Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық құбылысы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Жалғыздық сезімінің негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.4 Жалғыздық сезімін бастан кешірудегі тұлғалық ерекшеліктердің гендерлік айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
IIТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2 Таңдау тобына мінездеме және әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
I ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Жалғыздық сезімінің негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.4 Жалғыздық сезімін бастан кешірудегі тұлғалық ерекшеліктердің гендерлік айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
IIТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2 Таңдау тобына мінездеме және әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Жалғыздық сезімі философиялық құбылыс ретінде, адамзат баласына, сонау антика заманынан белгілі. Платон және Аристотель жалғыздық сезімін зұлымдық ретінде анықтады, одан шығу жолдарын достық және махаббат сезіміне ләзаттанудан көрді. Философиялық - психологиялық ойлар тарихында жалғыздық мәселесінің ұғынылуы мен түсіндірілуі сан алуан: оның бастауы Ежелгі Шығыста оған деген кұрметпен және Ежелгі Грек еліндегі оны кабылдамауға дейін, адамның өзін тануы ушін жалғыздық сезімінің керектігін ұғынудан бастап, оның даму шығармашылығы, оны адамзат қасіреті ретінде ұғынуына дейін алып келді.
Адамға тән жалғыздыққа қарсы тұру, XX ғасырда Батыс елінде пайда болған, бұл мәселе көптеген гуманист ғалымдардың ең маңызды тақырыбына айналды. Жалғыздық сезіміне жиі көңіл бөлгендер экзистенциалистер: Н.А.Бердяев, М.Бубер, А.Камю, Ж.-П.Сатр, М.Хайдеггер, К.Ясперс. Тұлғаның жалғыздығы антропологиялық универсумның, адамның іштей шеттетілуі - кез-келген жеке тұрмыстың негізі, жабықтық қағидасына сәйкес, оның жүзеге асырылуы ретінде қарастырылады. Сондықтан, адам жалғыздықты басқа адамдармен қарым-қатынас кезінде эмоционалды кері байланыс таба алмағандықтан таңдайды.
Ф.Ницше, одан кейін Э.Фромм және И.Канттың «адамгершілік нормалардың құлдырауынан жалғыздық сезімі пайда болуы мүмкін» - деген ойын жалғастырды. Э. Фромм жалғыздықтың себебі деп - санасыз қажеттіліктердің шыңын айтады.
К.Хорни жалғыздықты нарықтық қатынастар идеологияларының жағымсыз көрінуі, адамның адаммен бәсекелестік салдары деп есептеді.
В.Франклдың пайымдауынша, адам жалғыздық күйге белгілі бір кұндылықтарын және өмірдің мәнін жоғалтқан кезде түседі.
Жалғыздық сезімі жаңа заманның объективті психологиялық мәселесі ретінде өзінің өзектілігін жоғалтпай отыр деп есептеуге болады. Мәселен, Н.Е.Петровский, оны теориялық және эксперименталды ғылыми зерттеулердің, күрделі ұғынуды талап етуші, «XX ғасырдың дерті» - деп атады.
Адамға тән жалғыздыққа қарсы тұру, XX ғасырда Батыс елінде пайда болған, бұл мәселе көптеген гуманист ғалымдардың ең маңызды тақырыбына айналды. Жалғыздық сезіміне жиі көңіл бөлгендер экзистенциалистер: Н.А.Бердяев, М.Бубер, А.Камю, Ж.-П.Сатр, М.Хайдеггер, К.Ясперс. Тұлғаның жалғыздығы антропологиялық универсумның, адамның іштей шеттетілуі - кез-келген жеке тұрмыстың негізі, жабықтық қағидасына сәйкес, оның жүзеге асырылуы ретінде қарастырылады. Сондықтан, адам жалғыздықты басқа адамдармен қарым-қатынас кезінде эмоционалды кері байланыс таба алмағандықтан таңдайды.
Ф.Ницше, одан кейін Э.Фромм және И.Канттың «адамгершілік нормалардың құлдырауынан жалғыздық сезімі пайда болуы мүмкін» - деген ойын жалғастырды. Э. Фромм жалғыздықтың себебі деп - санасыз қажеттіліктердің шыңын айтады.
К.Хорни жалғыздықты нарықтық қатынастар идеологияларының жағымсыз көрінуі, адамның адаммен бәсекелестік салдары деп есептеді.
В.Франклдың пайымдауынша, адам жалғыздық күйге белгілі бір кұндылықтарын және өмірдің мәнін жоғалтқан кезде түседі.
Жалғыздық сезімі жаңа заманның объективті психологиялық мәселесі ретінде өзінің өзектілігін жоғалтпай отыр деп есептеуге болады. Мәселен, Н.Е.Петровский, оны теориялық және эксперименталды ғылыми зерттеулердің, күрделі ұғынуды талап етуші, «XX ғасырдың дерті» - деп атады.
1. Ананьев Б. Г. Избранные психологические труды. В 2-х томах. - М.:
Педагогика, 1980. -Т. 1. - 220 с.
2. Долгинова О.Б. Одиночесво и отчужденность в подростковом и
юношеском возрасте // Дисс. канд. псих. наук. - СПб., 1996. -160 с.
3. Кузнецов О.Н., Лебедев В.И. Психология и психопатология одиночества. - М., 1972.
4. Швабл Ю.М., Данчева О.В. Одиночество. - Киев, 1991.
5. Кон И.С. Многоликое одиночество // Знания - сила.- 1986. -№ 12. - 42 с.
6. Кон И.С.Психология юношеского возраста.- М.:Просвещение,1979.-170 с.
7. Кон И.С. Открытие «Я». - М, 1978. - 90 с.
8. Немов Р.С., Кирпичник А.Г. Путь к коллективу: книга для учителя о
психологии ученического коллектива. - М.,1988.
9. Немов Р.С. Психология. - М.: Просвещение,1994.
10. Садлер У., Джонсон Т. От одиночества к анемии // Лабиринты
одиночество. - М.: Прогресс, 1989.
11. Гегель Г.Работы разных лет. - М., 1970. - 310 с.
12. Гуссерль Э. Философия как строгая наука // Логос. Международный
ежегодник по философии культуры. - М.: Муссагет, 1911.- Кн. 1.
13. Кьеркегор С. Страх и трепет. - М.:Республика, 1993.
14. Кьеркегор С. Несчастнейший // Северные цветы. - СПб.,1988. - Кн.4.
15. Сартр Ж.-П. Экзистенциализм - это гуманизм // Сумерки богов. - М.,1992
16. Камю А. Миф о Сизифе.Эссе об абсурде // Сумерки богов. - М., 1992.
17. Головин С.Ю. Словарь практического психолога. - Минск: Харвест, 1997. - 580 с.
18. Конбюхов Н.И., Словарь-справочник по психологии. - М., 1996.
19. Психология: Словарь / Под ред. А. В. Петровского и М.Г. Ярошевского.-
М., 1990.
20. Андрусенко В.А. Словарь душевных и духовных терминов.-Екатеринбург, 1993. - 30 с.
21. Абульханова-Славская К.А. Психологические и жизненные потери (к
проблеме экологии человека) // Психология личности в условиях социальных
изменений.- М.: ИПРАН, 1993. - С. 7-21.
22. Абульханова-Славская К.А. О путях построения типологии личности.-М.: ИПРАН, 1980.
23. Амбраумова А.Г. Анализ состояний психологического кризиса и их
динамика // Психологический журнал. - 1985. - № 6. - С. 107-115.
24. Абраумова А.Г. Постовалова Л.И. Мотивы самоубийства //
Социологические исследования. -1987. - № 6. - С.53-55.
25. Фрейд 3. Введение в психоанализ. Лекции. - М.: 1991.
26. Хорни К. Наши внутренние конфликты. - М.: Дайджест. 1992.
27. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. - М.: Республика,
1994 г.
28. Фромм Э.Человек одинок // Иностранная литература. -1996. - №1.
29. Фромм Э. Искусство любви. - Минск: Полифакт, 1991.
30. Вейс Р. Вопросы изучения одиночества. - М.: Прогресс,1989.
31. Рубинстайн К., Шейвер Ф., Опыт одиночества // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс, 1989.
32. Серма В. Некоторые ситуативные и личностные корреляты одиночества
//Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
33. Перлман Д., Пепло Л. Теоретические подходы к одиночеству // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
34. Рук К., Пепло Л. Перспективы помощи одиноким // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
35. Покровский Н.Е. Одиночество и аномия // Дисс.докт.соц.наук. - М.,1996.
36. Крупник Е.П. Проблема психологической устойчивости // Психологические аспекты социальной нестабильности. - М.,1995.
37. Лабиринты одиночества: // Сб. статей. Пер. с англ. сост., общ. ред. и предисл. Н.Е. Покровского. - М.: Прогресс, 1989. (с 14 по 40, с 43 по 46, 49,
53, 67, 70)
38. Перлз Ф. Внутри и вне помойного ведра: Радость, печаль, хаос, мудрость. Пер. с англ. - М.: Изд-во института психотерапии, 2001. - 224 с.
40. Ялом И. Теория и практика групповой психотерапии. СПб: Питер, 2000,
640 с.
41.Франкл В. Воля к смыслу / М.: Эксмо-Пресс, 1997, - 368 с.
42. Практикум по возрастной психологии: Учеб. пособие / Под ред.
Л.А.Головей, Е.Ф.Рыбалко - СПб.: Речь, 2005. - 688 с.
43. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. - А.: Қазақ университеті, 1999. – 43 б.
44. Корчагина С.Г. Генезис. Виды и проявления одиночества. - М.:
Московский психолого-социальный институт, 2005. – 196 с.
45. Немов. Р.С. Психология: Учеб. для студ. высш. пед. учеб. заведений: В
3 кн. - 4-е изд. - М.: Гуммансит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. - Кн.1: Общие
основы психологии. - 688 с.
46. Хамитов Н.В. Одиночество женское и мужское. - Киев: Научная
мысль,1995.
47.Соловьев В.С. Смысл любви. - М.,1994.
48.Халфина М. Л. Одиночество // Дела семейные... - Томск,1986.
49.Льюис К.С. Любовь. Страдание. Надежда. - М.: Республика,1992.
50.Вейнингейер О. Пол и характер. - М.: Форум,1991. -170.
51.Соловей П. Пройти свозь одиночество // Аврора. - 1985.- № 11. - С.116-
121.
52.Хорни К. Женская психология. Спб.,1993.
53. Шакирова С.М. Алматы, средние классы: уровень жизни гендерные различия, идентичность / Под ред. Алматы: Центр гендерных исследований, 2007. – 200 с.
54. Әбдиев Қ. Қазақстанның әйелдері мен еркектері: қысқаша статистикалық жинақ. Алматы 2004. – 120 бет.
55.Проблемы гендера в контексте трансформации Казахстанского общества // Материалы Международного круглого стола. – Алматы: КазГосЖенПи, 2001. – 240 с.
56. Самақова А.Б. Әйелдерге қарсы бағытталған кемсітушіліктің барлық түрін жою Конвенциясының орындалуы туралы ҚР үкіметінің БҰҰ – да жасаған баяндамасы. - Алматы 2001.
57. Гендер старт //Сборник материалов республиканской студенческой конференции. Алматы, 2001. – 120 с.
Педагогика, 1980. -Т. 1. - 220 с.
2. Долгинова О.Б. Одиночесво и отчужденность в подростковом и
юношеском возрасте // Дисс. канд. псих. наук. - СПб., 1996. -160 с.
3. Кузнецов О.Н., Лебедев В.И. Психология и психопатология одиночества. - М., 1972.
4. Швабл Ю.М., Данчева О.В. Одиночество. - Киев, 1991.
5. Кон И.С. Многоликое одиночество // Знания - сила.- 1986. -№ 12. - 42 с.
6. Кон И.С.Психология юношеского возраста.- М.:Просвещение,1979.-170 с.
7. Кон И.С. Открытие «Я». - М, 1978. - 90 с.
8. Немов Р.С., Кирпичник А.Г. Путь к коллективу: книга для учителя о
психологии ученического коллектива. - М.,1988.
9. Немов Р.С. Психология. - М.: Просвещение,1994.
10. Садлер У., Джонсон Т. От одиночества к анемии // Лабиринты
одиночество. - М.: Прогресс, 1989.
11. Гегель Г.Работы разных лет. - М., 1970. - 310 с.
12. Гуссерль Э. Философия как строгая наука // Логос. Международный
ежегодник по философии культуры. - М.: Муссагет, 1911.- Кн. 1.
13. Кьеркегор С. Страх и трепет. - М.:Республика, 1993.
14. Кьеркегор С. Несчастнейший // Северные цветы. - СПб.,1988. - Кн.4.
15. Сартр Ж.-П. Экзистенциализм - это гуманизм // Сумерки богов. - М.,1992
16. Камю А. Миф о Сизифе.Эссе об абсурде // Сумерки богов. - М., 1992.
17. Головин С.Ю. Словарь практического психолога. - Минск: Харвест, 1997. - 580 с.
18. Конбюхов Н.И., Словарь-справочник по психологии. - М., 1996.
19. Психология: Словарь / Под ред. А. В. Петровского и М.Г. Ярошевского.-
М., 1990.
20. Андрусенко В.А. Словарь душевных и духовных терминов.-Екатеринбург, 1993. - 30 с.
21. Абульханова-Славская К.А. Психологические и жизненные потери (к
проблеме экологии человека) // Психология личности в условиях социальных
изменений.- М.: ИПРАН, 1993. - С. 7-21.
22. Абульханова-Славская К.А. О путях построения типологии личности.-М.: ИПРАН, 1980.
23. Амбраумова А.Г. Анализ состояний психологического кризиса и их
динамика // Психологический журнал. - 1985. - № 6. - С. 107-115.
24. Абраумова А.Г. Постовалова Л.И. Мотивы самоубийства //
Социологические исследования. -1987. - № 6. - С.53-55.
25. Фрейд 3. Введение в психоанализ. Лекции. - М.: 1991.
26. Хорни К. Наши внутренние конфликты. - М.: Дайджест. 1992.
27. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. - М.: Республика,
1994 г.
28. Фромм Э.Человек одинок // Иностранная литература. -1996. - №1.
29. Фромм Э. Искусство любви. - Минск: Полифакт, 1991.
30. Вейс Р. Вопросы изучения одиночества. - М.: Прогресс,1989.
31. Рубинстайн К., Шейвер Ф., Опыт одиночества // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс, 1989.
32. Серма В. Некоторые ситуативные и личностные корреляты одиночества
//Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
33. Перлман Д., Пепло Л. Теоретические подходы к одиночеству // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
34. Рук К., Пепло Л. Перспективы помощи одиноким // Лабиринты одиночества. - М.: Прогресс,1989.
35. Покровский Н.Е. Одиночество и аномия // Дисс.докт.соц.наук. - М.,1996.
36. Крупник Е.П. Проблема психологической устойчивости // Психологические аспекты социальной нестабильности. - М.,1995.
37. Лабиринты одиночества: // Сб. статей. Пер. с англ. сост., общ. ред. и предисл. Н.Е. Покровского. - М.: Прогресс, 1989. (с 14 по 40, с 43 по 46, 49,
53, 67, 70)
38. Перлз Ф. Внутри и вне помойного ведра: Радость, печаль, хаос, мудрость. Пер. с англ. - М.: Изд-во института психотерапии, 2001. - 224 с.
40. Ялом И. Теория и практика групповой психотерапии. СПб: Питер, 2000,
640 с.
41.Франкл В. Воля к смыслу / М.: Эксмо-Пресс, 1997, - 368 с.
42. Практикум по возрастной психологии: Учеб. пособие / Под ред.
Л.А.Головей, Е.Ф.Рыбалко - СПб.: Речь, 2005. - 688 с.
43. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. - А.: Қазақ университеті, 1999. – 43 б.
44. Корчагина С.Г. Генезис. Виды и проявления одиночества. - М.:
Московский психолого-социальный институт, 2005. – 196 с.
45. Немов. Р.С. Психология: Учеб. для студ. высш. пед. учеб. заведений: В
3 кн. - 4-е изд. - М.: Гуммансит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. - Кн.1: Общие
основы психологии. - 688 с.
46. Хамитов Н.В. Одиночество женское и мужское. - Киев: Научная
мысль,1995.
47.Соловьев В.С. Смысл любви. - М.,1994.
48.Халфина М. Л. Одиночество // Дела семейные... - Томск,1986.
49.Льюис К.С. Любовь. Страдание. Надежда. - М.: Республика,1992.
50.Вейнингейер О. Пол и характер. - М.: Форум,1991. -170.
51.Соловей П. Пройти свозь одиночество // Аврора. - 1985.- № 11. - С.116-
121.
52.Хорни К. Женская психология. Спб.,1993.
53. Шакирова С.М. Алматы, средние классы: уровень жизни гендерные различия, идентичность / Под ред. Алматы: Центр гендерных исследований, 2007. – 200 с.
54. Әбдиев Қ. Қазақстанның әйелдері мен еркектері: қысқаша статистикалық жинақ. Алматы 2004. – 120 бет.
55.Проблемы гендера в контексте трансформации Казахстанского общества // Материалы Международного круглого стола. – Алматы: КазГосЖенПи, 2001. – 240 с.
56. Самақова А.Б. Әйелдерге қарсы бағытталған кемсітушіліктің барлық түрін жою Конвенциясының орындалуы туралы ҚР үкіметінің БҰҰ – да жасаған баяндамасы. - Алматы 2001.
57. Гендер старт //Сборник материалов республиканской студенческой конференции. Алматы, 2001. – 120 с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі
амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Жалғыздық сезімінің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.4 Жалғыздық сезімін бастан кешірудегі тұлғалық ерекшеліктердің гендерлік
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
IIТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..52
2.2 Таңдау тобына мінездеме және әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...58
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Жалғыздық сезімі философиялық құбылыс ретінде, адамзат баласына, сонау
антика заманынан белгілі. Платон және Аристотель жалғыздық сезімін зұлымдық
ретінде анықтады, одан шығу жолдарын достық және махаббат сезіміне
ләзаттанудан көрді. Философиялық - психологиялық ойлар тарихында жалғыздық
мәселесінің ұғынылуы мен түсіндірілуі сан алуан: оның бастауы Ежелгі
Шығыста оған деген кұрметпен және Ежелгі Грек еліндегі оны кабылдамауға
дейін, адамның өзін тануы ушін жалғыздық сезімінің керектігін ұғынудан
бастап, оның даму шығармашылығы, оны адамзат қасіреті ретінде ұғынуына
дейін алып келді.
Адамға тән жалғыздыққа қарсы тұру, XX ғасырда Батыс елінде пайда
болған, бұл мәселе көптеген гуманист ғалымдардың ең маңызды тақырыбына
айналды. Жалғыздық сезіміне жиі көңіл бөлгендер экзистенциалистер:
Н.А.Бердяев, М.Бубер, А.Камю, Ж.-П.Сатр, М.Хайдеггер, К.Ясперс. Тұлғаның
жалғыздығы антропологиялық универсумның, адамның іштей шеттетілуі - кез-
келген жеке тұрмыстың негізі, жабықтық қағидасына сәйкес, оның жүзеге
асырылуы ретінде қарастырылады. Сондықтан, адам жалғыздықты басқа
адамдармен қарым-қатынас кезінде эмоционалды кері байланыс таба
алмағандықтан таңдайды.
Ф.Ницше, одан кейін Э.Фромм және И.Канттың адамгершілік нормалардың
құлдырауынан жалғыздық сезімі пайда болуы мүмкін - деген ойын жалғастырды.
Э. Фромм жалғыздықтың себебі деп - санасыз қажеттіліктердің шыңын айтады.
К.Хорни жалғыздықты нарықтық қатынастар идеологияларының жағымсыз
көрінуі, адамның адаммен бәсекелестік салдары деп есептеді.
В.Франклдың пайымдауынша, адам жалғыздық күйге белгілі бір
кұндылықтарын және өмірдің мәнін жоғалтқан кезде түседі.
Жалғыздық сезімі жаңа заманның объективті психологиялық мәселесі
ретінде өзінің өзектілігін жоғалтпай отыр деп есептеуге болады. Мәселен,
Н.Е.Петровский, оны теориялық және эксперименталды ғылыми зерттеулердің,
күрделі ұғынуды талап етуші, XX ғасырдың дерті - деп атады.
Жалғыздық сезімінің психологиялық кұбылыс ретінде жеткілікті көрінуі,
отандық психологияда оның теоретикалық және эмпирикалық зерттеулері тіпті
жоқ деуге де болады. Психологиялық процестерінің біреуінің басым болуы,
басқасының әрекетін бірден шектеуге алып келеді, ол адамның психологиялық
жайлылығында тұтастай көрінбеуі мүмкін емес.
Зерттеудің өзектілігі: жалғыздық мәселесі адамдарды көптеген жылдардан
бері, әлі күнге дейін ойландырады. Жалғыздық сезімінің көрінуінің көптеген
тәсілдері бар. Олардың қандай формасына ие болуына тәуелсіз, адам
жалғыздықтан жапа шегуші ретінде өз - өзімен жеке қалады.
Жүздеген жылдар бойы жалғыздық мәселесімен, оның зерттеуімен
философтар, діндарлар, ғалымдар және жазушылар айналысты (және осы күнге
дейін айналысып келеді). Психологиялық жеке дара ғылым ретінде тіршілік ету
уақытының аздығына қарамастан, оның әрбір бағыттарында жалғыздық сезіміне
байланысты тұжырымдамалар, теориялар және зерттеулер табуға болады.
Адамның субъективті жалғыздығының көрінуі мен оның алып келетін салдары
ерекше зұлымды және мәнді болып келеді. Мұндай күйдің мәнін, табиғатын және
ерекшеліктерін оны бастан кешіру сипаты мен адам өмірінде көрінуін талдау
керектігі айқын.
Зерттеу нысаны: жалғыздық сезімі.
Зерттеу пәні: жалғыздықты сезінетін адамдардың гендерлік ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты: жалғыздық сезімін сезінетін адамдардың тұлғалық
ерекшеліктеріндегі гендерлік (жыныстық) айырмашылықтарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық сезіміне теориялық талдау
жасау.
2. Жалғыздық сезімін сезінетін ересектердің тұлғалық ерекшеліктеріндегі
гендерлік айырмашылықтарын анықтауға зерттеу жүргізу.
3. Зерттеу мәліметтерін сандық және сапалық өңдеу және талдау.
Зерттеу болжамы: Жалғыздық сезімін сезінетін адамдардың тұлғалық
ерекшеліктерінде гендерлік айырмашылықтары бар.
Зерттеудің әдіснамалық негізін: 3.Фрейд, Ф.Фромм-Рейхман, Э.Фромм,
К.Роджерс, К.Хорни, И.Рисмен, Л.Э.Пепло, И.Ялом, К.Мускатас, Д.Перлман,
В.Франкл, Р.Мэй, Д.Бъюдженталь К.А.Абульханова-Славская, А.Г.Амбраумова,
Г.П.Орлов, И.С.Кон, А.А.Леонтевтің зерттеулері құрайды.
Зерттеудің әдістемелері:
1. Д. Рассел, Л. Пепло, М. Фергюсонның Жалғыздық шкаласы;
2. Смейкал - Кучердің тұлғаның бағытталуын анықтауға арналған
тесті;
3. Дембо - Рубинштейннің өзіндік бағалау әдістемесі;
4. Мазасыздық деңгейін анықтау әдістемесі (Ч.Д. Спилбергер, Ю.Л.
Ханин бойынша);
5. Т.И. Балашованың Депрессия шкаласы әдістемесі.
Зерттеудің теоретикалық және тәжірибелік құндылығы:
1. Жалғыздық феноменін түсіндіру барысында теориялық бастауларға
талдау жасалынды;
2. Жалғыздық сезімінің тұлғалық ерекшеліктеріндегі гендерлік
айырмашылықтары айқындалды;
3. Жалғыздық сезімін жоғары деңгейде сезінетін ересектердің тұлғалық
ерекшеліктеріндегі гендерлік айырмашылықтарды анықтауға бағытталған зерттеу
жүргізілді.
Жүргізілген жұмыстың нәтижесін практик психологтар қолдана алады.
Зерттеу тобы: Зерттеу жұмысына өз қалауы бойынша (02.10.09-10.02.10
аралығында) әртүрлі мекемелерде жұмыс істейтін, отбасын құрмаған
жалғызбасты еркектер (10 адам) мен әйелдер (11 адам) (30-35 жас
аралығындағы) қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспе, теориялық бөлім,
эксперименттік бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Жалғыздык сезімі әлеуметтік феномен ретінде
Жалғыздық сезімі кешенді - психикалық феномен ретінде көптеген, әр
турлі гуманитарлы ғылымдардың: әлеуметтанудың, классикалық әлеуметтік
философияның және психологияның объектісі болып көрінеді. Бірақ отандық
психологияда жалғыздық сезіміне, оның мәніне, генезистік көрінуіне және
т.б. мәселелеріне арналған жұмыстар өте аз кездеседі. Кеңестік психология
ғылымында бұл феноменді елемеген секілді, сол кезеңдегі априорий бойынша,
кеңестік ұжымдық адамға жалғыздық сезімі тән емес және бұл күй қарсы
көрсетілген. Сол себепті, өткен жүз жылдың ішінде осы өте өзекті феноменнің
түрлі аспектілерінде жүргізілген зерттеулер, негізінен әлемдік психологияда
жалғыздық сезімін зерттеу жұмыстары, шетел ғалымдарының есімдерімен
байланысты болып табылады. Әрине, кеңестік кезеңде отандық психологияның
дамуы мен қалыптасуында кейбір ғалымдар жалғыздық сезімін күрделі бастан
кешіру адам үшін қауіпті екендігін көрді. Мәселен, психология
классиктерінің бірі - Б.Г.Ананьевтің айтуынша: Қалалар мен массалық
комуникациялардың алып түрде өсу өлшемі... адамның жалғыздығы өсіп келеді,
қарым-қатынас субъектісі ретінде және оның қарым-қатынас сферасындағы
тұлғасыздануы, адамдар арасындағы шиеленіс арта түсуде... [1].
Тұлғалық көріністерді талдауда немесе бейнелеуде, мынадай терминдерді
қолдануда - жалғыздық, жалғыздық сезімі, жалғыздық күйі, жалғыздыққа
деген қажеттілік, шеттетілу, өз-өзімен жеке қалу және т.б.,
шыңдалмаған кең ауқымды, ауыспалы ұғымдарды пайдаланады деген
О.Б.Долгинованың ойымен келіспеу мумкін емес. Мәселен, О.Н.Кузнецова мен
В.И.Лебедеваның Жалғыздық психологиясы мен психопатологиясы атты
еңбектері шынында, сенсорлық депривация мәселелеріне арналған. Бұл екі
психикалык, кұбылыстардың ғылыми және нақты бөлінуінің ары қарай
зерттелуінің талап етілуі сөзсіз [2, 3].
Ю.М.Швабла мен О.В.Данчеваның жұмыстарында өзіндік методологиялық
жоғалтулар мен орны толмас ұғымдарға әкелетін шеттетілу, жалғыздық
түсініктерінің араласуы орын алады. Алдында көрсетілгендей, шеттетілу
жалғыздықпен бірлесіп әрекет етуі мүмкін, бірақ бұл ұғымдардың
баламалануына негіз болмайды [4].
Көптеген отандық психологтар, мәселен, И.С.Кон, Р.С.Немов ересектік
кезеңнің психологиялық мәселелерін, тұлғалардың кейбір реакцияларын және
оның жалғыздыққа деген қоршаған ортасын сипаттайды, осы күйдің себептерін
анықтау тәсілдерін қарастырады. Мәселе мынада, осы күнге дейін, жалғыздық
тусінігінің толық анықтамасын ешкім бермеген, оның себебі, бұл кұбылыстың
әрбір адамға жақсы таныс болғанынан болуы мүмкін. Бір жағынан, бұл шынында
да солай, бірақ құбылыстың нақты ұғынымсыз оның ғылыми зерттелінуі мүмкін
емес. Жалғыздық сезімінің психикалық феномен ретінде сипатталынуы, оның
табиғаты мен тұлға аралық генезисін зерттеу, бұл күрделі бастан
кешірудің зерттеу фундаменті ғана болып табылмайды [5-7].
Жалғыздықтың ғылыми теорияларының кұрылуының күрделілігі мынада, бір
жағынан, бұл нақты көрсеткіштер белгілері жеткіліксіз ауқымды, мәнді
әлеуметтік - негізделген құбылыс болып табылса, екінші жағынан, адамның
терең жатқан санасын қозғаушы, күрделі психикалық бастан кешірудің дәлелі
болып табылады.
Сол кезеңмен қатар, шетел психологиясында жалғыздық феномен көптеген
көріністерде зерттелінді. Зерттеушілердің көбі жалғыздықты психикалық
феномен ретінде қарастыра келе, жалғыздық сезімі ішкі спецификалық
контекстке ие болуына сүйене отырып, оның өз-өзімен жеке қалу және
шеттетілу ұғымдарынан айырмашылығын көрсетеді. Шеттетілу көбіне ішкі
психикалық бастан кешірумен емес, сырттай жағдайларға негізделуі болып
табылатын әлеуметтік қоршаған ортаға деген адамның уақыттық және
кеңістіктік, физикалық шеттетілу (локализация) катынасымен байланысты болып
келеді. Бұл жағдайда У. Садлер және Т. Джонсон өте көрнекті айтады:
Физикалық шеттетілуді анықтау үшін көздің болғаны жеткілікті, ал
жалғыздықты тану үшін оны сезіну, бастан кешіру қажет. Адамның белгілі бір
себептерге байланысты өз еркімен немесе зорлықпен коғамды толығымен,
белгілі бір адамдар тобын, тұрмыстың спецификалық шарттарын және т.б. өз
өмірінен бөліп шығаруы, әрқашан шеттетілудің пәні деп болжамданады. ...
Мынадан шеттетілген, деуге болады, ал жалғыздыққа қатысты осылай айту
дұрыс емес. Жалғыздықтың пәні, ол адамның өзі болып табылады. Жалғыздық
субъектке бағытталған, бұл жерде объект екінші орында. Адам шеттелмей-ақ,
жалғыздықта болуы мумкін. Объективті шеттетілуден жалғыздықтың
айырмашылығы, күйзеліспен, дағдарыспен және т.б. көрінетін Мен және
Олар арасындағы, өз-өзімен, әлеммен қатынас қолайсыздығын бейнелейді.
Шеттетілу жалғыздықпен бірлесіп немесе бірікпей көрінуі де мүмкін, бірақ
бұл ұғымдар ешқандай жағдайда бірегей болуы мумкін емес. Мәселен,
жалғыздықтың шеттетілу ретінде уақытша камауға алынуды есептеуге болады.
Саяси қамауға алынғандар, өзінің жұмысының дұрыс екендігіне сенімді болып
және өзінің қорғаушыларының моральді қолдауымен, түрме бөлімшесінде жалғыз
отырса да, өзін еш уақытта жалғызбын - деп сезінбеген. Әлемнен өз еркімен
шеттетілудің мысалы ретінде діни бас июшілік болып табылады. Әдетте өз
еркімен шеттетілуді өз-өзімен жеке қалу деп атайды [10].
Әрқашан адамның өз еркі және өз қалауымен таңдалынатын әлемдік өз-
өзімен жеке қалу, бастапқы кезде уақытша шектеулерге ие болады. Дәл қазіргі
уақытша жүріс-тұрысынан тұлғалық даму көзқарасы бойынша, қорғаныс
механизмдер әрекеті, психикалық қысым деңгейін төмендету әрекеттері
көрінетін субъектілер үшін өз-өзімен жеке қалу тиімдірек болып келеді.
Әрине, жалғыздық сезімінің ғылыми ойларының бастауын философиялық
тұжырымдамалардан іздеу керек.
Жалғыздықты психикалық феномен ретінде ұғынуға күрделі қадамы Гегельмен
жүзеге асқан. Ол өз рухынан безінген екі әлем жайында
теорияны ұсынған. Жалғыздық екі қатынастардың, яғни өз-өзімен байланыс және
әлеуметтік әлеммен байланыс, жоғалуы ретінде көрінеді. Соңғысы адамның өз-
өзімен бірігуі үшін кажетті шарт болып табылады. Адам объективті де,
субъективті мағынада да, үйге ие болуы керек. Жалғыздықтың табиғаты
субъективті рухтың өзін сүюі, оның абсолюттік идеяларының объективті
әлемдік рухының іс-әрекетімен сәйкестелуінсіз өзіндік менін нактылауға
ұмтылуынан құрылған. Нәтижесінде субъективті рух, адамда бақытсыз сананы
тудыратын, өзіндік қарсыласу ойларында шатысады.
Даттық психолог және философ Серен Кьеркегор жалғыздықты ішкі өзіндік
сананың жабық әлемі ретінде қарастырған. Адам әлемінде адасқанның жалғыз
әңгіме құрушысы болып өзінің бойындағы құдай бейнесі болуы мүмкін [13, 14].
Гуссерлдің феноменологиясы сана жайында барлық сыртқы және материалдық
әлемнен шеттетілуі болып келетін, шексіз бастан кешіру ағымдары ретінде
көрсетіледі. Бұл мойындау адамның мәңгі және кұтылмас қағидасының
жалғыздығы.
Жалғыздық мәселесінің экзистенционалды ұғынуында феноменологияның
трансформациясы М.-П. Сартрдың шығармашылығында көрінеді. Оның
философиясына сәйкес адамның өзіне деген қатынас жолы әрқашанда адамзат
тұрмысының әлемде экзистенционалды жағдайлары ретінде жалғыздық санасымен
шиеленісті түрде болады.
Ұлы француз жазушысы-эссеист және философ А.Камю шығармашылығында,
адамдық күйдің символы болып, Сизиф туралы антикалық миф аталды. Камюдің
көзқарасы бойынша, Сизифтің жалғыздығы оның ішкі бостандығы мен күшінің
дәлелі болып табылады [15, 16].
Жалғыздықты психикалық феномен ретінде қарастыра отырып, ол жайында
әртурлі категорияларды қолдана отырып айтуға болады. Мәселен, сезім, күй,
процесс, қатынас.
Жалғыздық сезім ретінде адам өзінің басқаларға ұқсамайтынын,
өзгешелігін, бастан кешіруімен негізделеді, соның салдарынан қарым-
қатынаста белгілі бір психологиялық кедергілер, пайда болып, тусінбеушілік
сезімі және өзінің басқалармен қабылданбауы туындайды. Жалғыздық сезімі,
бұл адамның, екі жақты қабылдау, махаббат және түсінбеушіліке негізделген,
интимді, жақын қатынасқа (белгілі кезеңде) ие бола алмауын ұғынуы.
Жалғыздық күйі - бұл адамның ішкі тұтастығы мен әлеммен сыртқы
үйлесімділігін жоғалтуды бастан кешіру. Ол әлеуметтік қарым-катынас
сапасымен қол жеткізген және қалаулар арасындағы үйлесімділіктің бұ-
зылуында көрінеді. Жалғыздық күйі өзінің қалыпты көріністерінен бастап,
депрессия, қобалжу т.б. сол секілді басқа да психикалық көріністерімен
байланысты патологияға дейін модальдық қатарларға ие. Шектеулі формаларда
жалғыздық күш қарым-қатынас қажеттілік актуализациясын тудырады, ол реалды
және иллюзиялық оқиғалар мен жағдайлар араласуында шындықтан алшақ көрінуі
мүмкін. Жалғыздық күйінің патологиялық формасы психикалық бұзылыстармен,
галлюцинациялармен көрінеді және т.б.
Жалғыздық үрдіс ретінде тулғаның нақты өмірлік жағдайдағы қоғамда бар
құндылыктар, қағидалар, нормаларды кабылдау және оларды жүзеге асыру
қабілетінің біртіндеп бұзылуы. Жалғыздық процесінің нәтижесінде тұлғаның
әлеуметтік өмір, субъект статусының жойылуы болады.
Жалғыздық қатынас ретінде - бұл әлемді өзіндік мақсат және өзіндік
құндылықтар ретінде қабылдай алмауы. Мұның үстіне индивид, өзінің басқа
адамдармен қатынасын талдай отырып, өзі қоршаған әлеуметтік кеңістікпен
ұйқастырмайды.
Феноменологиялық өлшемдерден тыс жағдайдағы жалғыздық туралы кез-келген
әңгіме, оның психикалық, экзистенциалды күй ретінде спецификасының және оны
құрушы кұрылымдар құлдырауы мен аяқталуын көруге болады. Жалғыздықты бастан
кешіруді феноменологиялық талдау, осы феноменнің қайта құрылуы үшін қажет
болып табылады.
Жалғыздық сезімінің анықтамаларына келейік. Психологиялық сөздіктерде
жалғыздық сезімі адамның психикалық саулығы мен эмоционалды күйіне әсер
етуші психогендік факторлардың бірі ретінде көрсетілген. Оның көрінуі
физикалық немесе эмоционалды шеттетілуі шарт болып табылады. Мұндай
шарттарда (эксперименталды кұрылған немесе табиғи) қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің өзектілігі арта туседі, оған қанағаттанбаушылық күшті
психикалық күйлерді тудыруы мүмкін, мәселен, қысым, қобалжу, депрессия т.б.
кейде аса кұнды идеялар, деперсонализациялық бастан кешіру, реактивті
галлюцинациялар секілді психикалық бұзылыстар байқалады [17-19].
В.А. Андрусенко, жалғыздықты шеттетілуімен шартталуынан басқа, оның
басқа аспектісін ұсынады: ... Рухани жалғыздық - тәуелсіз өзіндік анықтау
және әлемде өзіндік нақтылау ретінде өзінің мен мүмкіншілігін анықтауда
кажетті кезең.
Олардың көзқарасы бойынша психогенді фактор категориясы жалғыздықты
психикалық кұбылыс ретінде нақты анықтауы жеткіліксіз. Бар мәліметтерде
назар психогенді фактордың адамға әсер ету салдарына аударылған. Барлық
жалғыздықты зерттеу жұмыстары, бұл күйді тудырушы фактор емес, ол
психикалық күй, бастан кешірудің өзі екендігін дәлелдейді.
Жалғыздық және шеттетілу түсініктерінің баламалануы осы феномендердің
мазмұндылығының, қайталануының, бейнелену тіршілігінің жойылуына әкеледі.
Жалғыздық шеттетілуге қарағанда тұлғалық және өзгермелі, сонымен қатар,
сыртқы көріністерінен басқа, ішкі, өзіндік психологиялық контекстке ие.
Зерттеудің мақсаты, бұл ішкі себептер мен сыртқы факторларға негізделу
мүмкіндігінен керінетін, адамның өзіндік психикалық бастан кешіруі ретінде
жалғыздықты талдау болып табылады. Сонымен катар зерттеудің максаты күйдің
өзі, бастан кешіруі, оның табиғаты, түрлері, оның адам өміріне әсер ету
сипаты, олардың бір-біріне тасымалдау мүмкіншілігі [20].
Сонымен қорыта айтқанда, жалғыздық сезімі психикалық құбылыс ретінде
адамның индивидуалды психикалық кеңістігінде аумағы жоғары көріну және әсер
ету негізінде барлық мінез-кұлық сфераларында және өмірлік іс-әрекетінде
болуы мүмкін.
Жалғыздык, сезімі - бұл адамның өзіндік жекелеген, субъективті
мүмкіншіліксіздігі мен адекватты жауапты сезінбеу тілегін сипаттайтын
жағдайы, басқа адамдармен өзі кабылдауы мен мойындауы.
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі амалдар
Философиялық-психологиялық ойлар тарихында жалғыздық феномен әрине,
біркелкі айтылмайды. Жалғыздықты ғылыми түрде қарастырғанда, оның жағымды
және жағымсыз бағытталуына негізделген екі тенденцияны бөлуге болады.
Жалғыздықтың адам өміріне әсер ету сипатын бағалауда қарама-қайшылықтар
мынада көрінеді, бір жағынан ол тұлға үшін деструктивті ретінде
түсіндіріледі, екінші жағынан - өзіндік тану және өзіндік анықталуда
қажетті кезең болып есептелінеді. Мұндай көзқарастардың бөліну себебі
мынада, ең алдымен жалғыздықтың психологиялық механизмдерінің,
феноменологияларының жеткіліксіз зерттелінуі.
Көптеген зерттеушілер жалғыздық сезімін тұлғаға жағымсыз әсер ететін
эмоционалды қайғыны бастан кешіруімен байланыстырады.
Қарым-қатынас мәселесі контекстінде жалғыздық К.А.Абульханова-Славская,
А.Г. Амбраумова, Г.П. Орлов, И.С. Кон, А.А. Леонтев және т.б. еңбектерінде
қарастырылады [21-23]. Жалғыздықты түсіну келесідей болуы мүмкін қарым-
қатынас процесі кезінде индивид өзіне керекті эмоционалды кері байланыс ала
алмағандықтан, яғни эмоционалды кері байланыстың болмауы салдарынан,
жалғыздықты сезінеді. Қазіргі заманның адамы белсенді және мәжбүрлі қарым-
қатынас жағдайларында жалғыздықты аса терең сезінеді. Мұны кез-келген жерде
байқауға болады: жұмыс орындарында, жанұя ортасында, таныстар және жора-
жолдастар арасында. Үстіртін байланыстардың көп мөлшерде болуы басқа
адамдармен бірігу жалған қарым-қатынас көрсеткіші болып табылмайды.
Жалғыздықты жағымсыз түрде бағалау келесі батыс психологиясындағы
зерттеу амалдарында көрініс табады: психодиагностикалық, интеракционистік,
когнитивті, әлеуметтік, феноменологиялық.
Көптеген жылдар бойында психологтар және әлеуметтанушылар жалғыздық
туралы өз ойларын айтып келеді.
Психоаналитикалық амал. 3. Фрейд жалғыздық туралы жазбаса да,
психодинамикалық дәстүрді ұстанушылардың кейбірі осы мәселе жайында өз
ойларын айтып кеткен.
Зилбург жалғыздыктың бірінші психологиялық талдауын баспа бетіне
шығарған. Ол жалғыздық пен өз-өзімен қалу түсініктерін ажыратты. Өз-өзімен
қалу - нақты қасында біреудің болмау нәтижесінде туындайтын нормаға сай
және ауыспалы көңіл-күй сезімі. Жалғыздық бұл жеңілмейтін тұрақты сезім.
Адамның немен шұғылданып отырғаны маңызды емес, бірақ жалғыздық кұрт
секілді, оның жүрегін жей береді. Зилбургке сәйкес жалғыздық тұлғаға тән,
ұлтшылдық, асыра сілтеу және қарсыластық қырларының бейнеленуі [24, 25].
Зилбург баланың бесігінен бастап жалғыздықтың пайда болуын бақылаған.
Бала сүйікті болу қуаныш пен мақтаныш тудыруын және өзін-кішкентай, әлсіз,
өзінің қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын басқалардан күтуге мәжбүр
екенін ұғынуынан туындаған қорқыныш, қайғыны таниды. Зилбург бойынша, бұл
кейінірек нарцисистік бағытталудың қалыптасуының квинтэссенциясы...
Сонымен қатар бұл жалғыздықтың агрессивті әлсіздігі және қарсыластық
шеттетілу туындысы болып табылады.
Салливан, ол да, үлкендердің жалғыздығының тамырын, оның балалық
шағында қарастырған. Ол адамдық жақындасуда қозғалмалы күш қажеттілігін
орнатты. Алғашқы бұл қажеттілік баланың қатынсқа түсу ұмтылысында пайда
болады. Жасөспірімдік кезеңде ол, өзінің құпия ойларымен бөлісетін, досқа
деген қажеттілік формасын қабылдайды. Балалық шағында ата-анасымен өзара
қатынасының дұрыс орнатылмауы салдарынан әлеуметтік дағдыларының
жетіспеушілігін сезінетін жасөспірімдерде, ереже бойынша, өз
қатарластарымен достық қатынас орнату барысында қиындық туындайды. Бұл
жасөспірімдік қажеттілікті қанағаттандыра алуға кабілетсіздік интимдік
жағдайда терең сезімді жалғыздыққа алып келуі мүмкін [26].
Ф.Фромм-Рейхман, мүмкін, алдыңғы жалғыздық туралы басылымдардан жиі
жазылады. Фромм-Рейхман осы мәселені түсінуіне әсер еткен Салливан жекеше
және оның, жалғыздық аса қауіпті жағымсыз және қоздырушы сезім, деген
көзқарасымен келісетінін мойындайды. Өзінің шизофрениктермен жүргізген
жұмысының нәтижелеріне сүйене отырып, Фромм-Рейхман жалғыздықты
эксперименталды күй деп есептейді: Мен келтіріп отырған, жалғыздықтың
типі, - бұзушы... және соңында психотикалық типтің дамуына әкеледі.
Жалғыздық адамды... эмоционалды парализденген және көмек ала-алмайтын
адамға айналдырады. Салливан және Зилбург сияқты, Фромм-Рейхман
жалғыздықтың пайда болуын балалық шақта не болған тұлғалық жеке
тәжірибелерге дейін бақылайды. Ол ерекше түрде аналық мейірімнен уақытынан
бұрын ажырағанның жағымсыз салдарын ерекшелеп керсетеді. Жоғарыда
көрсетілген үш көрсеткіштердің көзқарасы бойынша психодинамикалық теорияның
өкілдерінің ұстанымы түсінікті. Өзінің жалғыздықты талдауында олар басты
түрде өзінің клиникалық тәжірибелерінен шығады, және жалғыздықты патология
ретінде қарастыруға бейім болу сол себепті болуы мүмкін. Психодинамикалық
бағыттағы теоретиктер көбіне, басқа зерттеушілер тобына қарағанда,
жалғыздықты ерте балалық шақта тұлғаның дамуына әсер етудің нәтижесі деп
есептеуге бейім болуы мумкін. Алғашқы тәжірибе (балалық) өзінің табиғаты
бойынша тұлғааралық болуы мүмкін, қарастырылып отырған дәстүр зейінді
мынаған шоғырландырады, яғни қандай тұлғалық ішкі факторлар (мінез қырлары,
ішкі психикалық шиеленістер) жалғыздық күйге әкеледі [27, 28].
Психоаналитикалық теорияларды жалпылай келгенде былай айтуға болады,
яғни, бұл психологиялық парадигмада жалғыздық сезімі, тамыры балалық шаққа
кететін, жағымсыз күй ретінде қарастырылады.
Адамға - бағытталған амал. Роджерстің феноменологиялық жетістігі. Карл
Роджерс, өз теориясында назарын ауру тұлғаға аудара отырып өңдеген,
феноменологиялық бағыттың әйгілі ұстанушысы болып табылады. Роджерс
жалғыздық тақырыбын екі рет карастырған; оның талдауы тұлғаның Мен-
теориясына негіздген. Роджерстің пайымдауынша қоғам индивиті тәуелсіз
әрекет белгісін шектеуші, әлеуметтік шыңдалған әрекеттерге сәйкес тіршілік
етуіне мәжбүрлейді. Бұл индивиттің ішкі нағыз мен арасындағы қарама-
қайшылыққа алып келеді. Әлеуметтік рольдердің біреуінің орындалуының өзі,
оның қаншалықты адекватты екені маңызды емес, индивиттің мәнсіз тіршілік
етуіне әкеледі [29].
Индивид, қашан өзіндік меніне жету жолында қорғаушы кедергілерді
жеңіп, дегенмен, оның ойы, басқа адамдар тарапынан катынас кұруға жол
бермейді, сонда ол жалғыз қалады. Роджерс ол жайында былай дейді
Жалғыздық... қандай да бір себептермен, өзінің үйреншікті қорғанысынан
айрылған-сезімтал, корқақ, жалғыз, барлық әлем қабылдамайтынына сенімді,
индивидтерде бірден, және ауыр турде көрінеді [30].
Роджерске сәйкес, индивидтің шынайы менінің басқалармен
қабылданбауына сенімділік, адамдарды өзінің жалғыздығында тұйықталуында
ұстайды. Өзіңді басқалармен қабылдамау қорқынышы, адамдар өзінің
рольдерін ұстануға әкеледі және сол себепті босап қалғанын сезінуі
жалғасуда.
Жалғыздық - бұл тұлғаның әлсіз бейімделуінің көрінуі, ал оның себебі -
индивидтің өзіндік мен туралы көріністерінің феноменологиялық сәйкес
келмеуі. Егер жалғыздық сезімінің пайда болу процесін 3 кезеңге бөліп және
оны жуйелі түрде қарастырар болсақ, онда келесі бейнені көруге болады.
Коғам адамға, оның тәуелсіз әрекет үлгісін шектеуші, әлеуметтік
шыңдалған ережелерге сәйкес өзін тәрбиелеуге мәжбүрлеу арқылы әсер етеді.
Сол себепті индивидтің ішкі шынайы мен және оның менінің басқа
адамдармен қатынасында көрінуінің арасынадағы қарама-қайшылықтар туындайды,
ол тіршілік ету мәнінің жоғалуына әкеледі.
Индивид қашан өзіндік меніне жету жолында қорғаушы кедергілерді
жеңіп, дегенмен, оның ойы басқа адамдар тарапы жағынан қатынас құруға жол
бермейді, сол кезде ол өзін жалғыз сезінеді.
Міне осы кезде тұйық шеңбер орнайды: адам өзінің шынайы менінің
басқалармен қабылданбауына сене отырып өзінің жалғыздығымен тұйықталады,
және басқалармен қабылдану үшін, өзіндік әлеуметтік рольдерін ұстануын
жалғастырады, ол өзін бос сезінуіне әкеледі. Басқаша айтқанда, жалғыздықта
шынайы және идеалды мен арасындағы сәйкес келмеуі көрінеді [31-33].
Осы көзқарасқа негізделе отырып, басқа зерттеушілер мынадай болжам
шығарады, яғни, шынайы және идеалды мен арасындағы сәйкессіздік соңында
жалғыздыққа ұласады. Эддидің докторлық диссертациясы осы болжамдарды
колдайды. Психодинамикалық бағыттағы теоретиктер секілді, Роджерспен
ұсынылған, жалғыздықты талдауы оның клиникалық тәжирибелерінен алынады,
яғни пациенттермен жұмысы. Роджерс жалғыздықты тұлғаның әлсіз бейімделуінің
көрнісі ретінде карастырады. Оның ойынша, жалғыздықтың себебі индивид
ішінде, индивидтің өзіндік мені туралы көріністерінің феноменологиялық
сәйкес келмеуінде. Роджерс психоаналитиктердің, тұлғаның калыптасуына деген
балалық кезең деп ерте әсерлер туралы, ойларына аса қатты сенім
білдірмейді. Оның ойынша, жалғыздық тәжірибе мазмұнын, тұлғаның сезінетін
ағымды әсерлері құрайды.
Ульям А. Садлер және Б. Джонсон, өздерінің От одиночества - к аномии
деген еңбектерінде былай деп жазады: Физикалық шеттетілуді анықтау ушін,
көздің болуы жеткілікті, бірақ жалғыздыцқты тану үшін, оны сезіну қажет.
Жалғыздық аса субъективті тым индивидуалды және жиі ерекше сезімді бастан
кешіру ретінде қабылдананды. Біздің, мынадай: Ешкімнің жалғыздығы менікіне
ұқсамайды. Әркімде жалғыздық әртүрлі, деген ескертулер естуіміз аз емес.
Кез келген жалғыздық өзінше ерекше және оның нақты, универсалды анықтамасын
беру мумкін емес деген сенімде шындық үлесі бар. Менің жалғыздығым - тек
менікіде деу дұрыс. Менің орныма, менің жалғыздығымды ешкім сезіне алмайды.
Мен жалғыз болған кезімде, менің не сезінетінімді толығымен түсіну ешкімнің
қолынан келмеуі мүмкін. Сонан соң, менің жалғыздықты бастан кешіруім
жағдайға байланысты өзгереді. Бірақ кез-келген жалғыздықты бастан кешірудің
барынша өзіндік ерекшелігі бола тұрып, оның барлық көріністерін ортақ
болатын белгілі бір элементтер бар. Соңғысы жалғыздық түсінігінің сөзінде
және жалғыз адамдардың жүру-тұрысын мұқият бақылау барысында белгіленуі
мүмкін. Жалғыздықтың ерекше кырларының бірі - бұл адамның толығымен өз-
өзіне үңілідудің ерекше сезімі. Жалғыздық сезімі локальді сезімдер, бастан
кешірулерге ұқсамайды, ол толығымен, тіпті барлық жағынан қамтылған
жалғыздық сезімінде танымдық жайт бар. Жалғыздық сіздің өзіндік белгісі;
ол сізге бұл өмірде кім екендігіңізді хабарлайды. Феноменальды және
когнитивті элементтердің бөлініп шығуы, жалғыздық -өзіндік қабылдаудың
ерекше формасы екенін түсінуге әкеледі. Өзінің күйін тіпті толық және нақты
түсіну қажет емес, бірақ жалғыздық - бұл нағыз күрделі зейінді талап етуші
кұбылыстардың бірі [34-36].
Әдеттегі, күнделікті өзіндік сана процесінде біз өзіміздің қоршаған
әлемге белгілі бір қатынаста ғана қабылдаймыз. Біз өз күйімізді өзара
байланыс жүйесінің күрделі және ауқымды қатынаста бастан кешіреміз.
Жалғыздықтың пайда болуы бізге осы байланыстағы бұзылыстар жайында айтады.
Жалғыздық - бұл белгілі бір топ мүшесі болу қажеттілік немесе осыны қалау
немесе жай біреумен қарым-қатынасқа түсу кажеттілігі формасында көрінетін
сезім. Мұндай жағдайлардың негізін кұрушы сәттер бір нәрсенің жоқтығы,
жоғалту сезімін ұғыну болып табылады. Бұл өзінің шеттетілуін және сенің
басқалармен қабылданбауын ұғынуы болуы мүмкін.
Экзистенционалды феноменологияның көзқарасы бойынша жалғыздық тұлғасының
интенционалды кұрылымын, әсіресе интерсубъектті аймақта, бұзу үрейін
тудырады. Ғылыми төмен, аз көлемде айтқанда, жалғыздық бұл тұлғаның ішкі
әлемімен жоғалған маңызды нәрсенің бірегейлік байланысын құрайтын
комплексті сезім болып келеді.
Бұл өзіндік сананың спецификалық формасының мәні адам үшін, тұлғаның
терең, құпия түрдегі өкініштеріне қатысы бар кезде ерекше маңызды.
Жалғыздық сезімі көптеген көңілден қалу сезімдерінің, бірақ, ең жаманы,
үміттердің бұзылуы, себептері болуы мүмкін. Жалғыз адамдар өздерін жалғыз,
шеттетілген, ұмыт қалған, қажетсіз, керексіз сезінеді. Бұл өте қиын сезім,
себебі ол біздің күтімдерге қарсы пайда болады. Үміт, оған басқа да бір
адамның қатысы болып, оны бөлісуді талап етеді. Әлеуметтену қатыстылық және
сәйкестендірілу сезімдерінің бірлесе әрекеттесуі; біз болашақ жоспарымызды
құрастыруда, қарым-қатынасты алдын ала болжаймыз. Жалғыздық келісімділік,
байланыс орнатуға бағытталған біздің қарапайым үмітіміз, күтімдеріміздің
байланысының үзілуі немесе толығымен жойылуын болжайды. Жалғыздықтың
күрделі формасы тәртіпсіздікті, бостықты және қамқорсыздықтың индивидуальды
сезімін тудыратын, адамның барлық жерде бөтен сезінуін белгілеуі мүмкін.
Жалғыздық уақытын тұлғалық сезіну көзқарасы бойынша өткен шақтан арылу,
болашақта терең күйреу ретінде бөліп көрсететінін үзік, бірінен екіншісіне
өтуші байланыстарды қалыптастырады. Уақытша сипаттаманы жоя отырып,
болашақты одан әрі айқынсыз ете отырып, жалғыздық әдеттен тыс, қорқыныш пен
үрей тудырады.
Жалғыздық, Бинсвангердің сүйенетіні, бастан кешіруші қорқынышты
үрейдің бірінің пайда болуы мүмкіндігі, адам тіршілігінің негізін құрушы
тұлғааралық өзара қарым-қатынас орнату үшін қорқыныш тудыртуы мүмкін. Фрида
Фромм-Рейхманның көрсетуі бойынша, жалғыздық тұлғаның күрделі
бұзылыстарының пайда болуына өз үлесін қосуы мүмкін. Ерекше күш жұмсамай-ақ
жалғыздықты жеңуге қабілетті адамдардың өздері де, бұл өте күрделі бастан
кешіру екендігімен келіседі. Жалғыздық, тұлғаның ішкі әлемінің толығымен
жаншитын табиғи қарама-қайшы және кенеттен өзіндік бостық сезімін
тереңдетіп, күрделендіре түседі [37-39].
Әлеуметтік - психологиялық амал. Жалғыздықтың себебі адамның өзі болып
табылатын, психоанализдік және роджериандық амалдан айырмашылығы, кейбір
әлеуметтік психология өкілдерінің жалғыздықтың қоғамда пайда болуында
жауапкершілік танытады.
Боумен, Рисмен және Слейтер - жалғыздыққа деген әлеуметтік амалдың
өкілдері. Боумен өзінің мақаласында қазіргі кезде қоғамда жалғыздықты
күшейтуге әкелуші 3 күш туралы болжамды бөліп көрсетті: 1) алғашқы топта
байланыстың әлсіреуі; 2) жанұялық мобильділікке қызығушылық; 3) әлеуметтік
мобильділікке қызығушылық. И. Рисмен және Слейтер, өздерінің жалғыздықты
талдауын, американдық сипаттағы зерттеулермен қатар бір уақытта қоғамның,
оның мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетін талдауымен
байланыстырады. Рисмен және оның ізбасарлары, американдықтар басқаларға
бағытталған тұлғаларға айналуын айтады. Басқаларға бағытталған
индивидттер, тек ұнап қана қойғысы келмейді, сонымен қатар, өзінің жүріс-
тұрыс қатарын анықтау үшін, әрқашан өзінің тұлға аралық қоршаған ортасын
бақылау және болып жатқан жағдайларға икемделеді. Басқаларға бағытталған
адамдар өзінің күтімдерінен, сезімдерінен, өзіндік шынайы менінен
арылғандар. Мұндай қырлармен ата-аналар, ұстаздар, адамдардың негізгі
массасы жасалынған. Басқаларға бағытталған қоғам мүшелері, Рисменнің
өзінің еңбегінің атауы сияқты айтқанда жалғыздық тобырын құрайды [40,
41].
Слейтер үшін американдықтың тұлға ретіндегі мәселесі мынада, оның
басқаларға бағытталуында емес, индивидуализм ретінде болуы. Слейтердің
есептеуінше, барлық адамдар қатысты және тәуелді қарым-қатынасқа ынтық,
ұмтылады. Олар өзіндік импульстер мен өмірлік бағытына жауапкершілік
танытуға деген басқа адамдармен бірлесуге және сенімге ұмтылды. Бірақ
әркім өзінің жоспарлары бойынша әрекет етуі керек деген сенім жоққа шығару
салдарынан индивидуализмге ұстамдылық американдық қоғамда, бұл қарым-
қатынастағы негізгі қажеттіліктері, бірлесуіне және тәуелділігіне қол
жеткізе алмайды. Мұның нәтижесі жалғыздық болып табылады. Слейтердің айтуы
бойынша: Индивидуализм адамдық өзара тәуелділік шындығын жоққа шығаруға
ұмтылысына толы. Басқалар тарапынан бақылау немесе тәуелділік, бұйрығын
орындаудың, келісімінің қажетсіздігінен босатылу - американдық
технологияларының негізгі мақсаттарының бірі. Өкінішке орай, мұнда біз
қаншалықты жетістікке жетсек, соншалықты біз зерігу мен жалғыздықты
күштірек сезінеміз [42].
Рисмен және Слейтер туралы, жалғыздықты нормаға сай және нормаға сай
емес күй ретінде бағалауынан гөрі, жалғыздық - қоғамды сипаттаушы
нормативті - ортақ статистикалық көрсеткіш деп есептеуі басымырақ деуге
болады. Олар жалғыздықты американдық мінез-құлықтың қыры ретінде
қарастырғанда, олар тұлғаның бұл модальді қасиетін әлеуметтік күштер өнімі
ретінде түсіндіреді. Бұл теориялар уақыт өте келе әлеуметтену мәнін ерекше
көрсетеді, бірақ әлеуметтенуді көптеген факторлар (мәселен массалық ақпарат
тәсілінің әсері), әрқашан тұлғаға жағымсыз әсер етіп отырады. Әрине Боумен,
басқа да әлеуметтанушылар секілді, ересек шақта адам өмірінде болып жатқан
жағдайларға ерекше мән береді. Өздерінің көзқарастарын аша отырып Рисмен
және Слейтер ойларының қайнар көзі ретінде ең алдымен көркем әдебиеттерді,
статистикалық мәліметтерді және массалық ақпарат тәсілінің мәліметтерін
қолданған.
Интеракционистік амал. Вейс - жалғыздық мәселесіне деген
инеракционистік амалдың басты айқындаушысы. Оның жалғыздықты түсіндіруі екі
себеп бойынша интеракционистік ретінде бағалануы мүмкін. Біріншіден, ол
жалғыздық - бұл тек тұлға факторының қызметі немесе жағдайлар факторлары
емес екенін айқындап көрсетеді. Жалғыздық олардың интерактивті әсерлерінің
өнімі. Екіншіден, Вейс жалғыздықты бауырмашыл, басқарма және баға секілді
әлеуметтік қатынастарды қолдана отырып бейнеледі. Мұндай көзқарас,
жалғыздық бұл түлғаның негізгі әлеуметтік сұраныстарын
қанағаттандыратын, идивидттің әлеуметтік өзара
әрекеттестігінің жеткіліксіздігінің нәтижесінде пайда болады, деген ойды
астарлап айтады.
Вейс жалғыздықтың екі типін орнатты, оның ойынша, олар түрлі шарттар
және түрлі аффективті реакцияларға ие. Эмоционалды жалғыздық, сүйіспеншілік
немесе ерлі-зайыптылық секілді, өте жақын интимді бауыр басу сезімінің
жоқтығының нәтижесінде көрінеді. Эмоционалды жалғыз адам жалғыз қалған
баланың уайымы секілді сезімдерді сезінуі қажет. Әлеуметтік жалғыздық мәнді
достық байланыстар немесе қауымдастық сезімінің жойылуының жауабы болып
табылады. Әлеуметті жалғыз адам әлеуметтік маргиналды және сағыныш
сезімдерін бастан кешіреді.
Вейс жесірлер және жақында ажырасқандар үшін семинарлар жүргізген. Ол
көптеген өзінің теориялық ұсыныстарын осы семинар мүшелеріне өзінің көмек
көрсету амалдарынан шығарды. Оны әдеттегі жалғыздық - көбінің өмір
барысында бастан кешіретін, күй қызықтырады. Ол жалғыздықты нормаға сай
реакция ретінде қарастырады. Вейс жалғыздықтың ішкі (сипаттамалық) және
сыртқы (ситуативтік) себептерді сөз қылып отыр. Дегенмен, ол екі амалдың
ситуативті амалдың, осы жағдайда тартымды болып көрінетінін анық
түсіндіреді. Міне сол себепті Вейс жалғыздықтың қалыптасуының басты факторы
ретінде тұлға өміріндегі ағымды жағдайларды ерекше белгілеп көрсетеді. Осы
секілді күйлердің пайда болу себептеріне қатысты, Вейс жалғыздықтың
қалыптасуында инстинкттің қатысу мүмкіншілігін растайды.
Вейстің жалғыздыққа деген қатынас амалы жоғарыда қарастырылған
амалдардан екі себеп бойынша ажыратылады, ерекшеленеді: оның ойынша,
жалғыздық тұлғаның және жағдайдың - осы екі фактордың әсері нәтижесі.
Вейс жалғыздықты бауырмашылдық, басқарма және баға секілді әлеуметтік
қатынастар бойынша қарастырған. Сондықтан, жалғыздық себебі тұлғаның
негізгі әлеуметтік өзара әрекеттестігінің жеткіліксіздігі болуы мүмкін
[30].
Вейс жалғыздықтың эмоционалды және элеуметтік - екі типтерін бөліп
шығарды. Біріншісі сүйіспеншілік немесе ерлі-зайыптылар арасындағы өте
жақын интимді бауыр басу сезімінің жоқтығы нәтижесі болып табылады. Сонымен
қатар адам жалғыз қалған баланың уайымына ұқсас сезімді бастан кешіруі
мүмкін. Әлеуметтік жалғыздық, сағыныш және әлеуметтік маргиналды сезімдерін
бастан кешіру арқылы көрінетін, мәнді достық қатынастар, немесе қоғамдастық
сезімдерінің жоқтығының нәтижесі болып табылады.
Когнитивті амал. Энн Пепло және оның әріптестері когнитивті амалдың
басты таратушылары болды. Бұл адамның ең сипаттаушы аспектісі мынада,
жалғыздық сезімі мен әлеуметтенудің жеткіліксіздігінің арасындағы
байланысты жанамалайтын фактор ретінде танымның роліне ерекше көңіл
аударады. Көрсетілген таным ролін анықтай отырып, Пепло түсіндіру
теориясына назарын аударады. Ол, мәселені, жалғыздықтың себебін тану
белгілі бір уақыт бойы сақталынатын, құтыла алмайтын жалғыздықты
қабылдауына және бастан кешіру белсенділігіне қалай әсер етуін
қарастырады. Когнитивті амалдың пайымдауынша, қашан индивид, қалаулы және
өзінің әлеуметтік қатынас деңгейіне жеткізген - осы екі фактор арасындағы
сәйкессіздікті ұғынады, міне сол кезде жалғыздық сезімі басталады.
Вейс секілді, Пеплоны жалғыздықтың нормаға сай ортада пайда болуы
қызықтырады. Оның теориялық құрылымында эксперименттер мен зерттеулердің
эмпирикалық мәліметтері маңызды роль атқарды. Пепло жалғыздықтың себептерін
іздестіруде жеткілікті кең түрде қадам жасайды: ол жалғыздықтың
себептерінің пайда болуына икем жасайтын сипаттамалық және ситуативтік
факторларды, сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына өткен және осы шақ ретінде
әсер етуін зерттейді. Когнитивті факторлар - бұл өзінің іс-әрекетін
шындықпен жанастыратын, индивидтің ішінде болып жататын процесстер.
Психологиядағы когнитивті бағыттың өкілдерінің көзқарастарына сәйкес
таным жалғыздық сезімі мен әлеуметтіліктің жетіспеушілігінің арасындағы
байланыстарды түсіндіру үшін өзекті болып табылады. Л.Э.Пепло қалаулы және
өзінің әлеуметтік қатынастар деңгейінің арасындағы диссонансты ұғынған
жағдайда туындайды.
Интимді амал. Дерлега мен Маргулис жалғыздықты талқылауда интимділік
және өзін-өзі ашу түсініктерін қолданады. Вейске сәйкес, олардың ойынша,
әлеуметтік қатынастар индивидтің түрлі шынайы мақсаттарға жетуіне сөзсіз
икем жасайды. Жалғыздық, осы мақсаттарға қол жеткізуге көмек көрсете
алатын, осыған сәйкес әлеуметтік әріптестің болмауына шартталған. Жалғыздық
ең алдымен, сенімді қарым-қатынас үшін қажетті, индивидтің тұлғааралық
қатынастарында интимділіктің жетіспеуі кезінде аяқ басады.
Интимді амалдың негізінде индивидтің қалаулы және әлеуметтік қатынас
деңгейінің арасындағы тепе-теңдікті сақтап қалуға деген ұмтылысы, талап-
тілегі жатыр деп айтуға болады. Дергела мен Маргулис, осындай шартта
индивидтің әлеуметтік байланыс жиынтығының, оның әлеуметтік күтулері және
оның тұлғалық қасиеттері, осындай маңызды қатынастағы балансқа әсер ету
мүмкіншілігін зерттейді. Дерлеги мен Маргулисаның теоретикалық ойларының
бастауы когнитивті теория болды, бірақ оның клиникалық тәжірибелері мен
эмпирикалық зерттеу жұмыстары емес. Олардың жалғыздықты қоғамның тұтас
автоматизациялар шартында нормаға сай тәжірибе ретінде бағалауы сөзсіз.
Олардың назарын қалаулы және қолы жеткен әлеуметтік қатынастар деңгейлерін
теңестірудің үздіксіз процесстеріне, тұлғаның жалғыздық детерминанттарының
ағымы аударады. Дегенмен, олардың ойлары және оған бұрынғы дамулардың әсер
етуі үшін орын қалдырады. Бұл зерттеушілердің есептеуінше, ішкі
индивидуалды факторлар да, және қоршаған ортаның факторлары да жалғыздыққа
әкелуге қабілетті [37].
Жүйелердің ортақ теориясы. Фландерс жалғыздық мәселесіне ортақ жүйелі
амалды ашады. Бұл теорияның негізі мынада, тірі организмдердің жүріс-
тұрысы, жүйе секілді бір уақытты әрекет етуші, бірнеше деңгейлердің
әсерлерінің ұштасуын бейнелейді. Деңгейлер торлыдан ұлтаралыққа дейін
орналасқан. Осы көзқарас бойынша жалғыздық, индивид немесе қоғамға адами
қатынастардың тұрақты оптималды деңгейін сақтауға көмек беретін, кері
байланыс механизмі болып табылады.
Фландерстің жалғыздық туралы ойларының эмпирикалық бастаулары жоқ, олар
Миллердің жүйелі теорияларының ары қарай таралуын дәлелдейді. Сонымен қатар
Фландерс жалғыздықты потенциалды поталогиялық күй ретінде бағалайды, бірақ
оған қоса ол оны нәтижесінде индивидтің немесе қоғамның жағдайын жақсартуға
үлесін қосатын, кері байланыстың пайдалы механизмі деп есептейді. Жүйелі
теория жүріс-тұрыстың - индивидуалды және ситуативтік, екі мотивтерін
бағындырады. Белгілі айнымалылар өз әрекеттерін жүзеге асыру үшін қажетті
уақыт бөлігі, ұзаққа созылуы мүмкін. Бірақ жүйелі теория мәні бойынша жалпы
құрылымның дамушы динамикасына кіретін жүріс-тұрыс мотивтері мүдделі болып
табылады.
Экзистенционалды амал. И. Ялом шеттетілу бұрынғы тіршілік етушілердің
бірі ретінде қарастыра отырып, бұл оның жалғыздықтан туындаған адамдардан
шеттетілу емес және ішкі шеттетілу де емес екендігін анықтайды. Бұл басқа
да тіршілік иелерінен (өзінің және басқалар арасындағы құлаз) және
әлемнен (индивид пен әлем арасындағы алшақтық) - фундаментальды
шеттетілу. Осылайша, ол шеттетілудің екі түрін бөледі: экзистенционалды
және фундаменталды.
Ялом, өзінің Экзистенциональная психотерапия атты еңбегінде, өлімнен
және бостандықпен конфронтация - экзистенционалды шеттетілуді ұғынуға
әкелетін бірнеше жолдарын қарастырады. Өз тіршілігінің аяқталуы туралы
білім адамды, ешкімнің онымен бірге немесе оның орнына өмірімен қоштасуы
мүмкін еместігін түсінуге мәжбүрлейді. Тәуелсіздік бұл жерде өзінің өміріне
жауапкершілікті қабылдау ретінде түсіндіре отырып, өз өмірінің иесі,
ешкім оны жасап және қорғамайды деген дәлелдемені қабылдау [39, 40].
Жас пен шеттетілудің байланысы туралы айта келе, Ялом Ранктың
анықтамасын келтіреді, яғни өсу процесі сүзгіден жеке сезімге айналуымен
тығыз байланысты (өсу автономия, индивидуация, тәуелсіздік және өзіндік
бақылау ұғымдарымен түсіндіріледі). Бірақ, адам сүзгі орнына шеттетілумен
ақысын төлейді.
Яломның айтуы бойынша, адамда қорқынышты соңғы шеттетілуде өзін
қорғауда екі амал бар - осы берілгенді біртіндеп қабылдау және қатынас
жасау. Қатынастар шеттетілуді жоя алмауына қарамастан, олар жалғыздықты
басқа адамдармен бөлісуге көмектеседі және сонда ғана махаббат шеттетілу
ауыртпалығының орнын басады. Бұл Бубердің ойымен үндеседі, ол ұлы
қатынастар жоғарылаған шеттетілу кедергілеріндегі қақпасын бұзып, оның
қатаң заңын жеңілдете отырып және өз-өзіне жауап бере алатын тіршілік
иесінің бірінен келесі біреуіне бүкіл әлемдік қорқыныш құлазы арқылы көпір
орнатады - деп есептеді.
Өзінің шеттетілуін қабылдамай, адам басқаларға сүйіспеншілікпен қатынас
жасай алмайды. Тіршілік теңізінің ортасында қалып, жалғыздықтың қорқынышын
бастан кешіре отырып және одан тезірек шығу амалына ұмтыла отырып, біз
басқалардан бөлініп қана қоймай, осы тіршілік теңізіне батып кетпеу үшін
басқаларға соққы береміз. Бұл жағдайда басқаларға, оларды өзіміз секілді
- қорқақ, жалғыз, әлемді заттардан құтқарушы ретінде қатынас жасай
алмаймыз. Басқа адам біз үшін бұл (оно) болып қалады, және біздің өзіндік
әлемімізбен ауыратын, шеттетілуді қабылдамау амалы болып табылады. Тіршілік
ету мінінің ұғымынан қаша отырып, адам шеттетілуді қабылдамауға көмек
беретін қатынас құрады (мыс: билік, ұлылық, бірігу) [46].
Мускатас - бірнеше әйгілі еңбектердің авторы осы бағыттың айқын
көрсетушісі болады. Мускатас жалғыздық әурешілігі (Іоneliess anxiety)
мен шынайы жалғыздық арасындағы айырмашылық мәндерін ерекшелеп көрсетеді.
Жалғыздық әурешілігі - бұл, адамды басқа адамдармен бірлескен белсенділігі
үшін оны үнемі белсенділікке ұмтылуын тудыратын және өмірлік мәнді сұрақтар
шешімінен арылтатын қорғаныс механизмдер жүйесі. Шынайы жалғыздық нақты
жалғыз бастан кешіретін тұлғаның шеткі өмірлік жағдайлармен (дүниеге келу,
өлім, өмірлік өзгерістер, трагедия) қақтығысуынан өтеді. Мускатастың
есептеуінше шынайы жалғыздық шығармашылық күште болуы да мүмкін: Әрбір
(шынайы жалғыздықты бастан кешіру өз-өзімен қақтығысу немесе қарама-қайшы
келуді болжайды... Бұл өз-өзіңмен кездесі... - өздігінен қуанышты бастан
кешіру... Кездесу және конфронтация мәні тұрып қалған әлемге қатысты
өзгешелік енгізу және өмірді қолдау амалдары, бұл жүріс-тұрыстың стандартты
циклдерінен шығу тәсілі [47].
Осылайша, экзистенциалистер адамдарды олардың жалғыздық қорқынышын
жеңіп, және оны жағымды түрде қолдануға үйренуге шақырады.
Жоғарыда айтылып кеткен теоретиктер секілді, Мускатас клиникалық
пациенттермен жұмыс істейді. Осы бағыттың басқа жақтаушылары өз
көзқарастарын, негізінен философиялық ойлардан шыға отырып анықтайды.
Көптеген теоретиктерден айырмашылығы, Мускатас жалғыздықты жағымды түрде
бағалайды. Мускатас жалғыздық ауыртпалы эффектке ие болу мүмкіншілігін
жоққа шығармауына қарамастан, ол оны адамның шығармашыл, өнімді күйі
ретінде қарастырады. Экзистенциалистер әдеттегі сөз мағынасында
жалғыздықтың түп-тамырлы себептерін көздемейді. Оларды жалғыздықты арттыру
немесе кеміту мүмкіншілік факторлары ерекше қызықтырмайды.
К. Мускатастың, жалғыздықты жалғыздық әурешілігі мен шынайы
жалғыздыққа бөлу позициясы, шығыс діндеріндегі кейбір жалғыздық туралы
көзқарастарға сәйкес, ұқсас келеді. Біріншіден, ол, адамды басқа адамдармен
бірге белсенділік үшін белсендік жолымен жүзеге асырылатын, өмірлік мәнді
сұрақтар шешімінен арылтатын, қорғаныс механизмдер жиыны ретінде анықтайды.
Шынайы жалғыздық шынайы жалғыз тіршілік етуді ұғынудан шығады. Ялом
секілді, ол, осыны ұғынуда адам жалғыз бастан кешіретін шеткі өмірлік
жағдайлармен (дүниеге келу, өлім, өмірлік өзгерістер, трагедия) қақтығысуы
өз үлесін қосуы мүмкін, деп есептеді.
Жалғыздықты тіршіліктің бергені ретінде ұғынудан қашатын, адамдар
сипаттамаларын қарастыра отырып, Кайзер экзистенционалды неврозды
клиенттерге тән, үш тенденцияны бөліп шығарды:
1. Ағын (сплав) - өзіндік тұлғасының жоғалуын қалау,
басқа
біреумен үйлесіп кету, себебі индивидуалды болуды қалау жалғыз
болу ерлігімен байланысты, ал жалғыздық көбіне тұлға үшін бастан
кешіруі азап болып келеді.
2. Универсалды симптом - жүзеге асқан үйлесім, басқа біреумен
үйлесу амалы және сонымен қатар екіжүзділік сезімін бастан
кешіруі.
3. Универсалды конфликт - бұл қалаулы емес жалғыздық сезімін,
қасірет ретінде бастан кешіруі.
Бұл тенденциялар клиентке жалғыздықты ұғынудан туындаған бастан
кешіруден қашуға көмек береді. Невротик жалғыздықтан арылу үшін барлығын
жасайды, ал осы уақытта ауытқулары бар тұлға жалғыздық күйін адамзат
тіршілігінің жасанды түрі ретінде, тәуелсіз құрылым және өзіндік реализация
мүмкіндігі ретінде, өзі үшін толыққанды жауапкершілік ретінде қабылдайды.
Мәні бойынша, Сартр да осыны жазады: Адам қаншалықты өзін жүзеге
асырады, соншалықты ғана тіршілік етеді. Ол өз, өзінің жеке өмірі ретінде,
өзінің әрекеттерінің жиынтығы ретінде көрсетеді.
Перлз өзінің Гештальт - подход атты еңбегінде: Бір де бір индивид
өзіндік жеткілікті емес. Индивид әрқашан біртұтас алаңды бірге құрайтын
ортада ғана тіршілік ете алады, - деп жазады.
Когнитивті көзқарастан экзистенциалды амал. Сын.
Д. Перлман және Л. Пеплоның Теоретические подходы к одиночеству
мақаласында Л. Пепло экзистенциалды амал туралы былай жазады:
Экзистенциалистер есептің бастапқы күткен сипатында, адам ең басынан
жалғыз туралы фактіні қабылдайды. Басқа ешкім бізбен сезімдері мен
ойларын бөлісе алмайды, бөлісе алмаушылық біздің бастан кешіруіміздің
тіршілік күйі болып табылады. Осы көзқарастың жақтаушылары, адам
жалғыздықты сезіне тұрып, қалай өмір сүреді деген сұраққа назар аударады
[33].
Л. Пепло түрдің экзистенциалды сентенциясын астарлап отырған секілді:
Біз бұл өмірге жалғыз болып келеміз және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі
амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Жалғыздық сезімінің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.4 Жалғыздық сезімін бастан кешірудегі тұлғалық ерекшеліктердің гендерлік
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .34
IIТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..52
2.2 Таңдау тобына мінездеме және әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...58
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Жалғыздық сезімі философиялық құбылыс ретінде, адамзат баласына, сонау
антика заманынан белгілі. Платон және Аристотель жалғыздық сезімін зұлымдық
ретінде анықтады, одан шығу жолдарын достық және махаббат сезіміне
ләзаттанудан көрді. Философиялық - психологиялық ойлар тарихында жалғыздық
мәселесінің ұғынылуы мен түсіндірілуі сан алуан: оның бастауы Ежелгі
Шығыста оған деген кұрметпен және Ежелгі Грек еліндегі оны кабылдамауға
дейін, адамның өзін тануы ушін жалғыздық сезімінің керектігін ұғынудан
бастап, оның даму шығармашылығы, оны адамзат қасіреті ретінде ұғынуына
дейін алып келді.
Адамға тән жалғыздыққа қарсы тұру, XX ғасырда Батыс елінде пайда
болған, бұл мәселе көптеген гуманист ғалымдардың ең маңызды тақырыбына
айналды. Жалғыздық сезіміне жиі көңіл бөлгендер экзистенциалистер:
Н.А.Бердяев, М.Бубер, А.Камю, Ж.-П.Сатр, М.Хайдеггер, К.Ясперс. Тұлғаның
жалғыздығы антропологиялық универсумның, адамның іштей шеттетілуі - кез-
келген жеке тұрмыстың негізі, жабықтық қағидасына сәйкес, оның жүзеге
асырылуы ретінде қарастырылады. Сондықтан, адам жалғыздықты басқа
адамдармен қарым-қатынас кезінде эмоционалды кері байланыс таба
алмағандықтан таңдайды.
Ф.Ницше, одан кейін Э.Фромм және И.Канттың адамгершілік нормалардың
құлдырауынан жалғыздық сезімі пайда болуы мүмкін - деген ойын жалғастырды.
Э. Фромм жалғыздықтың себебі деп - санасыз қажеттіліктердің шыңын айтады.
К.Хорни жалғыздықты нарықтық қатынастар идеологияларының жағымсыз
көрінуі, адамның адаммен бәсекелестік салдары деп есептеді.
В.Франклдың пайымдауынша, адам жалғыздық күйге белгілі бір
кұндылықтарын және өмірдің мәнін жоғалтқан кезде түседі.
Жалғыздық сезімі жаңа заманның объективті психологиялық мәселесі
ретінде өзінің өзектілігін жоғалтпай отыр деп есептеуге болады. Мәселен,
Н.Е.Петровский, оны теориялық және эксперименталды ғылыми зерттеулердің,
күрделі ұғынуды талап етуші, XX ғасырдың дерті - деп атады.
Жалғыздық сезімінің психологиялық кұбылыс ретінде жеткілікті көрінуі,
отандық психологияда оның теоретикалық және эмпирикалық зерттеулері тіпті
жоқ деуге де болады. Психологиялық процестерінің біреуінің басым болуы,
басқасының әрекетін бірден шектеуге алып келеді, ол адамның психологиялық
жайлылығында тұтастай көрінбеуі мүмкін емес.
Зерттеудің өзектілігі: жалғыздық мәселесі адамдарды көптеген жылдардан
бері, әлі күнге дейін ойландырады. Жалғыздық сезімінің көрінуінің көптеген
тәсілдері бар. Олардың қандай формасына ие болуына тәуелсіз, адам
жалғыздықтан жапа шегуші ретінде өз - өзімен жеке қалады.
Жүздеген жылдар бойы жалғыздық мәселесімен, оның зерттеуімен
философтар, діндарлар, ғалымдар және жазушылар айналысты (және осы күнге
дейін айналысып келеді). Психологиялық жеке дара ғылым ретінде тіршілік ету
уақытының аздығына қарамастан, оның әрбір бағыттарында жалғыздық сезіміне
байланысты тұжырымдамалар, теориялар және зерттеулер табуға болады.
Адамның субъективті жалғыздығының көрінуі мен оның алып келетін салдары
ерекше зұлымды және мәнді болып келеді. Мұндай күйдің мәнін, табиғатын және
ерекшеліктерін оны бастан кешіру сипаты мен адам өмірінде көрінуін талдау
керектігі айқын.
Зерттеу нысаны: жалғыздық сезімі.
Зерттеу пәні: жалғыздықты сезінетін адамдардың гендерлік ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты: жалғыздық сезімін сезінетін адамдардың тұлғалық
ерекшеліктеріндегі гендерлік (жыныстық) айырмашылықтарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Әлеуметтік проблема ретінде жалғыздық сезіміне теориялық талдау
жасау.
2. Жалғыздық сезімін сезінетін ересектердің тұлғалық ерекшеліктеріндегі
гендерлік айырмашылықтарын анықтауға зерттеу жүргізу.
3. Зерттеу мәліметтерін сандық және сапалық өңдеу және талдау.
Зерттеу болжамы: Жалғыздық сезімін сезінетін адамдардың тұлғалық
ерекшеліктерінде гендерлік айырмашылықтары бар.
Зерттеудің әдіснамалық негізін: 3.Фрейд, Ф.Фромм-Рейхман, Э.Фромм,
К.Роджерс, К.Хорни, И.Рисмен, Л.Э.Пепло, И.Ялом, К.Мускатас, Д.Перлман,
В.Франкл, Р.Мэй, Д.Бъюдженталь К.А.Абульханова-Славская, А.Г.Амбраумова,
Г.П.Орлов, И.С.Кон, А.А.Леонтевтің зерттеулері құрайды.
Зерттеудің әдістемелері:
1. Д. Рассел, Л. Пепло, М. Фергюсонның Жалғыздық шкаласы;
2. Смейкал - Кучердің тұлғаның бағытталуын анықтауға арналған
тесті;
3. Дембо - Рубинштейннің өзіндік бағалау әдістемесі;
4. Мазасыздық деңгейін анықтау әдістемесі (Ч.Д. Спилбергер, Ю.Л.
Ханин бойынша);
5. Т.И. Балашованың Депрессия шкаласы әдістемесі.
Зерттеудің теоретикалық және тәжірибелік құндылығы:
1. Жалғыздық феноменін түсіндіру барысында теориялық бастауларға
талдау жасалынды;
2. Жалғыздық сезімінің тұлғалық ерекшеліктеріндегі гендерлік
айырмашылықтары айқындалды;
3. Жалғыздық сезімін жоғары деңгейде сезінетін ересектердің тұлғалық
ерекшеліктеріндегі гендерлік айырмашылықтарды анықтауға бағытталған зерттеу
жүргізілді.
Жүргізілген жұмыстың нәтижесін практик психологтар қолдана алады.
Зерттеу тобы: Зерттеу жұмысына өз қалауы бойынша (02.10.09-10.02.10
аралығында) әртүрлі мекемелерде жұмыс істейтін, отбасын құрмаған
жалғызбасты еркектер (10 адам) мен әйелдер (11 адам) (30-35 жас
аралығындағы) қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспе, теориялық бөлім,
эксперименттік бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Жалғыздык сезімі әлеуметтік феномен ретінде
Жалғыздық сезімі кешенді - психикалық феномен ретінде көптеген, әр
турлі гуманитарлы ғылымдардың: әлеуметтанудың, классикалық әлеуметтік
философияның және психологияның объектісі болып көрінеді. Бірақ отандық
психологияда жалғыздық сезіміне, оның мәніне, генезистік көрінуіне және
т.б. мәселелеріне арналған жұмыстар өте аз кездеседі. Кеңестік психология
ғылымында бұл феноменді елемеген секілді, сол кезеңдегі априорий бойынша,
кеңестік ұжымдық адамға жалғыздық сезімі тән емес және бұл күй қарсы
көрсетілген. Сол себепті, өткен жүз жылдың ішінде осы өте өзекті феноменнің
түрлі аспектілерінде жүргізілген зерттеулер, негізінен әлемдік психологияда
жалғыздық сезімін зерттеу жұмыстары, шетел ғалымдарының есімдерімен
байланысты болып табылады. Әрине, кеңестік кезеңде отандық психологияның
дамуы мен қалыптасуында кейбір ғалымдар жалғыздық сезімін күрделі бастан
кешіру адам үшін қауіпті екендігін көрді. Мәселен, психология
классиктерінің бірі - Б.Г.Ананьевтің айтуынша: Қалалар мен массалық
комуникациялардың алып түрде өсу өлшемі... адамның жалғыздығы өсіп келеді,
қарым-қатынас субъектісі ретінде және оның қарым-қатынас сферасындағы
тұлғасыздануы, адамдар арасындағы шиеленіс арта түсуде... [1].
Тұлғалық көріністерді талдауда немесе бейнелеуде, мынадай терминдерді
қолдануда - жалғыздық, жалғыздық сезімі, жалғыздық күйі, жалғыздыққа
деген қажеттілік, шеттетілу, өз-өзімен жеке қалу және т.б.,
шыңдалмаған кең ауқымды, ауыспалы ұғымдарды пайдаланады деген
О.Б.Долгинованың ойымен келіспеу мумкін емес. Мәселен, О.Н.Кузнецова мен
В.И.Лебедеваның Жалғыздық психологиясы мен психопатологиясы атты
еңбектері шынында, сенсорлық депривация мәселелеріне арналған. Бұл екі
психикалык, кұбылыстардың ғылыми және нақты бөлінуінің ары қарай
зерттелуінің талап етілуі сөзсіз [2, 3].
Ю.М.Швабла мен О.В.Данчеваның жұмыстарында өзіндік методологиялық
жоғалтулар мен орны толмас ұғымдарға әкелетін шеттетілу, жалғыздық
түсініктерінің араласуы орын алады. Алдында көрсетілгендей, шеттетілу
жалғыздықпен бірлесіп әрекет етуі мүмкін, бірақ бұл ұғымдардың
баламалануына негіз болмайды [4].
Көптеген отандық психологтар, мәселен, И.С.Кон, Р.С.Немов ересектік
кезеңнің психологиялық мәселелерін, тұлғалардың кейбір реакцияларын және
оның жалғыздыққа деген қоршаған ортасын сипаттайды, осы күйдің себептерін
анықтау тәсілдерін қарастырады. Мәселе мынада, осы күнге дейін, жалғыздық
тусінігінің толық анықтамасын ешкім бермеген, оның себебі, бұл кұбылыстың
әрбір адамға жақсы таныс болғанынан болуы мүмкін. Бір жағынан, бұл шынында
да солай, бірақ құбылыстың нақты ұғынымсыз оның ғылыми зерттелінуі мүмкін
емес. Жалғыздық сезімінің психикалық феномен ретінде сипатталынуы, оның
табиғаты мен тұлға аралық генезисін зерттеу, бұл күрделі бастан
кешірудің зерттеу фундаменті ғана болып табылмайды [5-7].
Жалғыздықтың ғылыми теорияларының кұрылуының күрделілігі мынада, бір
жағынан, бұл нақты көрсеткіштер белгілері жеткіліксіз ауқымды, мәнді
әлеуметтік - негізделген құбылыс болып табылса, екінші жағынан, адамның
терең жатқан санасын қозғаушы, күрделі психикалық бастан кешірудің дәлелі
болып табылады.
Сол кезеңмен қатар, шетел психологиясында жалғыздық феномен көптеген
көріністерде зерттелінді. Зерттеушілердің көбі жалғыздықты психикалық
феномен ретінде қарастыра келе, жалғыздық сезімі ішкі спецификалық
контекстке ие болуына сүйене отырып, оның өз-өзімен жеке қалу және
шеттетілу ұғымдарынан айырмашылығын көрсетеді. Шеттетілу көбіне ішкі
психикалық бастан кешірумен емес, сырттай жағдайларға негізделуі болып
табылатын әлеуметтік қоршаған ортаға деген адамның уақыттық және
кеңістіктік, физикалық шеттетілу (локализация) катынасымен байланысты болып
келеді. Бұл жағдайда У. Садлер және Т. Джонсон өте көрнекті айтады:
Физикалық шеттетілуді анықтау үшін көздің болғаны жеткілікті, ал
жалғыздықты тану үшін оны сезіну, бастан кешіру қажет. Адамның белгілі бір
себептерге байланысты өз еркімен немесе зорлықпен коғамды толығымен,
белгілі бір адамдар тобын, тұрмыстың спецификалық шарттарын және т.б. өз
өмірінен бөліп шығаруы, әрқашан шеттетілудің пәні деп болжамданады. ...
Мынадан шеттетілген, деуге болады, ал жалғыздыққа қатысты осылай айту
дұрыс емес. Жалғыздықтың пәні, ол адамның өзі болып табылады. Жалғыздық
субъектке бағытталған, бұл жерде объект екінші орында. Адам шеттелмей-ақ,
жалғыздықта болуы мумкін. Объективті шеттетілуден жалғыздықтың
айырмашылығы, күйзеліспен, дағдарыспен және т.б. көрінетін Мен және
Олар арасындағы, өз-өзімен, әлеммен қатынас қолайсыздығын бейнелейді.
Шеттетілу жалғыздықпен бірлесіп немесе бірікпей көрінуі де мүмкін, бірақ
бұл ұғымдар ешқандай жағдайда бірегей болуы мумкін емес. Мәселен,
жалғыздықтың шеттетілу ретінде уақытша камауға алынуды есептеуге болады.
Саяси қамауға алынғандар, өзінің жұмысының дұрыс екендігіне сенімді болып
және өзінің қорғаушыларының моральді қолдауымен, түрме бөлімшесінде жалғыз
отырса да, өзін еш уақытта жалғызбын - деп сезінбеген. Әлемнен өз еркімен
шеттетілудің мысалы ретінде діни бас июшілік болып табылады. Әдетте өз
еркімен шеттетілуді өз-өзімен жеке қалу деп атайды [10].
Әрқашан адамның өз еркі және өз қалауымен таңдалынатын әлемдік өз-
өзімен жеке қалу, бастапқы кезде уақытша шектеулерге ие болады. Дәл қазіргі
уақытша жүріс-тұрысынан тұлғалық даму көзқарасы бойынша, қорғаныс
механизмдер әрекеті, психикалық қысым деңгейін төмендету әрекеттері
көрінетін субъектілер үшін өз-өзімен жеке қалу тиімдірек болып келеді.
Әрине, жалғыздық сезімінің ғылыми ойларының бастауын философиялық
тұжырымдамалардан іздеу керек.
Жалғыздықты психикалық феномен ретінде ұғынуға күрделі қадамы Гегельмен
жүзеге асқан. Ол өз рухынан безінген екі әлем жайында
теорияны ұсынған. Жалғыздық екі қатынастардың, яғни өз-өзімен байланыс және
әлеуметтік әлеммен байланыс, жоғалуы ретінде көрінеді. Соңғысы адамның өз-
өзімен бірігуі үшін кажетті шарт болып табылады. Адам объективті де,
субъективті мағынада да, үйге ие болуы керек. Жалғыздықтың табиғаты
субъективті рухтың өзін сүюі, оның абсолюттік идеяларының объективті
әлемдік рухының іс-әрекетімен сәйкестелуінсіз өзіндік менін нактылауға
ұмтылуынан құрылған. Нәтижесінде субъективті рух, адамда бақытсыз сананы
тудыратын, өзіндік қарсыласу ойларында шатысады.
Даттық психолог және философ Серен Кьеркегор жалғыздықты ішкі өзіндік
сананың жабық әлемі ретінде қарастырған. Адам әлемінде адасқанның жалғыз
әңгіме құрушысы болып өзінің бойындағы құдай бейнесі болуы мүмкін [13, 14].
Гуссерлдің феноменологиясы сана жайында барлық сыртқы және материалдық
әлемнен шеттетілуі болып келетін, шексіз бастан кешіру ағымдары ретінде
көрсетіледі. Бұл мойындау адамның мәңгі және кұтылмас қағидасының
жалғыздығы.
Жалғыздық мәселесінің экзистенционалды ұғынуында феноменологияның
трансформациясы М.-П. Сартрдың шығармашылығында көрінеді. Оның
философиясына сәйкес адамның өзіне деген қатынас жолы әрқашанда адамзат
тұрмысының әлемде экзистенционалды жағдайлары ретінде жалғыздық санасымен
шиеленісті түрде болады.
Ұлы француз жазушысы-эссеист және философ А.Камю шығармашылығында,
адамдық күйдің символы болып, Сизиф туралы антикалық миф аталды. Камюдің
көзқарасы бойынша, Сизифтің жалғыздығы оның ішкі бостандығы мен күшінің
дәлелі болып табылады [15, 16].
Жалғыздықты психикалық феномен ретінде қарастыра отырып, ол жайында
әртурлі категорияларды қолдана отырып айтуға болады. Мәселен, сезім, күй,
процесс, қатынас.
Жалғыздық сезім ретінде адам өзінің басқаларға ұқсамайтынын,
өзгешелігін, бастан кешіруімен негізделеді, соның салдарынан қарым-
қатынаста белгілі бір психологиялық кедергілер, пайда болып, тусінбеушілік
сезімі және өзінің басқалармен қабылданбауы туындайды. Жалғыздық сезімі,
бұл адамның, екі жақты қабылдау, махаббат және түсінбеушіліке негізделген,
интимді, жақын қатынасқа (белгілі кезеңде) ие бола алмауын ұғынуы.
Жалғыздық күйі - бұл адамның ішкі тұтастығы мен әлеммен сыртқы
үйлесімділігін жоғалтуды бастан кешіру. Ол әлеуметтік қарым-катынас
сапасымен қол жеткізген және қалаулар арасындағы үйлесімділіктің бұ-
зылуында көрінеді. Жалғыздық күйі өзінің қалыпты көріністерінен бастап,
депрессия, қобалжу т.б. сол секілді басқа да психикалық көріністерімен
байланысты патологияға дейін модальдық қатарларға ие. Шектеулі формаларда
жалғыздық күш қарым-қатынас қажеттілік актуализациясын тудырады, ол реалды
және иллюзиялық оқиғалар мен жағдайлар араласуында шындықтан алшақ көрінуі
мүмкін. Жалғыздық күйінің патологиялық формасы психикалық бұзылыстармен,
галлюцинациялармен көрінеді және т.б.
Жалғыздық үрдіс ретінде тулғаның нақты өмірлік жағдайдағы қоғамда бар
құндылыктар, қағидалар, нормаларды кабылдау және оларды жүзеге асыру
қабілетінің біртіндеп бұзылуы. Жалғыздық процесінің нәтижесінде тұлғаның
әлеуметтік өмір, субъект статусының жойылуы болады.
Жалғыздық қатынас ретінде - бұл әлемді өзіндік мақсат және өзіндік
құндылықтар ретінде қабылдай алмауы. Мұның үстіне индивид, өзінің басқа
адамдармен қатынасын талдай отырып, өзі қоршаған әлеуметтік кеңістікпен
ұйқастырмайды.
Феноменологиялық өлшемдерден тыс жағдайдағы жалғыздық туралы кез-келген
әңгіме, оның психикалық, экзистенциалды күй ретінде спецификасының және оны
құрушы кұрылымдар құлдырауы мен аяқталуын көруге болады. Жалғыздықты бастан
кешіруді феноменологиялық талдау, осы феноменнің қайта құрылуы үшін қажет
болып табылады.
Жалғыздық сезімінің анықтамаларына келейік. Психологиялық сөздіктерде
жалғыздық сезімі адамның психикалық саулығы мен эмоционалды күйіне әсер
етуші психогендік факторлардың бірі ретінде көрсетілген. Оның көрінуі
физикалық немесе эмоционалды шеттетілуі шарт болып табылады. Мұндай
шарттарда (эксперименталды кұрылған немесе табиғи) қарым-қатынасқа түсу
қажеттілігінің өзектілігі арта туседі, оған қанағаттанбаушылық күшті
психикалық күйлерді тудыруы мүмкін, мәселен, қысым, қобалжу, депрессия т.б.
кейде аса кұнды идеялар, деперсонализациялық бастан кешіру, реактивті
галлюцинациялар секілді психикалық бұзылыстар байқалады [17-19].
В.А. Андрусенко, жалғыздықты шеттетілуімен шартталуынан басқа, оның
басқа аспектісін ұсынады: ... Рухани жалғыздық - тәуелсіз өзіндік анықтау
және әлемде өзіндік нақтылау ретінде өзінің мен мүмкіншілігін анықтауда
кажетті кезең.
Олардың көзқарасы бойынша психогенді фактор категориясы жалғыздықты
психикалық кұбылыс ретінде нақты анықтауы жеткіліксіз. Бар мәліметтерде
назар психогенді фактордың адамға әсер ету салдарына аударылған. Барлық
жалғыздықты зерттеу жұмыстары, бұл күйді тудырушы фактор емес, ол
психикалық күй, бастан кешірудің өзі екендігін дәлелдейді.
Жалғыздық және шеттетілу түсініктерінің баламалануы осы феномендердің
мазмұндылығының, қайталануының, бейнелену тіршілігінің жойылуына әкеледі.
Жалғыздық шеттетілуге қарағанда тұлғалық және өзгермелі, сонымен қатар,
сыртқы көріністерінен басқа, ішкі, өзіндік психологиялық контекстке ие.
Зерттеудің мақсаты, бұл ішкі себептер мен сыртқы факторларға негізделу
мүмкіндігінен керінетін, адамның өзіндік психикалық бастан кешіруі ретінде
жалғыздықты талдау болып табылады. Сонымен катар зерттеудің максаты күйдің
өзі, бастан кешіруі, оның табиғаты, түрлері, оның адам өміріне әсер ету
сипаты, олардың бір-біріне тасымалдау мүмкіншілігі [20].
Сонымен қорыта айтқанда, жалғыздық сезімі психикалық құбылыс ретінде
адамның индивидуалды психикалық кеңістігінде аумағы жоғары көріну және әсер
ету негізінде барлық мінез-кұлық сфераларында және өмірлік іс-әрекетінде
болуы мүмкін.
Жалғыздык, сезімі - бұл адамның өзіндік жекелеген, субъективті
мүмкіншіліксіздігі мен адекватты жауапты сезінбеу тілегін сипаттайтын
жағдайы, басқа адамдармен өзі кабылдауы мен мойындауы.
1.2 Жалғыздық сезімін зерттеудегі амалдар
Философиялық-психологиялық ойлар тарихында жалғыздық феномен әрине,
біркелкі айтылмайды. Жалғыздықты ғылыми түрде қарастырғанда, оның жағымды
және жағымсыз бағытталуына негізделген екі тенденцияны бөлуге болады.
Жалғыздықтың адам өміріне әсер ету сипатын бағалауда қарама-қайшылықтар
мынада көрінеді, бір жағынан ол тұлға үшін деструктивті ретінде
түсіндіріледі, екінші жағынан - өзіндік тану және өзіндік анықталуда
қажетті кезең болып есептелінеді. Мұндай көзқарастардың бөліну себебі
мынада, ең алдымен жалғыздықтың психологиялық механизмдерінің,
феноменологияларының жеткіліксіз зерттелінуі.
Көптеген зерттеушілер жалғыздық сезімін тұлғаға жағымсыз әсер ететін
эмоционалды қайғыны бастан кешіруімен байланыстырады.
Қарым-қатынас мәселесі контекстінде жалғыздық К.А.Абульханова-Славская,
А.Г. Амбраумова, Г.П. Орлов, И.С. Кон, А.А. Леонтев және т.б. еңбектерінде
қарастырылады [21-23]. Жалғыздықты түсіну келесідей болуы мүмкін қарым-
қатынас процесі кезінде индивид өзіне керекті эмоционалды кері байланыс ала
алмағандықтан, яғни эмоционалды кері байланыстың болмауы салдарынан,
жалғыздықты сезінеді. Қазіргі заманның адамы белсенді және мәжбүрлі қарым-
қатынас жағдайларында жалғыздықты аса терең сезінеді. Мұны кез-келген жерде
байқауға болады: жұмыс орындарында, жанұя ортасында, таныстар және жора-
жолдастар арасында. Үстіртін байланыстардың көп мөлшерде болуы басқа
адамдармен бірігу жалған қарым-қатынас көрсеткіші болып табылмайды.
Жалғыздықты жағымсыз түрде бағалау келесі батыс психологиясындағы
зерттеу амалдарында көрініс табады: психодиагностикалық, интеракционистік,
когнитивті, әлеуметтік, феноменологиялық.
Көптеген жылдар бойында психологтар және әлеуметтанушылар жалғыздық
туралы өз ойларын айтып келеді.
Психоаналитикалық амал. 3. Фрейд жалғыздық туралы жазбаса да,
психодинамикалық дәстүрді ұстанушылардың кейбірі осы мәселе жайында өз
ойларын айтып кеткен.
Зилбург жалғыздыктың бірінші психологиялық талдауын баспа бетіне
шығарған. Ол жалғыздық пен өз-өзімен қалу түсініктерін ажыратты. Өз-өзімен
қалу - нақты қасында біреудің болмау нәтижесінде туындайтын нормаға сай
және ауыспалы көңіл-күй сезімі. Жалғыздық бұл жеңілмейтін тұрақты сезім.
Адамның немен шұғылданып отырғаны маңызды емес, бірақ жалғыздық кұрт
секілді, оның жүрегін жей береді. Зилбургке сәйкес жалғыздық тұлғаға тән,
ұлтшылдық, асыра сілтеу және қарсыластық қырларының бейнеленуі [24, 25].
Зилбург баланың бесігінен бастап жалғыздықтың пайда болуын бақылаған.
Бала сүйікті болу қуаныш пен мақтаныш тудыруын және өзін-кішкентай, әлсіз,
өзінің қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын басқалардан күтуге мәжбүр
екенін ұғынуынан туындаған қорқыныш, қайғыны таниды. Зилбург бойынша, бұл
кейінірек нарцисистік бағытталудың қалыптасуының квинтэссенциясы...
Сонымен қатар бұл жалғыздықтың агрессивті әлсіздігі және қарсыластық
шеттетілу туындысы болып табылады.
Салливан, ол да, үлкендердің жалғыздығының тамырын, оның балалық
шағында қарастырған. Ол адамдық жақындасуда қозғалмалы күш қажеттілігін
орнатты. Алғашқы бұл қажеттілік баланың қатынсқа түсу ұмтылысында пайда
болады. Жасөспірімдік кезеңде ол, өзінің құпия ойларымен бөлісетін, досқа
деген қажеттілік формасын қабылдайды. Балалық шағында ата-анасымен өзара
қатынасының дұрыс орнатылмауы салдарынан әлеуметтік дағдыларының
жетіспеушілігін сезінетін жасөспірімдерде, ереже бойынша, өз
қатарластарымен достық қатынас орнату барысында қиындық туындайды. Бұл
жасөспірімдік қажеттілікті қанағаттандыра алуға кабілетсіздік интимдік
жағдайда терең сезімді жалғыздыққа алып келуі мүмкін [26].
Ф.Фромм-Рейхман, мүмкін, алдыңғы жалғыздық туралы басылымдардан жиі
жазылады. Фромм-Рейхман осы мәселені түсінуіне әсер еткен Салливан жекеше
және оның, жалғыздық аса қауіпті жағымсыз және қоздырушы сезім, деген
көзқарасымен келісетінін мойындайды. Өзінің шизофрениктермен жүргізген
жұмысының нәтижелеріне сүйене отырып, Фромм-Рейхман жалғыздықты
эксперименталды күй деп есептейді: Мен келтіріп отырған, жалғыздықтың
типі, - бұзушы... және соңында психотикалық типтің дамуына әкеледі.
Жалғыздық адамды... эмоционалды парализденген және көмек ала-алмайтын
адамға айналдырады. Салливан және Зилбург сияқты, Фромм-Рейхман
жалғыздықтың пайда болуын балалық шақта не болған тұлғалық жеке
тәжірибелерге дейін бақылайды. Ол ерекше түрде аналық мейірімнен уақытынан
бұрын ажырағанның жағымсыз салдарын ерекшелеп керсетеді. Жоғарыда
көрсетілген үш көрсеткіштердің көзқарасы бойынша психодинамикалық теорияның
өкілдерінің ұстанымы түсінікті. Өзінің жалғыздықты талдауында олар басты
түрде өзінің клиникалық тәжірибелерінен шығады, және жалғыздықты патология
ретінде қарастыруға бейім болу сол себепті болуы мүмкін. Психодинамикалық
бағыттағы теоретиктер көбіне, басқа зерттеушілер тобына қарағанда,
жалғыздықты ерте балалық шақта тұлғаның дамуына әсер етудің нәтижесі деп
есептеуге бейім болуы мумкін. Алғашқы тәжірибе (балалық) өзінің табиғаты
бойынша тұлғааралық болуы мүмкін, қарастырылып отырған дәстүр зейінді
мынаған шоғырландырады, яғни қандай тұлғалық ішкі факторлар (мінез қырлары,
ішкі психикалық шиеленістер) жалғыздық күйге әкеледі [27, 28].
Психоаналитикалық теорияларды жалпылай келгенде былай айтуға болады,
яғни, бұл психологиялық парадигмада жалғыздық сезімі, тамыры балалық шаққа
кететін, жағымсыз күй ретінде қарастырылады.
Адамға - бағытталған амал. Роджерстің феноменологиялық жетістігі. Карл
Роджерс, өз теориясында назарын ауру тұлғаға аудара отырып өңдеген,
феноменологиялық бағыттың әйгілі ұстанушысы болып табылады. Роджерс
жалғыздық тақырыбын екі рет карастырған; оның талдауы тұлғаның Мен-
теориясына негіздген. Роджерстің пайымдауынша қоғам индивиті тәуелсіз
әрекет белгісін шектеуші, әлеуметтік шыңдалған әрекеттерге сәйкес тіршілік
етуіне мәжбүрлейді. Бұл индивиттің ішкі нағыз мен арасындағы қарама-
қайшылыққа алып келеді. Әлеуметтік рольдердің біреуінің орындалуының өзі,
оның қаншалықты адекватты екені маңызды емес, индивиттің мәнсіз тіршілік
етуіне әкеледі [29].
Индивид, қашан өзіндік меніне жету жолында қорғаушы кедергілерді
жеңіп, дегенмен, оның ойы, басқа адамдар тарапынан катынас кұруға жол
бермейді, сонда ол жалғыз қалады. Роджерс ол жайында былай дейді
Жалғыздық... қандай да бір себептермен, өзінің үйреншікті қорғанысынан
айрылған-сезімтал, корқақ, жалғыз, барлық әлем қабылдамайтынына сенімді,
индивидтерде бірден, және ауыр турде көрінеді [30].
Роджерске сәйкес, индивидтің шынайы менінің басқалармен
қабылданбауына сенімділік, адамдарды өзінің жалғыздығында тұйықталуында
ұстайды. Өзіңді басқалармен қабылдамау қорқынышы, адамдар өзінің
рольдерін ұстануға әкеледі және сол себепті босап қалғанын сезінуі
жалғасуда.
Жалғыздық - бұл тұлғаның әлсіз бейімделуінің көрінуі, ал оның себебі -
индивидтің өзіндік мен туралы көріністерінің феноменологиялық сәйкес
келмеуі. Егер жалғыздық сезімінің пайда болу процесін 3 кезеңге бөліп және
оны жуйелі түрде қарастырар болсақ, онда келесі бейнені көруге болады.
Коғам адамға, оның тәуелсіз әрекет үлгісін шектеуші, әлеуметтік
шыңдалған ережелерге сәйкес өзін тәрбиелеуге мәжбүрлеу арқылы әсер етеді.
Сол себепті индивидтің ішкі шынайы мен және оның менінің басқа
адамдармен қатынасында көрінуінің арасынадағы қарама-қайшылықтар туындайды,
ол тіршілік ету мәнінің жоғалуына әкеледі.
Индивид қашан өзіндік меніне жету жолында қорғаушы кедергілерді
жеңіп, дегенмен, оның ойы басқа адамдар тарапы жағынан қатынас құруға жол
бермейді, сол кезде ол өзін жалғыз сезінеді.
Міне осы кезде тұйық шеңбер орнайды: адам өзінің шынайы менінің
басқалармен қабылданбауына сене отырып өзінің жалғыздығымен тұйықталады,
және басқалармен қабылдану үшін, өзіндік әлеуметтік рольдерін ұстануын
жалғастырады, ол өзін бос сезінуіне әкеледі. Басқаша айтқанда, жалғыздықта
шынайы және идеалды мен арасындағы сәйкес келмеуі көрінеді [31-33].
Осы көзқарасқа негізделе отырып, басқа зерттеушілер мынадай болжам
шығарады, яғни, шынайы және идеалды мен арасындағы сәйкессіздік соңында
жалғыздыққа ұласады. Эддидің докторлық диссертациясы осы болжамдарды
колдайды. Психодинамикалық бағыттағы теоретиктер секілді, Роджерспен
ұсынылған, жалғыздықты талдауы оның клиникалық тәжирибелерінен алынады,
яғни пациенттермен жұмысы. Роджерс жалғыздықты тұлғаның әлсіз бейімделуінің
көрнісі ретінде карастырады. Оның ойынша, жалғыздықтың себебі индивид
ішінде, индивидтің өзіндік мені туралы көріністерінің феноменологиялық
сәйкес келмеуінде. Роджерс психоаналитиктердің, тұлғаның калыптасуына деген
балалық кезең деп ерте әсерлер туралы, ойларына аса қатты сенім
білдірмейді. Оның ойынша, жалғыздық тәжірибе мазмұнын, тұлғаның сезінетін
ағымды әсерлері құрайды.
Ульям А. Садлер және Б. Джонсон, өздерінің От одиночества - к аномии
деген еңбектерінде былай деп жазады: Физикалық шеттетілуді анықтау ушін,
көздің болуы жеткілікті, бірақ жалғыздыцқты тану үшін, оны сезіну қажет.
Жалғыздық аса субъективті тым индивидуалды және жиі ерекше сезімді бастан
кешіру ретінде қабылдананды. Біздің, мынадай: Ешкімнің жалғыздығы менікіне
ұқсамайды. Әркімде жалғыздық әртүрлі, деген ескертулер естуіміз аз емес.
Кез келген жалғыздық өзінше ерекше және оның нақты, универсалды анықтамасын
беру мумкін емес деген сенімде шындық үлесі бар. Менің жалғыздығым - тек
менікіде деу дұрыс. Менің орныма, менің жалғыздығымды ешкім сезіне алмайды.
Мен жалғыз болған кезімде, менің не сезінетінімді толығымен түсіну ешкімнің
қолынан келмеуі мүмкін. Сонан соң, менің жалғыздықты бастан кешіруім
жағдайға байланысты өзгереді. Бірақ кез-келген жалғыздықты бастан кешірудің
барынша өзіндік ерекшелігі бола тұрып, оның барлық көріністерін ортақ
болатын белгілі бір элементтер бар. Соңғысы жалғыздық түсінігінің сөзінде
және жалғыз адамдардың жүру-тұрысын мұқият бақылау барысында белгіленуі
мүмкін. Жалғыздықтың ерекше кырларының бірі - бұл адамның толығымен өз-
өзіне үңілідудің ерекше сезімі. Жалғыздық сезімі локальді сезімдер, бастан
кешірулерге ұқсамайды, ол толығымен, тіпті барлық жағынан қамтылған
жалғыздық сезімінде танымдық жайт бар. Жалғыздық сіздің өзіндік белгісі;
ол сізге бұл өмірде кім екендігіңізді хабарлайды. Феноменальды және
когнитивті элементтердің бөлініп шығуы, жалғыздық -өзіндік қабылдаудың
ерекше формасы екенін түсінуге әкеледі. Өзінің күйін тіпті толық және нақты
түсіну қажет емес, бірақ жалғыздық - бұл нағыз күрделі зейінді талап етуші
кұбылыстардың бірі [34-36].
Әдеттегі, күнделікті өзіндік сана процесінде біз өзіміздің қоршаған
әлемге белгілі бір қатынаста ғана қабылдаймыз. Біз өз күйімізді өзара
байланыс жүйесінің күрделі және ауқымды қатынаста бастан кешіреміз.
Жалғыздықтың пайда болуы бізге осы байланыстағы бұзылыстар жайында айтады.
Жалғыздық - бұл белгілі бір топ мүшесі болу қажеттілік немесе осыны қалау
немесе жай біреумен қарым-қатынасқа түсу кажеттілігі формасында көрінетін
сезім. Мұндай жағдайлардың негізін кұрушы сәттер бір нәрсенің жоқтығы,
жоғалту сезімін ұғыну болып табылады. Бұл өзінің шеттетілуін және сенің
басқалармен қабылданбауын ұғынуы болуы мүмкін.
Экзистенционалды феноменологияның көзқарасы бойынша жалғыздық тұлғасының
интенционалды кұрылымын, әсіресе интерсубъектті аймақта, бұзу үрейін
тудырады. Ғылыми төмен, аз көлемде айтқанда, жалғыздық бұл тұлғаның ішкі
әлемімен жоғалған маңызды нәрсенің бірегейлік байланысын құрайтын
комплексті сезім болып келеді.
Бұл өзіндік сананың спецификалық формасының мәні адам үшін, тұлғаның
терең, құпия түрдегі өкініштеріне қатысы бар кезде ерекше маңызды.
Жалғыздық сезімі көптеген көңілден қалу сезімдерінің, бірақ, ең жаманы,
үміттердің бұзылуы, себептері болуы мүмкін. Жалғыз адамдар өздерін жалғыз,
шеттетілген, ұмыт қалған, қажетсіз, керексіз сезінеді. Бұл өте қиын сезім,
себебі ол біздің күтімдерге қарсы пайда болады. Үміт, оған басқа да бір
адамның қатысы болып, оны бөлісуді талап етеді. Әлеуметтену қатыстылық және
сәйкестендірілу сезімдерінің бірлесе әрекеттесуі; біз болашақ жоспарымызды
құрастыруда, қарым-қатынасты алдын ала болжаймыз. Жалғыздық келісімділік,
байланыс орнатуға бағытталған біздің қарапайым үмітіміз, күтімдеріміздің
байланысының үзілуі немесе толығымен жойылуын болжайды. Жалғыздықтың
күрделі формасы тәртіпсіздікті, бостықты және қамқорсыздықтың индивидуальды
сезімін тудыратын, адамның барлық жерде бөтен сезінуін белгілеуі мүмкін.
Жалғыздық уақытын тұлғалық сезіну көзқарасы бойынша өткен шақтан арылу,
болашақта терең күйреу ретінде бөліп көрсететінін үзік, бірінен екіншісіне
өтуші байланыстарды қалыптастырады. Уақытша сипаттаманы жоя отырып,
болашақты одан әрі айқынсыз ете отырып, жалғыздық әдеттен тыс, қорқыныш пен
үрей тудырады.
Жалғыздық, Бинсвангердің сүйенетіні, бастан кешіруші қорқынышты
үрейдің бірінің пайда болуы мүмкіндігі, адам тіршілігінің негізін құрушы
тұлғааралық өзара қарым-қатынас орнату үшін қорқыныш тудыртуы мүмкін. Фрида
Фромм-Рейхманның көрсетуі бойынша, жалғыздық тұлғаның күрделі
бұзылыстарының пайда болуына өз үлесін қосуы мүмкін. Ерекше күш жұмсамай-ақ
жалғыздықты жеңуге қабілетті адамдардың өздері де, бұл өте күрделі бастан
кешіру екендігімен келіседі. Жалғыздық, тұлғаның ішкі әлемінің толығымен
жаншитын табиғи қарама-қайшы және кенеттен өзіндік бостық сезімін
тереңдетіп, күрделендіре түседі [37-39].
Әлеуметтік - психологиялық амал. Жалғыздықтың себебі адамның өзі болып
табылатын, психоанализдік және роджериандық амалдан айырмашылығы, кейбір
әлеуметтік психология өкілдерінің жалғыздықтың қоғамда пайда болуында
жауапкершілік танытады.
Боумен, Рисмен және Слейтер - жалғыздыққа деген әлеуметтік амалдың
өкілдері. Боумен өзінің мақаласында қазіргі кезде қоғамда жалғыздықты
күшейтуге әкелуші 3 күш туралы болжамды бөліп көрсетті: 1) алғашқы топта
байланыстың әлсіреуі; 2) жанұялық мобильділікке қызығушылық; 3) әлеуметтік
мобильділікке қызығушылық. И. Рисмен және Слейтер, өздерінің жалғыздықты
талдауын, американдық сипаттағы зерттеулермен қатар бір уақытта қоғамның,
оның мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетін талдауымен
байланыстырады. Рисмен және оның ізбасарлары, американдықтар басқаларға
бағытталған тұлғаларға айналуын айтады. Басқаларға бағытталған
индивидттер, тек ұнап қана қойғысы келмейді, сонымен қатар, өзінің жүріс-
тұрыс қатарын анықтау үшін, әрқашан өзінің тұлға аралық қоршаған ортасын
бақылау және болып жатқан жағдайларға икемделеді. Басқаларға бағытталған
адамдар өзінің күтімдерінен, сезімдерінен, өзіндік шынайы менінен
арылғандар. Мұндай қырлармен ата-аналар, ұстаздар, адамдардың негізгі
массасы жасалынған. Басқаларға бағытталған қоғам мүшелері, Рисменнің
өзінің еңбегінің атауы сияқты айтқанда жалғыздық тобырын құрайды [40,
41].
Слейтер үшін американдықтың тұлға ретіндегі мәселесі мынада, оның
басқаларға бағытталуында емес, индивидуализм ретінде болуы. Слейтердің
есептеуінше, барлық адамдар қатысты және тәуелді қарым-қатынасқа ынтық,
ұмтылады. Олар өзіндік импульстер мен өмірлік бағытына жауапкершілік
танытуға деген басқа адамдармен бірлесуге және сенімге ұмтылды. Бірақ
әркім өзінің жоспарлары бойынша әрекет етуі керек деген сенім жоққа шығару
салдарынан индивидуализмге ұстамдылық американдық қоғамда, бұл қарым-
қатынастағы негізгі қажеттіліктері, бірлесуіне және тәуелділігіне қол
жеткізе алмайды. Мұның нәтижесі жалғыздық болып табылады. Слейтердің айтуы
бойынша: Индивидуализм адамдық өзара тәуелділік шындығын жоққа шығаруға
ұмтылысына толы. Басқалар тарапынан бақылау немесе тәуелділік, бұйрығын
орындаудың, келісімінің қажетсіздігінен босатылу - американдық
технологияларының негізгі мақсаттарының бірі. Өкінішке орай, мұнда біз
қаншалықты жетістікке жетсек, соншалықты біз зерігу мен жалғыздықты
күштірек сезінеміз [42].
Рисмен және Слейтер туралы, жалғыздықты нормаға сай және нормаға сай
емес күй ретінде бағалауынан гөрі, жалғыздық - қоғамды сипаттаушы
нормативті - ортақ статистикалық көрсеткіш деп есептеуі басымырақ деуге
болады. Олар жалғыздықты американдық мінез-құлықтың қыры ретінде
қарастырғанда, олар тұлғаның бұл модальді қасиетін әлеуметтік күштер өнімі
ретінде түсіндіреді. Бұл теориялар уақыт өте келе әлеуметтену мәнін ерекше
көрсетеді, бірақ әлеуметтенуді көптеген факторлар (мәселен массалық ақпарат
тәсілінің әсері), әрқашан тұлғаға жағымсыз әсер етіп отырады. Әрине Боумен,
басқа да әлеуметтанушылар секілді, ересек шақта адам өмірінде болып жатқан
жағдайларға ерекше мән береді. Өздерінің көзқарастарын аша отырып Рисмен
және Слейтер ойларының қайнар көзі ретінде ең алдымен көркем әдебиеттерді,
статистикалық мәліметтерді және массалық ақпарат тәсілінің мәліметтерін
қолданған.
Интеракционистік амал. Вейс - жалғыздық мәселесіне деген
инеракционистік амалдың басты айқындаушысы. Оның жалғыздықты түсіндіруі екі
себеп бойынша интеракционистік ретінде бағалануы мүмкін. Біріншіден, ол
жалғыздық - бұл тек тұлға факторының қызметі немесе жағдайлар факторлары
емес екенін айқындап көрсетеді. Жалғыздық олардың интерактивті әсерлерінің
өнімі. Екіншіден, Вейс жалғыздықты бауырмашыл, басқарма және баға секілді
әлеуметтік қатынастарды қолдана отырып бейнеледі. Мұндай көзқарас,
жалғыздық бұл түлғаның негізгі әлеуметтік сұраныстарын
қанағаттандыратын, идивидттің әлеуметтік өзара
әрекеттестігінің жеткіліксіздігінің нәтижесінде пайда болады, деген ойды
астарлап айтады.
Вейс жалғыздықтың екі типін орнатты, оның ойынша, олар түрлі шарттар
және түрлі аффективті реакцияларға ие. Эмоционалды жалғыздық, сүйіспеншілік
немесе ерлі-зайыптылық секілді, өте жақын интимді бауыр басу сезімінің
жоқтығының нәтижесінде көрінеді. Эмоционалды жалғыз адам жалғыз қалған
баланың уайымы секілді сезімдерді сезінуі қажет. Әлеуметтік жалғыздық мәнді
достық байланыстар немесе қауымдастық сезімінің жойылуының жауабы болып
табылады. Әлеуметті жалғыз адам әлеуметтік маргиналды және сағыныш
сезімдерін бастан кешіреді.
Вейс жесірлер және жақында ажырасқандар үшін семинарлар жүргізген. Ол
көптеген өзінің теориялық ұсыныстарын осы семинар мүшелеріне өзінің көмек
көрсету амалдарынан шығарды. Оны әдеттегі жалғыздық - көбінің өмір
барысында бастан кешіретін, күй қызықтырады. Ол жалғыздықты нормаға сай
реакция ретінде қарастырады. Вейс жалғыздықтың ішкі (сипаттамалық) және
сыртқы (ситуативтік) себептерді сөз қылып отыр. Дегенмен, ол екі амалдың
ситуативті амалдың, осы жағдайда тартымды болып көрінетінін анық
түсіндіреді. Міне сол себепті Вейс жалғыздықтың қалыптасуының басты факторы
ретінде тұлға өміріндегі ағымды жағдайларды ерекше белгілеп көрсетеді. Осы
секілді күйлердің пайда болу себептеріне қатысты, Вейс жалғыздықтың
қалыптасуында инстинкттің қатысу мүмкіншілігін растайды.
Вейстің жалғыздыққа деген қатынас амалы жоғарыда қарастырылған
амалдардан екі себеп бойынша ажыратылады, ерекшеленеді: оның ойынша,
жалғыздық тұлғаның және жағдайдың - осы екі фактордың әсері нәтижесі.
Вейс жалғыздықты бауырмашылдық, басқарма және баға секілді әлеуметтік
қатынастар бойынша қарастырған. Сондықтан, жалғыздық себебі тұлғаның
негізгі әлеуметтік өзара әрекеттестігінің жеткіліксіздігі болуы мүмкін
[30].
Вейс жалғыздықтың эмоционалды және элеуметтік - екі типтерін бөліп
шығарды. Біріншісі сүйіспеншілік немесе ерлі-зайыптылар арасындағы өте
жақын интимді бауыр басу сезімінің жоқтығы нәтижесі болып табылады. Сонымен
қатар адам жалғыз қалған баланың уайымына ұқсас сезімді бастан кешіруі
мүмкін. Әлеуметтік жалғыздық, сағыныш және әлеуметтік маргиналды сезімдерін
бастан кешіру арқылы көрінетін, мәнді достық қатынастар, немесе қоғамдастық
сезімдерінің жоқтығының нәтижесі болып табылады.
Когнитивті амал. Энн Пепло және оның әріптестері когнитивті амалдың
басты таратушылары болды. Бұл адамның ең сипаттаушы аспектісі мынада,
жалғыздық сезімі мен әлеуметтенудің жеткіліксіздігінің арасындағы
байланысты жанамалайтын фактор ретінде танымның роліне ерекше көңіл
аударады. Көрсетілген таным ролін анықтай отырып, Пепло түсіндіру
теориясына назарын аударады. Ол, мәселені, жалғыздықтың себебін тану
белгілі бір уақыт бойы сақталынатын, құтыла алмайтын жалғыздықты
қабылдауына және бастан кешіру белсенділігіне қалай әсер етуін
қарастырады. Когнитивті амалдың пайымдауынша, қашан индивид, қалаулы және
өзінің әлеуметтік қатынас деңгейіне жеткізген - осы екі фактор арасындағы
сәйкессіздікті ұғынады, міне сол кезде жалғыздық сезімі басталады.
Вейс секілді, Пеплоны жалғыздықтың нормаға сай ортада пайда болуы
қызықтырады. Оның теориялық құрылымында эксперименттер мен зерттеулердің
эмпирикалық мәліметтері маңызды роль атқарды. Пепло жалғыздықтың себептерін
іздестіруде жеткілікті кең түрде қадам жасайды: ол жалғыздықтың
себептерінің пайда болуына икем жасайтын сипаттамалық және ситуативтік
факторларды, сонымен қатар тұлғаның қалыптасуына өткен және осы шақ ретінде
әсер етуін зерттейді. Когнитивті факторлар - бұл өзінің іс-әрекетін
шындықпен жанастыратын, индивидтің ішінде болып жататын процесстер.
Психологиядағы когнитивті бағыттың өкілдерінің көзқарастарына сәйкес
таным жалғыздық сезімі мен әлеуметтіліктің жетіспеушілігінің арасындағы
байланыстарды түсіндіру үшін өзекті болып табылады. Л.Э.Пепло қалаулы және
өзінің әлеуметтік қатынастар деңгейінің арасындағы диссонансты ұғынған
жағдайда туындайды.
Интимді амал. Дерлега мен Маргулис жалғыздықты талқылауда интимділік
және өзін-өзі ашу түсініктерін қолданады. Вейске сәйкес, олардың ойынша,
әлеуметтік қатынастар индивидтің түрлі шынайы мақсаттарға жетуіне сөзсіз
икем жасайды. Жалғыздық, осы мақсаттарға қол жеткізуге көмек көрсете
алатын, осыған сәйкес әлеуметтік әріптестің болмауына шартталған. Жалғыздық
ең алдымен, сенімді қарым-қатынас үшін қажетті, индивидтің тұлғааралық
қатынастарында интимділіктің жетіспеуі кезінде аяқ басады.
Интимді амалдың негізінде индивидтің қалаулы және әлеуметтік қатынас
деңгейінің арасындағы тепе-теңдікті сақтап қалуға деген ұмтылысы, талап-
тілегі жатыр деп айтуға болады. Дергела мен Маргулис, осындай шартта
индивидтің әлеуметтік байланыс жиынтығының, оның әлеуметтік күтулері және
оның тұлғалық қасиеттері, осындай маңызды қатынастағы балансқа әсер ету
мүмкіншілігін зерттейді. Дерлеги мен Маргулисаның теоретикалық ойларының
бастауы когнитивті теория болды, бірақ оның клиникалық тәжірибелері мен
эмпирикалық зерттеу жұмыстары емес. Олардың жалғыздықты қоғамның тұтас
автоматизациялар шартында нормаға сай тәжірибе ретінде бағалауы сөзсіз.
Олардың назарын қалаулы және қолы жеткен әлеуметтік қатынастар деңгейлерін
теңестірудің үздіксіз процесстеріне, тұлғаның жалғыздық детерминанттарының
ағымы аударады. Дегенмен, олардың ойлары және оған бұрынғы дамулардың әсер
етуі үшін орын қалдырады. Бұл зерттеушілердің есептеуінше, ішкі
индивидуалды факторлар да, және қоршаған ортаның факторлары да жалғыздыққа
әкелуге қабілетті [37].
Жүйелердің ортақ теориясы. Фландерс жалғыздық мәселесіне ортақ жүйелі
амалды ашады. Бұл теорияның негізі мынада, тірі организмдердің жүріс-
тұрысы, жүйе секілді бір уақытты әрекет етуші, бірнеше деңгейлердің
әсерлерінің ұштасуын бейнелейді. Деңгейлер торлыдан ұлтаралыққа дейін
орналасқан. Осы көзқарас бойынша жалғыздық, индивид немесе қоғамға адами
қатынастардың тұрақты оптималды деңгейін сақтауға көмек беретін, кері
байланыс механизмі болып табылады.
Фландерстің жалғыздық туралы ойларының эмпирикалық бастаулары жоқ, олар
Миллердің жүйелі теорияларының ары қарай таралуын дәлелдейді. Сонымен қатар
Фландерс жалғыздықты потенциалды поталогиялық күй ретінде бағалайды, бірақ
оған қоса ол оны нәтижесінде индивидтің немесе қоғамның жағдайын жақсартуға
үлесін қосатын, кері байланыстың пайдалы механизмі деп есептейді. Жүйелі
теория жүріс-тұрыстың - индивидуалды және ситуативтік, екі мотивтерін
бағындырады. Белгілі айнымалылар өз әрекеттерін жүзеге асыру үшін қажетті
уақыт бөлігі, ұзаққа созылуы мүмкін. Бірақ жүйелі теория мәні бойынша жалпы
құрылымның дамушы динамикасына кіретін жүріс-тұрыс мотивтері мүдделі болып
табылады.
Экзистенционалды амал. И. Ялом шеттетілу бұрынғы тіршілік етушілердің
бірі ретінде қарастыра отырып, бұл оның жалғыздықтан туындаған адамдардан
шеттетілу емес және ішкі шеттетілу де емес екендігін анықтайды. Бұл басқа
да тіршілік иелерінен (өзінің және басқалар арасындағы құлаз) және
әлемнен (индивид пен әлем арасындағы алшақтық) - фундаментальды
шеттетілу. Осылайша, ол шеттетілудің екі түрін бөледі: экзистенционалды
және фундаменталды.
Ялом, өзінің Экзистенциональная психотерапия атты еңбегінде, өлімнен
және бостандықпен конфронтация - экзистенционалды шеттетілуді ұғынуға
әкелетін бірнеше жолдарын қарастырады. Өз тіршілігінің аяқталуы туралы
білім адамды, ешкімнің онымен бірге немесе оның орнына өмірімен қоштасуы
мүмкін еместігін түсінуге мәжбүрлейді. Тәуелсіздік бұл жерде өзінің өміріне
жауапкершілікті қабылдау ретінде түсіндіре отырып, өз өмірінің иесі,
ешкім оны жасап және қорғамайды деген дәлелдемені қабылдау [39, 40].
Жас пен шеттетілудің байланысы туралы айта келе, Ялом Ранктың
анықтамасын келтіреді, яғни өсу процесі сүзгіден жеке сезімге айналуымен
тығыз байланысты (өсу автономия, индивидуация, тәуелсіздік және өзіндік
бақылау ұғымдарымен түсіндіріледі). Бірақ, адам сүзгі орнына шеттетілумен
ақысын төлейді.
Яломның айтуы бойынша, адамда қорқынышты соңғы шеттетілуде өзін
қорғауда екі амал бар - осы берілгенді біртіндеп қабылдау және қатынас
жасау. Қатынастар шеттетілуді жоя алмауына қарамастан, олар жалғыздықты
басқа адамдармен бөлісуге көмектеседі және сонда ғана махаббат шеттетілу
ауыртпалығының орнын басады. Бұл Бубердің ойымен үндеседі, ол ұлы
қатынастар жоғарылаған шеттетілу кедергілеріндегі қақпасын бұзып, оның
қатаң заңын жеңілдете отырып және өз-өзіне жауап бере алатын тіршілік
иесінің бірінен келесі біреуіне бүкіл әлемдік қорқыныш құлазы арқылы көпір
орнатады - деп есептеді.
Өзінің шеттетілуін қабылдамай, адам басқаларға сүйіспеншілікпен қатынас
жасай алмайды. Тіршілік теңізінің ортасында қалып, жалғыздықтың қорқынышын
бастан кешіре отырып және одан тезірек шығу амалына ұмтыла отырып, біз
басқалардан бөлініп қана қоймай, осы тіршілік теңізіне батып кетпеу үшін
басқаларға соққы береміз. Бұл жағдайда басқаларға, оларды өзіміз секілді
- қорқақ, жалғыз, әлемді заттардан құтқарушы ретінде қатынас жасай
алмаймыз. Басқа адам біз үшін бұл (оно) болып қалады, және біздің өзіндік
әлемімізбен ауыратын, шеттетілуді қабылдамау амалы болып табылады. Тіршілік
ету мінінің ұғымынан қаша отырып, адам шеттетілуді қабылдамауға көмек
беретін қатынас құрады (мыс: билік, ұлылық, бірігу) [46].
Мускатас - бірнеше әйгілі еңбектердің авторы осы бағыттың айқын
көрсетушісі болады. Мускатас жалғыздық әурешілігі (Іоneliess anxiety)
мен шынайы жалғыздық арасындағы айырмашылық мәндерін ерекшелеп көрсетеді.
Жалғыздық әурешілігі - бұл, адамды басқа адамдармен бірлескен белсенділігі
үшін оны үнемі белсенділікке ұмтылуын тудыратын және өмірлік мәнді сұрақтар
шешімінен арылтатын қорғаныс механизмдер жүйесі. Шынайы жалғыздық нақты
жалғыз бастан кешіретін тұлғаның шеткі өмірлік жағдайлармен (дүниеге келу,
өлім, өмірлік өзгерістер, трагедия) қақтығысуынан өтеді. Мускатастың
есептеуінше шынайы жалғыздық шығармашылық күште болуы да мүмкін: Әрбір
(шынайы жалғыздықты бастан кешіру өз-өзімен қақтығысу немесе қарама-қайшы
келуді болжайды... Бұл өз-өзіңмен кездесі... - өздігінен қуанышты бастан
кешіру... Кездесу және конфронтация мәні тұрып қалған әлемге қатысты
өзгешелік енгізу және өмірді қолдау амалдары, бұл жүріс-тұрыстың стандартты
циклдерінен шығу тәсілі [47].
Осылайша, экзистенциалистер адамдарды олардың жалғыздық қорқынышын
жеңіп, және оны жағымды түрде қолдануға үйренуге шақырады.
Жоғарыда айтылып кеткен теоретиктер секілді, Мускатас клиникалық
пациенттермен жұмыс істейді. Осы бағыттың басқа жақтаушылары өз
көзқарастарын, негізінен философиялық ойлардан шыға отырып анықтайды.
Көптеген теоретиктерден айырмашылығы, Мускатас жалғыздықты жағымды түрде
бағалайды. Мускатас жалғыздық ауыртпалы эффектке ие болу мүмкіншілігін
жоққа шығармауына қарамастан, ол оны адамның шығармашыл, өнімді күйі
ретінде қарастырады. Экзистенциалистер әдеттегі сөз мағынасында
жалғыздықтың түп-тамырлы себептерін көздемейді. Оларды жалғыздықты арттыру
немесе кеміту мүмкіншілік факторлары ерекше қызықтырмайды.
К. Мускатастың, жалғыздықты жалғыздық әурешілігі мен шынайы
жалғыздыққа бөлу позициясы, шығыс діндеріндегі кейбір жалғыздық туралы
көзқарастарға сәйкес, ұқсас келеді. Біріншіден, ол, адамды басқа адамдармен
бірге белсенділік үшін белсендік жолымен жүзеге асырылатын, өмірлік мәнді
сұрақтар шешімінен арылтатын, қорғаныс механизмдер жиыны ретінде анықтайды.
Шынайы жалғыздық шынайы жалғыз тіршілік етуді ұғынудан шығады. Ялом
секілді, ол, осыны ұғынуда адам жалғыз бастан кешіретін шеткі өмірлік
жағдайлармен (дүниеге келу, өлім, өмірлік өзгерістер, трагедия) қақтығысуы
өз үлесін қосуы мүмкін, деп есептеді.
Жалғыздықты тіршіліктің бергені ретінде ұғынудан қашатын, адамдар
сипаттамаларын қарастыра отырып, Кайзер экзистенционалды неврозды
клиенттерге тән, үш тенденцияны бөліп шығарды:
1. Ағын (сплав) - өзіндік тұлғасының жоғалуын қалау,
басқа
біреумен үйлесіп кету, себебі индивидуалды болуды қалау жалғыз
болу ерлігімен байланысты, ал жалғыздық көбіне тұлға үшін бастан
кешіруі азап болып келеді.
2. Универсалды симптом - жүзеге асқан үйлесім, басқа біреумен
үйлесу амалы және сонымен қатар екіжүзділік сезімін бастан
кешіруі.
3. Универсалды конфликт - бұл қалаулы емес жалғыздық сезімін,
қасірет ретінде бастан кешіруі.
Бұл тенденциялар клиентке жалғыздықты ұғынудан туындаған бастан
кешіруден қашуға көмек береді. Невротик жалғыздықтан арылу үшін барлығын
жасайды, ал осы уақытта ауытқулары бар тұлға жалғыздық күйін адамзат
тіршілігінің жасанды түрі ретінде, тәуелсіз құрылым және өзіндік реализация
мүмкіндігі ретінде, өзі үшін толыққанды жауапкершілік ретінде қабылдайды.
Мәні бойынша, Сартр да осыны жазады: Адам қаншалықты өзін жүзеге
асырады, соншалықты ғана тіршілік етеді. Ол өз, өзінің жеке өмірі ретінде,
өзінің әрекеттерінің жиынтығы ретінде көрсетеді.
Перлз өзінің Гештальт - подход атты еңбегінде: Бір де бір индивид
өзіндік жеткілікті емес. Индивид әрқашан біртұтас алаңды бірге құрайтын
ортада ғана тіршілік ете алады, - деп жазады.
Когнитивті көзқарастан экзистенциалды амал. Сын.
Д. Перлман және Л. Пеплоның Теоретические подходы к одиночеству
мақаласында Л. Пепло экзистенциалды амал туралы былай жазады:
Экзистенциалистер есептің бастапқы күткен сипатында, адам ең басынан
жалғыз туралы фактіні қабылдайды. Басқа ешкім бізбен сезімдері мен
ойларын бөлісе алмайды, бөлісе алмаушылық біздің бастан кешіруіміздің
тіршілік күйі болып табылады. Осы көзқарастың жақтаушылары, адам
жалғыздықты сезіне тұрып, қалай өмір сүреді деген сұраққа назар аударады
[33].
Л. Пепло түрдің экзистенциалды сентенциясын астарлап отырған секілді:
Біз бұл өмірге жалғыз болып келеміз және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz