Көп пропозициялы дискурс



Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

1 ТАРАУ. Дискурс талдау теориясы мен көп пропозициялы дискурсты когнитивтік аспектіде зерттеу мәселелері

1.1 Дискурс талдау теориясының негіздері және зерттеу пәні ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Дискурс теориясының ұғымдық аппараты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Лингвистикадағы «тіл.сөз.дискурс» үштағанының арақатысы ... ... ... ... ... .17
1.4 Лингвистикадағы «дискурс» терминінің интерпретациясы ... ... ... ... ... ... .25
1.5 Лингвистикадағы дискурс құрылымына қатысты мәселелер ... ... ... ... ... ..30
1.5.1 Семантикалық түсінік компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.5.2 Семантикалық құрылымның түзілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
1.5.3 Дискурстың семантикалық макроқұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
1.6 Дискурс пен мәтіннің айырым белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
1.7 Дискурсты талдау түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
1.8 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурсты зерттеудің когнитивтік парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.8.1 «Когни» түбірлес терминдердің арақатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
1.8.2 Дискурс және қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма ... ... ... ... ... ...75
1.8.3 Көп пропозициялы дискурсты когнитивтік аспектіде зерттеу мәселелерінің қазақ тіл біліміне қатысты еңбектердегі нышандары ... ... ... 85
1.8.4 Пропозиция және оның дискурстағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
1.8.4.1 Пропозициялы құрылым мен оған қатысты қазақ тіл білімі зерттеулеріндегі пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
1.8.5 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурс пен тілдік тұлға құрылымының қатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104

І І ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурс . дискурстың бір түрі ретінде

2.1 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурсты талдау мен мәтін талдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .113
2.2 Көп пропозициялы дискурстың айырым белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
2.3 Көп пропозициялы дискурстың құрылымы, оған риторикалық құрылым теориясы тұрғысынан сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
2.3.1 Көп пропозициялы дискурстың қарапайым бірліктерінің сипаты ... ... ..137
2.3.2 Көп пропозициялы дискурстың дискурстық бірліктерінің сипаты ... ... .149
2.3.3 Сөз актісі . дискурстық бірлік ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 162
2.4 Көп пропозициялы дискурстың типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...163
2.4.1 Бірыңғай және әрыңғай типті дискурс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .167
2.5 Көп пропозициялы дискурс пен клауздың бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..171

ІІІ ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурс . когнитивтік құрылымды бекітетін тілдің білімдік моделі

3.1 Мәтін мен мәнмәтін байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...176
3.2 Мәтінді құрушылар санасының компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 180
3.3 Көп пропозициялы дискурс . символ қалыптастырушы фон ... ... ... ... ...188
3.4 Көп пропозициялы дискурс және бала тілі проблемалары ... ... ... ... ... ... .195
3.5 Көп пропозициялы дискурс және концепт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..199
3.6 Көп пропозициялы дискурс тақырыбының (топигінің) когнитивті функционалды уәждері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 205


1У ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурсты қабылдау, түсіну, түзу тетіктерінің (механизмінің) негіздері

4.1 Көп пропозициялы дискурсты қабылдау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...211
4.2 Дискурсты түсіну негіздері туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...216
4.3 Көп пропозициялы дискурстың түзілу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 218
4.4 Ментальды құрылымдар .жадтағы білімді тіркеу түрлері: сценарий, фрейм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..227
4.5 Ауызша дискурстың түзілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..230
4.5.1 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың ауызша қабылдануы мен түзілуіне эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...238
4.5.2 Эксперименттік зерттеу жүргізілген дискурстың жалпы сипаты мен эксперимент жүргізу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...240
4.5.3 Көп пропозициялы дискурстың ауызша қабылдануы мен қайта түзілу ерекшеліктеріне эксперименттік талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 241
4.5.4 «Көшпенділер» кинофильмінің интерпретациялануына талдау ... ... ... .272

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..286
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..291
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi. ХХІ ғасыр лингвистикасында адам танымы мен ой құрылымын тіл арқылы және керісінше, ой құрылымынан тілге қарай бағытталған зерттеулер қарқынды сипат алуда. Оның негізінде ақпараттың молдығы мен қолданбалы лингвистикадағы сұраныс, соған сай ашылған жаңалықтар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланысты зерттеудің жаңа сатыға көтерілуі жатыр. Тіл жүйесі лингвистиканың зерттеу нысаны болғанымен, оны жеке дара зерттеу бүгінгі ғылым сұранысына жауап бере алмайды. Осы себептен де лингвистикалық бірліктерді когнитивтік не прагматикалық аспектілерде зерттеу қажеттілігі туындады. Осы бағыттағы лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ретінде танылған жоғары сатыдағы бірлік - мәтіннің үстіміздегі ғасыр ғылымында динамикалық сипатын ерекшелеуге елеулі назар аударылуда. Соның нәтижесінде ол қозғалысқа түсетін кеңістік коммуникативтік жағдаят ұғымымен сабақтастырылып, тек интралингвистикалық қана емес, экстралингвистикалық контексте де қарастырылуда. Дискурс аталатын осы динамикалық мәтінді жаңаша тану барысында мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясы деген екі басқа, бірақ бір-бірімен тығыз байланыстағы бағыттар айқындалып отыр. Бірақ күні бүгінге дейін мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясының зерттеу нысандарының айырмасы ажыратылып, мәтін мен дискурс белгілері сараланып болған жоқ, соған байланысты оған түрліше анықтамалар беріліп жүр. Сондай-ақ дискурстың жеке түрі сапасында көп пропозициялы дискурс мәселесі қарастырылған зерттеулердің де кеңінен өріс алып орнықпауы осы себептен болса керек. Осыған қатысты пропозиция термині тек сөйлем мағынасында ғана ғылыми айналыста жүр. Оның адам танымын сипаттайтын бірлік, оның ішінде хабар бірлігінің қызметі негізіндегі астырт және үстірт құрылымдағы жұптастығы толық сипатталған емес. Соңғы кезеңдегі лингвистикалық зерттеулерде дискурсты когнитивті аспектіде зерттеу кеңінен орын алып келеді. Әсіресе, бұл шетел ғалымдары еңбектерінде ерекше байқалады. Әрине, дискурс пен мәтіннің айырмасын ашып, бір-бірімен байланыстағы, бірақ мәтінді дискурсқа өзек ретінде қарастыратын, соған сай мәтін талдау мен дискурс талдаудың ортақтықтары мен айырмасын ажырататын еңбектер қазақстандық зерттеушілер қатарынан да табылуда. Солай дей тұрсақ та, дискурс талдау теориясын, оның когнитивті аспектідегі сипатын түбегейлі зерттеудің проблемаларын айқындап шешімін іздеу қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің санатында екенін жоғарыда аталған зерттеу үдерісі көрсетіп отыр. Оған дәлел ретінде дискурс терминінің әлі де нақты анықталмауы, ғылымаралық сипатының басымдығы, мәтіннен ажырату шарттары, дискурстық бірліктердің лингвистикалық табиғатының және мәтін ішінде бөлшектеу алгоритімінің нақты белгіленбеуі т.б. мәселелердің зерттелу қажеттілігін көрсетуге болады.
1 Тюрина С.Ю. Дискурс как объект лингвистического исследования. http: //www.elcom.ru.
2 Петров В.В., Герасимов В.И. На пути к когнитивной модели языка. Новое в зарубежной лингвистике. Вып.ХХІІІ. М., 1988.- С. 119-121.
3 Т.А. ван Дейк. Анализ новостей как тип дискурса // Язык. Познание. Коммуникация. Б.: БГК им. И.А. Бодуэна де Куртенэ, 2000. -308 с.
4 Караулов Ю. Русский язык и языковая личность. Изд. 4-е, стереотипное. М., 2004.- 264 с.
5 Киров Е.Ф. Цепь событий – дискурс / текст – концепт // Текст и дискурс. konqro4@phild.msu.ru
6 Буркитбаева Г.Г. Текст и дискурс. Типы дискурса.Учебное пособие. Алматы: «Дайк-Пресс», 2006. – 379 с.
7 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2007.-49 б.
8 Гумбольдт В.. В различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества. Введение в языкознание. Хрестоматия для вузов. М.: Академический проект, 2005.- 553 с.
9 Милевская Т. Дискурс и текст: проблема дефиниции. uri: http :// teneta. rinet. ru / rus
10 Тюпа В.И. Онтология коммуникации //Международная летняя школа коммуникативные стратегии культуры современные дискурсивные практики. Новосибирск, 2000.- С.3-11.
11 Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. М., 1989.- 415 с.
12 В.Гумбольдт. Характер языка и характер народа. Введение в языкознание. Хрестоматия для вузов.М.: Академический проект, 2005.-553 с.
13 ван Дейк Т.А. Язык. Познание. Коммуникация. М., Б.: БГК им. И.А. Бодуэна де Куртенэ, 1989.- 308 с.
14 Выготский Л.С. Собр. соч.: В 6-и т. М., 1982. Т.2.- С.295-360.
15 Делез Ж.. Логика смысла. М.: Академия, 1995. – 299 с.
16 Ребер А.Большой толковый психологический словарь. Т.2. М., 2003.- 591 с.
17 Гаспаров Б.М. Язык, память, образ: Лингвистика языкового существования. М., 1996.- 350 с.
18 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. – 380 с.
19 Серио П. Как читают тексты во Франции // Квадратура смысла. М.,1999. С.26-27
20 Тюрина С.Ю. Дискурс как объект лингвистического исследования. http: // www.eIcom.ru.
21 Макаров М.Л. Основы теории дискурса. М.: ИТДГК «Гнозис», 2003. – 280 с.
22 Арутюнова Н.Д. Дискурс // Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990. С.136-137.
23 Ерназарова З.Ш. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. -215 б.
24 Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. Алматы: Зият-Пресс, 2007.- 243 б.
25 Кеншінбаева Ж.М. Қазақ мәтінінің семантика-интонациялық мүшеленуі (эксперименттік-фонетикалық зерттеу). Алматы, 2005. -27 б.
26 Кибрик А.А. Анализ дискурса в когнитивной перспективе. Диссертация в виде научного доклада составленная на основе опубликованных работ, представленная к защите на соискание ученой степени доктора филологических наук .М.: ИЯ РАН, 2003.- 90 с.
27 Дискурс. http: //www.kruqosvet.ru/articles
28 Литвененко А.Л. Описание структуры дискурса в рамках Теории Риторической Структуры: применение на русском материале. http: //www.dialog-21.ru/archive- article.asp?param.
29 Кибрик А.Е.. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания. М.: Изд-во МГУ, 1992. -336 с.
30 Лурия А.Р.. Основные проблемы нейролингвистики. М.: Московский университет, 1975.-253 с.
31 И.А.Мельчук. Опыт теории лингвистических моделей «СМЫСЛ - ТЕКСТ». М.: Наука, 1974.- 314 с.
32 Н.Хомский.Язык и проблемы знания. Перевод Б.Ю.Городецкого. Б.: БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 1999. -252 с.
33 А.М.Шахнарович., Н.М.Юрьева. Психолингвистический анализ семантики и грамматики (на материале онтогенеза речи. М.: Наука, 1990-168 с.
34 Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь М, 2003 .-318 с.
35 Артур Ребер Большой толковый психологический словарь том 1, М. 2003. – 591 с.
36 Бахтин М.М. Проблема речевых жанров // Международная летняя школа. Коммуникативные стратегии культуры. Современные дискурсивные практика. Новосибирск, 2000. С. 17-31.
37 Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы: Ғылым, 1998. 137 б.
38 Бубнова Г.И. Лингвистическая специфика устной монологической речи (на материале французского языка) // Белик Н.Ф., Гарбовский Н.К., Ширяев А.Ф. Система языка и перевод. М.: Изд-во МГУ, 1983 (ІІІ кв.). -136 с.
39 Николаева Т.М. Лингвистика текста. Современные состояние и перспективы // Новое в зарубежной лингвистике, вып. ҮІІІ. М., 1978. С. 5 – 39.
40 Кибрик А. Уоллес Чейф http: // www. рeoples/ ru/ science//in quist/ cyate
41 Гаврилов Л.А. Реферирование как специализированная речевая деятельность // Белик Н.Ф., Гарбовский Н.К., Ширяев А.Ф. Система языка и перевод. М.: Изд-во МГУ, 1983 (ІІІ кв.). -136 с.
42 Новиков К.Ю. Специфика общения и восприятия в детско-юношеском радиодискурсе. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Москва, 2006. -120 с.
43 Кибрик А.Е. Современные состояние лингвистики. http: // kibrik-2004-sovr-ling
44 Ильина Н.Е., Воронцова В.Л., Борунова С.Н., Голонова Е.И., Земская Е.А., Ширяев Е.Н. Грамматические исследования: Функционально-стилистический аспект. Морфология. Словообразование. Синтаксис –М.: Наука, 1991. -247 с.
45 Чудинов А.П. Дискурсивное направление в зарубежной медиалингвистике / Чудинев А.П.,Будаев Э.В.// Известия Уральского государственного университета, 2006. №45. - С.167-175. http:// proceedings.usu.ru
46 Зайцев И.В. Дискурсивные практики обыденного политического сознания. http: // www. uolsu.ru / articles/82/1008265/print
47 Виноградова Е.М. Пропозициональный анализ художественного текста как основа его интерпретации. http: // proceedings.usu.ru
48 Бөкеев О. Ұйқым келмейді. Алматы, 1990.-560 б.
49 Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь. М., 2003.- 318 с.
50 Артур Ребер. Большой толковый психологический словарь. Том 2, М., 2003.- 591 с.
51 Сулейменова Э.Д. Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001. Алматы, 2001.-81 с.
52 Фрумкина Р.М. Когнитивная лингвистика, или «психолингвистика наоборот?» // Язык и речевая деятельность – СПб, 1999 –Т.2- С. 80-93.
53 Паршин П.Б. Теоретические перевороты и методологический мятеж в лингвистике ХХ века // Вопросы языкознания – 1996. № 2. – С. 23-29.
54 Караулов Ю.Н., Петров В.В. От грамматики текста к когнитивной теории дискурса // Т.А. ван Дейк. Язык.Познание. Коммуникация. Б. БГК им. И.А. Бодуэна де Куртунэ, 2000.-308 с.
55 Жубанов А.К. Основные принципы формализации содержания казахского текста. Алматы, 2002.-250с.
56 Жұбанов А.Қ. Қолданбалы лингвистика: қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 2004.- 208 б.
57 Гивон Т. Система обработки визуальной информации как ступень в эволюции человеческого языка // Вестник Московского университета. Сер. 9. Филология. 2004. № 3. С.117-174.
58 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғары курсы. Алматы, 1999. -65 б.
59 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. № 4.- Алматы, 2001. – 40-42-б. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы, 1997.- 272 б.
60 Оразалиева Э.Н. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2007.- 46 б.
61 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995.- 208 б.
62 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы, 1994.-120 б.
63 Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы Алматы: Ғылым, 2005.- 295 б.
64 Базарбаева З. Қазақ тілінің интонациялық жүйесі. Алматы, 1996.- 225б.
65 Құрманова Н. Текст теориясы және текст талдау әдістемесі. Алматы, 2000. -150б.
66 Құрманова Н.Ж. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары, Алматы, 2003. – 150 б.
67 Әмірбекова А. Поэтикалық мәтіндегі концептілік құрылымдардың вербалдану ерекшеліктері. Алматы, 2006. -113б.
68 Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті. Алматы, 2006.-324б.
69 Әзімжанова Г. Дискурсты қалыптастыруда когнитивтік механизмнің субъективті аспектілері // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2004.№ 7. 82-86 бб.
70 Әзімжанова Г. Дискурсты зерттеуге байланысты бағыт-бағдар // ІІМ Академиясында өткен «Қазақ тілі – ғылым тілі» атты конференция жинағы. Алматы, 2005. 83-88 бб.
71 Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности. – Алматы: Гылым,1997.- 176 с.
72 Сусов И.П. Введение в теоретическое языкознание. Тверь, 1989. http: //www.homepaqes.tuarsu.ru.
73 Әуезов М.О. Алғы сөз // Қазақ жұмбақтары.Жинақ. Ана тілі. 1993.-3-8-бб.
74 Толдова С.Ю. О когнитивном подходе к некоторым проблемам референции.sosen@aha.ru.
75 ван Дейк Т.А. К определению дискурса / http: // www.hum.uva.n 1/~teun.
76 Кузнецова А.И. Какие факторы влияют на структуру дискурса ? (по материалам переводов иноязычных текстов на русский язык) http: // www.dialog-21.ru
77 Структура дискурса. http//www. kruqosbet.ru/ articles.
78 Жұбанов Е.Қ. Халық әдебиеті тілін оқытудың лингвостилистикалық аспекттері.-Ақтөбе, 2003.-187 б.
79 Салқынбай А, Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік; Алматы, 1998.-304бет
80 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы.: Ана тілі, 1992.-448 б.
81 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966.-581 б.
82 Чернейко Л.О. Базовые понятия когнитивной лингвистики в их взаимосвязи // Текст и дискурс. Konqro4@phild.msu.ru
83 Хасанұлы Б.Х. «Қазақ тілі» тұжырымы: мемлекет, қоғам, қалам қайраткерлері санасындағы көрінісі //Жаңа ғасырдағы Қазақстанның тілдік кеңістігі және әлемдік лингвистиканың өзекті мәселелері: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚазМемҚызПИ, Алматы, 2008. –т. І- -920 б.
84 Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде). Алматы, 2007. -432 б.
85 Еңсебаева К. Мәтін және оны қабылдаудың теориялық мәселелері // Тілтаным. № 1. 2006. 42-46-бб.
86 Ахутина Т.В. Порождение речи. Нейролингвистический анализ синтаксиса. М., 1989.-216 с.
87 ван Дейк Т.А., Кинч В. Стратегии понимания связного текста / Новое в зарубежной лингвистике. Вып.ХХІІІ. М., 1988. С. 165-175.
88 Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. Алматы: Ғылым,1974. – 195 б.
89 Полянский С.М. Таксис – относительное время-эвиденциальность (к проблеме критериев разграничения) // Сибирский лингвистический семинар. Новосибирск, 2001.№ 2. http: //www.portalus.ru
90 Камчатнов А.М., Николина Н.А. Введение в языкознание. М., 2000.-232 с.
91 Распопов И.П. Спорные вопросы синтаксиса. Ростов-на Дону, РГУ, 1981. 84 с.
92 Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. Л., 1972.-214 с.
93 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы: Санат, 1994.-320 б.
94 Андерсон Дж. Когнитивная психология. 5-е издание, Питер, 2002.-496 с.
95 Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М.: Просвещение, 1975.-271 с.
96 Универсальный энциклопедический словарь. М.: Большая Российская энциклопедия, 2000.- 1551 с.
97 Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Мн.: ТетраСистемс, 2004.- 256 с.
98 Зимняя И.А. Психологическая схема смыслового восприятия // Смысловое восприятие речевого сообщения. М., 1976. С. 31-33.
99 Дридзе Т.М. Интерпретационные характеристики и классификация текстов (с учетом специфики интерпретационных сдвигов) // Смысловое восприятие речевого сообщения. М., 1976. С. 34.
100 Н.И.Жинкин. Вопрос и вопросительное предложение.Хрестоматия по курсу «Введение в языкознание» Составители: А.В.Блинов, И.И.Богатырева, О.А.Волошина, В.П.Мурат. –М.: Академический Проект, 2005. -560 с.
101 Хомский Н. Язык и мышление. Хрестоматия по курсу «Введение в языкознание» Составители: А.В.Блинов, И.И.Богатырева, О.А.Волошина, В.П.Мурат. –М.: Академический Проект, 2005. -560 с.
102 А.М.Шахнарович, Н.М.Юрьева. Психолингвистический анализ семантики и грамматики. На материале онтогенеза речи. Москва, Наука, 1990.168-б.
103 Дридзе Т.М. Язык и социальная психология. М.: Высшая школа, 1980.-224 с.
104 Момынова Б., Бейсембаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. Алматы, 2003.-136 б.
105 Межкультурная коммуникация //Энциклопедия Кругосвет. http: //www.kruqosvet.ru
106 Филоненко Т.А. Жанрово-стилистические характеристики англоязычного научно-методического дискурса. Самара, 2005. http //diss.rulib.com/10023.htm
107 Дискурс. http: // dissershop.com
108 Ярцева В.Н. Большой энциклопедический словарь языкознание. М., 1998. -684 c.
109 Өмірәлиев Қ. Абай афоризмдері. Алматы,1993. -110 б.
110 Ломов А.М. Русский синтаксис в алфавитном порядке: понятийный словарь-справочник.-Воронеж: Издательство Воронежского государственного университета, 2004.- 400 с.
111 Баранов А.Н. Структура диалогического текста: лексические показатели минимальных диалогов // Баранов А.Н., Крейдлин // Вопросы языкознания. – 1992. - № 3. – С.84-93.
112 Бенвенист Э. Общая лингвистика. М.: Прогресс, 1974. – 448 с.
113 Тураева З.Я. Категория времени: время грамматическое и время художественное. М.: Высшая школа, 1979. -219 с.
114 Кашкин В.Б. Сопоставительные исследования дискурса // Концептуальное пространство языка. Тамбов: ТГУ, 2005. – С. 337 -353.
115 Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и дискурсе. М.: Academia, 2000.-128 с.
116 Тюпа В.И. Три стратегии нарративного дискурса // Коммуникативные стратегии культуры. Современные дискурсивные практика. Новосибирск, 2000. -65-68 б.
117 Кудлаева А.Н. Типы текстов в структуре дискурса. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Пермь, 2006.- 11 с.
118 Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь справочник лингвистических терминов. М., 1985.-399 с.
119 ван Дейк Т.А. Модели в психологии и в исследованиях по искусственному интеллекту // Эпизодические модели в обработке дискурса // Язык. Познание. Коммуникация. Б.: БГК им. И.А. Бодуэна де Куртенэ, 2000. -300 с.
120 Чейф У.Л. Значение и структура языка. Перевод с английского Г.С.Щур. М.: Прогресс, 1975.- 432 с.
121 Сыздықова Р., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. Алматы, 1989.-283 б.
122 Шатин Ю.В. Три вектора семиотики. Дискурс. 1996. № 2. С. 120-127.
123 Якобсон Р. В поисках сущности языка // Введение в языкознание. Хрестоматия для вузов. М.: Академический проект, 2005. 553 с.
124 Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности: типология и динамика. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. Алматы, 1998.-50 с.
125 Төреқұлов Н. Қанатты сөздер. Алматы, 1977.-145 б.
126 Структура художественного текста. http: // lotmania Tatartuensia.html.
127 Жұбанов Е.Қ. Халық әдебиеті тілін оқытудың лингвостилистикалық аспекттері. – Ақтөбе, 2003.- 182 б.
128 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы, 1998. – 121 б.
129 Құнанбаев А. Шығармалар.ІІ томдық. ІІ том. Алматы, 1968. - 213 б.
130 Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді таптастырудың этнолингвистикалық принциптері. Филолгия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2004.-26 б.
131 Мұқанов С. Әңгімелер. Алматы, 1983.-313 б.
132 Сыздық Р. ХУІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1984. -342 б.
133 Досмұхамедов Х. Аламан. Алматы, 1991.-173 б.
134 Кравченко А.В. Когнитивная лингвистика сегодня: интеграционные процессы и проблема метода. http // angcenter.isea.ru/inde[.files/Paqe652.htm
135 Кравченко А.В. Место концепта в соотношении языка, сознания и мышления. http// www.Linqvomaster.ru/files/168.pdf
136 Мечковская Н.Б. Две картины мира: языковая семантика и мифолого-религиозное сознание. http//guakers.ru/texts/opyt.htm.
137 Васильева Т.В. Когнитивные механизмы формирования и функционирования заголовка // Вестник МГУ. Сер.19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2006. № 1. С. 213-217.
138 Мәженқызы Р. Оралхан.Естеліктер,эсселер және мақалалар. Алматы, 2000. – 310 б.
139 Барт Р. От произведение к тексту // Коммуникативные стратегии культуры. Современные дискурсивные практика. Новосибирск, 2000. С.38-42.
140 Бахтин М.М. Проблема речевых жанров // Международная летняя школа. Коммуникативные стратегии культуры. Современные дискурсивные практика. Новосибирск, 2000.- С.17-31
141 Философский словарь. Москва, 1987.-592 с.
142 Седов К.Ф. Дискурс и личность: эволюция коммуникативной компетенции. М.: Лабиринт, 2004.-288 с.
143 Құрманова Н.Ж., Мухлис К. Текст теориясы және текст талдау әдістемесі. Алматы, 2000.-150 б.
144 Шерковин Ю.А. Психологические проблемы массовых информационных процессов. М.: Мысль, 1973-215 с.
145 ван Дейк Т.А., Кинч В. Стратегии понимания связного текста.-М., 1983.-404 с.
146 С.А.Крылов. Четырехуровневая модель понимания: предмет семантики и ее разделы. http://www.dialoq-21.ru
147 Бойко Е.И. Механизмы умственной деятельности: динамические временные связи. М.: Педагогика,1976. -274 с.
148 Выготский Л.С. Мышление и речь // Хрестоматия по общей психологии. Психология мышления. М., 1981.-361 с.
149 Залевская А.А. Введение в психолингвистику. М., 1999. -382 с.
150 Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке. М.Просвещение, 1978. – 471 с. .
151 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. Монография. Алматы: «Айкос».-184 б.
152 Кибрик А.А., Подлесская В.И. К созданию корпусов устной речи: принципы транскрибирования. // Текст и дискурс. Konqr04@phild.msu.ru
153 Земская Е.А., Китайгородская М.В., Ширяев Е.Н. Русская разговорная речь. Общие вопросы. Словообразование. Синтаксис // М.: Наука, 1981-276 с..
154 Кибрик А.Е. Лингвистическая реконструкция когнитивной структуры // Текст и дискурс. Konqr04@phild.msu.ru
155 Уоллес Чейф. http : // www.peoples. ru /science / linguist / chafe.
156 Әмір Р. Сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. Алматы, 1977.-92 б.
157 Григорьева В.С., Любимова М.К. Элементы теории и практики делового дискурса. На материале немецкого и русского языков. Издательство ТГТУ.Тамбов, 2006. 80с
158 Формановская Н.И.. Размышления о единицах общения// русский язык за рубежом. № 1.2000. С.56-63.
159 Романов А.А. Управленческая коммуникация. Тверь: АО Тверьэнерго, 1996. 240 с.
160 Почепцов Г.Г., Иванова И.П., Бурлакова В.В. Прагматика предложения// Теоретическая прагматика современного английского языка. М., 1981.- С. 140-153.
161 Макаров М.Л. Интерпретативный анализ дискурса в малой группе. Тверь: Издательство Тверского государственного университета, 1998.- 200 с.
162 Матханова И.П., Трипольская Т.А. Проблемы интерпретационных исследований: типы и режимы интерпретации. Вестник Московского университета. Сер. 9. Филология. 2005. № 5. С.88-104
163 Кобозева И.М., Лауфер М.И. Интерпретирующие речевые акты // Логический анализ языка: Язык речевых действий. М.: Наука, 1994. С. 63-71.
164 А.В. Бондарко. Введение. Основания функциональной грамматики // Теория функциональной грамматики. Введение. Аспектуальность. Временная локализованность. Таксис. Л., 1987. С.210-234.
165 Демянкова В.З.. Когнитивная лингвистика как разновидность интерпретирующего подхода // Вопросы языкознания. 1994. № 4. С. 17-33.
166 Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Сидорова М.Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. М., 1998. -528 с.
167 Бахтин М.М.. Человек в мире слов. М.,1995.-140 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 268 бет
Таңдаулыға:   
МАЗМҰНЫ

Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартылымдар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

1 ТАРАУ. Дискурс талдау теориясы мен көп пропозициялы дискурсты когнитивтік
аспектіде зерттеу мәселелері

1.1 Дискурс талдау теориясының негіздері және зерттеу
пәні ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Дискурс теориясының ұғымдық аппараты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Лингвистикадағы тіл-сөз-дискурс үштағанының
арақатысы ... ... ... ... ... .17
1.4 Лингвистикадағы дискурс терминінің интерпретациясы
... ... ... ... ... ... .25
1.5 Лингвистикадағы дискурс құрылымына қатысты мәселелер
... ... ... ... ... ..30
1.5.1 Семантикалық түсінік
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1.5.2 Семантикалық құрылымның
түзілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
1.5.3 Дискурстың семантикалық
макроқұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .43
1.6 Дискурс пен мәтіннің айырым белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
1.7 Дискурсты талдау түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...55
1.8 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурсты зерттеудің когнитивтік
парадигмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.8.1 Когни түбірлес терминдердің
арақатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
1.8.2 Дискурс және қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
парадигма ... ... ... ... ... ...75
1.8.3 Көп пропозициялы дискурсты когнитивтік аспектіде зерттеу
мәселелерінің қазақ тіл біліміне қатысты еңбектердегі
нышандары ... ... ... 85
1.8.4 Пропозиция және оның дискурстағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
1.8.4.1 Пропозициялы құрылым мен оған қатысты қазақ тіл білімі
зерттеулеріндегі пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...94
1.8.5 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурс пен тілдік тұлға құрылымының
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104

І І ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурс – дискурстың бір түрі ретінде

2.1 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурсты талдау мен мәтін талдау
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .113
2.2 Көп пропозициялы дискурстың айырым белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
2.3 Көп пропозициялы дискурстың құрылымы, оған риторикалық құрылым теориясы
тұрғысынан сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..125
2.3.1 Көп пропозициялы дискурстың қарапайым бірліктерінің сипаты
... ... ..137
2.3.2 Көп пропозициялы дискурстың дискурстық бірліктерінің
сипаты ... ... .149
2.3.3 Сөз актісі – дискурстық бірлік ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 162
2.4 Көп пропозициялы дискурстың типологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 163
2.4.1 Бірыңғай және әрыңғай типті
дискурс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 167
2.5 Көп пропозициялы дискурс пен клауздың
бірізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..171

ІІІ ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурс - когнитивтік құрылымды бекітетін
тілдің білімдік моделі

3.1 Мәтін мен мәнмәтін байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 176
3.2 Мәтінді құрушылар санасының
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..180
3.3 Көп пропозициялы дискурс - символ қалыптастырушы
фон ... ... ... ... ...188
3.4 Көп пропозициялы дискурс және бала тілі
проблемалары ... ... ... ... ... ... ..195
3.5 Көп пропозициялы дискурс және концепт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...199
3.6 Көп пропозициялы дискурс тақырыбының (топигінің) когнитивті
функционалды уәждері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 205

1У ТАРАУ. Көп пропозициялы дискурсты қабылдау, түсіну, түзу тетіктерінің
(механизмінің) негіздері

4.1 Көп пропозициялы дискурсты қабылдау мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 211
4.2 Дискурсты түсіну негіздері туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 216
4.3 Көп пропозициялы дискурстың түзілу тетіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .218
4.4 Ментальды құрылымдар -жадтағы білімді тіркеу түрлері: сценарий,
фрейм ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 227
4.5 Ауызша дискурстың түзілу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 230
4.5.1 Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың ауызша қабылдануы мен
түзілуіне эксперименттік зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .238
4.5.2 Эксперименттік зерттеу жүргізілген дискурстың жалпы сипаты мен
эксперимент жүргізу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
40
4.5.3 Көп пропозициялы дискурстың ауызша қабылдануы мен қайта түзілу
ерекшеліктеріне эксперименттік талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .241
4.5.4 Көшпенділер кинофильмінің интерпретациялануына
талдау ... ... ... .272

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 286
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...291

Анықтамалар
Бұл диссертацияда төмендегідей терминдер мен олардың анықтамалары
қолданылды:
Дискурс – дайын мәтіннің сөйлеу әрекетін туғызушылар мақсатына сай
күрделі әрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мәтін қызметтерінің
дискурс құзыреттілігіне көтерілуі.
Дискурс дегеніміз – коммуникация барысында креативтік нұсқада
(креативтік, референттік, коммуникативтік интенциялары негізінде) түзіліп,
рецептивтік нұсқада (референттік, рецептивтік, коммуникативтік интенциялары
негізінде) қабылданатын, онтологиялық негізін интерсубъективті мағыналар
жүйесі құратын, субъективті мән мен объективті таңбаларды жалғастырушы
буынды түзетін күрделі коммуникативті жағдай.
Көп пропозициялы дискурс – құрылымдық негізі екі не онан да көп
пропозицияға бекітілген семантикалық (пропозициялы) құрылым мен оның
грамматикалық коды саналатын тілдік құрылымдар жұбынан түзілетін дискурс
түрі.
Пропозиция (клауздар) - түсiнiктер тобы, хабар бiрлiгi, ақпаратты
қаттаудың алғашқы құралы.
Әрекет пропозициясы – басты құрамдас бөлiгi әрекет болып табылатын
пропозиция.
Күй пропозициясы - басты құрамдас бөлiгi қатынасқа құрылған пропозиция.
Суперқұрылым – нақты дискурс құрылатын стандартты сызба, ол нақты
дискурстың мазмұнына байланыссыз, оның жанрына байланысты.
Макроқұрылымдар – суперқұрылымдық сызбаға енетін категориялардың
семантикалық мазмұны.
Макропропозициялар – дискурсты құрап тұрған сөйлемдер арқылы берілетін
пропозициялар қатарынан тұратын пропозициялар.
Макроережелер – семантикалық бейнелену ережесі, олар бір пропозицияның
бірізділікпен жоғары деңгейдегі пропозициялармен байланысын жүзеге асырады,
осылайша дискурстың тұтастай алғанда басты мағынасын және желілік мағынаны
(дискурс сөйлемдерінің мағынасын) білдіреді
Тiлдi когнитивтiк тұрғыдан зерттеу дегенiмiз – коммуникацияға
қатысушылардың тек тiлдiк бiлiмдерiн ғана пайдалану емес, олардың әлем
туралы бiлiмдерi, әлеуметтiк мәнмәтіндегі айтылым, жадта сақтаулы ақпаратты
ала бiлу, дискурсты жоспарлау және басқару.
Когнитивтiк құрылымдар деп әлеуметтiк-мәдени сипаттағы ақпаратты
мазмұндайтын фреймдiк модельдер аталады.
Фрейм - түрлi ақпараттарды мазмұндайтын стереотиптi жағдайларды баяндау
жолдарының бiрi .
Байымдау, пікір (суждение) - біреуі орталық ядро түзетін пропозициялар
тобы.
Негізгі, басты пропозиция - байымдаудың орталық пропозициясы. Ал
қалған пропозициялар оны жан-жақты толықтырады.
Семантикалық абзацтар - байымдаудың ірі бөліктерге бірігуінен түзілетін
бірліктер.
Пропозиция тақырыбы - семантикалық абзацтардың ортақ орталықтанған
тақырыбы.
Асимметриялы қатынас - біріккен екі бірліктің бірі ядро, екіншісі
саттелит болғанда туындайтын қатынас.
Бинарлы қатынас - біріккен ядролардың арасында туындайтын қатынас.
Дискурсты түсіну дегеніміз – барлық деңгейдегі – яғни сөз мағынасы,
фраза, сөйлем деңгейінде, сондай-ақ макроқұрылымның глобальды деңгейіндегі
қорытындыларды құру процесі.
Дискурсты когнитивті талдау дегеніміз – шынайы сөйлеу мен оны түсіну
үдірісін зерттейтін сала.
Предикация тілдің негізгі екі осінің - шынайы уақыттағы осі (on-line )
мен ұзақ уақыттық сақтау осінің ( off- line) – қиылысуында пайда болатын
дискурс кванты; предикация - оқиғаның не күйдің тілдік көрініс табуы;
сонымен бірге предикация – ақпаратты сақтау кванты; адамның физиологиясы
мен когнитивтік жүйесі ақпараттың осы бірлігіне үндесе ыңғайласқан.
Типология әртүрлі үлгілердің белгілі бір өлшемдерге бірдей жауап
беретін белгілері бойынша топтастырылып жіктеудің кез келген сызбасы
ретінде анықталады.
Қабылдау – қабылданатын нысанаға, әрі оның санадағы көшірмесін құруға
бағытталған, ақпараттың кодталуы мен қайта кодталуы арқылы жүзеге асатын
өзіндік әрекет.
Кодтау дегеніміз – ақпаратты код түрінде беру.
Қайта кодтау (декодирование) кодты керісінше қайта құру.
Репрезентация дегенiмiз – (француз сөзi воспроизведение, показ) таңбалық
жүйе ретiндегi тiлдiк деректер мен мәлiметтердiң нанымды жағдайда
жеткiзiлуi.
Пропозициялы ақпарат - пропозицияға айналған ақпарат. Бұл жерде ақпарат
– алынған, өңделген, түсiнiктi кез келген бiлiм.
Субъект – объектілік модель - объект белсенділігі төмен, субъект
белсенділігі жоғары болатын коммуникативтік акт моделінің бір түрі.
Субъектаралық коммуникация - субъект те, объект те белсенді болатын
коммуникативтік акт моделінің бір түрі.
Пропозициялы ядро семантикалық компоненттер арасындағы қатынастарды
(түсінік, нысан, әрекет, абстракция) білдіретін компонент.
Пропозиция предикаты өз актанттарын еркін билейтін, оларға фрейм ашатын
бірлік.
Актанттар - семантикалық рөлге ие болатын бірліктер.
Дискурстың қарапайым бірліктері (ДҚБ) – дискурстың ең төменгі деңгейдегі
бірліктері.
Дискурстық бірліктер – дискурс құрылымын түзуге қатысатын жалпы
бірліктер.
Риторикалық құрылым теориясы – табиғи тілдегі мәтіннің ұйымдасуының
негізгі аспектісін сипаттайтын теория.

Қысқартылымдар

КПД – көп пропозициялы дискурс
ДҚБ – дискурстың қарапайым бірліктері
РҚТ – риторикалық құрылым теориясы
СА – сөйлеу актісі, сөз актісі
ШӨҮ – шындық өмір үзігі
КО – коммуникативтік орта
Д – дискурс
К – коммуникант
А – адресат
ПҚ – пропозициялы құрылым
Ж – жағдай
ГП – грамматикалық предикат
ДБ – дискурстық бірлік
С – сөйлеуші
А – мәтінді қабылдаушы
М – мәтін
to - уақыт

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi. ХХІ ғасыр лингвистикасында адам танымы мен
ой құрылымын тіл арқылы және керісінше, ой құрылымынан тілге қарай
бағытталған зерттеулер қарқынды сипат алуда. Оның негізінде ақпараттың
молдығы мен қолданбалы лингвистикадағы сұраныс, соған сай ашылған
жаңалықтар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланысты
зерттеудің жаңа сатыға көтерілуі жатыр. Тіл жүйесі лингвистиканың зерттеу
нысаны болғанымен, оны жеке дара зерттеу бүгінгі ғылым сұранысына жауап
бере алмайды. Осы себептен де лингвистикалық бірліктерді когнитивтік не
прагматикалық аспектілерде зерттеу қажеттілігі туындады. Осы бағыттағы
лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ретінде танылған жоғары сатыдағы
бірлік - мәтіннің үстіміздегі ғасыр ғылымында динамикалық сипатын
ерекшелеуге елеулі назар аударылуда. Соның нәтижесінде ол қозғалысқа
түсетін кеңістік коммуникативтік жағдаят ұғымымен сабақтастырылып, тек
интралингвистикалық қана емес, экстралингвистикалық контексте де
қарастырылуда. Дискурс аталатын осы динамикалық мәтінді жаңаша тану
барысында мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясы деген екі басқа, бірақ
бір-бірімен тығыз байланыстағы бағыттар айқындалып отыр. Бірақ күні бүгінге
дейін мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясының зерттеу нысандарының
айырмасы ажыратылып, мәтін мен дискурс белгілері сараланып болған жоқ,
соған байланысты оған түрліше анықтамалар беріліп жүр. Сондай-ақ дискурстың
жеке түрі сапасында көп пропозициялы дискурс мәселесі қарастырылған
зерттеулердің де кеңінен өріс алып орнықпауы осы себептен болса керек.
Осыған қатысты пропозиция термині тек сөйлем мағынасында ғана ғылыми
айналыста жүр. Оның адам танымын сипаттайтын бірлік, оның ішінде хабар
бірлігінің қызметі негізіндегі астырт және үстірт құрылымдағы жұптастығы
толық сипатталған емес. Соңғы кезеңдегі лингвистикалық зерттеулерде
дискурсты когнитивті аспектіде зерттеу кеңінен орын алып келеді. Әсіресе,
бұл шетел ғалымдары еңбектерінде ерекше байқалады. Әрине, дискурс пен
мәтіннің айырмасын ашып, бір-бірімен байланыстағы, бірақ мәтінді дискурсқа
өзек ретінде қарастыратын, соған сай мәтін талдау мен дискурс талдаудың
ортақтықтары мен айырмасын ажырататын еңбектер қазақстандық зерттеушілер
қатарынан да табылуда. Солай дей тұрсақ та, дискурс талдау теориясын, оның
когнитивті аспектідегі сипатын түбегейлі зерттеудің проблемаларын айқындап
шешімін іздеу қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің санатында екенін
жоғарыда аталған зерттеу үдерісі көрсетіп отыр. Оған дәлел ретінде дискурс
терминінің әлі де нақты анықталмауы, ғылымаралық сипатының басымдығы,
мәтіннен ажырату шарттары, дискурстық бірліктердің лингвистикалық
табиғатының және мәтін ішінде бөлшектеу алгоритімінің нақты белгіленбеуі
т.б. мәселелердің зерттелу қажеттілігін көрсетуге болады.
Тілді зерттеуде тілдегі адамды тану мақсаты алдыңғы қатарға
жылжыды. Оны орындауға байланысты адам санасының астарында жатқан тілдік
құрылым мен когнитивтік модельдерді бір байланыста талдау, дискурсты түзу
мен оның мәнін түсіну үрдісінің заңдылықтарын лингвистикалық деректерге
сүйеніп анықтау талабы туындады. Сондай тілдік бірліктің бірі – көп
пропозициялы дискурс (әрі қарай КПД). КПД - құрылымдық негізі екі не онан
да көп пропозицияға бекітілген семантикалық (пропозициялы) құрылым мен оның
грамматикалық коды саналатын тілдік құрылымдар жұбынан түзілетін дискурс
түрі. Ол - когнитивтік модельдің логикалық аналогы ретінде қарастырылатын,
адамның саналы жүйе ретіндегі танымдық әрекетінің нәтижесі, ортаға
бейімделіп өмір сүру қажеттігін қанағаттандыратын модель. Кез келген
коммуникативтік әрекет спонтанды немесе ұйымдасқан дискурста белгілі бір
коммуникативтік-когнитивтік құрылымдарды жүзеге асыратындықтан, КПД
когнитивтік-семантикалық құбылыс ретінде қарастырылады. Мұндай когнитивтік
құрылымдар деп әлеуметтік-мәдени сипаттағы ақпаратты мазмұндайтын фреймдік
модельдер аталады. Фрейм –түрлі ақпаратты мазмұндайтын стереотипті
жағдайларды баяндау жолдарының бірі[1]. КПД-ны когнитивтік аспектіде тану
мақсаты когнитивтік зерттеулерге тән жалпы мақсаттардан шығады. Яғни, тілде
көрінетін сананың когнитивтік құрылымының – концепт, түсінік, фрейм –
сипатына тән заңдылықтарды саралау, түсіндіру, тілдегі адамды тану. Тілді
когнитивтік тұрғыдан зерттеу дегеніміз – коммуникацияға қатысушылардың тек
тілдік білімдерін ғана пайдалану емес, олардың әлем туралы білімдері,
әлеуметтік мәнмәтіндегі айтылым, жадта сақтаулы ақпаратты ала білу,
дискурсты жоспарлау және басқару [2]. Адам қоршаған ортаны тек қабылдап
қана қоймайды, оны өз біліміне, дүниетанымына сай қайта құрады. Демек, бұл
ғылыми танымда санадағы когнитивтік құрылымдардың тілдегі құрылымдармен
сәйкестену дәрежесі мен заңдылықтары, әрі жеке тұлғалардың өзіндік
ерекшеліктерінің көрініс табуы мен типтік және ментальды құрылымдарының
ажыратылуы арқылы жүзеге асады. КПД – танымның, ғалам туралы білімнің
тілдегі көрінісін жеткізетін бірлік. Демек, онда ұлттық таным да көрініс
табады. Алайда аталған бірлік қазақ тіл біліміне қатысты зерттеулерде
талдау нысанына айналмаған. Оны зерттеу тілдің, сөздің (речь)
коммуникативтік қызметінің когнитивтік астарын, тетігін анықтап, дискурс
пен мәтін арасын ажыратуға ғана емес, коммуникативтік тұлға сөзінің,
қазақша сөз сөйлеудің оң және теріс өзгерістеріндегі әсер ететін
факторларды ажыратуға, ұлттық танымды бекітетін модельдерді саналы түрде
іске қосуға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысы көтерген мәселенің өзектілігі
осыдан көрінеді.
Зерттеудің әлеуметтік маңыздылығы дискурс теориясының пәні мен
нысанын, әдістерін анықтау, дискурс түзілуінің, қабылдануының негізіндегі
құрылымдар сипатын аз да болса білуге мүмкіндік береді де, ал ол
коммуникацияның сәттілігіне қол жеткізуді қамтамасыз етеді.
Аталған тақырыптың зерттелу, даму тарихы мен бүгінгі күйіне баға
берер болсақ, әлем лингвистикасында дискурс теориясы жеке ғылыми бағыт
ретінде ХХ ғасырдың 70-жылдарында пайда бола бастаған деп танылады, ал
қазақ тіл білімінде бұл мәселе осы соңғы 5-10 жылдықта ғана қолға алынған.
Тіл білімінің кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты зерттеулер
арнайы өріс алып, дискурс пен мәтінді ажыратқан еңбектер жариялануда. Тұтас
алғанда дискурс талдау теориясы қазақ тіл білімі үшін жас, әлі толық
қалыптаса қоймаған, лингвистиканың пәнаралық сипаттағы саласы. Сондықтан
зерттеу жұмысын орындауда дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған
шетелдік зерттеушілер еңбектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк,
Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.) мен қазақ тіл білімінде мәтін
лингвистикасына және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген
ғалымдар (Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева,
Г.Смағұлова, Г.Қосымова, З.Ш.Ерназарова, Г.Әзімжанова, Қ.Есенова,
Ж.Қайшығұлова, Қ.Айтмұхаметова, т.б. ), дискурсқа қатысты пікір білдірген
Н.Уәли, Д.Әлкебаева, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері
негізге алынды.
Зерттеу нысаны – қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурс, оның
семантикалық құрылымы мен түзiлуi, макроқұрылымдар, макропропозициялар мен
соған сай макроережелердiң қолданылуы, пропозициялы ақпарат пен оның
грамматикалық кодталуы, дискурстың қабылдану, түсінілу, қайта түзілу
негiздерi.
Зерттеудiң негiзгi мақсаты - қазақ тiлiндегi көп пропозициялы
дискурстың семантикалық (пропозициялық) құрылымдарының түзiлуiн және
қабылдану, түсінілу, қайта түзілу негiздерiн, өзіндік ерекшеліктерін
анықтау. Ол мынадай мiндеттердiң шешiмiн табуын белгілейді:
- қазақ тіліндегі КПД-ның мәтiн бiрлiгi мен мәтiнмен тең бiрлiк ретiнде
танылу жағдайларының арақатысын ашу;
- қазақ тіліндегі КПД-ның семантикалық құрылымының түзiлуiне қатысты
когнитивтiк психология мен когнитивтiк лингвистикадағы, семантикадағы
тұжырымдарды сабақтастыра отырып, олардың типтiк және ментальды
құрылымдары мен модельдерiн анықтау;
- семантикалық құрылымды түзетiн семантикалық компоненттер мен
бiрлiктердi (пiкiр, семантикалық абзацтар, пропозиция тақырыбы,
пропозиция түрлерi: әрекет, күй, дамыту, бекiту және олардың
арасындағы қатынас сипаттары: толықтыру, ассоциациялық) айқындау,
олардың байланыстылығын қуаттайтын заңдылықтарды тану;
- қазақ тіліндегі КПД-ның түсiнiлу негiздерiнiң алғышарттарын, оның
стратегиялық сипатын, яғни нақты ережелерге бағынбай, нақты бiр
құрылымға таңылмайтын үрдіс екендiгiн, түсiнудiң жеке индивидтердiң
түсiнiктерi мен мақсатына сай анықталатындығын айқындау;
- қазақ тіліндегі КПД-ның бір пропозициялы дискурстан ерекшеліктерін
көрсету;
- жазбаша және ауызша дискурс ерекшеліктерін айқындап, оларға сипаттама
беру;
- нақты тәжірибелер жасау арқылы дискурс нәтижесі мәтінді, тұтас
дискурсты түзу мен қабылдау заңдылықтарын ашу;
- дискурс компоненті ретінде тілдік тұлғаға сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының дереккөздерi мәтiн грамматикасына, когнитивтiк
лингвистика, жасанды интеллект теориясы, когнитивтiк психология, дискурсты
түсiну теориясына қатысты отандық және шетелдiк ғылыми зерттеулер,
мақалалар, көркем мәтіндер және түрлi стильдегi мәтiндер көп пропозициялы
дискурс, Көшпенділер фильмін мазмұнын қайта баяндау мәтіндері жазылған
дыбыс таспаларындағы материалдар.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу барысында сипаттамалы,
салыстырмалы, мәтінді және жағдаяттық әрекетті талдау, жүйелеу, модельдеу
және дискурс талдау тәсiлдерi мен эксперименттік әдіс қолданылды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы ретiнде мыналарды атауға болады:
- қазақ тіліндегі КПД-ның өзіне тән белгілерінің және семантикалық
құрылымдарының түзiлуi мен түсiнiлуiне қатысты ғылыми түсiнiктердiң
жүйеленуi;
- дискурс пен мәтiннiң айырмашылықтарының коммуникативтік когнитивтік
аспектіде анықталуы;
- КПД-ның символ қалыптастырушы фон ретiнде танылуы;
- дискурс құрылымы мен оған әсер ететiн факторлардың сипатталуы мен оған
қатысты ұлттық таным көрiністерін танытуы;
- дискурстың семантикалық түсiнiгiнiң мәтiн базасы түрiнде
қалыптасатындығын, ал мәтiн базасының пропозицияның бiрiздiлiк
сипаттағы байланыстылығынан тұратындығын пайымдауы;
- КПД құрылымы тiл тұтынушылардың белгiлi бiр оқиға не әрекеттiң
бiрiздiлiгiн түсiнуiн көрсететiндiгi;
- КПД модельдерiнiң тiл тұтынушыларда түзiлуiндегi олардың өздерi куә
болған жағдайларға сай болуының, жағдайлық модельдердiң, семантикалық,
мәнмәтiндiк модельдердiң прагматикалық, әлеуметтiк сипатта болатындығының
пайымдалуы;
- Аудиовизуальды мәтін негізінде қазақ тілінде түзілген дискурстың
когнитивтік-дискурстық қырларын тәжірибе материалдары негізінде түйіндеуі;

- Тілдік тұлға мен дискурс қатынасын айқындап, тілдік тұлғаларды
жіктеуі, тілдік тұлға, коммуникативтік тұлға, тіл тұтынушысы терминдерінің
арақатынасын ашуы;
- Дискурс талдау теориясының не дискурс лингвистикасының жеке бағыт
ретінде қалыптасуы мен негізгі ұғымдық аппаратының жүйеленуі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы дискурсты талдау теориясы
мәселелерiнiң қазақ тiлiндегi ғылыми айналысқа ену мүмкiндiгiн арттырады.
КПД құрылымының түрлерi мен түзiлу заңдылықтары туралы тұжырымдар, оның
мәтiн грамматикасына қатысты қалыптасқан өзге де пiкiрлермен сабақтастырыла
қарастырылуы мәтін, когнитивтік және функционалды лингвистика салаларын
дамытуға өз деңгейінде үлес қоса алады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi ЖОО - ның филология факультеттерiнде
арнаулы пән ретiнде енгiзуге болатындығынан, алынған тұжырымдарға
негiзделген арнайы курстарды жүргізуде және тiл үйренутiл үйрету мен
аударма жасауға қажеттi және мәтінге пропозициялы талдау жасау үлгілерінің,
модельдердiң ұсынылуынан, сонымен бірге жинақталған ауызша дискурс
материалдарының алдағы зерттеулерде пайдаға асу мүмкіндігінен көрiнедi.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негiзгi тұжырымдар:
- Қазақ тіліндегі КПД-ның құрылымдық негізі – мәтінге дейін түзілетін
екі не онан да көп пропозицияға бекітілген семантикалық
(пропозициялы) құрылым мен оның грамматикалық коды саналатын тілдік
құрылымдар жұбы.
- Пропозиция (клауздар) - түсiнiктер тобы, хабар бiрлiгi, ақпаратты
қаттаудың алғашқы құралы.
- Әрекет пропозициясы дегенiмiз – басты құрамдас бөлiгi әрекет болып
табылатын пропозиция, ал күй пропозициясы деп басты құрамдас бөлiгi
қатынасқа құрылған пропозиция аталады.
- Қазақ тіліндегі КПД мен пропозицияның арақатынасы дискурсты талдау
барысында ақпараттарға қатысты анықталады: пропозицияларды түзетiн сөз
мағынасын пропозиция мағынасын түсiнбей-ақ ұғуға болады, ал пропозиция
құрауға қатысып тұрған сөз мағынасын түсiнбей пропозицияның мәнi
ұғынылмайды, дискурстың жалпы мәнiн түсiнбей-ақ жекелеген клауздардың мәнiн
ұғуға болады, бiрақ пропозициялардың мәнiн түсiнбей, дискурстың мәнiн ұғу
мүмкiн емес.
- Қазақ тіліндегі КПД – тiлдiң дискурстың қалыптасуына қатысатын және
санадағы когнитивтi құрылымдарды бекiтетiн, когнитивтi-бiлiмдiк
(эпистемдiк) жағдайды құрушы нарративтi құрылымға ие бiлiмдiк модельдiң
бiрi. Сондықтан да ол символ құруға фон бола алады, әрi символдық дәрежеде
қалыптасқан бiрлiктердiң жаңа сипат алуына жағдай жасайды.
- КПД-ға бір пропозициялы дискурс негіз болады, оған адам баласының
биологиялық қабілеті, яғни тілдік құзыреттілік пен ақылдың бастапқы
кезеңіндегі түрінен жоғары деңгейге көшуі себеп болады.
- Сөздің түзілу және қабылдану негізінде жатқан заңдылықтар мен
ережелер, ұстанымдар дискурстың барлық түрінің де негізінде жатады.
- Қазақ тіліндегі КПД-ны талдауда мәтіннің тілдік сипаты тілдің түсіну
үрдісінің тетігі, сезімді білдіретін және туғызатын күші және жаңа ойдың
түзілуіне қозғау салушы сипатымен қоса алынады.
- КПД –ның когнитивтік аспектісі дискурс негізіндегі когнитивтік
құрылымдардың тілдік құрылымдармен сәйкестігін анықтаумен байланысты.
- Дискурстың көп пропозициялы болуы оның құрамдас бөлігіндегі мәтіннің
бір грамматикалық абзацында бірнеше семантикалық абзацтың тұруынан,
дискурстық уақыт пен мәтінішілік уақыттың сай түсе бермейтіндігінен
көрінеді.
- Дискурс пен мәтін және мәнмәтін өзара тығыз байланыстағы, бір-біріне
өріліп, бірі екіншісінің бар болуын қамтамасыз ететін құрылымдық модельдер.

- КПД символдық деңгейге жеткен тіл бірліктерін танытады әрі әлі символ
қатарына өтпеген, бірақ сол мүмкіндікке ие әлеуетті бірліктерді танытатын
ортаны, фонды құрады.
-КПД - әлемді игерудегі қазақ танымының таңбалық білім тәжірибесі.
- Дискурс талдау теориясы (дискурс лингвистикасы) – лингвистиканың
өзіндік ұғымдық аппараты қалыптасқан жеке бағыты, оның зерттеу нысаны -
дискурс.
Зерттеу жұмысының құрылымы кiрiспеден, 4 тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Тарау аттары: 1. Дискурс талдау
теориясы мен КПД-ны когнитивтiк аспектiде зерттеу мәселелерi; 2. КПД –
дискурстың бiр түрi ретiнде; 3. КПД – когнитивтiк құрылымды бекiтетiн
тiлдiң бiлiмдiк моделi; 4. КПД-ны қабылдау, түсiну, түзілу тетіктерінің
(механизмінің) негiздерi.
Зерттеу жұмысы бойынша 34 мақала жазылып, 3 оқу құралы, 1
монография жарық көрдi.

І ТАРАУ. ДИСКУРС ТАЛДАУ ТЕОРИЯСЫ МЕН КӨП ПРОПОЗИЦИЯЛЫ ДИСКУРСТЫ
КОГНИТИВТІК АСПЕКТІДЕ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Дискурс талдау теориясының негіздері және зерттеу пәні
Дискурс теориясы негізінен екі дәстүрде қалыптасқан: 1) түрлі
тілдердің ауызша мәтіндерін талдау мен жазып алып этнолингвистикалық
зерттеулер жүргізу дәстүрін қалыптастырған американдық мектеп. Негізгі
өкілі – Франц Бае. 2) Мәтін мен коммуникация түсініктеріне ерекше
қызығушылық туғызған Вильям Матезиуес негізін қалаған чеш лингвистикалық
мектебінің дәстүрі.
Бұл теорияның жеке ғылым саласы ретінде дамуының бес түрлі бастауы
аталып жүр: 1)риторика мен поэтиканың антикалық трактаттары, лингвистикалық
антропология, 2)этнография, структурализм, семиотика, нарративтік талдау,
микросоциология, 3) философия, 4) әлеуметтік лингвистика, 5)
психолингвистика, когнитивтік психология және жасанды интеллектіге қатысты
зерттеулер. Осыған сәйкес оның сипаты да – пәнаралық [3. 113-117].
Дискурсты талдау теориясының жеке пән ретінде қалыптасуы ХХ ғасырдың
70-жылдарына жатқызылады. Осы кезеңде фон Дейс, Дрейслер еңбектері
жарияланған. Американдық зерттеушілер: Уолдреор, Челор, Гивон. Орыс
зерттеушілері: Арутюнова, Каспаров, Кибрик. Қазақ тіл білімінде бұл
мәселеге қатысты зерттеулер ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарына жатады. Атап
айтқанда, Г.Бүркітбаева, Е.Әлкебаева, Н.Уәли, Ж.М.Кеншінбаева
зерттеулерінде қарастырылған.
Дискурс ғылыми зерттеулерде әртүрлі қарастырылып жүр. Оның өзіндік
ерекшелігін ажырату мәтін мен сөз және коммуникативтік жағдаят ұғымдарымен
сабақтастықта анықталады. Дискурс үрдіс пе, бірлік пе, болмаса субстанция
ма, ол жағдайда материалды ма, идеалды ма?
Дискурс - адамға тән әрекеттің бір түрі. Ол мәтінмен тығыз
байланысты, бірақ бір емес. Дискурс – шынайы өмірде нақты бір
коммуниканттар арасында, нақты уақытта, белгілі бір орында орындалған
сөйлеу әрекеті. Ол дегеніміз - сөйлеу қарым-қатынасына қатысушылардың
әрқайсысының шынайы өміріндегі оқиғалардың тізбектеліп тілге көшуі мен сол
арқылы дискурс нәтижесі мәтінге айналып, тілде сақталуы. Бір қарағанда,
коммуникативтік жағдаят пен өмірде орындалған шынайы оқиға таза
лингвистиканың зерттеу нысанына айналуы қиын тәрізді көрінгенімен, дискурс
табиғатын тану үшін ол қажетті, себебі нақты өмірдегі орындалған дискурс
барысында ғана әр сөйлесушінің не қарым-қатынасқа түсушінің ұлттық-мәдени
дүниетанымы, өмірге, нақты сөйлеу жағдаятында өзімен қатынасқа түсіп пікір
алмасушыға қатысты қалыптасқан пікірінің болу-болмауы, тану–танымауы т.б. -
барлығы қалай ықпалдасатынына белгілі деңгейде көз жеткізуге мүмкіндік
туады. Дискурс – үрдіс, себебі ол ағымдылық сипатқа ие, коммуникативтік
жағдаятқа қатысушылардың әрбірі екеуіне (не одан да көп болуы мүмкін) де
қатысты мәселені талдауда, баяндауда, бір сөзбен айтқанда, өз
қажеттіліктеріне және коммуникативтік құзыреттілігіне сай ақпарат
алмасқанда екеуіне де ортақ (бір ұлт өкілдерінің арасында ана тілінде не
өзге ұлт өкілдерінің арасындағы таңдалған ресми қатынас тілінде) даяр
тілдік бірліктерді пайдаланып, өз сөзін түзуде өздеріне ғана тән сипаты бар
өнім туғызады. Және оның орындалуы да сол жағдаят сәтінде болады, сонан соң
келесі сөз түзу әрекетіне жалғасады. Сонымен қатар сөздің түзілуі сол
өнімнің қабылдануымен және соған сай түсінілуімен, ауызша не жазбаша
тіркелуімен ұласады. Әр сөз өндірушінің сол сәтте сөз түзуі оның тілдік
тұлға ретіндегі құрылымымен (Ю.Караулов [4] зерттеуінде көрсетілгендей,
вербалды-семантикалық, лингво-когнитивтік не тезаурустық, уәждік
(мотивациялық) немесе прагматикалық деңгейдегі), қолданысқа таңдалған
тілдік бірліктердің тіл деңгейлеріне қатысты алғандағы қатынастық
жүйесімен, дискурс компоненттері арасындағы семантикалық-мәндік
қатынастарды түзу ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан дискурс
үрдіс, ол өзі өндіріледі және нәтиже - өнімі өзге өнім туғызуға
қолданылады, үнемі қозғалыста болады. Біз осы айтылған пікірімізді өзге де
ғалымдар тұжырымдарымен дәйектей аламыз. Е.Ф.Кировтің пікірінше, Дискурс –
это все, что было написано или сказано на том или ином языке в рамках той
или иной культуры за всю историю их существования, т.е. это гигантская
ткань из высказываний, сопровождающих и включенных в цепь реальных событий,
являющихся их составной частью ... Дискурс – это сама жизнь, состоящая из
дискретных событий, требующих языкового оформления. Он имеет начало в
темной глубине тысячелетий, когда возник язык и языковая форма
коммуникации, развивается до настоящего времени и будет продолжаться в
будущем[5]. Мұнан аңғарылатыны дискурс – өмірдегі, яғни шынайы уақыттағы
нақты оқиғалардың тілге көшкен тізбегінің ағымы болса, мәтін - дискурс
үзігі, ол жанр заңдылықтарына сай рәсімделеді немесе тіпті арнайы
рәсімделмеуі де мүмкін. Сонымен қатар дискурс шынайы уақытта туса, ал
мәтіннің өз ішінде сақтап қалған уақыты болады, таратып айтсақ, шынайы
уақытта белгілі бір дискурс нәтижесі болған мәтін ішіндегі уақыт шынайы
уақытқа сай түспейді, бұл - мәтін мен дискурстың басты ерекшелігін
танытатын белгі. Мәтіндегі уақытты тоқтатып қоюға (М.Мақатаевтың өлең
жолындағы Біздерді де іздейтін жан болса егер, шаң басқан архивтерден
табылармыз дегеніндей, пайдаланушысын күтіп жатуы да мүмкін) да, пайдаланып
шынайы уақыт ағымына түсіруге де болады. Бірақ дискурсты шынайы уақыт
ағымына қалаған тұста қосып, қаламасақ, уақыт ағымынан алып тастай
алмаймыз. Бұл мәтінішілік уақыт проблемасы Г.А. Золотова зерттеулерінде
қарастырылып жүргені белгілі.
О.Г.Ревзинаның, Л.О.Чернейконың т.с.с ғалымдардың көрсетуінде, дискурс
субстанция ретінде танылады. Шын мәнінде адамдардың өзара қарым-қатынас
жасап, ақпарат алмасуы үнемі болып отыратын үрдіс, сондықтан да дискурс
табиғаты жағынан субстанция, оған тіл мен ойдың тоғысатын орны сөйлеу
әрекетінің нақты уақытта, нақты орында, нақты коммуникативтік жағдаят үшін
үнемі болып отыру және тәуелсіз жүзеге асу, коммуникацияның негізінде тұру
белгілері тән. Дискурс – дүниетаным тілі, ол тілсіз мүмкін емес деген
тұжырым да ғылыми айналыста жүр. Бұл тұста дискурстың орындалуы бейвербалды
сипатта да мүмкін болады.
Дискурс терминінің анықтамасы мен оның белгілерін анықтаудағы
айырмашылықтар Г.Г.Бүркітбаеваның [6] оқу құралында 16 ғалымның
тұжырымдарына сай талданып, кестеге түсірілген. Автор өзі талдаған
анықтамаларда көрсетілген белгілерді бір-бірінен ерекшелегенімен, олардың
бәрінен байқалатын ортақтық – дискурстың тек лингвистикалық қырынан ғана
танылмайтыны, оның экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатының қоса
қарастырылатындығы.
Н.Уәлидің докторлық диссертациясының авторефератымен [7] танысу
барысында оның кейбір ойларының дискурсқа тікелей қатыстылығын атауға
болады.
Қазақ тіл білімінде дискурс теориясы жеке бағыт ретінде арнайы
қарастырылмағандықтан, оның басты ұғымдары айқын сипатталмаған.

1.2 Дискурс теориясының ұғымдық аппараты

Дискурс теориясының ұғымдық аппараты А.А.Кибрик, Г.Г.Буркитбаева,
О.Г.Ревзина, Г.Г.Гиздатов зерттеулерінде тікелей не жанама сипатта сөз
болған. Олардың негізгілері мыналар: 1) дискурстың түзілуі мен қолданылуы,
2) коммуникативтік қамтамасыз етілуі, 3) дискурстың өмір сүру формалары, 4)
дискурстық ансамбль (М.Фуко термині), 5) дискурстық ансамбльдің өзара
әрекеттесу типтері 6) тілдік тұлға 7) қарапайым және күрделі сөйлеу
жанрлары т.с.с.
Дискурстың түзілуі мен қолданылуы дегеніміз- тілдік тұлғалар арасында
тілдің, оның оймен тоғысуы сәтінде, яғни сөйлеуде орындалуы. Ол тілдік
тұлғалардың сол дискурсты түзуінде өзінің өмір тәжірибесі мен білімі,
дағдысы, олардың сөйлеу жанрларына, сөйлеу тактикасы мен сөйлеу
стратегиясына сәйкестігі, өзі таңдаған коммуникативтік рөлді қалай
атқарғанына байланысты болады.
Дискурстың коммуникативтік тұрғыдан қамтамасыз етілуіне хабардың
жеткізілу жолдары, коммуникация арналары және код-тіл жатады. Коммуникация
арналары: ауызша, жазба, радио, теледидар, интернет. Соған сәйкес дискурс
субстанциясы ауызша, жазбаша, интернет-дискурс болып бөлінеді. Тілдік
концептуалданумен көрінетін әлем бейнесі мен ұлттық менталитет дискурсты
ұлттық белгілері бойынша жіктеуге негіз болады. Мысалы, қазақ дискурсы,
орыс дискурсы т.с.с
Дискурстың өмір сүру формалары - сөйлеу жанрларының қолданыста
таңбаланып жүзеге асуы. Дискурс өнімінің сақталуы мәтін кітапханасы
түрінде болады да, сол арқылы дискурсқа қайтып орала алады. Яғни, мәтін
тілде орналасып, дискурста өмір сүреді.
Дискурстық ансамбль дискурстың коммуникативтік, когнитивтік, тілдік
құрастырушыларының тоғысуынан пайда болады. Коммуникативтікке белгілі бір
тіл өкілінің – тілдік тұлғаның дискурста орындайтын ролі мен позициясы
енеді, когнитивтікке дискурс хабарламасында мазмұндалатын білім типі
кіреді, тілдік сипатына тілдік тұлғаның тілдік құзыреті кіреді.
Дискурстық ансамбльдің өзара әрекеттесу типтері дискурстық үрдісті
береді. Дискурстық үрдіс - оның уақытта өмір сүруінің шарты, сондықтан да
ол дискурстың үнемі болу тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы сипаттан
дискурстың интермәтіндігі пайда болады. Ол үш түрлі формада көрінеді: тура
(дискурс барысында алдыңғы дискурс нәтижесінен тікелей көшірілген не төл
сөз сипатындағы), түрлендірілген және будандастырылған (дискурста
деривациялық үрдісті жүзеге асыратын). Дискурстық ансамбльдің өзара
әрекеттесуі, нақты айтқанда, дискурстық компоненттердің тоғысуы үрдіс
сапасында көрінеді деген ой В.Гумбольдттың [8.22] тілді өте үлкен тоқымамен
салыстыруымен сабақтасып жатыр. Оның айтуынша, осы тоқыманың әр тіні
өзгелерімен және әрбірі тұтас тоқымамен тығыз байланысты өрілген. Оған адам
қай тұсынан жақындаса да, әр сөзін сөйлеу барысында оның қандай да бір жеке
тінін қозғайды, бірақ ол ішкі түйсік сезімімен үнемі жеке тіннің қоса
өрілген барлық негізін сол сәтте қоса қозғалысқа түсіргендей болады. Үлкен
тоқымалық сипаты дискурстың интермәтіндігімен сай келеді. Ол тоқыманың әр
тіні - жекелеген дискурстардың өнімі, солай бола тұрып ол келесі дискурстың
туындауына шикізат.

1.3 Лингвистикадағы тіл – сөз - дискурс үштағанының арақатысы
Ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, біз дискурс терминінің
лингвистикада қолданыла бастауының қай ғалымның қандай еңбегінен және
қандай мағынада, тілдің қандай проблемасына сай пайда болғанына көз
жеткіземіз. Деректерге сүйенсек, ХХ ғасырдың 50-жылдары Эмиль Бенвенист
айтылым теориясын қалыптастыра отырып, француз лингвистикасына тән дискурс
терминін жаңа мағынада қолданады. Бұл жаңа мағына айтушығасөйлеушіге
меншіктелген сөз дегенге саяды. 1952 жылы Зелиг Харрис Дискурс - анализ
атты мақаласында көрсетілген терминді пайдаланады. Бірақ бұл ғалымдардың
қолданысындағы мән бірдей емес. Атап айтқанда, Э.Бенвенист дискурс деп
айтылымға айтушының ашық қатынасын түсінсе, З.Харрис дискурс деп айтылымның
бірізділігін, сөйлемнен ірі мәтін бөлігін ұғынады. Аталған терминнің
алғашқы көп мағыналы сипаты оның семантикасының мұнан әрі дамуына әкеледі.
60-жылдары Мишель Фуко Бенвенист идеясын дамыта отырып дискурстық
талдаудың мақсат-міндеттерін өз түсінігіне сай баяндаған. М.Фуко мен оның
қолдаушылары пікірінше, айтушының айтылымға қатысы айтылымның түзілуіне
қатысты емес, айтылымды ауыстыратын өзге айтылымға қатысты және сол арқылы
білдірілетін идеологияға қатысты анықталады. Осыған сай француз мектебі
үшін дискурс – ең алдымен, белгілі бір әлеуметтік-саяси топқа немесе
дәуірге тән нақты айтылым типі, мысалы коммунистік дискурс. Қалай болғанда
да дискурс тілдің қызмет жасауы мен дамуына тікелей қатысты болғандықтан,
ол лингвистиканың құзыретіне қарайды, оның зерттеу нысанына айналады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында мәтін грамматикасы (лингвистикасы)
бағыты қалыптасып, онда мәтіннің тұтастығы мен байланыстылығы, мәтіннің
ұйымдасуындағы лингвистикалық заңдылықтарды анықтау проблемалары көтеріліп,
оны шешуге қолданылып жүрген құрылымдық – семантикалық тәсілдің күші
жеткіліксіздігін сөз етеді де, сол кезден бастап мәтін категорияларын тану
үшін аралас білімдерді негізге алу жүзеге аса бастайды: Н.И.Жинкиннің
мәтінді құрушы ойының мәтін құрудағы рөлі туралы пікірі, И.И.Ковтунованың
автор образы туралы ойы бұған мысал бола алады. Мұндай көзқарас
Бенвенисттің айтушыға меншіктелген сөз тұжырымына сай келеді.
Дискурс терминінің қазіргі лингвистикадағы мәні екіжақты: Н.Д.
Арутюноваша, речь, погружëнная в жизнь өмір жүктелген сөз және
коммуникацияға қатысушылар арасындағы ақпараттық ағымның қозғалысы. Бұл
көзқарастар бірін-бірі толықтырады, өйткені мәтіннің түзілуі мен түсінілу
үрдісін коммуникативтік жағдайдан тыс алып түсіндіру мүмкін емес. Француз
зерттеушілерінің пікірінен де, дискурс туралы түсінік үрдіс ретінде
айтылымның субъектісінің жетекші рөліне сүйенілетіндігі көрінеді.
Т.Милевская дискурсты былай анықтайды: ...дискурс как совокупность
речемыслительных действий коммуникантов, связанную с познанием, осмыслением
и презентацией мира говорящим и осмыслением, реконструкцией языковой
картины мира продуцента рецепиентом [9.1]. Дискурсты осылайша түсіну
негізінде тілді динамикалық сипатта қарастыру жатыр. Дискурс терминін
лингвистикалық сипатта тану оның қарым-қатынас онтологиясын анықтаған
еңбектердегі талдамасына сай ұғынылады. Бұл мәселе В.И.Тюпа зерттеулерінен
орын алған [10.3-11]. Р.Барт мәтін тілде орналасады, бірақ дискурста өмір
сүреді [11.390] дегенде тілдің әлеуметтен тыс жүзеге аспайтынын, өйткені
оның қызметінің өзі соған арналғанын және екінші жағынан алғанда оны жеке
индивидтер санасынан да бөлектеп алуға келмейтінін, бірақ тілдегі
шынайылықпен тепе-тең түспейтінін атаған болатын. Бұл ойлар, негізінен,
В.Гумбольдттың тіл мінезіне қатысты мына ойларымен сабақтасып жатқанын
аңғаруға болады: В своем наиболее полном и очищенном виде он (характер
языков К.С.) проявляется прежде всего в живой речи. Однако речь исчезает
вместе с говорящими, поэтому приходится связывать характер языков с тем,
что остается в их мертвых творениях, в их строе, в их составных частях. В
более узком смысле мы понимаем под характером языков то, чем они либо
обладали изначально, либо приобрели настолько давно, что получили
способность воздействовать на поколения их носителей как на нечто
относительно постороннее [12.10]. Зерттеушінің жанды сөзде тіл мінезі
көрініс табады деген ойы бүгінгі аталып отырған күрделі коммуникативтік
жағдаятта ғана орындалады, демек, сөз жанданып, өзінің табиғи түрленуіне
мүмкіндік алатын тұс тек дискурста, ал оның өніміне айналатын мәтін не тіл
өз бойында өзінің құрылған сәтіндегі дискурс болмысын сақтап қозғалыссыз
күйге, В.Гумбольдт терминімен атасақ, өлі тыныштықтағы туындыға айналады.
Бірақ оның бойында тілдің үш мақсатты қызметін келесі айналымда атқаруда
тасымалдайтын қуаты сөнбейді. Тілдің жалпы танылған аталған үш мақсатын -
1) өзара түсінісу үрдісіндегі дәнекерлік мақсаты, 2) сезімді білдіруі мен
өзінің де сезімді тудыру мақсаты, 3) өзі тасымалдап жеткізген хабары арқылы
жаңа ойдың тууына ұрық салу мақсаты мен олардың тіркесімін құру мақсаты
[12 .13.] – дискурстың қызметтік уәжіне байланысты интеракциялы талдауында
аталып жүрген екі сипатымен сәйкестеуге болады: оның біріншісі –
трансакциялы интеракция (трансакциональная интеракция) – ақпаратты не
қызметті не тауарды алмастыру, бұл В.Гумбольдт көрсеткен тілдің қызмет
атқаруындағы дәнекерлік мақсатының орындалуы деп санауға болса, ал оның
екіншісіне – интеракциялы интеракцияға (интеракциональная интеракция)
әлеуметтік не тұлғалық қатынастардың басталуы мен жалғасын табуы, кеңеюі
енеді де, ол тіл қызметінің жоғарыда аталған соңғы екі мақсатын қамтиды.
Бір ескерте кететін жайт – олардың қай-қайсысы да жеке-жеке кездеспейді,
олар дискурс бойында араласа көрініс табады. Сондықтан мұндай жіктеу де
белгілі деңгейде шартты. Ал тіл дискурстың ұйымдасуындағы негізгі компонент
ретінде түсінісуді жүзеге асыру үшін анықтыққа ие болса, сезімді білдіру
мен оятуда икемді, оралымды, айқын болуы тиіс, ал жаңа ойға өзек пен қозғау
болатындығына орай белгілі бір қуатқа, ұлттық рухқа ие болуы тиіс, ол рух
сөзде таңбаланып сақталады да, сөз сөйлеу барысында өз қарқынын алады.
Мұның бәрі де қарым-қатынас барысында туған дискурста көрініс табады.
Әлеуметтілік, тіл, ментальдылық бір-бірінсіз ирреальды. Т.А.ван Дейк тіл
қолданысы мен дискурсты бір-бірінен ажыратады, соңғысын сөйлеуші мен
тыңдаушының, олардың тұлғалық, әлеуметтік, т.б. әлеуметтік жағдай
аспектілерін, оның ішінде коммуникацияға қатысушылар үшін жалпы түсінікті
мағына, тіл білуі, әлем туралы білімі, ұстанымдары мен түсініктерін
енгізетін коммуникативтік жағдай ретінде таниды [13.122]. Мәтін мәдени
әлеуметтік әрекеттесу коммуникативтік жағдайының таңбалық манифестациясы.
Мұндай жағдай мәтін мен сананың тоғысқан сәтінде жүзеге асады, бірақ оның
сипаты автоматты түрде болмайды: қандай да бір айтылымның таңбалық дерегі
қабылдаушыда ұғынылуы үшін ол қарым-қатынастың интерсубъективті кеңістігіне
енуі керек, аталған кеңістік таза сыртқы (объективті) не таза ішкі
(субъективті) сипатта болмайды. Өмір мен әлемнің онтологиялық бейнесін
шындықтың ерекше аспектісі ретінде тануды тіл, ментальдылық,
коммуникативтік кеңістік, ойлау мен тәжірибенің шегі (Бахтин), зат,
мәнділік' түсініктерінің енгізілуі күрделендіре түседі.
В.И.Тюпаның пікірінше, табиғи тілдің қай-қайсысы да туа бітпейді.
Адам тілді қарым-қатынастың сыртқы құралы ретінде игереді. Оған негіз
болатын – адамның туа біткен қабылдау, зерделеу, ойлау тәрізді ментальды
қабілеттері. Тілді игеруге дәнекер болатын – сөз (речь). Шынында адам
қажетті тілді коммуникативтік оқыту ұстанымы негізінде тез әрі сапалы
игеретіндігі оқыту тәжірибесінен белгілі. Сөз (речь) ішкі және сыртқы болып
бөлінеді. Ішкі сөз - көру, есту, сипап-сезу, иіс сезу, дәм сезу тәрізді
адамның туа біткен қабілеті. Ал

' Бұл жерде мәнділік Бахтиннің личность дегенінің аудармасы ретінде беріліп
отыр, себебі ол аталған терминді қазақшадағы тұлға деген сөздің адамға
қатысты (жеке тұлға) айтылғанымен де, тілдегі тұлғамен де сәйкес келмейтін
мағынасында жұмсаған: Личность – это чистый смысл и, подобно всякому
смыслу, актуализируется, самоопределяется и самораскрывается лишь при
встрече с иным смыслом, для чего, собственно говоря, ей и потребна
межличностная вещно-телесная сфера знакового материал.Тюпа В.И. Бахтин как
парадигма мышления. Дискурс. 1996. № 1.С.10
сыртқы сөзді игеру үшін балалар өзінің ішкі сөзін үлкендердің тілін игере
отырып, соған лайықтау нәтижесінде қалыптастырады [10.4]. Л.С.Выготский
ішкі сөзді сыртқы сөздің ойдағы шимайы [14.295-360] деп түсіндіре отырып,
оның сыртқы сөзден түгелдей басқаша сипатта ажыратылатынын атайды, бұлайша
түсіндіруді В.И.Тюпа қайшылыққа ұрыну деп танып, оны Л.С.Выготский сыртқы
сөз ретінде пайымдаған коммуникативтік актілерді белгілеу үшін дискурс
категориясын енгізу арқылы шешуге болатындығымен ұғындырады. Ғалым мұндай
тұжырым жасауда орыс психологтарының сөзге тән сөзбен ойлау тетіктерінің
дискурстық емес сипаттарын (вокализацияның факультативтілігі, синтаксистің
таза предикативтілігі, семантиканың агглютинативтілігі, мағынадан мәннің
басым болуы) анықтауларына сүйенеді. Тарата айтсақ, сөзбен ойлау немесе
ішкі сөз Л.С.Выготский көрсеткендей, сыртқы сөздің ерекше түрі еместігіне
сөзбен ойлау тетіктерінің дискурстық емес сипаттарын сыртқы сөз ретінде
пайымдаған коммуникативтік актілерді белгілеу үшін дискурс категориясын
енгізуді қарсы қоя отырып шешеді. Сондай-ақ сөз терминімен сөйлеу
үдірісінің өзін де (сөйлеу әрекетін) және оның нәтижесін (жадта немесе
жазбаша тіркелген сөйлеу туындысын) де атаудың қазіргі лингвистиканы
қанағаттандырмайтынын, дискурстың өз заңы түзілетінін, оның тіл заңына да,
сөз заңына да қабыспайтынын, соссюрлік тіл – сөз қостағанын тіл – сөз -
дискурс үштағаны ауыстыратынын атайды[10.4].
Коммуникативтік, М.М.Бахтинше, сананың әрекеттесу жағдайы тіл
мен сөздің таңбалық тетігінің өзара ыңғайласуынан құрылады. Коммуникативтік
жағдай түсінілуімен ғана белгілі бір орынға ие болады, басқаша айтқанда,
сөйлеудің не жазудың әлеуметтік (сыртқы) тілдегі айтылымы ментальды (ішкі)
тілдегі жауап ретінде қайтарылатын мәнді түзетін сөз актілеріне аударылады.
Ішкі тіл Выготскийше, бүтіннен бөлшекке өрістесе, сыртқы тілдік әрекет
бөлшектен бүтінге қарай өрістейді [14.306]. Бүтіннен бөлшекке өрістеу
дегені дискурс түзілуінде астырт құрылымдағы пропозицияның құрылып, оның
үстірт құрылымдағы макро, микроқұрылымдардың түзілуінен көрініс тапса,
үстірт құрылымдағы макроқұрылымдық пропозицияға (тақырып, топик) өзге
микроқұрылымдағы пропозициялардың қазықталуы бөлшектен бүтінге қарай
өрістеуіне сай келеді. Дискурс коммуникативтік көріністер (фрагмент)
(Б.М.Гаспаров қолданысы) жүйесі бола отырып, бүтіннен кіші, ал бөлшектен
үлкен көлемде келеді, әрі тіл (таңбалар жүйесі) мен сөзді (мән жүйесін)
өзіне байланыстырады. Дискурс тіл мен сөз өнімі бола отырып, мәтінмен тең
түспейді. Р.Барт пен Деррида мәтіннің тілге меншіктелетінін, соған сай ол
мәнді сөз жанды үдірісінің тілдің таңбалық материалында қалған өлі іздердің
өрімі, қатқан тін, өрмек, тор түрінде болатынын дәлелдейді. Дискурс мәтінде
жансызданғанмен, жауап сөз актісінде қайта жандану мүмкіндігіне ие, басқа
сана мәнмәтінінде жаңарады, бірақ өзінің
коммуникативтік жағдайына ұқсас, барабар күйінде қалады. Коммуникативтік
жағдай екі не онан көп сананың тоғысуы ретінде өмірдің онтологиялық осін
көрсетеді. Ол сыртқы және ішкі әлемге тең қатынаста болады. Егер осы
орталықтан тіл (сыртқы шындық полюсіне) мен сөз (ішкі шындық полюсіне)
көкжиегіне қарай қозғалсақ, олардың арақатынасы ашылады. Тіл көкжиегінен
әлеуметтік субъектілердің өзара әрекеттесу жүйесіндегі қызметін қамтамасыз
ететін сипаты танылса, кері бағытта нақты дербестік пен жағдайлық мәні
арқылы когнитивті субъективтік модельге ие ойлаушы сана әлемі, яғни
ментальдылық анықталады. Сана өзінің сүзгісінен өткенге сөз сипатында өмір
сыйлауға ұмтылады: сана санада игерілгенге бағытталады. Дискурстық емес,
тілден тыс сөз – интенция – іштен сыртқа бағытталады, ол дауыс көмегімен
субъективтіліктің объективтенуінен және субъекті мен объектінің, ой мен
ойдан өткізілгеннің, сана мен санада игерілгеннің екіжақты өзектіленуінен
тұратын болмыс.
Мән туғызушы интенция үшін Ж.Делездің айтуынша, алдын-ала
құрылған ереже жоқ, әр қозғалыс өзіне ғана тән ережені түзеді [15.81]. Ішкі
және сыртқы сөз дискурсының айырмашылығы мынада: біріншісі, интенциялы акт
сипатында, ал екіншісі коммуникативтік акт сипатында болады; бірінші өзі
үшін түзілсе, екінші басқалар үшін түзіледі; бірінші сыртқы интериоризация
( өз әрекет себебін әлеуметтік құндылықтармен сәйкестеу) күшімен
туындаса, екінші ішкі экстериоризация (әлеуметтік психология мен тұлға
теориясында әрекет себебін сыртқы факторға, кездейсоқ жағдайға, адамға
бағынбайтын жағдайларға таңу дегенді білдіретін термин [16.504]) күшімен
туындайды. Бірақ мәтіннің түзілу үрдісінде бұлар бір-бірінен бөлінбейді.
Мұны Б.М.Гаспаров сөзімен келтірсек: Сөйлеуші өзінің ойына толысқан келбет
беруге күш салады, сол арқылы өзі үшін оны тіркеуді және өзгелерге
жеткізуді орындайды, бұл өз кезегінде дыбыстық жамылғышын жамылмаған,
үздіксіз қозғалыстағы ойдың және оның тілдік айтылым арқылы орындалған
объективтік күйі арасындағы аралық бекет қызметін атқарады [17.287].

В.И.Тюпаның пайымдауынша, тіл өмірдегі субъектілер арасындағы
қатынастың әлеуметтілігінде, сондай-ақ дискурс репертуарларында
(коммуникацияға түсу құралы) түзіледі және содан қуат алады. Сөз аталған
дискурс репертуарларында қалыптасады,екінші жағынан фрейм репертуарында
(сананың ментальды мазмұнында) құрылады. Қандай да бір ментальдылық тұлға
базасында және сөзге қабілетті жағдайда ғана мүмкін болады [10.6]. Осыған
сәйкес дискурс тілдік форма мен мағына, әрекеттің күрделі тұтастығы
[13.121] ретінде тұлға санасына өзара теңдестікте әрекеттесетін екі
құрылымды – тілдік және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Дискурсология
Араб саяси дискурсының ерекшеліктері
Бала тілінің зерттелу тарихы
ТІЛДІК ТҰЛҒАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Академиялық дискурсты аударудың лингвомәдени мәселері
Аударма стратегиясы мен коммуникация аспектісіндегі дипломатиялық дискурс
Қазақ тіліндегі тілдік тұлға мәселесі
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ ДИСКУРСЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ КӨРКЕМ ФИЛЬМ
Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық және лексика-семантикалық факторлар
Аударманың түсінігі мен түрлері
Пәндер