баррем, апт, альб жікқабаттары көлемінде айқындалады.
Валанжин жікқабаты. Каспий маңы ойысының батыс бөлігінде ва-ланжин
жікқабатына құмтастармен қабатталған жасылдау-сұр құмдармен, кварцты –
глауконитті таужыныстар топтамасы жатады. Валанжиннің то- лық қимасы
Жаңаөзен тіректік ұңғымасында және П-35 Қусанқұдық ұңғы- масында анықталды.
Бірінші валанжинге 80 м кварцты – глауконитті құм- тастар қабаты, ал
Қусанқұдықта – құмайттар қабатталған саздың қабаты. Оңтүстік – Ембіде
валанжин жікқабаты қара – сұр, сазды, глауконитті құм- дармен, фосфориттер
жалбырлармен, кварцтың және кремнийдің тасмал- таларынан тұрады. Үстіңгі
бөлігі сұр, жасылдау – сұр, құмайт, әкті саздар әкті құмтастар мен құм
қабатынан тұрады.
Оңғар күмбезі ауданындағы Оңтүстік – Ембіде валажиннің қалыңды- ғы
110 м, батыс Қисымбай-Прорва маңында және ойыстың басқа террито- риясында 0-
10 м. Қалыңдығы жағынан ең әйгілісі валажин қимасы П-58 Қу- санбай
құбырында анықталған, соңғысының қалыңдығы 2560 м (валанжин- берриас)
жетеді.
Готерив жікқабаты. Оңтүстік – Ембі маңайында готерив жікқабаты
екі тастопшаға мүшеленген: пелециподты және құмды – сазды.
Пелеципод тастопшасы, құмайттар, құмтастар қабатталған жасылдау-сұр
және сұр құмтастар, кей жерінде әкті саздар түрінде болады. Оның қа-лыңдығы
50-100 м. Готеривтің құмды – саз қабаты әкті құмтастармен қабат-талған
жасылдау және құмды ашық – сұр саздардан тұрады. Ойыстың батыс және орталық
бөлігінде готеривтің пайда болуы сұр, қара – сұр, алевритті саздардан
тұрады. Тақташалар және сұр, жасылдау – сұр, полимиктілі құм-тастар мен
құмайтастар кездеседі. Готеривтің максималды қалыңдығы орта-лық
бөліктерінде 70 м (Аралсор, Мастексай) жетеді.
Баррем жікқабаты. Ойыстың орталық бөлігінде баррем негізінен құмдар,
құмайттар мен құмтастар топтамасымен астасады, жоғарғы жағын-да сұр,
жасылдау – сұр теңіз саздарға ауысады. Оңтүстік – Ембіде базальтты беткей
пайда болған. Майдасулы – теңіз жағдайында, Солтүстік – Ембі жә- не ойыстың
шығысында байқалады.
Жоғарыда жатқан континентальды шұбартүсті қабат терригенді тау-
жыныстармен (саздармен, сазтастармен, құмтастармен, құмайттастармен)
ұсынылады.
Ойпаттың барлық шығыс бөлігіндегі территориясында, Орал өзенінің
меридианына дейін, онда орталық бөлігінің тереңсулы теңіз баламасына
біртіндеп ауысады, континентальды қабат байқалады. Баррем түзілімдерінің
қалыңдығы ойыстың шығысында 200 м, Оңтүстік – Ембіде – 450 м, Орал мен
Волга өзендері аралығында барремнің максимальды мәні Мартыши алаңында – 85
м, Жамбайда – 54 м. Аралсор маңайында баррем қабаты 80м.
Апт жікқабаты. Апттың негізінде кварцево – глауконитті құм неме- се
әртүрлі таужыныстардың тасмалталарының құмтастары түріндегі, апт- нео ком
немесе алтыкөл беткейі деп аталатын құмдармен астасады. Бұл беткейдің
қалыңдығы 20-30 м жетеді.Апттың жікқабатының астыңғы жағы жасылдау–сұр,
қара – сұр тығыз балшықтармен, құмайттармен, құмдар мен құмтастар қабаттары
мен қосылуларымен қабатталған. Жоғарғы жікқабат-тың астыңғы жағы да сұрдан
қара түске дейінгі саздармен, тығыз, майлы болып келеді. Ойыстың шығысында
апттың жалпы қалыңдығы 80 м жетеді, Оңтүстік – Ембіде – 150 м, Орал – Волга
өзендері аралығының ортасында –100 м.
Альб жікқабаты. Альб түзілімдері Каспий маңы ойпатында үш тө- менгі
(Leymeriella tardefurcata және bouvilleiceras mammilatum зоналары-ның
көлемінде), орта (Hoplites dentatus зоеасы) және жоғарғы - (Anahoplites
rossicus, Pecurohoplites staderi, Pervinguieria inflata зоналары)
жікқабаттары-на жіктеледі. Оңтүстік – Ембі маңайындағы альб негізінде сұр
сазды, кей жерлерінде конгломераттармен глауконитті құмдар (Жантай беткейі)
бет-кейімен астасып жатады.
Төменгі альб ойыстың орталық бөлігіне қара түске айналатын сұр,
қара–сұр саз бен құмтастар топтамасы алмасып - ауысып отырады. Индер,
Баксай, Мартыш аудандарында төменгі альб түзілімдері саз–балшықты бо- лады.
Альб жікқабатының саз – балшықтары құрамы бойынша аптқа жа- қынырақ келеді.
Орта альб ойпаттың орталық және батыс бөлігінде қара – сұр тығыз саз,
құмайтты, әксіз, сұр майда – орташа түйірлі құмдармен және құмтаста- ры
түрінде ұсынылады. Утва және Ойыл ауданында орта альбқа каолинит- пен
қанықтырылған құмдар жатады. Төменгі бөлігінде кварцталған, слюда- лы,
каолиниттелген, ақ құмдар. Жоғарырақ орта альбтың қабаты олардың шығу
сипаты континентальды екенін көрсететін, сұр, тығыз сарғыштау- сұр саз,
көмір, таснұсқалы ағаш кесінділерінің қалдықтарымен қатталған, сұр,
сарғыштау – сұр, қисыққабатты құмдардан тұрады.
Оңтүстік – Ембіде жоғарғы альб жікқабатасты: оның солтүстік – ба-
тысынан басқа, жалпы барлық жерінде дерлік сұр, борпылдақ жасылдау-
сұр құмдармен және саздар топтамасынан (10-15 м) тұрады.
Жоғарғы альб түзілімдері, бүтіндей теңіздік болмауы мүмкін.Теңіз
фаунасының қалдықтарының болмауы, таснұсқалы ағаш кесінділердің қал-
дықтарының болуы олардың континентальды тегін көрсетеді. Ойыл және Ембі
өзендері аралығының солтүстігіне қарай бүтіндей континентальды және қоңыр,
сарылау – қоңыр, әртүрлі түйірлі құмдар мен құмтасты жы- ныстар кездесі.
Орал–Волга өзендері аралығының жоғарғы альб сұр, қара –сұр құмайтты, кей
бөліктерінде құмтасты саздармен, орта түйірлі құмдар мен құмтастар
қабатымен қатталған. Жоғарғы альбтың қалыңдығы 42-75м.

Жоғарғы бор (К2)
Жоғарғы бор (К2) жыныстары шектеулі ғана таралған. Мергельдер және
сазды қабаттардың жалпы қалындығы 500-600 м құрайды.

Кайнозой жүйесі (КZ)
Палеоген – неоген дәуірлері ( Р - N)
Палеоген – неоген ( Р-N) түзілімдері локальды түрде таралған. Негі-
зінен теңіздік және континентальды жасылдау сұр саздардың құмдар мен
құмтастардың кезектесе орналасуымен берілген.

Төрттік кезең дәуірі (Q)
Төрттік кезең (Q) түзілімдері аллювиальды, деллювиальды, эллюви-
альды жыныстармен, құмдармен берілген.

1.4. Тектоника
Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігінің дамуы жалпы ойпаттың
геологиялық дамуымен тығыз байланысты. Бірақ белсенді Орал геосин-
клинальды жүйесі белдеміне жақын орналасқандықтан ұзақ уақыт бойы осы
белсенді қозғалыстар өз әсерін тигізген. Бұл территория Орыс плат-
формасының ең төмендеген бөлігі болып келеді.
Кристалды іргетас құрылысының әртүрлі құрылымдық денелердің пайда
болуында маңызы зор. Іргетастың ірі жарылымдары ойпаттың шы- ғысындағы
құрылымдық элементтерді, негізгі құрылысын анықтауға мүм- кіндік берді.
Жарылым бойымен іргетастың жеке блоктары қозғалып, шө- гінді қабаттарда
әртүрлі құрылымдық денелер пайда болды: көтерілімдер, флексуралар, т.б.
Іргетас блоктары мен жарылымдардың белсенділігі ло- кальды көтерілімдердің
және тектоникалық денелердің көптеп пайда бо- луына әкеп соқты. Сонымен,
Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігінің палеозойлық, мезозойлық
түзілімдерінің қазіргі кездегі құрылымдық сызба нұсқасы қиын және ұзақ
уақыт бойы дамыған тектоникалық қозғалыстар шөгінділердің седиментациясы
жағдайларының нәтижесінде пайда болған.
Шөгінділердің седиментациясы, яғни геологиялық даму көрінісі ерте
және орта палеозой дәуірлерінен бастау алған. Бұл кезеңдерде Орыс плат-
формасының шығыс бөлігі оңтүстігінде әртүрлі гипсометриялы деңгейдегі
іргетас блоктарының тектоникалық жарылымдарымен шектесіп жатқан. Ір-гетас
блоктарының төмендеуі жоғарғы Ембі синклинорийі мен Орыс плат- формасының
оңтүстік – шығыс бөлігінде Оңтүстік Ембі көтерілімдерінің пайда болуына
әкеп соқтырды. Осы кезде қалың терригенді – карбонатты және карбонатты
жыныстар қабаттары қалыптасты. Оңтүстік - Ембі көте- рілімі Орал
геосинклинді жүйесіне, Ембі перикратонды иіндіойысына параллель орналасқан
және соңғы таскөмір дәуірлеріне дейін болған.
Ерте және ортаңғы палеозой жыныстарының қалыңдығы жекелеген
аудандарда олардың төмендеу амплитудасына байланысты әртүрлі болып келеді.
Іргетастың ең көп төмендеуі ернеумаңы белдемнің шығыс бөлігін- дегі Ақтөбе
және Атжақсы периклинальды иіндіойыстарына шектесетін аймақтарда
байқалады.
Ойпаттың шығыс баурайында ерте және орта палеозой түзілімдері
қалыңдығының өсуі ернеумаңы белдемінен орталық бағытта 2,5-7,9 км-ге дейін
өзгереді.Солтүстіктен оңтүстікке қарай түзілімдер қалыңдығы бірша- ма
жоғарылайды. Шөгінді түзілу процесімен қатар жүрген іргетас блокта- рының
қозғалысы нәтижесінде, ерте және ортаңғы палеозойда штампты құрылымдардың
қалыптасуына қолайлы жағдайлар болды. Олардың пішіні мен көлемі көтерілген
іргетас блоктарының биіктігіне сәйкес келеді. Соң- ғы таскөмір дәуірінің
басында Орал геосинклинді жүйесі орогенді даму са- тысына көшеді де, ол
аймақтың көтерілуіне, теңіз бассейнінің регрессия- сына және түзілімдердің
жаңаруына әкеп соқтырған. Нәтижесінде ойпат- тың шығыс бөлігінде түйірлі
материалдар шайылуының қайнар көзі болып табылатын құрғақ учаскелер
қалыптасқан. Мысалы, гжел ғасырында ой- паттың ернеуінде Әлібекмола
алаңында құмтасты – сазды шөгінділер, ал оның батысына қарай Жаңажол
алаңында сульфатты қабатшалары бар кар- бонатты қабаттар қалыптасқан.
Орал қатпарлы жүйесі ассель, сақмар, артин ғасырларында да өз кө-
терілуін жалғастырған және эрозия процесі күшейген. Соған байланысты
ойпаттың шығыс бөлігінде сұр түсті теңіздік терригенді шөгінділер қа-
лыптасқан. Ернеумаңы белдемінде седиментация процесі жылжымалы тек-
тоникалық қалыптасу жағдайына байланысты жүрген. Бұл жағдай Құмсай,
Шенгелші, Ащы құрылымдарында құрамында визей мен намор форамине- фералары
бар әктастың түйірлері кездесетін метаморфталған жыныстар- дың қалыптасуына
әкелген. Орал қатпарлығының қалыптасуына байланыс- ты болған тектоникалық
қозғалыс әсіресе, артин ғасырының соңында кү- шейді. Тектоникалық қозғалыс
Орал жүйесінің көтерілуіне және Мортық, Ащысай іргетастарының көтерілуі,
толығымен қалыптасуына әсер етті.
Ембі иіндіойысының даму учаскесінде ойпаттың ернеу маңы белдемі де
көтерілді.
Кунгур ғасырында қарастырылып отырған аймақта, әсіресе, ернеума- ңы
белдемі Ащысай шеткі көбесімен төмен түсе бастаған және қайтадан теңіз
бассейнінің астында қалған. Аймақтың төмендеуі қалыңдығы шығыс- тан батысқа
қарай көбейетін кунгур түзілімдерінің қалыптасуына себеп болды. Кунгурдың
басында Ембі перикратонды иіндіойысы мен бар ер- неумаңы белдемінде төмен
жатқан төменгі пермь, карбон жыныстарымен бұрыштық үйлесімсіздік жасайтын
терригенді – сульфатты түзілімдердің жиналу процесі жүрді. Кунгурдың
соңында ерітінділерден шөгілген терең- сулы тұз қабаттары пайда бола
бастады. Шығыстан батысқа қарай қалың- дайтын тұз түзілімдерінің бастапқы
қалыңдығы 1000 м-ден 5000 м-ге дейін болып келеді. Ойпаттың ернеумаңы
белдемдерінде және шығыс баурайларында тастұзының жиналуы кезінде
терригенді–сульфатты түзі- лімдердің қалыптасуының да жеке кездері болған.
Мысалы, Остансоқ, Әлі- бекмола, Жаңажол, Кенқияқ, Мортық, Солтүстік
Кендісай, Шұбарқұдық алаңдарында тұз қабаттарының төменгі бөлігінде
аргиллит, құмтас және ангидрит қабатшалары тұздардың ішіне енген. Кунгурдың
соңында ойпат-тың шығыс бөлігінде жағамаңы терригенді – сульфатты
шөгінділер жинал- ған.
Кунгур ғасырының басында болған Ащысай шеткі көбесі мен Орал- дың
басқа да белдемдері Қандыағаш станциясынан оңтүстікке қарай кун- гур
бассейнінің трансгрессиясын тоқтататын табиғи кедергі жасаған. Кун- гур
ғасыры кезінде жоғарғы Ембі синклинориі бұзылысқа ұшырады және шайылатын
жақсы материал болып табылды.
Соңғы пермь дәуірінде Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігі иілуге
ұшырады, бірақ ол аймақтық эрозия базисінен төмен түспеді және теңіз
деңгейінен жоғары болды. Әсіресе қарқынды иілу процесі қазан, татар ға-
сырларында жүзеге асты. Осы уақытта континентальды қызыл түсті құм- тасты –
сазды шөгінділердің қалыңдығы белдемінде 2900-3000 м болса, ор- талық
бөлігінде 3900-4000 м болды.
Қазан ғасырының екінші жартысында Орал геосинклинінің оро- генді
қозғалысы ернеумаңы белдеміне әсерін тигізді және мұнда қазіргі кезгі
кунгурге дейінгі жыныстардың сұлбасы толығымен қалыптасуына, тұзасты
көтерілімдердің жаңаруына, кунгур мен қазан түзілімдерінің жи- налуына
әсер еткен іргетас блоктарының қозғалу процесі болды.
Кунгур және жоғарғы пермь жыныстарының қалыңдық сараптауы- ның
нәтижесінде Каспий маңы ойпаты иілуге ұшыраған теріс құрылым екенін және
кунгур ғасырында, соңғы пермь дәуірінде, триас дәуірлерінде
қалыптасқандығын көрсетеді. Аймақтың иілуі осы түзілімдердің үлкен қа-
лыңдықтарында жиналуына әкеліп соқты. Сонымен қатар иілу амплитуда- сы
ойпаттың ернеумаңы белдемінен орталық бөлігіне қарай арта түседі.
Аймақтың сызбанұсқасында триас түзілімдері реттік сипатта жинал-
ғандығын көрінеді, сондықтан құмтастар мен саздар кезектесіп орналас- қан.
Триас түзілімдерінің қалыңдығы ойпаттың ернеумаңы белдемінен ор- талық және
шығыс баурай бөліктеріне қарай артады. Демек, триас кезеңін- де ойпаттың
орталық бөлігі көбірек иілу процесіне ұшыраған.
Ерте юра дәуірінің басына қарай шығыс бөлігі жалпы көтерілуге
ұшыраған және триас түзілімдері қарқынды денудацияға ұшырады. Нәти- жесінде
ернеумаңы белдемінде және ойпаттың шығыс баурайы бөлігінің көпшілігінде
жоғарғы триас түзілімдері толығымен, төменгі триас түзілім- дері де
толығымен және жартылай бұзылысқа ұшырады. Айтарлықтай жуылып – шайылуға
күмбезаралық көтерілімдердегі төменгі триас түзілім- дері ұшырады. Шөгінді
жиналудағы үзілістің ұзақ болуына байланысты жер бетіне жақын тұз
күмбездерінің дөңбеккүмбездеріндегі галогенді жы- ныстардың шаймалануы
жүреді де, бір жағдайда эрозионды мульдалардың, бір жағдайда күмбез
қанаттарында грабендердің қалыптасуына әкеледі.
Ерте юра дәуірінде ойпаттың шығыс бөлігі шайылу облыстарымен
қоршалған иілу процесі аз болған континентальды жазық болып келген. Осы
жағдай негізінен қалыңдығы аз жақсы сұрыпталған және жұмырлан- ған
тоғанақты – континентальды жағдайдағы материалдардың жиналуына әсер етті.
Юраның сратиграфиялық және бұрыштық үйлесімсіз жатқан шө- гінділері
күмбездердің дөңбеккүмбездеріндегі кунгур шөгінділерін жауып жатқан, ал
күмбездердің дөңбеккүмбез маңы бөліктерінде төменгі триас- тың (Ақжар,
Санқыбай, Ащы, Луговское, Мойынқұм және т.б) түзілімдерін жауып жатқан.
Сонымен бірге тастұзының жерасты суларымен шаймала- нуы әсерінен жаралған
эрозионды мульдаларды құрайды (Ақжар, Қаратө- бе, Башенкөл). Шөгінділердің
жиналуы жылы гумидті климаттың тұщы су қоймаларында жүрген.
Төменгі юра түзілімдеріне алаң бойынша фациалды өзгергіштігі тән
келеді. Ойпаттың ернеумаңы белдемінен Қоздысай – Қаратөбе күмбезде- ріне
дейінгі жерлерде құмтасты – малтатасты түзілімдер кеңінен тараған, ал одан
жоғары сұр – ақ түсті саз қабаты тараған.
Палеоген дәуірінде шөгінді жиналудың теңіздік тәртібі болған. Бұл
тәртіп дәуірдің соңында ғана континентальдық тәртіпке ауысты. Соған
байланысты аумақта тұз массаларының қозғалысы болып, тұз күмбездері
көбейді. Тұз күмбездерінің көбеюі амплитудасы ондаған метрге жететін
мезозой және палеогеннің жазық көтерілімдерінің қалыптасуына әкелді.
Аумақтың күрт көтерілуі нәтижесінде тұз күмбездерінде палеоген, жоғар- ғы
бор мен төменгі бор түзілімдерін жуып – шайған терең эрозионды жу- ып –
шайылу болды. Сондықтан неоген күмбездердегі төменгі бор мен ортаңғы юра
түзілімдерін бұрыштық үйлесімсіздікпен жауып жатыр (Сан- қыбай, Шиелісай,
Ақтолағай).
Каспий маңы ойпаты палеозой мен мезозой эраларында фациалды және
тектоникалық жағдайлар бір – бірімен байланысты болып, қалыптас- қан
шөгінділердің литологиялық келбетін анықтаған. Шөгінді жиналу про- цесі
тектоникалық фактор активизациясы кезінде біресе жоғарлап, біресе төмендеп
отырды. Сонымен бірге бір уақытта аумақтың әр бөлігінде иілу процесс
дәрежесіне байланысты шөгінді жиналу жағдайлары әртүрлі бол ды.
Шөгінділердің палеоқұрылымдық қалыңдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Әлібекмола кенорын туралы жалпы мәліметтер
Мұнай кен орнының геологиялық бейіні
Мәдени ескерткіштер және сәулет өнері, туризм
Батыс Қазақстанның экономикалық ауданы
Тұз асты түзілімдері
Кеніш ауданның оңтүстік аумағының мұнайғақанығу қалыңдығы
Әлібекмола кен орыны
Батыс Қазақстан облысының минералды-шикізат қоры және оларды шаруашылықта игеру
АСАН ҚАЙҒЫ - ДАЛА ДАНЫШПАНЫ
Алаңдардағы түзілімдерден мұнай мен газ шоғырларын ашу мұ-най іздеу жұмыстарының көлемін ұлғайту
Пәндер