Қасым Қайсеновтің публицистикасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы . партизандар жорығының шежіресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.2 Қасым Қайсенов көркем публицистикасындағы соғыс шындығы.. ... ... 35
2ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ... ... . 51
2.1 Қаламгер публицистикасының тақырыбы, проблемасы, идеясы, ... 51
2.2 Қасым Қайсенов публицистикасының көркемдік сипаты, тілдік, стильдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
125
ҚОСЫМША А Қ. Қайсенов публицистикалық шығармаларының тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
129
3
1ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы . партизандар жорығының шежіресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.2 Қасым Қайсенов көркем публицистикасындағы соғыс шындығы.. ... ... 35
2ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ... ... . 51
2.1 Қаламгер публицистикасының тақырыбы, проблемасы, идеясы, ... 51
2.2 Қасым Қайсенов публицистикасының көркемдік сипаты, тілдік, стильдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
125
ҚОСЫМША А Қ. Қайсенов публицистикалық шығармаларының тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
129
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы Ұлы Отан соғысының даңқты партизаны, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы, жазушы, публицист Қасым Қайсеновтің публицистикалық мұрасына арналады. Ғылыми еңбекте Қ. Қайсенов публицистикасының үлгілері – мақалалары, көркем очерктері, естеліктері жан-жақты талданып, алғаш рет ғылыми айналымға енгізілді. Қаламгер шығармаларының көркемдік сипаты жайлы өзіндік пікірлер айтылып, публицистикасының поэтикасына тұжырымдар жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Медиажаһандастыру үрдісі бүгінде журналистиканың ұлттық шеңберде қалып қоймай, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын табуын талап етіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ журналистикасы үшін әлемдік ақпараттық бәсекеге ұлттық құндылықтарымызды сақтай отырып, дәуір үніне сай ену басты мақсат. Себебі, публицистика – қай кезеңде де қоғамдық өмірде болған оқиғаларды шынайы көрсетуге, дәуір үнін жеткізуге бағытталғаны бізге тарихтан белгілі. Ол қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөлігі ретінде заман тарихын, белгілі бір кезеңнің шежіресін жасауға қатысады. Публицистика – замана ақиқаты, дәуір үні, қоғам дамуының айнасы деп қарастырсақ, сол ақиқат пен шындық үшін күресіп, аянбай еңбек еткен, бүкіл саналы ғұмырын сарп еткен халқымыздың біртуар ұлы перзенттерінің еңбектерін зерделеп, олар жазған көсемсөздің қадірін білген абзал. Соңғы кездері қазақ баспасөзінің тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қайта қарау мәселесі қолға алынуда. Егеменді ел ретінде тарихымыздың өткен беттерін қайта парақтап, ұлттың қамын жеген ұлылар өсиетін ұрпақтар жадында сақтау үшін көптеген игі жұмыстар жүргізілуде. Атап айтсақ, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауы сөзіміздің айқын дәлелі. Бүгінгі таңда ұлттық публицистиканың теориясы мен тәжірибесін жетілдіруде жекелеген қаламгерлердің көсемсөз мұраларын жинақтап, зерттеп, келер ұрпаққа ұсыну – заман талабы.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуында ерекше еңбек сіңірген А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейхан және т.б. қаламгерлердің рухани мұрасы зерттеліп, оқу орындарында арнайы оқытылуда. Осынау адамзат тарихынан өзіндік орнын алып, жас ұрпақтың жадында мәңгі қалар азаматтар жайлы ел аузында аңыздар айтылады, дастан – хикаялар мен өлең-жырлар жазылады. Олардың бір парасы халқының қамын жеген ерлер, Отанын, туған жерін, елін қорғаған батырлар, жауға қарсы жорыққа шыққан қаһарман батырлар т.б. болып келеді. Батырлығы, қайыспас қайрат-жігері, ұлттық сезімі, адами парасаттығы өз кезеңінде де, кейін де әдеби шығармаларда көрініс тауып, көркем шығарманың, өлең-жырдың кейіпкеріне айналып жатады. Осындай тұғырлы тұлғаның бірі – Қасым Қайсаұлы Қайсенов.
Тақырыптың өзектілігі. Медиажаһандастыру үрдісі бүгінде журналистиканың ұлттық шеңберде қалып қоймай, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын табуын талап етіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ журналистикасы үшін әлемдік ақпараттық бәсекеге ұлттық құндылықтарымызды сақтай отырып, дәуір үніне сай ену басты мақсат. Себебі, публицистика – қай кезеңде де қоғамдық өмірде болған оқиғаларды шынайы көрсетуге, дәуір үнін жеткізуге бағытталғаны бізге тарихтан белгілі. Ол қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөлігі ретінде заман тарихын, белгілі бір кезеңнің шежіресін жасауға қатысады. Публицистика – замана ақиқаты, дәуір үні, қоғам дамуының айнасы деп қарастырсақ, сол ақиқат пен шындық үшін күресіп, аянбай еңбек еткен, бүкіл саналы ғұмырын сарп еткен халқымыздың біртуар ұлы перзенттерінің еңбектерін зерделеп, олар жазған көсемсөздің қадірін білген абзал. Соңғы кездері қазақ баспасөзінің тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қайта қарау мәселесі қолға алынуда. Егеменді ел ретінде тарихымыздың өткен беттерін қайта парақтап, ұлттың қамын жеген ұлылар өсиетін ұрпақтар жадында сақтау үшін көптеген игі жұмыстар жүргізілуде. Атап айтсақ, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауы сөзіміздің айқын дәлелі. Бүгінгі таңда ұлттық публицистиканың теориясы мен тәжірибесін жетілдіруде жекелеген қаламгерлердің көсемсөз мұраларын жинақтап, зерттеп, келер ұрпаққа ұсыну – заман талабы.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуында ерекше еңбек сіңірген А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейхан және т.б. қаламгерлердің рухани мұрасы зерттеліп, оқу орындарында арнайы оқытылуда. Осынау адамзат тарихынан өзіндік орнын алып, жас ұрпақтың жадында мәңгі қалар азаматтар жайлы ел аузында аңыздар айтылады, дастан – хикаялар мен өлең-жырлар жазылады. Олардың бір парасы халқының қамын жеген ерлер, Отанын, туған жерін, елін қорғаған батырлар, жауға қарсы жорыққа шыққан қаһарман батырлар т.б. болып келеді. Батырлығы, қайыспас қайрат-жігері, ұлттық сезімі, адами парасаттығы өз кезеңінде де, кейін де әдеби шығармаларда көрініс тауып, көркем шығарманың, өлең-жырдың кейіпкеріне айналып жатады. Осындай тұғырлы тұлғаның бірі – Қасым Қайсаұлы Қайсенов.
1 Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 303 б.
2 Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. –Алматы: Білім, 2004. – 367 б.
3 Публицистика периода Великой Отечественной войны и первых послевоенных лет. – М.: Советская Россия, 1985. – С. 285.
4 Отан үшін // Солтүстік Батыс майданының Қызыл әскер газеті. – 1942. – 24 октябрь.
5 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
6 Момышұлы Б. Әдебиет және әскери өмір // Қазақ әдебиеті. – 1964. – 31 июль.
7 Қайсенов Қ. Партизан. – Алматы: Жазушы, 1997. – 203 б.
8 Алексеенко Г.Д. Таулар арасындағы алау оттар. – М., 1978. – 320 б.
9 Гречко А.А. Через Карпаты. – М., 1972. –267 с.
10 Лавриненков В.В. Возвращение в небо. – М.: Воениздат, 1983. – 240 с.
11 Уткин Г.М. Штурм «Восточного вала». Освобождение Левобережной Украины и форсирование Днепра. – М.: Воениздат, 1967. – 148 б.
12 Тканко А.В. Третий десант. – М.: Воениздат, 1967. – 245 б.
13 Сланов Ғ. Алтай баласы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 165 б.
14 Кекілбаев Ә. Ерліктің ерен тұлғасы // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 3-6 бб.
15 Шәріпов Ә. Жалын кешкен жазушы // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 23-27 бб.
16 Әлімбаев М. Хас батыр Қасым Қайсенов // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 35 б.
17 Тоқаев К. Арнаулы тапсырма. – Алматы: Жазушы, 1988. – 389 б.
18 Жиенбаев С. Аға туралы сөз // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 84-88 бб.
19 Вишневский В. Готовность нашей литературы к защите Родины // Знамя. – 1933. – №10. – С. 18.
20 Ыдырысов Р. Отты жылдар шежіресі. – Алматы: Жазушы, 1979. – 210 б.
21 Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2000. – 1 т. – 480 б.
22 Қайсенов Қ. Жау тылында. – Алматы: Санат, 2005. – 128 б.
23 Нұрғалиев Р. Арқау // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 2 т. – 576 б.
24 Кривицкий А. Москва түбіндегі қарауыл / Ауд.: Қ. Әбілдаев. – Алматы: Жазушы, 1972. – 200 б.
25 Әуезов М. Өмір мен шығарма // Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 18 т. – 448 б.
26 Қаратаев М. Эпостан – эпопеяға. – Алматы: Жазушы, 1969. – 444 б.
27 Қайсенов Қ. Партизан соқпақтары. – Алматы: Жазушы, 1978. – 450 б.
28 Ілиясов Н. Жауынгер жолы. – Алматы: Қазақстан, 1988. – 200 б.
29 Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз. – Алматы: Балауса, 1992. – 139 б.
30 Қайсенов Қ. Ұмытылмас жылдар еді // Коммунизм таңы. – 1977. – 13 қазан.
31 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Ақиқат. – 2007. – №2. – 6-9 бб.
32 Қайсенов Қ. Переяслав партизандары. – Алматы: Жазушы, 1955. – 5 б.
33 Қыдырханов У. Батыр партизан // Социалистік Қазақстан. – 1985. – 20 апрель.
34 Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 303 б.
35 Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы: Рауан, 1961. – 224 б.
36 Қайсенов Қ. Таңдамалы // Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1967. – 450 б.
37 Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз. // Лениншіл жас. – 1988. – 4 қазан.
38 Қайсенов Қ. Жас партизандар. – Алматы: Жалын, 1980. – 253 б
39 Жақсыбаев А. Қайтпас қайсар. – Алматы: Фолиант, 2002. – 303 б.
40 Қайсенов Қ. Ардагерлер әңгімесі // Лениншіл жас. – 1985. – 20 июль.
41 Васинкин А. Героические годы. Жанр военного романа в литературах народов поволжья. – М.: Марийское книжное издательство, 1987. – 128 с.
42 Момышұлы Б. Әдебиет және әскери өмір // Қазақ әдебиеті. – 1964. – 31 июль.
43 Момышұлы Б. Москва үшін шайқас. – Алматы: Жазушы, 1976. – 241 б.
44 Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 273 б.
45 Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 311 б.
46 Амандосов Т.С. Публицистика – дәуір үні. – Алматы: Мектеп, 1968. – 43 б.
47 Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 183 б.
48 Бердібаев Р. Биік парыз. – Алматы: Жазушы, 1980. – 238 б.
49 Әдебиет және искусство журналы. – 1954. – 82 б.
50 Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 71 б.
51 Белинский В.Г. Избранное. // Собр. соч. – М., 1948. – 1 т. – С. 804.
52 Прохоров Е.П. Искусство публицистики. – М.: Советский писатель, 1984. – С. 289.
53 Доскенов Ғ. Көсем сөз: Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 197 б.
54 Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. – Л.: Наука, 1977. – С. 15.
55 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М.: Изд. АН СССР, 1963. – С. 184.
56 Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан, проблемы и перспективы. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – С. 43.
57 Қайсенов Қ. Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан.
58 Нұрлыбаев Б. Ұлы Жеңіс кімдікі? // Ана тілі. – 2002. – 10 ақпан.
59 Қайсенов Қ. Елімнің ертеңіне сенемін. – Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – 282 б.
60 Смайылов К. Оянған ойлар. – Алматы: Жалын, 1991. – 200 б.
61 Прохоров Е.П. Публицистика и действительность. – М.: Изд. МГУ, 1973. – С. 275.
62 Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат, 1996. – 464 б.
63 Веселовский В. Поэтика публицистики // Журналист. – 1997. – №6. – С.5.
64 Қайсенов Қ. Жер анамызды сатамыз ба? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 12 ақпан.
65 Қайсенов Қ. Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан.
66 Қайсенов Қ. Жариялылық қайшылықтары // Халық кеңесі. – 1991. – 4 маусым.
67 Қайсенов Қ. Ақпарат ашаршылығынан кім құтқарады? // Халық кеңесі. – 1992. – 20 ақпан.
68 Солганик Г.Я. Публицистика как искусство слова // Поэтика публицистики. – М.: Изд. МГУ, 1990. – С. 9.
69 Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987. – 4 б.
70 Хэмингуэй Э. // Избранное производения: в 2-х т. – М.: Гослитиздат, 1959. – Т. 1 – С. 188.
71 Страхов И.В. Психологический анализ в литературном творчестве. – Саратов: Саратовский Госпединститут, 1973. – С. 4.
72 Лихачев Д.С. Внутренний мир художественного произведения // Вопросы литературы. – 1968. – №8. – С. 77.
73 Карлова Т.С. Вопросы психологического анализа и исследовании Л.Н.Толстого. – Казань: Изд. Казанского унив-та, 1959. – С. 68.
74 Мотылева Т. Внутренний монолог и «поток сознания» // Вопросы литературы. – 1966. – №1. – С. 181.
75 Тагер Е.Б. Жанр литературного портрета в творчестве Горького // О художественном мастерстве М. Горького. – М., 1960. – С. 376.
76 Майтанов Б. Көркемдік нәрі. Романдағы психологизм арналары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 184 б.
77 Веселовский А. Историческая поэтика. – Л.: Гослитиздат, 1940. – С. 144.
78 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 172 б.
79 Бочаров А. Круги художественного конфликта // Вопросы литературы. – 1974. – № 5. – С. 41.
80 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 123 б.
81 Қайсенов Қ. Болашағым-боталарым // Дала дидары. – 1991. – 9-15 мамыр.
82 Елеукенов Ш. Адамның ішкі сырын ойлап білген // Жұлдыз. – 1975. – №11. – 183 б.
83 Здоровега В. Индивидуальный стиль публициста: Искусство публицистики. – Алма-Ата: Казахстан, 1968. – С. 206.
84 Аграновский А. Своего дела мастер. – М., 1980. – С. 145.
85 Сыздықова Р. 18-ХІХ ғғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 174 б.
86 Смирнов С. Факт и публицистика (заметки и размышления) // О публицистике и публицистах. – Л.: Изд. ЛГУ, 1964. – Вып. І. – С. 4.
87 Пельт В.Д. Жанры советской газеты // Теория и практика советской журналистики. – М.: Изд. МГУ, 1987. – С. 5.
88 Удодов Б. Проблема жанровой специфики художественного очерка // Вопросы истории, теории и практики местной печати. – Воронеж: Изд. Воронежского унив-та, 1969. – С. 25-26.
89 Пельт В.Д. Факт – документальная онова журналистики // Журналистское мастерство. – М., 1977. – С. 120.
90 Рубинов А.З. Операции без секретов. – М., 1980. – С. 24.
91 Здоровега В. Слово тоже есть дело. – М.: Мысль, 1979. – С. 151.
92 Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики. – М.: Изд. МГУ, 1971. – С. 136-137.
93 Литвинов В.М. Мир глазами публициста. – М., 1967. – С. 3.
94 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1985. – 8-т. – 555 б.
95 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1970. – 174 б.
96 Смайылов К. Өмірдің өзімен өлшесек. – Алматы: Жазушы, 1983. – 16 б.
97 Петрова Н.В. Вводный абзац как начало художественного текста // Проблемы лингвистического анализа текста. – Иркутск, 1982. – С. 60.
98 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М., 1981. – С. 21.
99 Устина Н.В. О функциональной направленности субстантивных повторов в семантической структуре целого текста // Лингвистика текста. – Пятигорск, 1993. – С. 154.
100 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Жазушы, 1991. – 107 б.
101 Малинович Ю.М. Экспрессия и синтаксис художественного текста: Проблемы лингвистического анализа текста. – Иркутск, 1982. – С. 60.
102 Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды. – М.: Изд. МГУ, 1980. – С. 27.
103 Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1979. – 133 б.
104 Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. – Алматы: Атамұра, 1999. – 168 б.
ҚОСЫМША А
Қ Қайсеновтің публицистикалық шығармаларының тізімі
1. Мақалалары, корреспонденциялары, рецензиялары, хаттары:
1 Қауіпті тапсырма // Жұлдыз. – 1959. – №2. – 92-98 бб.
2 Көк орманда // Социалистік Қазақстан. – 1959. – 25 февраль.
3 Партизанский подарок // Казахстанская правда. – 1959. – 22 ноябрь.
4 Кітап тарату – құрметті іс // Социалистік Қазақстан. – 1959. – 17 декабрь.
5 Ұлы ғалым // Білім және еңбек. – 1960. – №2. – 29 б.
6 Ер туралы естелік // Социалистік Қазақстан. – 1960. – 3 март.
7 Барлаушылар // Қазақ әдебиеті. – 1961. – 19 май.
8 Түн қатады партизан // Социалистік Қазақстан. – 1961. – 17 июнь.
9 Мальчик в тылу врага // Ленинская смена. – 1961. – 13 август.
10 Түн қатып жүріп, түс қатпай... // Мәдениет және тұрмыс. – 1963. – № 2. – 4-5 бб.
11 Один // Ленинская смена. – 1963. – 16, 19-20 февраль.
12 Ажал аузынан // Лениншіл жас. – 1963. – 31 октябрь.
13 На земле Тараса // Казахстанская правда. – 1964. – 6 марта.
14 Письмо из моего архива. (О партизанах Великой Отечественной войны). // Казахстанская правда. – 1964. – 23 апрель.
15 Өткел // Жұлдыз. – 1964. – №9. – 122-124 бб.
16 Партизанскою тропой // Простор. – 1965. – №2. – С. 36-43.
17 Далекое близкое // Казахстанская правда. – 1965. – 16 апрель.
18 Егер қаныңыз тасыса... // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 15 ноябрь.
19 Ол майданда қаза болған еді... // Қазақ әдебиеті. – 1966. – 21 январь.
20 Байұзақ партизан // Лениншіл жас. – 1966. – 27 январь.
21 Алғашқы айларда // Жұлдыз. – 1966. – №6. – 79-89 бб.
22 Украинада таныстық // Лениншіл жас. – 1966. – 2 сентябрь.
23 О друзьях – товарищах // Казахстанская правда. – 1966. – 23 сентябрь.
24 Ұшқыш Лавриненков // Лениншіл жас. – 1966. – 12 ноябрь.
25 Туыстар ортасында // Социалистік Қазақстан. – 1967. – 7 декабрь.
26 Құтты қадам // Лениншіл жас. – 1969. – 31 январь.
27 Страна орлиных крыльев // Под знаменем Ленинизма. – 1972. – №6. – С. 23-24.
28 Бала тағдыры // Лениншіл жас. – 1972. – 10 августа.
29 Алшыңнан тұр да, жүзге жет! // Қазақ әдебиеті. – 1972. – 15 сентябрь.
30 Мой побратимы // Простор. – 1972. – №12. – С. 54-57.
31 Шайқастарда шыңдалған // Қазақ әдебиеті. – 1972. – 29 декабрь.
32 Ағаның алды - ақ жайлау // Қазақ әдебиеті. – 1974. – 4 октябрь.
33 Ұмытылмас сол күндер // Лениншіл жас. – 1974. – 17 октябрь.
34 На героической земле // Казахстанская правда. – 1975. – 8 апрель.
35 Спустя тридцать лет// Простор. – 1975. – №4. – С. 86-89.
36 Отыз жылдан соң // Жұлдыз. – 1975. – №5. – 195-202 бб.
37 Жауынгерлік даңқ. Музей қажет // Социалистік Қазақстан. – 1976. – 8 июль.
38 Жарқын жол // Қазақ әдебеті. – 1977. – 25 март.
39 Ұмытылмас күндер // Қазақ әдебиеті. – 1977. – 13 май.
40 Ұмытылмас жылдар еді // Коммунизм таңы. – 1977. – 13 октябрь.
41 Отыз жылдан соң // Жалын. – 1978. – №3. – 115-124 бб.
42 Ерлік - Отанды шексіз сүю деген сөз // Пионер. – 1980. – №5. – 16-17 бб.
43 Ұмытылмас күндер // Білім және еңбек. – 1980. – №6. – 11-12 бб.
44 Той тойға ұлассын // Социалистік Қазақстан. – 1981. – 4 августа.
45 Страна моего детства // Простор. – 1981. – №8. – С. 94-136.
46 Ашық аспан астындағы музей // Лениншіл жас. – 1984. – 1 февраль.
47 Днепр жағасындағы шайқас // Коммунизм туы. – 1984. – 27-28 март.
48 Партизан бауырлар ортасында // Қазақстан коммунисі. – 1984. – №4. – С. 25-27.
49 Живым останется смелый // Казахстанская правда. – 1984. – 4 мая.
50 Сол күндерден бір елес // Социалистік Қазақстан. – 1984. – 18 ноябрь.
51 Ұлы Жеңіске 40 жыл // Жалын. – 1985. – №2. – 5-6 бб.
52 Та днепровская переправа // Простор. – 1985. – №5. – С. 42-46.
53 Ерлік еліңді сүюден басталады. // Пионер. – 1985. – №5. – 11-13 бет.
54 Ардагерлер әңгімесі // Лениншіл жас. – 1985. – 20 июль.
55 Баукеңді іздеп // Қазақ әдебиеті. – 1986. – 4 март.
56 Майдангерлер // Коммунизм туы. – 1986. – 8 сентябрь.
57 Туысқан Чехославакия жерінде // Коммунизм туы. – 1986. – 10 сентябрь.
58 Солдат әңгімесі // Қазақ әдебиеті. – 1986. – 14 ноябрь.
59 Мұхаң – Киевте // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 27 февраль.
60 Легендарный партизан // Вечерняя Алма-Ата. – 1987. – 25 мая.
61 Ғабаңның аулында // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 11 сентябрь.
62 Үш жанрда қалам тартқан // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 8 декабрь.
63 Ғабдол аға // Қазақ әдебиеті. – 1988. – 1 апрель.
64 Жол үстіндегі адам // Лениншіл жас. – 1988. – 26 апрель.
65 Партизан айтқан тілек // Өркен. – 1988. – 7 май.
66 Ұлы ақынның жерінде // Қазақ әдебиеті. – 1988. – 9 сентябрь.
67 Туысымдай көремін өздеріңді // Социалистік Қазақстан. – 1989. – 3 сентябрь.
68 Ағалар туралы аңыз // Лениншіл жас. – 1988. – 4 октябрь.
69 Ақын ағаға // Қызыл ту. – 1988. – 19 ноябрь.
70 Соғыстан соң // Жұлдыз. – 1989. – №8. – 21-23 бб.
71 Бақыт тілеп еді // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 8 сентябрь.
72 Естеліктер // Коммунизм туы. – 1990. – 17 қаңтар.
73 Отанның хас батыры // Коммунизм туы. – 1990. – 17 қаңтар
74 Уақыт күтпейді // Қазақстан коммунисі. – 1990. – № 4. – 17-19 бб.
75 Тіріде қадіріміз болмаса, өлген соң жебеген кімге керек // Өркен. – 1990. – 5 мамыр.
76 Келеңсіз шешімдер қайталанбасын // Қазақ әдебиеті. – 1990. – 11 мамыр.
77 Мемлекет реприяссыз бола ма? // Өркен. – 1990. – 13 қазан.
78 Аруақтарға тіл тигізе бермейік // Дидар. – 1991. – 9 мамыр.
79 Болашағым – боталарым // Дала дидары. – 1991. – 9-15 май.
80 Аттас аға // Қазақ әдебеті. – 1991. – 24 мамыр.
81 Майдангер әңгімесі.// Лениншіл жас. – 1991. 11 маусым.
82 Асылды ардақтау парыз // Дидар. – 1991. – 12 қыркүйек.
83 Елді қорғау – ердің ісі // Қазақ әдебиеті. – 1992. – 17 қаңтар.
84 Тағдыр батырды да аямайды // Ақ орда. – 1992. – № 2. – 47-51 бб.
85 Бауыржан Момышұлы аға үшін егес // Жас қазақ. – 1992. – 14 ақпан.
86 Ақын ағалар // Көкшетау. – 1992. – 19 ақпан.
87 Майдангер һәм қаламгер // Дидар. – 1992. – 13 маусым.
88 Халқы сүйген ақын // Жас Алаш. – 1992. – 5 қыркүйек.
89 Үйренем дегенге біздің тіл қиын емес // Ана тілі. – 1993. – 4 ақпан.
90 Аңыз – адам // Әлеуметтік қорғау. – 1993. – №3. – 4-6 бб.
91 Партизандар өмірінен үзінді // Дидар. – 1993. – 6, 11 мамыр.
92 Пишу о том, что испытал и пережил // Рудный Алтай. – 1993. – 17 июля.
93 Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан
94 Ақындар сайысын айтсақ... // Қазақ әдебиеті. – 1994. – 21 қаңтар.
95 Көршіміздің көздегені не? // Ана тілі. – 1994. – 10 ақпан.
96 Жақсыдан шарапат // Егемен Қазақстан. – 1994. – 20 тамыз.
97 Өткенімізге қара күй жақпайық // Қазақ әдебиеті. – 1995. – 31 қаңтар.
98 Сұрапыл күндер // Жетісу. – 1995. – 15 ақпан.
99 Пишу о том, что испытал и пережил // Казахстанская правда. – 1995. – 14 марта.
100 Ел намысы – ер намысы // Ақиқат. – 1995. – №5. 7-9 бб.
101 Ерлікті қастерлегендер елдігін сақтайды қашанда // Егемен Қазақстан. – 1996. – 25 қаңтар.
102 Чешен Республикасындағы соғыс // Егемен Қазақстан. – 1996. – 7 наурыз.
103 Жамбыл ата // Қазақ әдебиеті. – 1996. – 20 тамыз.
104 “Қазақ әдебиеті” – мәдениет пен әдебиет тірегі // Ақ жол. – 1996. – 6 қараша.
105 «Партизан» жанрдың жауынгері // Қазақ әдебиеті. – 1996. – 7 желтоқсан.
106 Өзге емес өзім айтам... // Егемен Қазақстан. – 1997. – 26-27 ақпан.
107 Тарас еліндегі табысу // Егемен Қазақстан. – 1997. – 29 сәуір.
108 Жеңіс баршамызға ортақ // Қазақ әдебиеті. – 1997. – 6 мамыр.
109 Елбасы алдындағы ашық сөз // Егемен Қазақстан. – 1997. – 2 қыркүйек.
110 Ортақ мүддеден ойластырайық // Егемен Қазақстан. – 1997. – 18 қазан.
111 Арманда кеткен ақын // Сарыарқа самалы. – 1998. – 3 ақпан.
112 Өткеніме жоқ менің өкінерім // Егемен Қазақстан. – 1998. – 24 сәуір.
113 Қылыш пен құт // Алматы ақшамы. – 1998. – 22 сәуір.
114 Намыс найзағайы // Жетісу. – 1998. – 1 мамыр.
115 9 мамыр – Жеңіс күні // Ақ желкен. – 1998. – №5. 2 б.
116 Дүниеге келер әлі талай Қасым // Заң. – 1998. – 2 желтоқсан.
117 Қайран апам // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 7 мамыр.
118 Кемел-кемел шағында еді // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 3 желтоқсан.
119 Ертеңді ойласам, елге сүйеу болар ерді іздеймін // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 12 қаңтар.
120 Қашанда өз халқымен бірге // Егемен Қазақстан. – 2000. – 12 қаңтар.
121 Солай да солай бұл тағдыр // Жұлдыз. – 2000. – №2. – 31-33 бб.
122 Атырауда да адастым // Түркістан. – 2000. – 11 ақпан.
123 Дархан дарын иесі // Түркістан. – 2000. – 3-9 наурыз.
124 Ер қанаты – намыс // Жетісу. – 2000. – 14 наурыз.
125 Еске алу орынды // Жас алаш. – 2000. – 6 мамыр.
126 Жұмағали Саин // Түркістан. – 2000. – 5-11 мамыр.
127 Өткенге топырақ шашпаңыз // Түркістан. – 2000. – 5-11 мамыр.
128 Партизанды арқалаған жазушы // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 12 мамыр.
129 Батырдың бастықтарды қалай үйреткені туралы // Ақ жол. – 2000. – 30 қыркүйек.
130 «Оралман» деген бір сөз бар... // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 13 қазан.
131 Сағынам шын сағынам күндерімді // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 29 желтоқсан.
132 Құлағымда қоңыр үн // Парасат. – 2001. – №9. – 20-21 бб.
133 Олар да бұл Қасымды бір байқасын... // Қазақ әдебиеті. – 2001. – 12 қазан.
134 Тарихи әділеттілік қажет. (Елбасына және ел зиялыларына ашық хат) // Ана тілі. – 2001. – 18 қаңтар.
135 Жасымда мен «тентек қара атандым» // Ұлан. – 2001. – 18 желтоқсан.
136 Абайлайық ағайын! // Ана тілі. – 2002. – 31 қаңтар.
137 Тыныштық бәрінен қымбат // Алматы ақшамы. – 2002. – 9 ақпан.
138 Мен балажан адаммын // Алматы ақшамы. – 2002. – 5 ақпан.
139 Жасымда жүйрік бала атандым // Ұлан. – 2002. – 9 ақпан
140 Мен қатардағы көптің бірімін. // Спорт. – 2002. – 14 мамыр.
141 Ұзақ жыл сақталған хан суреті // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 14 маусым.
142 Халықты мазақтағанды қойсақ қайтеді // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 5 шілде.
143 Алыптардың ізін басқан // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 5 шілде.
144 Есте қалған екі кездесу // Ұлан. – 2002. – 20 тамыз.
145 Қайран Ғабдол аға // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 23 тамыз.
146 Соңғы содырлығымды кешкен аға // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 25 қазан.
147 Жылдар бізбен жыр жазысты... // Қазақ әдебиеті. – 2003. – 10 қазан.
148 Азаматтықты қадірлей білетін басылым // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 6 ақпан.
149 Қасиетті орынның қадірін біл! // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 30 сәуір.
150 Ұлы баба басына тағзым еттік // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 11 маусым
151 Бұл жақсы ырым емес // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 6 тамыз.
152 Космополиттер – биліктің барлық саласында // Жалын. – 2005. – № 1. – 5-7 бб.
153 Партизан болу – өзіңді ажалға айдаумен бірдей еді // Шекарашы. – 2005. – № 3. – 20-24 бб.
154 Тағдыр батырды да аямайды // Алтын орда. – 2005. – 6-12 мамыр.
155 Олар бізді «жолдашы» деп кемсітіп күлетін // Алтын орда. – 2005. – 6 – 12 мамыр.
156 «Батыр – аңғал» деген осы // Ұлан. – 2005. – 10 мамыр.
157 Көкжас Барақ – тарихи тұлға болса да тасада қалып келеді // Қазақ әдебиеті. – 2005. – 9 қыркүйек.
3. Қ. Қайсеновтің жарық көрген кітаптары:
1 Юные партизаны. – М.: Воениздат, 1954. – 154 с.
2 Илько Витряк. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1955. – 92 б.
3 Переяслав партизандары. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1956. – 118 б.
4 Партизаны Переяслава. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. – 115 с.
5 Ажал аузында. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1959. –126 б.
6 Жау тылында. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1960. – 135 б.
7 Из когтей смерти. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1960. – 120 с.
8 Жау тылындағы бала. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп. 1960. 135 б.
9 Мальчик в тылу врага. – Алма-Ата: Казгослитиздат. 1961. – 108 с.
10 Из когтей смерти. – М.: Воениздат, 1962. – 160 с.
11 Днепрде. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1963. – 84 б.
12 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1965. – 341 с.
13 Партизаны-казахстанцы. – Алма-Ата: Жазушы, 1965. – 227 с.
14 Жау тылында. – Алматы: Жазушы, 1967. – 512 б.
15 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1970. – 343 с.
16 Қоянсирақ. – Алматы: Жазушы, 1972. – 12 б.
17 Жау тылында. – Алматы: Жазушы, 1973. – 2-бас. – 495 б.
18 Сол бір жылдарда. – Алматы: Жазушы, 1975. – 112 б.
19 Жау тылында. – Алматы: Жалын, 1977. – 495 б.
20 Партизан соқпақтары. – Алматы: Жазушы, 1978. – 568 б.
21 Народные мстители. – Алма-Ата: Жалын, 1978. – 363 с.
22 Жас партизандар. – Алматы: Жалын, 1980. – 208 б.
23 Страна моего детства. – Алма-Ата: Жазушы, 1983. – 160 с.
24 Балдай тәтті балалық шақ. – Алма-Ата: Жазушы, 1983. – 145 б.
25 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1985. – 3-е изд. –359 с.
26 Таңдамалы: Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1987. – 526 б.
27 Дневники братство. – Алматы: Жазушы, 1989. – 260 с.
28 Сарғасқаев С., Қайсенов Қ. Повестер. – Алматы: Жалын, 1990. – 464 б.
29 Ағалар туралы аңыз. – Алматы: Балауса, 1992. – 140 б.
30 Бейбіт күнгі кездесулер. – Алматы: Жалын, 1990. – 464 б.
31 Естеліктер мен жазбалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 304 б.
32 Елімнің ертеңіне сенемін. – Алматы, 2004. – 282 б.
2 Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. –Алматы: Білім, 2004. – 367 б.
3 Публицистика периода Великой Отечественной войны и первых послевоенных лет. – М.: Советская Россия, 1985. – С. 285.
4 Отан үшін // Солтүстік Батыс майданының Қызыл әскер газеті. – 1942. – 24 октябрь.
5 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
6 Момышұлы Б. Әдебиет және әскери өмір // Қазақ әдебиеті. – 1964. – 31 июль.
7 Қайсенов Қ. Партизан. – Алматы: Жазушы, 1997. – 203 б.
8 Алексеенко Г.Д. Таулар арасындағы алау оттар. – М., 1978. – 320 б.
9 Гречко А.А. Через Карпаты. – М., 1972. –267 с.
10 Лавриненков В.В. Возвращение в небо. – М.: Воениздат, 1983. – 240 с.
11 Уткин Г.М. Штурм «Восточного вала». Освобождение Левобережной Украины и форсирование Днепра. – М.: Воениздат, 1967. – 148 б.
12 Тканко А.В. Третий десант. – М.: Воениздат, 1967. – 245 б.
13 Сланов Ғ. Алтай баласы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 165 б.
14 Кекілбаев Ә. Ерліктің ерен тұлғасы // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 3-6 бб.
15 Шәріпов Ә. Жалын кешкен жазушы // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 23-27 бб.
16 Әлімбаев М. Хас батыр Қасым Қайсенов // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 35 б.
17 Тоқаев К. Арнаулы тапсырма. – Алматы: Жазушы, 1988. – 389 б.
18 Жиенбаев С. Аға туралы сөз // Кітапта: Партизан Қасым Қайсенов. – Алматы: Жазушы, 1997. – 84-88 бб.
19 Вишневский В. Готовность нашей литературы к защите Родины // Знамя. – 1933. – №10. – С. 18.
20 Ыдырысов Р. Отты жылдар шежіресі. – Алматы: Жазушы, 1979. – 210 б.
21 Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2000. – 1 т. – 480 б.
22 Қайсенов Қ. Жау тылында. – Алматы: Санат, 2005. – 128 б.
23 Нұрғалиев Р. Арқау // Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 2 т. – 576 б.
24 Кривицкий А. Москва түбіндегі қарауыл / Ауд.: Қ. Әбілдаев. – Алматы: Жазушы, 1972. – 200 б.
25 Әуезов М. Өмір мен шығарма // Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 18 т. – 448 б.
26 Қаратаев М. Эпостан – эпопеяға. – Алматы: Жазушы, 1969. – 444 б.
27 Қайсенов Қ. Партизан соқпақтары. – Алматы: Жазушы, 1978. – 450 б.
28 Ілиясов Н. Жауынгер жолы. – Алматы: Қазақстан, 1988. – 200 б.
29 Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз. – Алматы: Балауса, 1992. – 139 б.
30 Қайсенов Қ. Ұмытылмас жылдар еді // Коммунизм таңы. – 1977. – 13 қазан.
31 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Ақиқат. – 2007. – №2. – 6-9 бб.
32 Қайсенов Қ. Переяслав партизандары. – Алматы: Жазушы, 1955. – 5 б.
33 Қыдырханов У. Батыр партизан // Социалистік Қазақстан. – 1985. – 20 апрель.
34 Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 303 б.
35 Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы: Рауан, 1961. – 224 б.
36 Қайсенов Қ. Таңдамалы // Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1967. – 450 б.
37 Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз. // Лениншіл жас. – 1988. – 4 қазан.
38 Қайсенов Қ. Жас партизандар. – Алматы: Жалын, 1980. – 253 б
39 Жақсыбаев А. Қайтпас қайсар. – Алматы: Фолиант, 2002. – 303 б.
40 Қайсенов Қ. Ардагерлер әңгімесі // Лениншіл жас. – 1985. – 20 июль.
41 Васинкин А. Героические годы. Жанр военного романа в литературах народов поволжья. – М.: Марийское книжное издательство, 1987. – 128 с.
42 Момышұлы Б. Әдебиет және әскери өмір // Қазақ әдебиеті. – 1964. – 31 июль.
43 Момышұлы Б. Москва үшін шайқас. – Алматы: Жазушы, 1976. – 241 б.
44 Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 273 б.
45 Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 311 б.
46 Амандосов Т.С. Публицистика – дәуір үні. – Алматы: Мектеп, 1968. – 43 б.
47 Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 183 б.
48 Бердібаев Р. Биік парыз. – Алматы: Жазушы, 1980. – 238 б.
49 Әдебиет және искусство журналы. – 1954. – 82 б.
50 Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 71 б.
51 Белинский В.Г. Избранное. // Собр. соч. – М., 1948. – 1 т. – С. 804.
52 Прохоров Е.П. Искусство публицистики. – М.: Советский писатель, 1984. – С. 289.
53 Доскенов Ғ. Көсем сөз: Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 197 б.
54 Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. – Л.: Наука, 1977. – С. 15.
55 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М.: Изд. АН СССР, 1963. – С. 184.
56 Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан, проблемы и перспективы. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – С. 43.
57 Қайсенов Қ. Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан.
58 Нұрлыбаев Б. Ұлы Жеңіс кімдікі? // Ана тілі. – 2002. – 10 ақпан.
59 Қайсенов Қ. Елімнің ертеңіне сенемін. – Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – 282 б.
60 Смайылов К. Оянған ойлар. – Алматы: Жалын, 1991. – 200 б.
61 Прохоров Е.П. Публицистика и действительность. – М.: Изд. МГУ, 1973. – С. 275.
62 Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат, 1996. – 464 б.
63 Веселовский В. Поэтика публицистики // Журналист. – 1997. – №6. – С.5.
64 Қайсенов Қ. Жер анамызды сатамыз ба? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 12 ақпан.
65 Қайсенов Қ. Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан.
66 Қайсенов Қ. Жариялылық қайшылықтары // Халық кеңесі. – 1991. – 4 маусым.
67 Қайсенов Қ. Ақпарат ашаршылығынан кім құтқарады? // Халық кеңесі. – 1992. – 20 ақпан.
68 Солганик Г.Я. Публицистика как искусство слова // Поэтика публицистики. – М.: Изд. МГУ, 1990. – С. 9.
69 Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987. – 4 б.
70 Хэмингуэй Э. // Избранное производения: в 2-х т. – М.: Гослитиздат, 1959. – Т. 1 – С. 188.
71 Страхов И.В. Психологический анализ в литературном творчестве. – Саратов: Саратовский Госпединститут, 1973. – С. 4.
72 Лихачев Д.С. Внутренний мир художественного произведения // Вопросы литературы. – 1968. – №8. – С. 77.
73 Карлова Т.С. Вопросы психологического анализа и исследовании Л.Н.Толстого. – Казань: Изд. Казанского унив-та, 1959. – С. 68.
74 Мотылева Т. Внутренний монолог и «поток сознания» // Вопросы литературы. – 1966. – №1. – С. 181.
75 Тагер Е.Б. Жанр литературного портрета в творчестве Горького // О художественном мастерстве М. Горького. – М., 1960. – С. 376.
76 Майтанов Б. Көркемдік нәрі. Романдағы психологизм арналары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 184 б.
77 Веселовский А. Историческая поэтика. – Л.: Гослитиздат, 1940. – С. 144.
78 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 172 б.
79 Бочаров А. Круги художественного конфликта // Вопросы литературы. – 1974. – № 5. – С. 41.
80 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. – 123 б.
81 Қайсенов Қ. Болашағым-боталарым // Дала дидары. – 1991. – 9-15 мамыр.
82 Елеукенов Ш. Адамның ішкі сырын ойлап білген // Жұлдыз. – 1975. – №11. – 183 б.
83 Здоровега В. Индивидуальный стиль публициста: Искусство публицистики. – Алма-Ата: Казахстан, 1968. – С. 206.
84 Аграновский А. Своего дела мастер. – М., 1980. – С. 145.
85 Сыздықова Р. 18-ХІХ ғғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 174 б.
86 Смирнов С. Факт и публицистика (заметки и размышления) // О публицистике и публицистах. – Л.: Изд. ЛГУ, 1964. – Вып. І. – С. 4.
87 Пельт В.Д. Жанры советской газеты // Теория и практика советской журналистики. – М.: Изд. МГУ, 1987. – С. 5.
88 Удодов Б. Проблема жанровой специфики художественного очерка // Вопросы истории, теории и практики местной печати. – Воронеж: Изд. Воронежского унив-та, 1969. – С. 25-26.
89 Пельт В.Д. Факт – документальная онова журналистики // Журналистское мастерство. – М., 1977. – С. 120.
90 Рубинов А.З. Операции без секретов. – М., 1980. – С. 24.
91 Здоровега В. Слово тоже есть дело. – М.: Мысль, 1979. – С. 151.
92 Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики. – М.: Изд. МГУ, 1971. – С. 136-137.
93 Литвинов В.М. Мир глазами публициста. – М., 1967. – С. 3.
94 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1985. – 8-т. – 555 б.
95 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1970. – 174 б.
96 Смайылов К. Өмірдің өзімен өлшесек. – Алматы: Жазушы, 1983. – 16 б.
97 Петрова Н.В. Вводный абзац как начало художественного текста // Проблемы лингвистического анализа текста. – Иркутск, 1982. – С. 60.
98 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М., 1981. – С. 21.
99 Устина Н.В. О функциональной направленности субстантивных повторов в семантической структуре целого текста // Лингвистика текста. – Пятигорск, 1993. – С. 154.
100 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Жазушы, 1991. – 107 б.
101 Малинович Ю.М. Экспрессия и синтаксис художественного текста: Проблемы лингвистического анализа текста. – Иркутск, 1982. – С. 60.
102 Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды. – М.: Изд. МГУ, 1980. – С. 27.
103 Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1979. – 133 б.
104 Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. – Алматы: Атамұра, 1999. – 168 б.
ҚОСЫМША А
Қ Қайсеновтің публицистикалық шығармаларының тізімі
1. Мақалалары, корреспонденциялары, рецензиялары, хаттары:
1 Қауіпті тапсырма // Жұлдыз. – 1959. – №2. – 92-98 бб.
2 Көк орманда // Социалистік Қазақстан. – 1959. – 25 февраль.
3 Партизанский подарок // Казахстанская правда. – 1959. – 22 ноябрь.
4 Кітап тарату – құрметті іс // Социалистік Қазақстан. – 1959. – 17 декабрь.
5 Ұлы ғалым // Білім және еңбек. – 1960. – №2. – 29 б.
6 Ер туралы естелік // Социалистік Қазақстан. – 1960. – 3 март.
7 Барлаушылар // Қазақ әдебиеті. – 1961. – 19 май.
8 Түн қатады партизан // Социалистік Қазақстан. – 1961. – 17 июнь.
9 Мальчик в тылу врага // Ленинская смена. – 1961. – 13 август.
10 Түн қатып жүріп, түс қатпай... // Мәдениет және тұрмыс. – 1963. – № 2. – 4-5 бб.
11 Один // Ленинская смена. – 1963. – 16, 19-20 февраль.
12 Ажал аузынан // Лениншіл жас. – 1963. – 31 октябрь.
13 На земле Тараса // Казахстанская правда. – 1964. – 6 марта.
14 Письмо из моего архива. (О партизанах Великой Отечественной войны). // Казахстанская правда. – 1964. – 23 апрель.
15 Өткел // Жұлдыз. – 1964. – №9. – 122-124 бб.
16 Партизанскою тропой // Простор. – 1965. – №2. – С. 36-43.
17 Далекое близкое // Казахстанская правда. – 1965. – 16 апрель.
18 Егер қаныңыз тасыса... // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 15 ноябрь.
19 Ол майданда қаза болған еді... // Қазақ әдебиеті. – 1966. – 21 январь.
20 Байұзақ партизан // Лениншіл жас. – 1966. – 27 январь.
21 Алғашқы айларда // Жұлдыз. – 1966. – №6. – 79-89 бб.
22 Украинада таныстық // Лениншіл жас. – 1966. – 2 сентябрь.
23 О друзьях – товарищах // Казахстанская правда. – 1966. – 23 сентябрь.
24 Ұшқыш Лавриненков // Лениншіл жас. – 1966. – 12 ноябрь.
25 Туыстар ортасында // Социалистік Қазақстан. – 1967. – 7 декабрь.
26 Құтты қадам // Лениншіл жас. – 1969. – 31 январь.
27 Страна орлиных крыльев // Под знаменем Ленинизма. – 1972. – №6. – С. 23-24.
28 Бала тағдыры // Лениншіл жас. – 1972. – 10 августа.
29 Алшыңнан тұр да, жүзге жет! // Қазақ әдебиеті. – 1972. – 15 сентябрь.
30 Мой побратимы // Простор. – 1972. – №12. – С. 54-57.
31 Шайқастарда шыңдалған // Қазақ әдебиеті. – 1972. – 29 декабрь.
32 Ағаның алды - ақ жайлау // Қазақ әдебиеті. – 1974. – 4 октябрь.
33 Ұмытылмас сол күндер // Лениншіл жас. – 1974. – 17 октябрь.
34 На героической земле // Казахстанская правда. – 1975. – 8 апрель.
35 Спустя тридцать лет// Простор. – 1975. – №4. – С. 86-89.
36 Отыз жылдан соң // Жұлдыз. – 1975. – №5. – 195-202 бб.
37 Жауынгерлік даңқ. Музей қажет // Социалистік Қазақстан. – 1976. – 8 июль.
38 Жарқын жол // Қазақ әдебеті. – 1977. – 25 март.
39 Ұмытылмас күндер // Қазақ әдебиеті. – 1977. – 13 май.
40 Ұмытылмас жылдар еді // Коммунизм таңы. – 1977. – 13 октябрь.
41 Отыз жылдан соң // Жалын. – 1978. – №3. – 115-124 бб.
42 Ерлік - Отанды шексіз сүю деген сөз // Пионер. – 1980. – №5. – 16-17 бб.
43 Ұмытылмас күндер // Білім және еңбек. – 1980. – №6. – 11-12 бб.
44 Той тойға ұлассын // Социалистік Қазақстан. – 1981. – 4 августа.
45 Страна моего детства // Простор. – 1981. – №8. – С. 94-136.
46 Ашық аспан астындағы музей // Лениншіл жас. – 1984. – 1 февраль.
47 Днепр жағасындағы шайқас // Коммунизм туы. – 1984. – 27-28 март.
48 Партизан бауырлар ортасында // Қазақстан коммунисі. – 1984. – №4. – С. 25-27.
49 Живым останется смелый // Казахстанская правда. – 1984. – 4 мая.
50 Сол күндерден бір елес // Социалистік Қазақстан. – 1984. – 18 ноябрь.
51 Ұлы Жеңіске 40 жыл // Жалын. – 1985. – №2. – 5-6 бб.
52 Та днепровская переправа // Простор. – 1985. – №5. – С. 42-46.
53 Ерлік еліңді сүюден басталады. // Пионер. – 1985. – №5. – 11-13 бет.
54 Ардагерлер әңгімесі // Лениншіл жас. – 1985. – 20 июль.
55 Баукеңді іздеп // Қазақ әдебиеті. – 1986. – 4 март.
56 Майдангерлер // Коммунизм туы. – 1986. – 8 сентябрь.
57 Туысқан Чехославакия жерінде // Коммунизм туы. – 1986. – 10 сентябрь.
58 Солдат әңгімесі // Қазақ әдебиеті. – 1986. – 14 ноябрь.
59 Мұхаң – Киевте // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 27 февраль.
60 Легендарный партизан // Вечерняя Алма-Ата. – 1987. – 25 мая.
61 Ғабаңның аулында // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 11 сентябрь.
62 Үш жанрда қалам тартқан // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 8 декабрь.
63 Ғабдол аға // Қазақ әдебиеті. – 1988. – 1 апрель.
64 Жол үстіндегі адам // Лениншіл жас. – 1988. – 26 апрель.
65 Партизан айтқан тілек // Өркен. – 1988. – 7 май.
66 Ұлы ақынның жерінде // Қазақ әдебиеті. – 1988. – 9 сентябрь.
67 Туысымдай көремін өздеріңді // Социалистік Қазақстан. – 1989. – 3 сентябрь.
68 Ағалар туралы аңыз // Лениншіл жас. – 1988. – 4 октябрь.
69 Ақын ағаға // Қызыл ту. – 1988. – 19 ноябрь.
70 Соғыстан соң // Жұлдыз. – 1989. – №8. – 21-23 бб.
71 Бақыт тілеп еді // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 8 сентябрь.
72 Естеліктер // Коммунизм туы. – 1990. – 17 қаңтар.
73 Отанның хас батыры // Коммунизм туы. – 1990. – 17 қаңтар
74 Уақыт күтпейді // Қазақстан коммунисі. – 1990. – № 4. – 17-19 бб.
75 Тіріде қадіріміз болмаса, өлген соң жебеген кімге керек // Өркен. – 1990. – 5 мамыр.
76 Келеңсіз шешімдер қайталанбасын // Қазақ әдебиеті. – 1990. – 11 мамыр.
77 Мемлекет реприяссыз бола ма? // Өркен. – 1990. – 13 қазан.
78 Аруақтарға тіл тигізе бермейік // Дидар. – 1991. – 9 мамыр.
79 Болашағым – боталарым // Дала дидары. – 1991. – 9-15 май.
80 Аттас аға // Қазақ әдебеті. – 1991. – 24 мамыр.
81 Майдангер әңгімесі.// Лениншіл жас. – 1991. 11 маусым.
82 Асылды ардақтау парыз // Дидар. – 1991. – 12 қыркүйек.
83 Елді қорғау – ердің ісі // Қазақ әдебиеті. – 1992. – 17 қаңтар.
84 Тағдыр батырды да аямайды // Ақ орда. – 1992. – № 2. – 47-51 бб.
85 Бауыржан Момышұлы аға үшін егес // Жас қазақ. – 1992. – 14 ақпан.
86 Ақын ағалар // Көкшетау. – 1992. – 19 ақпан.
87 Майдангер һәм қаламгер // Дидар. – 1992. – 13 маусым.
88 Халқы сүйген ақын // Жас Алаш. – 1992. – 5 қыркүйек.
89 Үйренем дегенге біздің тіл қиын емес // Ана тілі. – 1993. – 4 ақпан.
90 Аңыз – адам // Әлеуметтік қорғау. – 1993. – №3. – 4-6 бб.
91 Партизандар өмірінен үзінді // Дидар. – 1993. – 6, 11 мамыр.
92 Пишу о том, что испытал и пережил // Рудный Алтай. – 1993. – 17 июля.
93 Ой тоқырауынан сақтанайық // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қазан
94 Ақындар сайысын айтсақ... // Қазақ әдебиеті. – 1994. – 21 қаңтар.
95 Көршіміздің көздегені не? // Ана тілі. – 1994. – 10 ақпан.
96 Жақсыдан шарапат // Егемен Қазақстан. – 1994. – 20 тамыз.
97 Өткенімізге қара күй жақпайық // Қазақ әдебиеті. – 1995. – 31 қаңтар.
98 Сұрапыл күндер // Жетісу. – 1995. – 15 ақпан.
99 Пишу о том, что испытал и пережил // Казахстанская правда. – 1995. – 14 марта.
100 Ел намысы – ер намысы // Ақиқат. – 1995. – №5. 7-9 бб.
101 Ерлікті қастерлегендер елдігін сақтайды қашанда // Егемен Қазақстан. – 1996. – 25 қаңтар.
102 Чешен Республикасындағы соғыс // Егемен Қазақстан. – 1996. – 7 наурыз.
103 Жамбыл ата // Қазақ әдебиеті. – 1996. – 20 тамыз.
104 “Қазақ әдебиеті” – мәдениет пен әдебиет тірегі // Ақ жол. – 1996. – 6 қараша.
105 «Партизан» жанрдың жауынгері // Қазақ әдебиеті. – 1996. – 7 желтоқсан.
106 Өзге емес өзім айтам... // Егемен Қазақстан. – 1997. – 26-27 ақпан.
107 Тарас еліндегі табысу // Егемен Қазақстан. – 1997. – 29 сәуір.
108 Жеңіс баршамызға ортақ // Қазақ әдебиеті. – 1997. – 6 мамыр.
109 Елбасы алдындағы ашық сөз // Егемен Қазақстан. – 1997. – 2 қыркүйек.
110 Ортақ мүддеден ойластырайық // Егемен Қазақстан. – 1997. – 18 қазан.
111 Арманда кеткен ақын // Сарыарқа самалы. – 1998. – 3 ақпан.
112 Өткеніме жоқ менің өкінерім // Егемен Қазақстан. – 1998. – 24 сәуір.
113 Қылыш пен құт // Алматы ақшамы. – 1998. – 22 сәуір.
114 Намыс найзағайы // Жетісу. – 1998. – 1 мамыр.
115 9 мамыр – Жеңіс күні // Ақ желкен. – 1998. – №5. 2 б.
116 Дүниеге келер әлі талай Қасым // Заң. – 1998. – 2 желтоқсан.
117 Қайран апам // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 7 мамыр.
118 Кемел-кемел шағында еді // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 3 желтоқсан.
119 Ертеңді ойласам, елге сүйеу болар ерді іздеймін // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 12 қаңтар.
120 Қашанда өз халқымен бірге // Егемен Қазақстан. – 2000. – 12 қаңтар.
121 Солай да солай бұл тағдыр // Жұлдыз. – 2000. – №2. – 31-33 бб.
122 Атырауда да адастым // Түркістан. – 2000. – 11 ақпан.
123 Дархан дарын иесі // Түркістан. – 2000. – 3-9 наурыз.
124 Ер қанаты – намыс // Жетісу. – 2000. – 14 наурыз.
125 Еске алу орынды // Жас алаш. – 2000. – 6 мамыр.
126 Жұмағали Саин // Түркістан. – 2000. – 5-11 мамыр.
127 Өткенге топырақ шашпаңыз // Түркістан. – 2000. – 5-11 мамыр.
128 Партизанды арқалаған жазушы // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 12 мамыр.
129 Батырдың бастықтарды қалай үйреткені туралы // Ақ жол. – 2000. – 30 қыркүйек.
130 «Оралман» деген бір сөз бар... // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 13 қазан.
131 Сағынам шын сағынам күндерімді // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 29 желтоқсан.
132 Құлағымда қоңыр үн // Парасат. – 2001. – №9. – 20-21 бб.
133 Олар да бұл Қасымды бір байқасын... // Қазақ әдебиеті. – 2001. – 12 қазан.
134 Тарихи әділеттілік қажет. (Елбасына және ел зиялыларына ашық хат) // Ана тілі. – 2001. – 18 қаңтар.
135 Жасымда мен «тентек қара атандым» // Ұлан. – 2001. – 18 желтоқсан.
136 Абайлайық ағайын! // Ана тілі. – 2002. – 31 қаңтар.
137 Тыныштық бәрінен қымбат // Алматы ақшамы. – 2002. – 9 ақпан.
138 Мен балажан адаммын // Алматы ақшамы. – 2002. – 5 ақпан.
139 Жасымда жүйрік бала атандым // Ұлан. – 2002. – 9 ақпан
140 Мен қатардағы көптің бірімін. // Спорт. – 2002. – 14 мамыр.
141 Ұзақ жыл сақталған хан суреті // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 14 маусым.
142 Халықты мазақтағанды қойсақ қайтеді // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 5 шілде.
143 Алыптардың ізін басқан // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 5 шілде.
144 Есте қалған екі кездесу // Ұлан. – 2002. – 20 тамыз.
145 Қайран Ғабдол аға // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 23 тамыз.
146 Соңғы содырлығымды кешкен аға // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 25 қазан.
147 Жылдар бізбен жыр жазысты... // Қазақ әдебиеті. – 2003. – 10 қазан.
148 Азаматтықты қадірлей білетін басылым // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 6 ақпан.
149 Қасиетті орынның қадірін біл! // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 30 сәуір.
150 Ұлы баба басына тағзым еттік // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 11 маусым
151 Бұл жақсы ырым емес // Қазақ әдебиеті. – 2004. – 6 тамыз.
152 Космополиттер – биліктің барлық саласында // Жалын. – 2005. – № 1. – 5-7 бб.
153 Партизан болу – өзіңді ажалға айдаумен бірдей еді // Шекарашы. – 2005. – № 3. – 20-24 бб.
154 Тағдыр батырды да аямайды // Алтын орда. – 2005. – 6-12 мамыр.
155 Олар бізді «жолдашы» деп кемсітіп күлетін // Алтын орда. – 2005. – 6 – 12 мамыр.
156 «Батыр – аңғал» деген осы // Ұлан. – 2005. – 10 мамыр.
157 Көкжас Барақ – тарихи тұлға болса да тасада қалып келеді // Қазақ әдебиеті. – 2005. – 9 қыркүйек.
3. Қ. Қайсеновтің жарық көрген кітаптары:
1 Юные партизаны. – М.: Воениздат, 1954. – 154 с.
2 Илько Витряк. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1955. – 92 б.
3 Переяслав партизандары. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1956. – 118 б.
4 Партизаны Переяслава. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. – 115 с.
5 Ажал аузында. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1959. –126 б.
6 Жау тылында. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1960. – 135 б.
7 Из когтей смерти. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1960. – 120 с.
8 Жау тылындағы бала. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп. 1960. 135 б.
9 Мальчик в тылу врага. – Алма-Ата: Казгослитиздат. 1961. – 108 с.
10 Из когтей смерти. – М.: Воениздат, 1962. – 160 с.
11 Днепрде. – Алма-Ата: Қазмемкөркемәдеббасп., 1963. – 84 б.
12 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1965. – 341 с.
13 Партизаны-казахстанцы. – Алма-Ата: Жазушы, 1965. – 227 с.
14 Жау тылында. – Алматы: Жазушы, 1967. – 512 б.
15 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1970. – 343 с.
16 Қоянсирақ. – Алматы: Жазушы, 1972. – 12 б.
17 Жау тылында. – Алматы: Жазушы, 1973. – 2-бас. – 495 б.
18 Сол бір жылдарда. – Алматы: Жазушы, 1975. – 112 б.
19 Жау тылында. – Алматы: Жалын, 1977. – 495 б.
20 Партизан соқпақтары. – Алматы: Жазушы, 1978. – 568 б.
21 Народные мстители. – Алма-Ата: Жалын, 1978. – 363 с.
22 Жас партизандар. – Алматы: Жалын, 1980. – 208 б.
23 Страна моего детства. – Алма-Ата: Жазушы, 1983. – 160 с.
24 Балдай тәтті балалық шақ. – Алма-Ата: Жазушы, 1983. – 145 б.
25 Партизанской тропой. – Алма-Ата: Жазушы, 1985. – 3-е изд. –359 с.
26 Таңдамалы: Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1987. – 526 б.
27 Дневники братство. – Алматы: Жазушы, 1989. – 260 с.
28 Сарғасқаев С., Қайсенов Қ. Повестер. – Алматы: Жалын, 1990. – 464 б.
29 Ағалар туралы аңыз. – Алматы: Балауса, 1992. – 140 б.
30 Бейбіт күнгі кездесулер. – Алматы: Жалын, 1990. – 464 б.
31 Естеліктер мен жазбалар. – Алматы: Атамұра, 2002. – 304 б.
32 Елімнің ертеңіне сенемін. – Алматы, 2004. – 282 б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘӨЖ 82.081’512.122
Қолжазба құқығында
МЫСАЕВА ҚАРЛЫҒА НАҚЫСБЕКҚЫЗЫ
Қасым Қайсеновтің публицистикасы
10.01.10 – журналистика
Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Ө. Жақып
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ...
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы - партизандар жорығының шежіресі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Қасым Қайсенов көркем публицистикасындағы соғыс шындығы.. ... ... 35
51
2ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ... ... .
2.1 Қаламгер публицистикасының тақырыбы, проблемасы, идеясы, ... 51
2.2 Қасым Қайсенов публицистикасының көркемдік сипаты, тілдік, 82
стильдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 119
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 125
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША А Қ. Қайсенов публицистикалық шығармаларының
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .129
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы Ұлы Отан соғысының даңқты
партизаны, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы, жазушы, публицист
Қасым Қайсеновтің публицистикалық мұрасына арналады. Ғылыми еңбекте Қ.
Қайсенов публицистикасының үлгілері – мақалалары, көркем очерктері,
естеліктері жан-жақты талданып, алғаш рет ғылыми айналымға енгізілді.
Қаламгер шығармаларының көркемдік сипаты жайлы өзіндік пікірлер айтылып,
публицистикасының поэтикасына тұжырымдар жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Медиажаһандастыру үрдісі бүгінде журналистиканың
ұлттық шеңберде қалып қоймай, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын табуын
талап етіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ журналистикасы үшін әлемдік
ақпараттық бәсекеге ұлттық құндылықтарымызды сақтай отырып, дәуір үніне сай
ену басты мақсат. Себебі, публицистика – қай кезеңде де қоғамдық өмірде
болған оқиғаларды шынайы көрсетуге, дәуір үнін жеткізуге бағытталғаны бізге
тарихтан белгілі. Ол қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөлігі
ретінде заман тарихын, белгілі бір кезеңнің шежіресін жасауға қатысады.
Публицистика – замана ақиқаты, дәуір үні, қоғам дамуының айнасы деп
қарастырсақ, сол ақиқат пен шындық үшін күресіп, аянбай еңбек еткен, бүкіл
саналы ғұмырын сарп еткен халқымыздың біртуар ұлы перзенттерінің еңбектерін
зерделеп, олар жазған көсемсөздің қадірін білген абзал. Соңғы кездері қазақ
баспасөзінің тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қайта қарау мәселесі қолға
алынуда. Егеменді ел ретінде тарихымыздың өткен беттерін қайта парақтап,
ұлттың қамын жеген ұлылар өсиетін ұрпақтар жадында сақтау үшін көптеген игі
жұмыстар жүргізілуде. Атап айтсақ, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауы сөзіміздің айқын дәлелі. Бүгінгі таңда ұлттық публицистиканың
теориясы мен тәжірибесін жетілдіруде жекелеген қаламгерлердің көсемсөз
мұраларын жинақтап, зерттеп, келер ұрпаққа ұсыну – заман талабы.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуында ерекше еңбек сіңірген
А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейхан және т.б.
қаламгерлердің рухани мұрасы зерттеліп, оқу орындарында арнайы оқытылуда.
Осынау адамзат тарихынан өзіндік орнын алып, жас ұрпақтың жадында мәңгі
қалар азаматтар жайлы ел аузында аңыздар айтылады, дастан – хикаялар мен
өлең-жырлар жазылады. Олардың бір парасы халқының қамын жеген ерлер,
Отанын, туған жерін, елін қорғаған батырлар, жауға қарсы жорыққа шыққан
қаһарман батырлар т.б. болып келеді. Батырлығы, қайыспас қайрат-жігері,
ұлттық сезімі, адами парасаттығы өз кезеңінде де, кейін де әдеби
шығармаларда көрініс тауып, көркем шығарманың, өлең-жырдың кейіпкеріне
айналып жатады. Осындай тұғырлы тұлғаның бірі – Қасым Қайсаұлы Қайсенов.
Адаммын басымнан сөз асырмайтын,
Ашықпын ішіме сыр жасырмайтын.
Өр мінезім тағы бар кеудем соғар,
Ешкімге тізе бүгіп бас ұрмайтын [1, 206 б.], – деген өлең жолдары
арқылы Қасым Қайсенов өзінің адами, азаматтық болмысын шеберлікпен
жеткізген-ді.
Қасым Қайсенов өмір мен өлім белдескен 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан
соғысының басты қаһарманы ғана емес, сол өзі көрген көкейіне түйген соғыс
шындығын жеткізуші.
Қазіргі кезде өздерінің дербес тәуелсіздіктерін жариялаған кешегі КСРО
мемлекеттері үшін бұл соғыс – ортақ тарихтың ұмытылмас беттері. 1418 күнге
созылған бұл қатерлі айқаста Кеңестер Одағының экономикалық қуаты, халықтың
ерік-жігері, олардың саяси бірлігі мен моральдық күші сынға түсті.
Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқыны болса, негізгі
қиыншылық сол кездегі ынтымағы жарасқан кеңестік ұлттарға ғана емес,
дүниежүзі халықтарына ең ауыр сын болды. Сұрапыл сол соғыстан халқымыз
абыроймен жеңіске қол жеткізді.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы қазақ
журналистикасы тарихында ерекше рөлге ие. Бұл туралы қазақ
публицистикасының тарихын зерттеуші ғалым Б. Жақып: Ұлы Отан соғысы бүкіл
халқымыздың өміріндегі сияқты әдебиет пен журналистиканың дамуында да жаңа
тарихи кезең қалыптастырды. Жазушыларымыз бен публицистеріміздің барлық
күш-жігері мен таланты ортақ мүддеге – жауды тізе бүктіруге бағытталды.
Қаһарлы күндерде мыңдаған қаламгерлер майдан шебіндегі қантөгіс ұрыстарға
қоян-қолтық араласты, әрі сол сұрапыл күндердің шежіресін мәңгі өшпестей
етіп, халық жадында жазып кетті [2, 242 б.], – деп атап көрсетеді.
Соғыс жылдарындағы публицистиканың басты ерекшелігі – абыржу мен күту
халіндегі күрескер халыққа әсер ете білді. Өз халқымен үздіксіз байланыста
болып, олардың ойлары мен сезімдерін білдіріп, оларды көмекке шақырды және
әлем тыныштығы үшін асқан абырой мен үміт отын жақты. Соғыс жылдарындағы
публицистика арқылы халықтың сол кездегі көңіл-күйін және заманның бет-
бейнесін тануға болады [3, 12-13 бб.].
1942 жылғы 24 қазандағы Солтүстік Батыс майданының Отан үшін деп
аталатын Қызыл әскер газетінде Илья Эренбургтың Қазақтар атты
публицистикалық мақаласы жарық көрді. Осы мақалада: Бір фриц маған былай
деді: Бізге қарсы айбарлы солдаттар болды. Олар түтеген оқтан тайынбай,
бізге тұп-тура тап берді. Бұлардың қазақтар екенін маған соңынан айтты.
Мен бұрын мұндай халықтың барын білмеуші едім.... Фрицтердің білмейтіндері
көп еді. Оларға Ресейдің зор ел екенін айтты, бірақ осындай зор елде зор
адамдар тұратынын айтпаған еді [4] – деп жазады. Бұл ежелден батыр қазақ
халқының ерен ерлігін арқау еткен соғыс ақиқаты.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын көтерген әскери публицистиканы шартты түрде
екіге бөліп қарастыруға болады: біріншісі соғыс жылдарында майдандық
газеттерде қалыптасқан әскери публицистика. Республикада 1941-1945 жылдар
аралығында жалпы саны 229 газет шығып тұрған. Бұл мектептің негізін қалаушы
қаламгерлер: М. Ғабдуллин, Б. Момышұлы, С. Бәйішев, А. Елшібеков, Ә.
Сәрсенбаев, Б. Бұлқышев, Ж. Жұмаханов, Д. Әбілов, С. Машақов, Х. Бекхожин,
Қ. Сағындықов, С. Сейітов, Қ. Аманжолов, М. Әлімбаев, Т. Ақшолақов, З.
Тұрарбеков, Ғ. Әбішев, Қ. Шәріпов, Ә. Нұршайықов, М. Дінішев, С. Омаров, Ж.
Молдағалиев, т.б..
Екіншісі, майдан шебіндегі қантөгіс ұрыстарға қатысумен қатар, соғыстан
кейінгі жылдары сол өздері бастан кешірген сұрапыл соғыстың шежіресін
мәңгі өшпестей етіп жазған майдангер – қаламгерлердің әскери
публицистикасы. Олардың қатарына: Б. Момышұлы, Ә. Нұршайықов, Ж. Саин, С.
Бақбергенов, М. Ғабдуллин, Қ. Қайсенов т.б.
Шығармашылығы біздің зерттеуімізге арқау болған Қасым Қайсенов – Ұлы
Отан соғысында Украина жерін дұшпаннан азат ету жолындағы партизандық
қозғалыстың шежіресін алғаш алып келген қаламгер, әйгілі партизан отрядының
командирі, тәуелсіз елдің батыры. Қазақ әскери публицистикасының басты
ерекшелігі, әуел бастан-ақ өмір шындығын суреттеу болды. Сондықтан да Ұлы
Отан соғысы тақырыбына қалам тартқан қаламгерлер деректік негіздерге
молынан сүйенетін. Бұны академик З.Қабдоловтың: Өз көзімен көрмеген немесе
өзі сезіп-білмеген шындықты жазушы жаза алмайды [5, 329 б.] – деген ойымен
тұжырымдауға болады.
Бауыржан Момышұлының Шығарманы қызықты етеміз деп, біз кейде құр оқиға
қуалап кетеміз. Шығармаларымыздың елеулі кемшілігінің бірі, міне осында
[6, 2 б.], – деген пікіріне сүйенсек, соғыс тақырыбына қалам тартқан әрбір
қаламгерге деректік пен көркемдік қиялдық ара жігін ажырата білу талабы
қойылғаны ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда Қ. Қайсенов публицистикасына өзі
көрген, көкейіне түйген соғыс шындығы арқау болған.
Белгілі қоғам қайраткері, жазушы Әбіш Кекілбаев бұл жайлы: Ел
құтқарарда ерлік қалай керек болса, ес жиғызарда шындық сондай керек болды.
Сөйтіп, жеңіске қолын жеткізгендерге жеңіс жайлы шежірені де өз қолдарынан
жазып шығуға тура келді [7, 4 б.], – деп ой түйеді.
Қазіргі журналистика теориясында публицистика проблемасын жалпылай
зерттеу барысында дедуктивті яғни көсемсөздің заңдылықтарына талдау жасау
мен жекелеген публицистердің шеберліктерін, тәжірибелерін зерттеуде
индуктивтік әдіс жиі қолданылады.
Қасым Қайсенов публицистикасына арналған зерттеуімізде біз қаламгер
публицистиканың жаңа қырларын ашып көрсетуге мүмкіндік беретін индуктивті
әдісті қолдана отырып, оның шығармаларының қоғамымыздың руханият әлемінде
алатын орнын айқындамақпыз.
Қалай дегенде де, Қасым Қайсеновтің публицистикадағы көркем бейнесі
және ел ұғымындағы толымды да тұтас бейнесі бір жақты көзқарас тұрғысынан
жасалған секілді. Ол тек соғыс қаһарманы ғана емес, сонымен бірге бір туар
азаматтың толымды бейнесі болуға тиіс еді. Оған қаламгер Қасым Қайсеновтің
рухани байлығын қоссаңыз, сонда алуан қырлы алып тұлғаның өзі, оның
қайталанбас болмысы танылары сөзсіз. Бұған деген талпыныс та, ізденіс те
жоқ емес, тек нәтижесі қандай? Біздің назар аудармағымыз да осы мәселе.
Қазақ әскери публицистикасының көрнекті өкілдерінің бірі Қасым
Қайсеновтің шығармашылығы – бай материалдарға негізделген және зерттеуге
қолайлы. Сонымен қатар, бүгінгі таңда ұлттық журналистикамызда тың
теориялық болжамдар жасалып, әдістемелік жаңа ізденістер, заман талабына
сай үрдістер қалыптасу үстінде.
Осы тұрғыдан алғанда, әр түрлі тақырыптарда жазатын басқа
қаламгерлерлермен салыстырғанда негізінен әскери публицистикалық тақырыпты,
патриоттық тәрбие мәселесін қозғайтын Қасым Қайсеновтің айтулы айырмашылығы
болмағанымен, оның көтерген әрбір тақырыбының ерекше сипаты, әрине
публицистің шығармашылық үрдісіне, қызметінің түрі мен формасына белгілі
бір деңгейде ықпал етеді деп ойлаймыз. Сондықтан да зерттеу нысанына
айналып отырған публицист Қасым Қайсеновтің шығармашылығынан өзіндік
айырмашылықтар іздеуге талпынып көрмекпіз.
Елуінші жылдардан бастап шығармашылықпен үзбей айналысқан әдебиетші,
публицист, редактор ретінде шығармашылығының көркемдік-тілдік стильдік
ерекшелігімен танымал қаламгердің публицистік шеберлігін зерттеу, ғылыми
жүйеде талдау заман талабынан туып отыр. Сонымен қоса оның публицистік
шеберлігімен ұштаса дамып отыратын қайраткерлік тұлғасы да зерттеуімізге
негіз бола алады.
Қасым Қайсеновті әдебиетке, публицистикаға үлкен рухани зәрулік,
әлеуметтік парыз әкелді. Оның жазған кітаптары мен публицистикалық
мақалалары Украинадағы партизандар қозғалысының шежіресі болумен бірге
соғыс жылдарының, кешегі өткен азаматтық жолдың айнасы. Қасым Қайсеновтің
есімі көзі қарақты кез-келген қазақ оқырманына таныс. Алайда, біз оның
публицистік қырын ғылыми тұрғыда толық танып білдік деп айта алмаймыз. Оның
басты себептері: біріншіден, қаламгер шығармашылығы осы кезге дейін арнайы
зерттелмегені; екіншіден, әр жылдары түрлі газет-журналдарда жарияланған
ірілі-ұсақты мақалаларының толық топтастырылып, жинақталмағандығы;
үшіншіден, Қ. Қайсеновтің публицистік шеберлігін айқындайтын әскери
публицистикасын жан-жақты зерделеп алмай, толыққанды пікір айтудың күрделі
болғандығында.
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстанның ұлттық батыры Қасым Қайсенов
шығармашылығын зерделей зерттеу бүгінгі күн қажеттілігінен туған тақырып.
Себебі, қаламгер публицистикасы қазақ әскери публицистикасының Ұлы Отан
соғысы тақырыбындағы өзіне тән сипаттарын және қаһармандық образдарды
сомдаудың үлгісін ғана танытып қоймай, сонымен бірге халықтар достығы мен
ынтымақтастығы, кеңес адамдарының биікке көтерілген патриотизмі мен
гуманизмі сияқты үздік қасиеттерін жоғары дәрежедегі көркемдік суреттеу
сатысына көтере алды деп айта аламыз. Қ. Қайсенов публицистикасын
зерттеудің зәрулігі осында.
Зертттеу жұмысында Қ. Қайсенов мақалалары жинақталып, публицистика
жанрына қойылатын талаптарға сәйкес қарастырылады. Сонымен қатар көркем
публицистикасы арқылы тарихи кезеңдер ақиқатын сезіну – тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қ. Қайсенов туралы жазылған шығармалар көп-
ақ. Олардың басым көпшілігі қысқа сюжетті естеліктер және әдеби көркем
шығармалар, қысқа сюжетті естеліктермен бірге, ғылыми ізденістері бар
еңбектер де кездеседі. Украиндық майдандастарынан бұл тақырыпқа Г.Д.
Алексеенко, А.А. Гречко, В.В. Лавриненков, Г.М. Уткин, А.В. Тканко, қазақ
ғалымдарынан Ғ. А. Сланов, Ә. Кекілбаев, Ә. Шәріпов, М. Әлімбаев, К.
Тоқаев, С. Жиенбаев [8-18] және т.б. бірнеше зерттеулер жүргізді.
Алайда, Қ. Қайсеновтің публицистикалық мұрасы бүгінгі күнге дейін
толыққанды топтастырылып, ғылыми тұрғыда зерттелмеген. Оның шығармашылығы,
публицистикалық шеберлігі жүйелі түрде қарастырылып, әскери
публицистикадағы көркем бейнесі, жазушылық мұрасы, естеліктері мен
мақалалары журналистика ғылымында арнайы зерттеу объектісіне айналған жоқ.
Қалам қайраткерінің публицистикалық мұрасына еніп, негізінен оның
көркемдік тәсілдерді қолданудағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру,
кейіпкер характерін ашудағы тың ізденістерін, стильдік ерекшелігін тануға
деген ұмтылыс біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындай түседі.
Қасым Қайсеновтің шығармашылығын және ол туралы жазылған еңбектерді
ғылыми тұрғыда талдау журналистика мен қазақ әдебиеті үшін әлеуметтік-
мәдени маңызы мол мәселелердің бірі болып есептеледі.
Қ. Қайсеновтің қайталанбас өмір жолы, партизандық шежіресі мен көркем
публицистикасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтылып, әлі күнге жазылып келе
жатқан мақала, зерттеу кітаптары баршылық. Қ. Қайсеновтің көркем
шығармалары, прозалық туындылары зерттеу нысанына алынғанымен,
публицистикалық еңбектері тиянақты түрде зерттелген жоқ.
Партизан батыр, жазушы, публицист Қасым Қайсенов туралы Украиндық
майдандас достары Г. Алексеенко, В. Лавриненковтан бастап, Ғ. Сланов, М.
Әлімбаев, Ә. Кекілбаев, Ә. Шәріпов, Х. Ерғалиев, С. Мәуленов, Ғ.
Қайырбеков, М. Әлімбаев, К. Салықов, Ә. Нұршайықов, С. Жиенбаев, Ғ.
Қабышев, І. Жарылғапов, С. Иманасов, М. Айтқожина, С. Асанов, А. Жақсыбаев,
С. Оспанов, С. Ақтаев, И. Сапарбаев, Иран-Ғайып, Н. Шәкеев, Е. Зікібаев,
А. Егеубаев, Б. Исаев, Ж. Аупбаев, М. Әшірбеков, А. Тұрсынбаев, Е.
Сахариев, Н. Бәдіғұлов, М. Салықбаев, С. Ғабдуллин, Д. Мұратбаев, С.
Жұмабекұлы, Ж. Өмірбек, Т. Молдағалиев, Ә. Дастанұлы, Е. Нұразхан және
басқа да қаламгерлер әңгіме, повесть, естеліктер жазды. Солардың басым
көпшілігін біз осы зерттеу еңбегімізде талдауымызға арқау еттік.
Диссертациялық жұмыста Қасым Қайсеновтің шығармашылығы жан-жақты
қарастырылып, қалам қайраткерінің публицистикасымен қатар ол туралы өзгелер
жазған еңбектер де салыстырыла зерттеледі.
Қазақ әскери публицистикасының қалыптасып, дамуында өзіндік қолтаңбасы
бар Қасым Қайсенов шығармашылығына қатысты әдеби мақалалар мен өз
естеліктерінде кейбір шығармалар туралы бірен-саран сөз болғанымен,
қаламгер публицистикасы арнайы түрде диссертациялық жұмысқа арқау болған
жоқ. Қасым Қайсенов публицистикасының патриотизм, отаншылдық, ғылым, өнер,
білім туралы мақалаларының теориялық тұрғыдан қарастыратын мәселелері
жетерлік. Қаламгер шығармашылығының жанрлық ерекшеліктерін ескере отырып,
композициялық құрылым мен көркемдік, поэтикалық және стильдік
айырмашылықтары тұрғысынан зерттемекпіз. Соның нәтижесінде әлі күнге дейін
кейбір сыншы әдебиетшілердің мақалаларында айтылған пікірлерін жинақтап,
талдап, қорытып, оларға ғылыми тұжырымдама жасамақпыз.
Кешегі Ұлы Отан соғысының ақиқатын публицистика тілімен жеткізіп ғана
қоймай, бүгінгі қоғам тынысына да өз үнін қосқан Қ. Қайсеновті зерттеу –
журналистиканың теориялық мәселелерінің бір қырын ашу болып табылмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қасым Қайсеновтің публицистикалық
шығармаларындағы проблемалық, тақырыптық ерекшеліктерін көрсетіп көркемдік
шеберлігін анықтау, сондай-ақ оның өзіндік азаматтық көзқарасын таныту
жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан біз зерттеуімізде
қаламгердің өмірбаян жолдарына қарағанда оның шығармашылық қарым-қабілеті
мен мүмкіндіктеріне ерекше назар аударуды жөн көрдік.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
− Қ. Қайсенов публицистикасының қалыптасу, даму кезеңдерін
көрсету;
− Қ. Қайсенов көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен алғышарт-
тарды айқындау;
− Қ. Қайсенов публицистикасының жанрлық сипаттарын көрсету;
− Қ. Қайсенов публицистикасының тақырыптық, проблемалық, идеялық
бағыт-бағдарын анықтау;
− Қ. Қайсенов публицистикасының поэтикасын: стильдік
ерекшелігін, шығарма құрылысы мен сюжеттік пайымдауларын
зерделеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
1. Диссертация Қасым Қайсеновтің публицистикалық мұрасын зерттеген
тұңғыш ғылыми еңбек. Зерттеуде Қ. Қайсеновтің 1954-2006 жылдар аралығындағы
публицистикалық мақалалары біртұтас шығармашылық жүйеде және бүгінгі заман
көзқарасы тұрғысында бағаланып, алғаш рет ғылыми айналымға түскелі отыр.
2. Соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасындағы рөлі
және әскери публицистикасының ерекшеліктері айқындалады.
3. Публицистік шығармашылығының барлық кезеңін қамтитын патриоттық
тәрбие тақырыбындағы еңбектеріне талдау жасалады.
4. Қаламгердің дәуір тынысын, замана шежіресін танытатын мақалаларына
сараптама жасалады. Мақалаларындағы саяси астар негізі, өзіндік
көзқарастары, проблемалық мәселелерді шешу жолындағы ой тұжырымдары
сарапталады.
5. Қ. Қайсенов публицистикасындағы нақты дерек пен оқиға негізінде
жазылған көркем шығармаларындағы публицистикалық стиль басымдылығы сөз
етіліп көркемдік дәрежесі анықталады.
6. Қалам қайраткері көсемсөздеріндегі ұлттық құндылықтарымызды сөз
ететін мазмұнға бай, пішін жағынан ұтымды шыққан туындылары ғылыми
еңбектерде қарастырылған мазмұн мен пішін үйлесімі тұрғысынан танылады.
7.Қаламгер шығармашылығының барлық кезеңі қамтылып, публицистикалық
еңбектерінің алғаш рет толық тізімі жасалады.
8. Қалам қайраткерінің стильдік даралығының, публицистік шеберлігінің
ерекшелігі дәйектеледі.
Зерттеу тәсілдері. Диссертацияның алға қойған мақсаттарын орындау
барысында және зерттеудің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, тарихи-
салыстырмалы, кешенді талдау әдістері қолданылды. Қаламгер шығармашылығының
көркемдік қуатын, қазақ журналистикасында алар орнын, өзіндік мәнерін
зерттеуде жүйелі кешенді, тарихи, объективті талдамалық әдіс-тәсілдер
басшылыққа алынды. Зерттеудің өзіндік бір ерекшелігі – Қасым Қайсенов
публицистикасының көркемдік сипатын ашуда оның шығармаларындағы
адамгершілік-патриоттық мәселелерге ерекше тоқталып, еңбектерінің
тақырыптық-идеялық маңызын барынша тереңірек талдауға назар аударылғанын
айтуға болады. Сонымен қатар, қаламгердің дербес қолтаңбасын танытатын
тұстарын іріктеп алып, талдау барысында негізгі ой-идеяны, көркемдік
бейнелеудің тілдік ерекшеліктерін қоса көрсетуді мұрат тұттық.
Зерттеу пәні. Қасым Қайсенов публицистикасының тарихы, қалыптасуы
мен даму ерекшеліктері. Қасым Қайсенов әскери публицистикасы және қаламгер
шығармашылығының мазмұндық-көркемдік сипаты.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қ. Қайсеновтің публицистикалық мұрасын әр
түрлі басылымдарда жарияланған мақалалары мен очерктерін, естеліктерін,
көркем шығармаларын ғылыми тұрғыдан сараптап, талдау жұмыстың негізгі
нысанасын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған, Қ.
Қайсеновтің жеке мұрағатынан алынған көптеген публицистикалық шығармалары,
оның өмірбаянынан, шығармашылығына қатысты түпнұсқа құжаттар мен деректік
маңызы бар мәліметтер жұмысымыздың өзегі болды. Сонымен қатар қаламгердің
Коммунизм туы, Коммунизм таңы, Ленинская смена, Под знаменем
Ленинизма, Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан,
Халық кеңесі, Алматы ақшамы, Вечерняя Алма-Ата, Ақ орда, Рудный
Алтай, Сарыарқа самалы, Қазақстан-Заман, Өркен, Егемен Қазақстан,
Жас алаш, Түркістан, Ақ жол, Қазақстан сарбазы, Қазақ елі,
Ұлан, Спорт, Алтын орда, Шекарашы газеттерінде, сондай-ақ
Простор, Білім және еңбек, Жалын, Қазақстан Коммунисі, Жұлдыз,
Мәдениет және тұрмыс, Парасат, Пионер, Ақ желкен Ақиқат, Зерде
журналында жарияланған публицистикалық мақалалары мен корреспонденциялары,
естеліктері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Қасым Қайсеновтің әр
жылдары түрлі басылым беттерінде жарық көрген мақала, очерктері,
естеліктері, баспадан басылып шыққан жинақтары, жеке мұрағатындағы
материалдарымен қатар әдебиет теориясы мен журналистиканы әр қырынан
зерттеген: М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. Қаратаев, З. Ахметов, Х. Сүйіншәлиев,
Р. Бердібаев, С. Қирабаев, Қ. Бекқожин, Б. Кенжебаев, Т. Қожакеев, Т.
Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, С. Қасқабасов, Р.
Нұрғалиев, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, З. Бисенғали, Б. Майтанов, С. Негимов,
Ө. Күмісбай, Ж. Тілепов, Н. Сағандықова, Н. Омашев, С. Қозыбаев, М.
Барманқұлов, Р. Ыдырысов, Ә. Қалмырзаев, Б. Жақып, сондай-ақ орыс
зерттеушілері В. Горохов, Е. Прохоров, Г. Колосов, А. Блажнов, Е. Журбина,
Р. Здоровега, М. Стюфляева, А. Тертычный, В. Ученова, В. Пельт, М.
Черепахов және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды. Сондай-ақ, әскери публицистиканы журналистика тұрғысынан
зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды.
Жеке публицистер шығармашылығын зерттеуші ғалымдар Т. Бейісқұлов, Ж.
Әлмашұлы, С. Бәйменше, А. Шәріп, А. Мектеп, Н. Қуантайұлы, С. Оспанов, Г.
Сұлтанбаева, Б. Сердәлі, К. Қамзин, Р. Жақсылықбаева, Ш. Забих т.с.с.
еңбектерін негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары
оқу орындарында жүргізілетін Қазақ журналистикасының тарихы,
Публицистика өнері, Журналистік шеберлік сыныбы пәндері бойынша
оқытылатын дәрістердің және семинар сабақтардың, журналистік шеберлікке
баулуға арналған тәжірибелік сабақтарды өткізу барысында пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті
өкілі, қазақ әскери публицистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі,
Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы, партизан, шебер көсемсөзші Қасым
Қайсенов, оның шығармашылық жолы және қаламгерлік мұралары, ол туралы
жазылған естеліктер мен көркем шығармалар зерттеу нысаны болуға лайық.
Қаламгер шығармашылығын зерделеу өз зерттеу объектісінің
маңыздылығымен, зерттеушінің тың тұжырымдар мен салмақты ойларды алға
ұстануымен қалың оқырманға да, әдебиетші, журналист қауым үшін де маңызды.
Зерттеуден Қасым Қайсеновтің партизан, ерлік аңсаған жас оқырманның сүйікті
жазушысы, жас ұрпақтың аты аңызға айналған сүйікті кейіпкері, Тәуелсіз
Қазақстанның алғашқы Халық Қаһарманы – Ұлттық батыры, дәуір шындығын
суреттеуде өзіндік қолтаңбасы бар публицист ретіндегі өзіне ғана тән көп
қырлы қайталанбас бейнесін көре аламыз.
Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар ұсына аламыз:
1. Қасым Қайсенов қазақ әскери публицистикасында партизан тақырыбын
терең қозғаған қаламгер.
2.Қаламгер соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасының
негізін қалаушы.
3. Қаламгердің “Жау тылында”, “Илько Витряк”, “Партизан соқпақтары”,
“Переяслав партизандары”, “Жас партизандар” шығармаларының жастарды
патриоттық тәрбиеге баулудағы рөлі зор болды.
4. Қалам қайраткері қазақ публицистикасының тарихында, дәуір үнін,
уақыт ағымын бағдарлап, өткір де ұшқыр ой айтып, қоғамдық пікір
қалыптастырған, өз заманындағы әлеуметтік, қоғамдық-саяси жағдайларды шебер
талдап, оқырманға жеткізе білген қаламгер.
5. Қ. Қайсенов – тарихи шындықты көркемдік шындыққа ұластырған, өзінің
публицистік шеберлігі мен тіл байлығы арқылы публицистика жанрларын
түрлендіре білген көркем шығармаларындағы образ жасау, психологизм,
метафора, теңеу секілді әдіс-тәсілдерді ұтымды пайдаланған көсемсөз шебері.
6. Қалам қайраткері көсемсөздеріндегі ұлттық құндылықтарымызды сөз
ететін мазмұнға бай, пішін жағынан ұтымды шыққан туындылары ғылыми
еңбектерде қарастырылған мазмұн мен пішін үйлесімі тұрғысынан танылған.
7. Қаламгердің 1954-2006 жылдар аралығында республикалық және өңірлік
мерзімді баспасөзде жарық көрген публицистикалық мұрасы оның публицистік
шеберлігінің дәлелі.
8. Қалам қайраткерінің стильдік даралығына баға беру, публицистік
шеберлігін зерттеу, талдау жас қаламгерлер үшін құнды дүние болмақ.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар
мен республикалық және халықаралық конференциялар жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
журналистика факультетінің мерзімді баспасөз, журналистика тарихы,
телерадиожурналистика, баспа ісі және редакциялау, халықаралық
журналистика, менеджмент және жарнама кафедраларының бірлескен мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
Қ. Қайсенов шығармаларының қосымша тізімі берілген.
1 ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы – партизандар жорығының шежіресі
Қазақ әскери публицистикасының тарихын зерттеуші Р. Ыдырысов:
...әскери публицистикалық шығармаларды талдаудан бұрын осы әскери
тақырыптағы шығармалардың соғыс басталғанға дейін біздің қазақ баспасөзінің
бетінен лайықты орнын ала алмағандығын айта кеткен жөн. Знамя журналы
1933 жылдың өзінде-ақ Всеволод Вишневскийдің Әдебиетіміздің бәрі бірдей
қорғанысқа даяр ма? [19], – деген публицистикалық мақаласын басып,
келешекте бізге шабуыл жасау мүмкіндігі айқын нәрсе екенін ескерткен-ді.
Испаниядағы ұрыстар туралы жазылған Алексей Толстойдың, Илья Эренбургтың,
Михаил Кольцовтың, басқа да көрнекті қаламгерлердің уытты мақалалары мен
очерктері орыс әдебиетінде әскери жауынгер публицистиканың кең өріс алуына
желі болып тартылды.
Ал, біздің қазақ әдебиеті мен журналистикасында әскери публицистиканы
мұндайлық өреге көтеруге әлі мүмкіншілік жоқ еді. Әскери тақырыпта жазуға
бастықпаған, келер соғыстың ауыр зардаптарын бағдарлай алмаған қазақ
қаламгерлері өздерінің шығармаларында соғыстың басталуы мен аяқталуы
мәселелерін оп-оңай шеше салатын [20], – дейді. Ғалым Р. Ыдырысов соғыс
басталған кезде әдебиетшілер мен журналистеріміздің соғыс тақырыбын жазуға
тәжірибелері аз болғанына қарамастан, олардың әскери публицистиканың
дамуына үлкен үлес қосқанын атап көрсетеді.
Сонымен қатар, Р.Ыдырысов: Біздің аға буын қаламгерлер соғыста өздері
көрген қанды оқиғалардың шежірешілері ғана болып қойған жоқ. Олардың
көпшілігі өздері қолдарына қару ұстап, зұлым жаумен кескілесе шайқасты.
Бұған олардың майданнан оралғандағы омырауларына таққан құрметті
наградалары куә. Олардың біразы баспасөз органдарында да басылды. Мәлік
Ғабдуллиннің, Бауыржан Момышұлының, Әди Шәріповтың, Жұмағали Саинның, Қасым
Қайсеновтың майдандағы ерлік істері соғыс кезінде газет, журналдарда көп
жазылды. Ал бірлі – жарым мақала, очеркпен ғана аталып кеткендері
қаншама! [20, 145 б. ], – деп жазады.
Қазақ әдебиетінің алыптарының белгілі бір бөлігі майдан тақырыбын
межелеп жүргендігі жөнінен Бауыржан Момышұлы майдан тақырыбын беделді
жазушылардың иемденіп алуы жалпы көркемдіктің мүддесіне қайшы келетінін
ашық айтады.
Жақында Сәбит Мұқанов біздің қазақ жазушыларының творчестволық бағыт-
бағдары туралы мені хабардар ете отырып, Мұхтар тарихи тақырыпты, Ғабит
қазіргі тыл тақырыбын, ал Сәбиттің өзі болса қазіргі заманғы соғыс
тақырыбына қалам тартып жүргенін айтып еді. Олар келісіп, қазақ әдебиетінің
үш алыбы тақырыпты өзара келісіп, қазақ әдебиетінің үш алыбы тақырыпты
осылайша бөлісіп алыпты. Бұнымыз тақырыпты монополия жасау болмақ. Мен
мұнымен келісе алмаймын. Сондықтан да бұл қолжазбаның барлығы Ғылым
академиясының игілігі болып табылады деп әдейі арнап, хат жаздым.
Соғыс туралы қазір күрделі еңбектер жаза қою мүмкін емес. Ірі еңбектер
соғыстан кейін жазылады. Тіпті тау қопарар алып күші бар болған күннің
өзінде де Сәбит Мұқанов бүкіл соғыс оқиғаларының дамуын жалғыз өзі бел шеше
кіріссе де көтере алмас. Сондықтан да, соғыс тақырыбын ешқандай да жалғыз
игерем деушілік (монополия) болмасын, бұл тақырыпты жазып, еңбек еткісі
келушілер мен қабілетті адамдардың бәрі жұмыла еңбек етсін, соғыс тақырыбын
тек бір ғана менмен әрі қызғаншақ-монополист жазушының ғана игілігіне
айналдырмау керек [21, 19 б.], – деп орынды пікір айтқан еді.
Қасым Қайсенов – сол топтың алдыңғы легінен ойып тұрып орын алған
публицист. Ол өзінің жауға қарсы бүкілхалықтық күреске қосқан қаһармандық
үлесін кітап, мерзімді баспасөз бетіне түсірген.
Алайда, қаламгерге соғыстан кейінгі жылдары қаруды қаламға бірден
айырбастау қиынға соқты. Қасым Қайсеновтің жазушылыққа келуіне себепші
болған Жұмағали Саин еді. Бұл жайлы Мұзафар Әлімбаев: Қасым Қайсеновтің
қаламгерлігі атымен де затымен де басқаша. Олай дейтініміз өжеттік пен
өлермендіктің ара жігін анық айыра білетін Қасым сөз өнерінің сарайына
енуге сан дүние қажетін, сандығында небір асылың болуы қажетін де жақсы
түсінетін. Сыры ішіне сыймаған кісі маза таппайды. Қайсенов сондай жағдайда
да қаламға жармаспай, ұзақ жүрді. Соғыс аяқталғалы он шақты жыл өткенше де
баспасөз бетінде ләм-мим деген жоқ, мен пәленмін, мен түгенмін деп, омырау
соққан жоқ, ауызша да тіс жарғанын құлағым шалмады.
– Жаз, сенің жалпақ жұртқа жая айтарың бар, – деп Қасымды бол-болдың
астына алғаш алған адуын азамат, әйгілі ақын Саин Жұмағали.
Ағаның ізгі түртпегі бір қаламгерді қазақ әдебиетіне әкелді. Менің де
есімде бар: Қ. Қайсенов алғашқы ерліктерін жазып Қазақ әдебиеті
газетіне ұсынды. Ол тұстарда әуелі көркем әдебиет бөлім меңгерушісі, одан
соң бас редактордың орынбасары болғандықтан партизанның естеліктері менің
де қолымнан өтті. Мазмұны мәнді, динамикалы оқиғаға бай, оқырманды тартып
алар шыншылдығы басым дүниелерге бұрынғы майдангер – біз де енжар
қарағанымыз жоқ [7, 59 б.], – деп еске алады.
Қалам қайраткерінің ең алғашқы кітабы 1954 жылы Юные партизаны деген
атпен орыс тілінде шыққан. 1955 жылы Илько Витряк, 1956 жылы Переяслав
партизандары жарық көрді.
Қасым Қайсенов 1941 жылғы күзде алғаш рет тоғыз адаммен жау тылына
парашютпен түседі. Осы жайлы өзінің Жау тылында деп аталатын көркем
шығармасының Сәтсіздік деп аталатын бөлімінде ...Жау бізді қоршап
алды... Әй, азғын-ай, егер арамыздан сен қашып кетпегенде, мұндай күйге
әсте душар болмайтын да едік қой. Сенің мұндай қоян жүрек қорқақ, екі жүзді
екеніңді білген болсам ...Иә, сен азғын біздің түбімізге жеттің! Минько
саған лағнат жаусын! [22, 12-13 бб.], – деп жазады. Минько опасыздың
қырсығынан қасындағы қаруластарының бәрі оққа ұшады. Қасым Қайсенов Панитов
орманында жападан-жалғыз қалады. Бірнеше күн бойы ақ қайыңның сөлін
қалбырға жинап ішіп, теректің қабығы астындағы ақ шелін сыдырып, шайнап
сорып өзегін жалғайды. Аштықтан жүре алмай қалған шағында оған Микола
қарт кездесіп, оны аман-сау алып қалады. Микола қарттың екі бірдей баласы
Қызыл Армияда – командир. Ол Қызыл Армия шегінген кезде колхоз малын Днепр
жағалауынан айдап өтіп кеткенде немістер оның екі келіні мен немерелерін
атып тастайды. Содан бері ең болмаса ұлдарымды көрермін деген үмітін үзбей,
бір жерге тұрақтай алмай орман кезіп жүрген кезі еді. Микола қарттың
көмегімен есін жиған Қасым қанды көйлек достарымен табысады. Осылайша, Қ.
Қайсеновтің партизандық өмір жолы басталады. Жау тылында шығармасында
қаламгер партизандар шежіресін өз атынан баяндайды. Әрбір оқиға бірімен-
бірі сабақтасып, бірізділікпен баяндалады.
Қан майдандағы оқиғалар ойыма түссе, оңашада жылап отырып жазамын.
Ештеңе қоспаймын, айна қатесіз өз қалпында қағазға түсіремін. Айттым ғой,
бұл өте-мөте өксікті оқиғаларға байланысты. Ал екінші жағдайда жай бір
әңгіме үстінде өткен-кеткеннің бір қиығы еске түседі. Бір-ақ түйір, бір-ақ
қыры ғана. Тұтас түгел анықтау үшін, бірнеше күн бойы әлгі эпизод
төңірегінде әрі ойланып, бері ойланып, тәптіштеймін. Егжей-тегжейін екшеп,
шайқас өткен жер бедерін, қатысқан қаруластар қимылын ойластырамын. Бір
штрихтан екінші штрих туындайды, өзектес қимыл әрекеттер тізіле береді.
Содан әрқилы кездесулерге барғанда, әлеумет алдында әлденеше рет ауызша
айтып пысықтаймын. Баяндайтын оқиғам барлық жағынан айқындалып, жандана
түседі. Әуеліндегі ауа жайылудан да арыласың, бостекі сөз, борбас
қосалқыдан біртіндеп аршыласың. Бұдан соң ертегідей сүзіліп шыққан, сөзден
бояу сырын тапқан дүниені бірден қағазға түсіремін [7, 60 б.]. Бұл
қаламгердің шығармашылық жолының алғашқы бастауы еді.
Осы орайда, біз ғалым Р. Нұрғалиевтің мына пікірін келтіре кетсек артық
болмас: Үлкен әдебиет қашанда халық өмірінің белді кезеңдерін, дәуір
тудырған әлеуметтік тартыстарды, қоғамдағы саяси ағымдарды, психологиялық
шытырмандарды айналып өтіп кете алмайды. Ерте ме, кеш пе әйтеуір ел басынан
өткен оқиғалар өнер тілімен сөйлеп, ұрпақтар талқысына түспек [23, 14 б.].
Қаламгердің алғашқы шығармаларының өзінен-ақ публицистикалық стильді аңғару
қиын емес. Әскери публицистикасының бастауы болған Илько Витряк,
Партизан соқпақтары, Переяслав партизандары, Жас партизандар, Жау
тылында шығармаларында қаламгер болған оқиғаны қаз-қалпында, ешбір
бояусыз, фактіге сүйене отырып жазады.
Ұлы Отан соғысы – бүкіл кеңес халқымен бірге қазақ ұлтының қаһармандық
күресінің отты шежіресі. Ол қазақ деген ұлттың сана-сезімінің, абырой-
намысының, наным-сенімінің жәдігері. Ұлы Отан соғысындағы қазақ халқының
шежірелі ерлігі қаншама шығармаға арқау болып келеді, әлі де жазыла бермек.
Бірақ ол жеңіл өлең-жырға орта қол дүниеге азық болмақ емес. Ұлы Отан
соғысы – өте күрделі дүние. Бұл жайлы А. Кривицкий: Шынында да соғыс
табиғаты соншалықты күрделі, жеңіл-желпі бағалауға көнбейтін жан-жақты
құбылыс екенін ұмытпаған жөн. Үйреншікті патриотизм мен ұлылық, әсіре
мақтаудан бас тартып, соғыс тарихындағы ауыр шындықты мойындауға дайын
болғанымыз жөн [24, 21 б.], – деп жазады.
Әрине, Отан соғысы секілді ұлы тарихи оқиғаны бар болмысымен жеткізу,
бейнелеу үшін шебер көсемсөзші, сол алапат айқастың ащы-тұщысын татып, оның
азап-тозағын өз басынан өткерген болуы керек. Сонда ғана барып оқырман
жүрегіне жол табар шығарма дүниеге келеді. Міне, осы алапат соғыстың
басынан аяғына дейін қатысып, дұшпанмен жан аямай айқасқан, жеңіске жетудің
себепкері болғандардың ең ірілерінің бірі – Қасым Қайсенов.
Қасым Қайсенов – соғыс алапатын өз басынан өткерген жан. Сондықтан бұл
құбылыс – қаламгерге үнемі таныс, үнемі ойында болған және жан-жүрегін
тербеген тақырып. Осы орайда академик-жазушы М. Әуезовтің: Жазушы
қаламынан туған барлық асыл бұйым атаулыны алсақ, әр кітаптың тамыр,
төркіні ең алдымен жазушының өзінің жанынан терең орын алған күйлерден
туады [25, 397 б.], – деген пікірі орынды.
Қасым Қайсенов публицистикасындағы басты мәселелердің бірі – Кеңес
Одағының фашистік басқыншылықтарына қарсы жүргізген Ұлы Отан соғысындағы
өмір шындығы. Олар жауынгерлердің қаһармандық – ерлік күресі. Отаны үшін ең
жоғары патриоттық-рухтық биікке көтеріліп, дүние жүзін дүр сілкіндірген
ерлік шежіресі.
Қазақ әскери публицистикасының даму кезеңдерін алып қарасақ, біздіңше
осы күнге дейін зерттеушілердің назарынан тыс қалып келе жатқаны – соғыстан
кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасы. Соғыс жылдарында майдандық
басылым беттерінде қалыптасып, дамыған әскери публицистика кейіннен
майдангер қаламгерлердің шығармашылығымен толықты. Сол бір сұрапыл
күндердің көркем туындыларда көрініс табуы жайлы академик М. Қаратаев былай
деп жазады: Бұл шығармалар кезінде туып, майдандағыларға да, тылдағыларға
да қолма-қол күш-жігер берген, рух, сенім берген таптырмас жан азығы болып
табылады. Бұлардың бағасы, тарихи мәні кезіндегі өте қымбат үгіттік,
ұйымдастырғыштық, тәрбиелік рөлімен ғана шектелмейді. Бұлар рухани
мәдениетіміздің тарихында үлкен документалдық, дүние танытқыш және этикалық
та эстетикалық мәні бар идеялық көркемдік ескерткіш ретінде де үлкен орын
алады [26, 169 б.].
Қасым Қайсеновтің аты аталғанда, екі бірдей бейне көз алдыңа келеді,
бірі – партизан, екіншісі – қаламгер бейнесі. Қалам қайраткері бойындағы
осы екі бірдей қасиет оның тұғырлы тұлғасының көзсіз батырлық сипаттары мен
шығармашылық сипатының өзара үндестігін танытады.
Қаламгер публицистік қызметін негізінен 2 бағытта жүргізді. Бірінші
бағыт – өзі көзімен көріп, басынан кешірген соғыс ақиқаты, майдан шындығы,
партизандар ерлігін қалың жұртшылыққа жеткізу.
Екінші бағыт – қоғамда болып жатқан өзгерістерге көзқарастарын, ой-
толғамдарын жеткізу үшін баспасөзді пайдалану еркіндігі, бұған оның газет-
журналдарда жария болған өмірдің өзекті мәселелері – ел тіршілігінің
түйткіл тұстары, тәртіп, әділеттілік, отаншылдық, адамгершілік, халықаралық
жағдай қайшылықтары туралы әр түрлі жанрлардағы материалдары куә болады.
Қаламгердің проблемалық мақалалары арқылы Қазақстанның тәуелсіздігін
нығайту, ел қорғау ісін күшейту, елге сүйек болар азаматтар қылығы,
мемлекеттік тіл, жер мәселесі төңірегінде ой қозғап, оқырмандарға салмақты
ой айтуы да оның публицистикалық шеберлігінің көрінісі.
Публицистің алғашқы кездегі жазбагерлік мұраларын жинақтап,
топтастырып, тақырыптық-танымдық жағынан жүйелер болсақ, қаламгердің әскери
публицистикасында партизандар тақырыбының қаншалықты дараланып көрінгенін,
әрі оның шығарма кейіпкерлеріндегі психологиялық мінез-құлық типтері арқылы
ерекше айшықталып тұрғаны байқалады. Қасым Қайсенов әскери публицистикалық
шығармаларының тақырыптық-танымдық ерекшеліктерін қазақ публицистикасында
бұрыннан келе жатқан соғыс ақиқатын жеткізу проблемасын ашып көрсетудің
шығармашылық дәстүрлі мектебі деп қарастырған жөн. Қазақ әскери
публицистикасын зерттеуші Рахметолла Ыдырысов Ұлы Отан соғысы тақырыбына
халқына танымал болған ақын-жазушыларымыз Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов,
Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мустафин, Асқар Тоқмағамбетов, Жақан Сыздықов,
Әбділдә Тәжібаев, Ғабдол Сланов, Әлжаппар Әбішев, Мұқан Иманжанов тағы
басқалары майдан мен тыл өмірінен әңгімелер мен очерктер, публицистикалық
мақалаларды жиі жазып, газет бетінде еңбекқор оқырмандармен де, жауынгер
оқырмандармен де үзбей тілдесіп отырғанын жазады. Олар отандық мәні,
халықтық нәрі бар мәселелерді көтеру арқылы соғыс жылдарындағы майдан
ақиқатын ашық та батыл жазды. Әскери публицистиканың сыры мен қасиетінің
өзі де осындай қоғамдық ой-пікірдің, қоғамдық шындықтың арқауы бола
білуінде. Демек, 1941-1945 жылдары бұрынғы Кеңестер Одағының бірігіп жауға
қарсы аттанған Ұлы Отан соғысы ақиқатын өзекті мәселе етіп көтере білген
қазақ публицистерінің қатарында Қасым Қайсенов есімін біз мақтанышпен
айтамыз.
Сұрапыл соғыс жылдарында майдандық газет беттерінде қалыптасып, дамыған
әскери публицистика жеңіске қол жеткізудегі жауынгерлер ерлігінің рөлін
айрықша нақтылап көрсеткенімен, жауынгерлік публицистикадағы батырлардың
моральдық, адамгершілік-психологиялық мәселелерінің көкейтестілігі қатты
сезіле бастады.
Ұлы Отан соғысын жазып көрсеткенде, кейбір жекелеген мәселелерге ерекше
назар аударылғанымен, соғыс жылдарындағы әскери публицистика соғыстың бүкіл
ерекшелігін тұтастай қамти алған жоқ. Соғыс жылдарында мерзімді
басылымдардағы әскери публицистика – көп ұлттан құралған жауынгерлерге
Отанды сүю, партия мен үкіметке, туған халқына адал болу рухында тәрбиелеу
үшін, бейбіт елімізге опасыздықпен шабуыл жасаған Гитлер басқыншыларына,
олардың кекшілдік, өшпенділік сезімдерін өршіту үшін, әскери тәртіпті қатаң
сақтауы мен соғыс өнерін барынша жетілдіруі үшін қызмет етті. Ал соғыс
аяқталғаннан кейінгі әскери публицистика көбінесе осы соғысты көзімен
көрген майдангер-қаламгерлердің шығармашылығы арқылы дамыды.
Соғыстан кейінгі жылдары әскери публицистикалық тақырыпта жазған
майдангер жазушылардың еңбектері жайлы белгілі ғалым Р. Ыдырысов: Майданда
қолдарына автомат алып, шайқасқа тікелей араласқан жазушылардың
шығармалары, оқиғалары фактілерге толы болады да, шындық суреті сол тұрғыда
айқын көзге елестеп тұрады [20, 17 б.], – деп баға береді.
Қаламгер шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі жазбаларында қарулас-
партизандар ерлігін суреттеумен, партизандардың жорық шежіресін ешбір
боямасыз, қаз-қалпында жеткізуге тырысқан. Солардың бірін мысалға алсақ.
Қалам-қайраткерінің Жау тылында деп аталатын көркем-публицистикасының
әрбір бөлімі соғыстың шындық суретінен құралғанына көзіміз жетеді. Аталған
шығарманың Алғашқы сапар бөлімінде Украина партизандар қозғалысының
орталық штабының бастығы генерал-майор Строкач Киев, Полтава облыстарында
партизандар қозғалысын ұйымдастыру мақсатында Қасым Қайсаұлы мен комиссар
Сельченконы шақырады. Генерал жаңадан құрылған 8-партизан отрядының
командирлігіне Қасым Қайсеновті, комиссарлығына Сельченконы тағайындайды.
Генерал менімен бірге келді де, қатар түзеп тұрған партизандардың алдында
қысқаша сөз сөйледі: - Аяулы партизан жолдастар! Жаудың тылына аттанғалы
тұрсыздар. Сіздер ең алдымен уақытша жау қолында қалған совет адамдарына
Совет үкіметінің, Ұлы Отанымыздың туысқандық сәлемін жеткізіңдер! [27, 9
б].
Немесе
– Сіздердің негізгі міндеттеріңіз: жергілікті халықтардан партизан
отрядтарын ұйымдастырып, жаудың тылына іріткі салу, көпірлерді, қатынас
жолдарын, коммуникациялық тораптарды талқандау. Немістердің із-өкшесіне
түсіп, жеке шыққандарын батыл құрт ыңдар. Жаудың барлық күштеріне бөгет
жасап, үрей туғызу – сендердің басты міндеттерің... [27, 9 б].
Жау тылында көркем-публицистикалық шығармасының қаламгер
шығармашылығындағы шоқтығы биік және оқырмандар сұранысымен 100 мың дана
таралыммен 3 рет қайта басылған. Қалам қайраткерінің партизандық жорық жолы
алғаш сәтсіздікпен басталуы жайлы осы шығарманың Сәтсіздік деп аталатын
бөлімінде публицистикалық стильмен шынайы баяндалады. Қалың орман пана
болатын емес. Қаһармандықпен қаза тапқан достарымды олйласам – қаным қайнап
кетеді. Осыдан төрт күн бұрын жан-жағымнан аш қасқырша анталаған жау жоқ.
Иен орман ішінде жалғыз қалғаныма қынжыламын [22, 14 б.], – деген жолдарды
оқып отырғанда соғыс ақиқаты көз алдыңызға келеді.
Ұлы Отан соғысы – халық қаһармандығының отты шежіресі. Оның ақыл-
ойының, ар-намысының сенім-нанымның шежіресі [28, 5 б.].
Соғыс кезінде қазақ халқының тылдағы қажырлы еңбегі, қазақ
жауынгерлерінің майдандағы ерлік істері жайлы газет-журналдар беттерінде
көп жазылды. Ал, Қасым Қайсенов публицистикасы туысқан Украина
Республикасының жерін шексіз сүйіп, қасық қаны қалғанша жаумен алысқан
жауынгерлер ерлігін суреттеуімен ерекше бағалы. Қаламгердің
публицистикасының өзекті тақырыбының бірі – ұлттар достығы, халықтар
достығы, майдандағы жауынгерлердің еліне, туған жеріне деген
сүйіспеншілігі, оны жаудан қорғау үшін жанын қиюға да әзір екендігі
бейнеленеді. Ол ұлт достығын жекелеген адамдардың, яғни майдандас ұлт
өкілдерінің өзара айырылмас, қайыспас достығы мен жанашыр жолдастығы арқылы
береді. Болмаса, достарының бірінің жерін екіншісінің өз жеріндей шын, адал
сүюі арқылы сипаттайды.
Қасым Қайсенов басқарған отрядтың бұрынғы комиссары “Сашко” –Григорий
Давыдович Алексеенко “Таулар арасындағы алау оттар” естелік кітабындағы
қолтаңбасында: “Менің аяулы жауынгер досым! Мынау кітап екеуміздің Днепрден
Закарпатьеге дейін созылған партизандық жорықтарымызға жақсы ескерткіш
болсын, біздің қанкөйлек достарымызды, өлісін де тірісін де еске түсірейін.
Аяулы менің досым, туысым (біз бірімізді осылай деуге хақымыз бар, неге
десең, екеуіміз қанды айқастарда қашан да қатар болдық, Украина жерінде
қанымызды қатар төктік) қазақ және украин халықтары өзінің ержүрек ұлын
жадында сақтай берсе деп тілеймін” [8, 5 б.], –деген жүрекжарды сөзі нағыз
ақиқаттан туған.
“Отан үшін отқа түс-күймейсің, өмір үшін өлгенше күрес!”, – деген
Бауыржан Момышұлы ұранымен қазақ жауынгерлері талай тамаша ерлік көрсетті.
Қалам қайраткерінің “Арманда кеткен ақын” деген көркем публицистикасында
Кереку қаласында әскерге бірге алынған Хамза Өмірбаев сынды ақын жігіт Қ.
Қайсенов жайлы: - „Қасым, сен туа біткен әскери адамсың. Жаугершілік
уақытта сен тегін өлмейсің, сенде қайсарлық та, қаталдық та бар. Сен
жастығыңды ала жатасың. Түбінде сенен бірдеңе шығады. Сен қожырайып
тұрасың. Үлкен командир болып кетуің де мүмкін” [29, 64 б.], – дейді.
Алайда, оның жетістікке жетуін көре алмай Хамза майдан даласында ерлікпен
қаза табады. Жауынгерлердің Отанына осындай шын берілгендігі, адал
сүйіспеншілігі елімізді жеңіске жеткізді.
Қаламгер публицистикасы Отанын өзі адал сүюмен қатар, жас ұрпақты соған
баулиды. 1977 жылы 13 қазанда “Коммунизм таңы” газетінде жарық көрген
“Ұмытылмас жылдар еді”, – атты әскери публицистикалық мақаласында: “Бүкіл
адам баласына соғыс, фашизм-өлім, адамның қас жауы. Фашизм – жарқын болашақ
жауы екенін барша халық енді біледі” [30], – деп қорытынды жасайды. Сондай-
ақ Қ. Қайсеновтің публицистикасы сәулетті Отанымызды, бақытты
болашағымызды, жарқын жастығымызды қорғаған балалар мен жас жауынгерлер
ерлігін, қарттардың бейбіт тілегін бүгінгі ұрпаққа жеткізуші, жаршысы
болды.
Оның көркем публицистикасында жиі кездесетін: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨЖ 82.081’512.122
Қолжазба құқығында
МЫСАЕВА ҚАРЛЫҒА НАҚЫСБЕКҚЫЗЫ
Қасым Қайсеновтің публицистикасы
10.01.10 – журналистика
Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Ө. Жақып
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ...
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы - партизандар жорығының шежіресі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Қасым Қайсенов көркем публицистикасындағы соғыс шындығы.. ... ... 35
51
2ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ... ... .
2.1 Қаламгер публицистикасының тақырыбы, проблемасы, идеясы, ... 51
2.2 Қасым Қайсенов публицистикасының көркемдік сипаты, тілдік, 82
стильдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 119
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 125
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША А Қ. Қайсенов публицистикалық шығармаларының
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .129
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы Ұлы Отан соғысының даңқты
партизаны, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы, жазушы, публицист
Қасым Қайсеновтің публицистикалық мұрасына арналады. Ғылыми еңбекте Қ.
Қайсенов публицистикасының үлгілері – мақалалары, көркем очерктері,
естеліктері жан-жақты талданып, алғаш рет ғылыми айналымға енгізілді.
Қаламгер шығармаларының көркемдік сипаты жайлы өзіндік пікірлер айтылып,
публицистикасының поэтикасына тұжырымдар жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Медиажаһандастыру үрдісі бүгінде журналистиканың
ұлттық шеңберде қалып қоймай, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын табуын
талап етіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ журналистикасы үшін әлемдік
ақпараттық бәсекеге ұлттық құндылықтарымызды сақтай отырып, дәуір үніне сай
ену басты мақсат. Себебі, публицистика – қай кезеңде де қоғамдық өмірде
болған оқиғаларды шынайы көрсетуге, дәуір үнін жеткізуге бағытталғаны бізге
тарихтан белгілі. Ол қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөлігі
ретінде заман тарихын, белгілі бір кезеңнің шежіресін жасауға қатысады.
Публицистика – замана ақиқаты, дәуір үні, қоғам дамуының айнасы деп
қарастырсақ, сол ақиқат пен шындық үшін күресіп, аянбай еңбек еткен, бүкіл
саналы ғұмырын сарп еткен халқымыздың біртуар ұлы перзенттерінің еңбектерін
зерделеп, олар жазған көсемсөздің қадірін білген абзал. Соңғы кездері қазақ
баспасөзінің тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қайта қарау мәселесі қолға
алынуда. Егеменді ел ретінде тарихымыздың өткен беттерін қайта парақтап,
ұлттың қамын жеген ұлылар өсиетін ұрпақтар жадында сақтау үшін көптеген игі
жұмыстар жүргізілуде. Атап айтсақ, Елбасының жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауы сөзіміздің айқын дәлелі. Бүгінгі таңда ұлттық публицистиканың
теориясы мен тәжірибесін жетілдіруде жекелеген қаламгерлердің көсемсөз
мұраларын жинақтап, зерттеп, келер ұрпаққа ұсыну – заман талабы.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуында ерекше еңбек сіңірген
А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейхан және т.б.
қаламгерлердің рухани мұрасы зерттеліп, оқу орындарында арнайы оқытылуда.
Осынау адамзат тарихынан өзіндік орнын алып, жас ұрпақтың жадында мәңгі
қалар азаматтар жайлы ел аузында аңыздар айтылады, дастан – хикаялар мен
өлең-жырлар жазылады. Олардың бір парасы халқының қамын жеген ерлер,
Отанын, туған жерін, елін қорғаған батырлар, жауға қарсы жорыққа шыққан
қаһарман батырлар т.б. болып келеді. Батырлығы, қайыспас қайрат-жігері,
ұлттық сезімі, адами парасаттығы өз кезеңінде де, кейін де әдеби
шығармаларда көрініс тауып, көркем шығарманың, өлең-жырдың кейіпкеріне
айналып жатады. Осындай тұғырлы тұлғаның бірі – Қасым Қайсаұлы Қайсенов.
Адаммын басымнан сөз асырмайтын,
Ашықпын ішіме сыр жасырмайтын.
Өр мінезім тағы бар кеудем соғар,
Ешкімге тізе бүгіп бас ұрмайтын [1, 206 б.], – деген өлең жолдары
арқылы Қасым Қайсенов өзінің адами, азаматтық болмысын шеберлікпен
жеткізген-ді.
Қасым Қайсенов өмір мен өлім белдескен 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан
соғысының басты қаһарманы ғана емес, сол өзі көрген көкейіне түйген соғыс
шындығын жеткізуші.
Қазіргі кезде өздерінің дербес тәуелсіздіктерін жариялаған кешегі КСРО
мемлекеттері үшін бұл соғыс – ортақ тарихтың ұмытылмас беттері. 1418 күнге
созылған бұл қатерлі айқаста Кеңестер Одағының экономикалық қуаты, халықтың
ерік-жігері, олардың саяси бірлігі мен моральдық күші сынға түсті.
Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқыны болса, негізгі
қиыншылық сол кездегі ынтымағы жарасқан кеңестік ұлттарға ғана емес,
дүниежүзі халықтарына ең ауыр сын болды. Сұрапыл сол соғыстан халқымыз
абыроймен жеңіске қол жеткізді.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы қазақ
журналистикасы тарихында ерекше рөлге ие. Бұл туралы қазақ
публицистикасының тарихын зерттеуші ғалым Б. Жақып: Ұлы Отан соғысы бүкіл
халқымыздың өміріндегі сияқты әдебиет пен журналистиканың дамуында да жаңа
тарихи кезең қалыптастырды. Жазушыларымыз бен публицистеріміздің барлық
күш-жігері мен таланты ортақ мүддеге – жауды тізе бүктіруге бағытталды.
Қаһарлы күндерде мыңдаған қаламгерлер майдан шебіндегі қантөгіс ұрыстарға
қоян-қолтық араласты, әрі сол сұрапыл күндердің шежіресін мәңгі өшпестей
етіп, халық жадында жазып кетті [2, 242 б.], – деп атап көрсетеді.
Соғыс жылдарындағы публицистиканың басты ерекшелігі – абыржу мен күту
халіндегі күрескер халыққа әсер ете білді. Өз халқымен үздіксіз байланыста
болып, олардың ойлары мен сезімдерін білдіріп, оларды көмекке шақырды және
әлем тыныштығы үшін асқан абырой мен үміт отын жақты. Соғыс жылдарындағы
публицистика арқылы халықтың сол кездегі көңіл-күйін және заманның бет-
бейнесін тануға болады [3, 12-13 бб.].
1942 жылғы 24 қазандағы Солтүстік Батыс майданының Отан үшін деп
аталатын Қызыл әскер газетінде Илья Эренбургтың Қазақтар атты
публицистикалық мақаласы жарық көрді. Осы мақалада: Бір фриц маған былай
деді: Бізге қарсы айбарлы солдаттар болды. Олар түтеген оқтан тайынбай,
бізге тұп-тура тап берді. Бұлардың қазақтар екенін маған соңынан айтты.
Мен бұрын мұндай халықтың барын білмеуші едім.... Фрицтердің білмейтіндері
көп еді. Оларға Ресейдің зор ел екенін айтты, бірақ осындай зор елде зор
адамдар тұратынын айтпаған еді [4] – деп жазады. Бұл ежелден батыр қазақ
халқының ерен ерлігін арқау еткен соғыс ақиқаты.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын көтерген әскери публицистиканы шартты түрде
екіге бөліп қарастыруға болады: біріншісі соғыс жылдарында майдандық
газеттерде қалыптасқан әскери публицистика. Республикада 1941-1945 жылдар
аралығында жалпы саны 229 газет шығып тұрған. Бұл мектептің негізін қалаушы
қаламгерлер: М. Ғабдуллин, Б. Момышұлы, С. Бәйішев, А. Елшібеков, Ә.
Сәрсенбаев, Б. Бұлқышев, Ж. Жұмаханов, Д. Әбілов, С. Машақов, Х. Бекхожин,
Қ. Сағындықов, С. Сейітов, Қ. Аманжолов, М. Әлімбаев, Т. Ақшолақов, З.
Тұрарбеков, Ғ. Әбішев, Қ. Шәріпов, Ә. Нұршайықов, М. Дінішев, С. Омаров, Ж.
Молдағалиев, т.б..
Екіншісі, майдан шебіндегі қантөгіс ұрыстарға қатысумен қатар, соғыстан
кейінгі жылдары сол өздері бастан кешірген сұрапыл соғыстың шежіресін
мәңгі өшпестей етіп жазған майдангер – қаламгерлердің әскери
публицистикасы. Олардың қатарына: Б. Момышұлы, Ә. Нұршайықов, Ж. Саин, С.
Бақбергенов, М. Ғабдуллин, Қ. Қайсенов т.б.
Шығармашылығы біздің зерттеуімізге арқау болған Қасым Қайсенов – Ұлы
Отан соғысында Украина жерін дұшпаннан азат ету жолындағы партизандық
қозғалыстың шежіресін алғаш алып келген қаламгер, әйгілі партизан отрядының
командирі, тәуелсіз елдің батыры. Қазақ әскери публицистикасының басты
ерекшелігі, әуел бастан-ақ өмір шындығын суреттеу болды. Сондықтан да Ұлы
Отан соғысы тақырыбына қалам тартқан қаламгерлер деректік негіздерге
молынан сүйенетін. Бұны академик З.Қабдоловтың: Өз көзімен көрмеген немесе
өзі сезіп-білмеген шындықты жазушы жаза алмайды [5, 329 б.] – деген ойымен
тұжырымдауға болады.
Бауыржан Момышұлының Шығарманы қызықты етеміз деп, біз кейде құр оқиға
қуалап кетеміз. Шығармаларымыздың елеулі кемшілігінің бірі, міне осында
[6, 2 б.], – деген пікіріне сүйенсек, соғыс тақырыбына қалам тартқан әрбір
қаламгерге деректік пен көркемдік қиялдық ара жігін ажырата білу талабы
қойылғаны ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда Қ. Қайсенов публицистикасына өзі
көрген, көкейіне түйген соғыс шындығы арқау болған.
Белгілі қоғам қайраткері, жазушы Әбіш Кекілбаев бұл жайлы: Ел
құтқарарда ерлік қалай керек болса, ес жиғызарда шындық сондай керек болды.
Сөйтіп, жеңіске қолын жеткізгендерге жеңіс жайлы шежірені де өз қолдарынан
жазып шығуға тура келді [7, 4 б.], – деп ой түйеді.
Қазіргі журналистика теориясында публицистика проблемасын жалпылай
зерттеу барысында дедуктивті яғни көсемсөздің заңдылықтарына талдау жасау
мен жекелеген публицистердің шеберліктерін, тәжірибелерін зерттеуде
индуктивтік әдіс жиі қолданылады.
Қасым Қайсенов публицистикасына арналған зерттеуімізде біз қаламгер
публицистиканың жаңа қырларын ашып көрсетуге мүмкіндік беретін индуктивті
әдісті қолдана отырып, оның шығармаларының қоғамымыздың руханият әлемінде
алатын орнын айқындамақпыз.
Қалай дегенде де, Қасым Қайсеновтің публицистикадағы көркем бейнесі
және ел ұғымындағы толымды да тұтас бейнесі бір жақты көзқарас тұрғысынан
жасалған секілді. Ол тек соғыс қаһарманы ғана емес, сонымен бірге бір туар
азаматтың толымды бейнесі болуға тиіс еді. Оған қаламгер Қасым Қайсеновтің
рухани байлығын қоссаңыз, сонда алуан қырлы алып тұлғаның өзі, оның
қайталанбас болмысы танылары сөзсіз. Бұған деген талпыныс та, ізденіс те
жоқ емес, тек нәтижесі қандай? Біздің назар аудармағымыз да осы мәселе.
Қазақ әскери публицистикасының көрнекті өкілдерінің бірі Қасым
Қайсеновтің шығармашылығы – бай материалдарға негізделген және зерттеуге
қолайлы. Сонымен қатар, бүгінгі таңда ұлттық журналистикамызда тың
теориялық болжамдар жасалып, әдістемелік жаңа ізденістер, заман талабына
сай үрдістер қалыптасу үстінде.
Осы тұрғыдан алғанда, әр түрлі тақырыптарда жазатын басқа
қаламгерлерлермен салыстырғанда негізінен әскери публицистикалық тақырыпты,
патриоттық тәрбие мәселесін қозғайтын Қасым Қайсеновтің айтулы айырмашылығы
болмағанымен, оның көтерген әрбір тақырыбының ерекше сипаты, әрине
публицистің шығармашылық үрдісіне, қызметінің түрі мен формасына белгілі
бір деңгейде ықпал етеді деп ойлаймыз. Сондықтан да зерттеу нысанына
айналып отырған публицист Қасым Қайсеновтің шығармашылығынан өзіндік
айырмашылықтар іздеуге талпынып көрмекпіз.
Елуінші жылдардан бастап шығармашылықпен үзбей айналысқан әдебиетші,
публицист, редактор ретінде шығармашылығының көркемдік-тілдік стильдік
ерекшелігімен танымал қаламгердің публицистік шеберлігін зерттеу, ғылыми
жүйеде талдау заман талабынан туып отыр. Сонымен қоса оның публицистік
шеберлігімен ұштаса дамып отыратын қайраткерлік тұлғасы да зерттеуімізге
негіз бола алады.
Қасым Қайсеновті әдебиетке, публицистикаға үлкен рухани зәрулік,
әлеуметтік парыз әкелді. Оның жазған кітаптары мен публицистикалық
мақалалары Украинадағы партизандар қозғалысының шежіресі болумен бірге
соғыс жылдарының, кешегі өткен азаматтық жолдың айнасы. Қасым Қайсеновтің
есімі көзі қарақты кез-келген қазақ оқырманына таныс. Алайда, біз оның
публицистік қырын ғылыми тұрғыда толық танып білдік деп айта алмаймыз. Оның
басты себептері: біріншіден, қаламгер шығармашылығы осы кезге дейін арнайы
зерттелмегені; екіншіден, әр жылдары түрлі газет-журналдарда жарияланған
ірілі-ұсақты мақалаларының толық топтастырылып, жинақталмағандығы;
үшіншіден, Қ. Қайсеновтің публицистік шеберлігін айқындайтын әскери
публицистикасын жан-жақты зерделеп алмай, толыққанды пікір айтудың күрделі
болғандығында.
Сондықтан, тәуелсіз Қазақстанның ұлттық батыры Қасым Қайсенов
шығармашылығын зерделей зерттеу бүгінгі күн қажеттілігінен туған тақырып.
Себебі, қаламгер публицистикасы қазақ әскери публицистикасының Ұлы Отан
соғысы тақырыбындағы өзіне тән сипаттарын және қаһармандық образдарды
сомдаудың үлгісін ғана танытып қоймай, сонымен бірге халықтар достығы мен
ынтымақтастығы, кеңес адамдарының биікке көтерілген патриотизмі мен
гуманизмі сияқты үздік қасиеттерін жоғары дәрежедегі көркемдік суреттеу
сатысына көтере алды деп айта аламыз. Қ. Қайсенов публицистикасын
зерттеудің зәрулігі осында.
Зертттеу жұмысында Қ. Қайсенов мақалалары жинақталып, публицистика
жанрына қойылатын талаптарға сәйкес қарастырылады. Сонымен қатар көркем
публицистикасы арқылы тарихи кезеңдер ақиқатын сезіну – тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қ. Қайсенов туралы жазылған шығармалар көп-
ақ. Олардың басым көпшілігі қысқа сюжетті естеліктер және әдеби көркем
шығармалар, қысқа сюжетті естеліктермен бірге, ғылыми ізденістері бар
еңбектер де кездеседі. Украиндық майдандастарынан бұл тақырыпқа Г.Д.
Алексеенко, А.А. Гречко, В.В. Лавриненков, Г.М. Уткин, А.В. Тканко, қазақ
ғалымдарынан Ғ. А. Сланов, Ә. Кекілбаев, Ә. Шәріпов, М. Әлімбаев, К.
Тоқаев, С. Жиенбаев [8-18] және т.б. бірнеше зерттеулер жүргізді.
Алайда, Қ. Қайсеновтің публицистикалық мұрасы бүгінгі күнге дейін
толыққанды топтастырылып, ғылыми тұрғыда зерттелмеген. Оның шығармашылығы,
публицистикалық шеберлігі жүйелі түрде қарастырылып, әскери
публицистикадағы көркем бейнесі, жазушылық мұрасы, естеліктері мен
мақалалары журналистика ғылымында арнайы зерттеу объектісіне айналған жоқ.
Қалам қайраткерінің публицистикалық мұрасына еніп, негізінен оның
көркемдік тәсілдерді қолданудағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру,
кейіпкер характерін ашудағы тың ізденістерін, стильдік ерекшелігін тануға
деген ұмтылыс біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындай түседі.
Қасым Қайсеновтің шығармашылығын және ол туралы жазылған еңбектерді
ғылыми тұрғыда талдау журналистика мен қазақ әдебиеті үшін әлеуметтік-
мәдени маңызы мол мәселелердің бірі болып есептеледі.
Қ. Қайсеновтің қайталанбас өмір жолы, партизандық шежіресі мен көркем
публицистикасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтылып, әлі күнге жазылып келе
жатқан мақала, зерттеу кітаптары баршылық. Қ. Қайсеновтің көркем
шығармалары, прозалық туындылары зерттеу нысанына алынғанымен,
публицистикалық еңбектері тиянақты түрде зерттелген жоқ.
Партизан батыр, жазушы, публицист Қасым Қайсенов туралы Украиндық
майдандас достары Г. Алексеенко, В. Лавриненковтан бастап, Ғ. Сланов, М.
Әлімбаев, Ә. Кекілбаев, Ә. Шәріпов, Х. Ерғалиев, С. Мәуленов, Ғ.
Қайырбеков, М. Әлімбаев, К. Салықов, Ә. Нұршайықов, С. Жиенбаев, Ғ.
Қабышев, І. Жарылғапов, С. Иманасов, М. Айтқожина, С. Асанов, А. Жақсыбаев,
С. Оспанов, С. Ақтаев, И. Сапарбаев, Иран-Ғайып, Н. Шәкеев, Е. Зікібаев,
А. Егеубаев, Б. Исаев, Ж. Аупбаев, М. Әшірбеков, А. Тұрсынбаев, Е.
Сахариев, Н. Бәдіғұлов, М. Салықбаев, С. Ғабдуллин, Д. Мұратбаев, С.
Жұмабекұлы, Ж. Өмірбек, Т. Молдағалиев, Ә. Дастанұлы, Е. Нұразхан және
басқа да қаламгерлер әңгіме, повесть, естеліктер жазды. Солардың басым
көпшілігін біз осы зерттеу еңбегімізде талдауымызға арқау еттік.
Диссертациялық жұмыста Қасым Қайсеновтің шығармашылығы жан-жақты
қарастырылып, қалам қайраткерінің публицистикасымен қатар ол туралы өзгелер
жазған еңбектер де салыстырыла зерттеледі.
Қазақ әскери публицистикасының қалыптасып, дамуында өзіндік қолтаңбасы
бар Қасым Қайсенов шығармашылығына қатысты әдеби мақалалар мен өз
естеліктерінде кейбір шығармалар туралы бірен-саран сөз болғанымен,
қаламгер публицистикасы арнайы түрде диссертациялық жұмысқа арқау болған
жоқ. Қасым Қайсенов публицистикасының патриотизм, отаншылдық, ғылым, өнер,
білім туралы мақалаларының теориялық тұрғыдан қарастыратын мәселелері
жетерлік. Қаламгер шығармашылығының жанрлық ерекшеліктерін ескере отырып,
композициялық құрылым мен көркемдік, поэтикалық және стильдік
айырмашылықтары тұрғысынан зерттемекпіз. Соның нәтижесінде әлі күнге дейін
кейбір сыншы әдебиетшілердің мақалаларында айтылған пікірлерін жинақтап,
талдап, қорытып, оларға ғылыми тұжырымдама жасамақпыз.
Кешегі Ұлы Отан соғысының ақиқатын публицистика тілімен жеткізіп ғана
қоймай, бүгінгі қоғам тынысына да өз үнін қосқан Қ. Қайсеновті зерттеу –
журналистиканың теориялық мәселелерінің бір қырын ашу болып табылмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қасым Қайсеновтің публицистикалық
шығармаларындағы проблемалық, тақырыптық ерекшеліктерін көрсетіп көркемдік
шеберлігін анықтау, сондай-ақ оның өзіндік азаматтық көзқарасын таныту
жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан біз зерттеуімізде
қаламгердің өмірбаян жолдарына қарағанда оның шығармашылық қарым-қабілеті
мен мүмкіндіктеріне ерекше назар аударуды жөн көрдік.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
− Қ. Қайсенов публицистикасының қалыптасу, даму кезеңдерін
көрсету;
− Қ. Қайсенов көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен алғышарт-
тарды айқындау;
− Қ. Қайсенов публицистикасының жанрлық сипаттарын көрсету;
− Қ. Қайсенов публицистикасының тақырыптық, проблемалық, идеялық
бағыт-бағдарын анықтау;
− Қ. Қайсенов публицистикасының поэтикасын: стильдік
ерекшелігін, шығарма құрылысы мен сюжеттік пайымдауларын
зерделеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
1. Диссертация Қасым Қайсеновтің публицистикалық мұрасын зерттеген
тұңғыш ғылыми еңбек. Зерттеуде Қ. Қайсеновтің 1954-2006 жылдар аралығындағы
публицистикалық мақалалары біртұтас шығармашылық жүйеде және бүгінгі заман
көзқарасы тұрғысында бағаланып, алғаш рет ғылыми айналымға түскелі отыр.
2. Соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасындағы рөлі
және әскери публицистикасының ерекшеліктері айқындалады.
3. Публицистік шығармашылығының барлық кезеңін қамтитын патриоттық
тәрбие тақырыбындағы еңбектеріне талдау жасалады.
4. Қаламгердің дәуір тынысын, замана шежіресін танытатын мақалаларына
сараптама жасалады. Мақалаларындағы саяси астар негізі, өзіндік
көзқарастары, проблемалық мәселелерді шешу жолындағы ой тұжырымдары
сарапталады.
5. Қ. Қайсенов публицистикасындағы нақты дерек пен оқиға негізінде
жазылған көркем шығармаларындағы публицистикалық стиль басымдылығы сөз
етіліп көркемдік дәрежесі анықталады.
6. Қалам қайраткері көсемсөздеріндегі ұлттық құндылықтарымызды сөз
ететін мазмұнға бай, пішін жағынан ұтымды шыққан туындылары ғылыми
еңбектерде қарастырылған мазмұн мен пішін үйлесімі тұрғысынан танылады.
7.Қаламгер шығармашылығының барлық кезеңі қамтылып, публицистикалық
еңбектерінің алғаш рет толық тізімі жасалады.
8. Қалам қайраткерінің стильдік даралығының, публицистік шеберлігінің
ерекшелігі дәйектеледі.
Зерттеу тәсілдері. Диссертацияның алға қойған мақсаттарын орындау
барысында және зерттеудің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, тарихи-
салыстырмалы, кешенді талдау әдістері қолданылды. Қаламгер шығармашылығының
көркемдік қуатын, қазақ журналистикасында алар орнын, өзіндік мәнерін
зерттеуде жүйелі кешенді, тарихи, объективті талдамалық әдіс-тәсілдер
басшылыққа алынды. Зерттеудің өзіндік бір ерекшелігі – Қасым Қайсенов
публицистикасының көркемдік сипатын ашуда оның шығармаларындағы
адамгершілік-патриоттық мәселелерге ерекше тоқталып, еңбектерінің
тақырыптық-идеялық маңызын барынша тереңірек талдауға назар аударылғанын
айтуға болады. Сонымен қатар, қаламгердің дербес қолтаңбасын танытатын
тұстарын іріктеп алып, талдау барысында негізгі ой-идеяны, көркемдік
бейнелеудің тілдік ерекшеліктерін қоса көрсетуді мұрат тұттық.
Зерттеу пәні. Қасым Қайсенов публицистикасының тарихы, қалыптасуы
мен даму ерекшеліктері. Қасым Қайсенов әскери публицистикасы және қаламгер
шығармашылығының мазмұндық-көркемдік сипаты.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қ. Қайсеновтің публицистикалық мұрасын әр
түрлі басылымдарда жарияланған мақалалары мен очерктерін, естеліктерін,
көркем шығармаларын ғылыми тұрғыдан сараптап, талдау жұмыстың негізгі
нысанасын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған, Қ.
Қайсеновтің жеке мұрағатынан алынған көптеген публицистикалық шығармалары,
оның өмірбаянынан, шығармашылығына қатысты түпнұсқа құжаттар мен деректік
маңызы бар мәліметтер жұмысымыздың өзегі болды. Сонымен қатар қаламгердің
Коммунизм туы, Коммунизм таңы, Ленинская смена, Под знаменем
Ленинизма, Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан,
Халық кеңесі, Алматы ақшамы, Вечерняя Алма-Ата, Ақ орда, Рудный
Алтай, Сарыарқа самалы, Қазақстан-Заман, Өркен, Егемен Қазақстан,
Жас алаш, Түркістан, Ақ жол, Қазақстан сарбазы, Қазақ елі,
Ұлан, Спорт, Алтын орда, Шекарашы газеттерінде, сондай-ақ
Простор, Білім және еңбек, Жалын, Қазақстан Коммунисі, Жұлдыз,
Мәдениет және тұрмыс, Парасат, Пионер, Ақ желкен Ақиқат, Зерде
журналында жарияланған публицистикалық мақалалары мен корреспонденциялары,
естеліктері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Қасым Қайсеновтің әр
жылдары түрлі басылым беттерінде жарық көрген мақала, очерктері,
естеліктері, баспадан басылып шыққан жинақтары, жеке мұрағатындағы
материалдарымен қатар әдебиет теориясы мен журналистиканы әр қырынан
зерттеген: М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. Қаратаев, З. Ахметов, Х. Сүйіншәлиев,
Р. Бердібаев, С. Қирабаев, Қ. Бекқожин, Б. Кенжебаев, Т. Қожакеев, Т.
Амандосов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, С. Қасқабасов, Р.
Нұрғалиев, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, З. Бисенғали, Б. Майтанов, С. Негимов,
Ө. Күмісбай, Ж. Тілепов, Н. Сағандықова, Н. Омашев, С. Қозыбаев, М.
Барманқұлов, Р. Ыдырысов, Ә. Қалмырзаев, Б. Жақып, сондай-ақ орыс
зерттеушілері В. Горохов, Е. Прохоров, Г. Колосов, А. Блажнов, Е. Журбина,
Р. Здоровега, М. Стюфляева, А. Тертычный, В. Ученова, В. Пельт, М.
Черепахов және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектері теориялық тұрғыдан
басшылыққа алынды. Сондай-ақ, әскери публицистиканы журналистика тұрғысынан
зерттеуге арналған ғылыми еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды.
Жеке публицистер шығармашылығын зерттеуші ғалымдар Т. Бейісқұлов, Ж.
Әлмашұлы, С. Бәйменше, А. Шәріп, А. Мектеп, Н. Қуантайұлы, С. Оспанов, Г.
Сұлтанбаева, Б. Сердәлі, К. Қамзин, Р. Жақсылықбаева, Ш. Забих т.с.с.
еңбектерін негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары
оқу орындарында жүргізілетін Қазақ журналистикасының тарихы,
Публицистика өнері, Журналистік шеберлік сыныбы пәндері бойынша
оқытылатын дәрістердің және семинар сабақтардың, журналистік шеберлікке
баулуға арналған тәжірибелік сабақтарды өткізу барысында пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті
өкілі, қазақ әскери публицистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі,
Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы, партизан, шебер көсемсөзші Қасым
Қайсенов, оның шығармашылық жолы және қаламгерлік мұралары, ол туралы
жазылған естеліктер мен көркем шығармалар зерттеу нысаны болуға лайық.
Қаламгер шығармашылығын зерделеу өз зерттеу объектісінің
маңыздылығымен, зерттеушінің тың тұжырымдар мен салмақты ойларды алға
ұстануымен қалың оқырманға да, әдебиетші, журналист қауым үшін де маңызды.
Зерттеуден Қасым Қайсеновтің партизан, ерлік аңсаған жас оқырманның сүйікті
жазушысы, жас ұрпақтың аты аңызға айналған сүйікті кейіпкері, Тәуелсіз
Қазақстанның алғашқы Халық Қаһарманы – Ұлттық батыры, дәуір шындығын
суреттеуде өзіндік қолтаңбасы бар публицист ретіндегі өзіне ғана тән көп
қырлы қайталанбас бейнесін көре аламыз.
Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар ұсына аламыз:
1. Қасым Қайсенов қазақ әскери публицистикасында партизан тақырыбын
терең қозғаған қаламгер.
2.Қаламгер соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасының
негізін қалаушы.
3. Қаламгердің “Жау тылында”, “Илько Витряк”, “Партизан соқпақтары”,
“Переяслав партизандары”, “Жас партизандар” шығармаларының жастарды
патриоттық тәрбиеге баулудағы рөлі зор болды.
4. Қалам қайраткері қазақ публицистикасының тарихында, дәуір үнін,
уақыт ағымын бағдарлап, өткір де ұшқыр ой айтып, қоғамдық пікір
қалыптастырған, өз заманындағы әлеуметтік, қоғамдық-саяси жағдайларды шебер
талдап, оқырманға жеткізе білген қаламгер.
5. Қ. Қайсенов – тарихи шындықты көркемдік шындыққа ұластырған, өзінің
публицистік шеберлігі мен тіл байлығы арқылы публицистика жанрларын
түрлендіре білген көркем шығармаларындағы образ жасау, психологизм,
метафора, теңеу секілді әдіс-тәсілдерді ұтымды пайдаланған көсемсөз шебері.
6. Қалам қайраткері көсемсөздеріндегі ұлттық құндылықтарымызды сөз
ететін мазмұнға бай, пішін жағынан ұтымды шыққан туындылары ғылыми
еңбектерде қарастырылған мазмұн мен пішін үйлесімі тұрғысынан танылған.
7. Қаламгердің 1954-2006 жылдар аралығында республикалық және өңірлік
мерзімді баспасөзде жарық көрген публицистикалық мұрасы оның публицистік
шеберлігінің дәлелі.
8. Қалам қайраткерінің стильдік даралығына баға беру, публицистік
шеберлігін зерттеу, талдау жас қаламгерлер үшін құнды дүние болмақ.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар
мен республикалық және халықаралық конференциялар жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
журналистика факультетінің мерзімді баспасөз, журналистика тарихы,
телерадиожурналистика, баспа ісі және редакциялау, халықаралық
журналистика, менеджмент және жарнама кафедраларының бірлескен мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
Қ. Қайсенов шығармаларының қосымша тізімі берілген.
1 ҚАСЫМ ҚАЙСЕНОВ ӘСКЕРИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қ. Қайсенов әскери публицистикасы – партизандар жорығының шежіресі
Қазақ әскери публицистикасының тарихын зерттеуші Р. Ыдырысов:
...әскери публицистикалық шығармаларды талдаудан бұрын осы әскери
тақырыптағы шығармалардың соғыс басталғанға дейін біздің қазақ баспасөзінің
бетінен лайықты орнын ала алмағандығын айта кеткен жөн. Знамя журналы
1933 жылдың өзінде-ақ Всеволод Вишневскийдің Әдебиетіміздің бәрі бірдей
қорғанысқа даяр ма? [19], – деген публицистикалық мақаласын басып,
келешекте бізге шабуыл жасау мүмкіндігі айқын нәрсе екенін ескерткен-ді.
Испаниядағы ұрыстар туралы жазылған Алексей Толстойдың, Илья Эренбургтың,
Михаил Кольцовтың, басқа да көрнекті қаламгерлердің уытты мақалалары мен
очерктері орыс әдебиетінде әскери жауынгер публицистиканың кең өріс алуына
желі болып тартылды.
Ал, біздің қазақ әдебиеті мен журналистикасында әскери публицистиканы
мұндайлық өреге көтеруге әлі мүмкіншілік жоқ еді. Әскери тақырыпта жазуға
бастықпаған, келер соғыстың ауыр зардаптарын бағдарлай алмаған қазақ
қаламгерлері өздерінің шығармаларында соғыстың басталуы мен аяқталуы
мәселелерін оп-оңай шеше салатын [20], – дейді. Ғалым Р. Ыдырысов соғыс
басталған кезде әдебиетшілер мен журналистеріміздің соғыс тақырыбын жазуға
тәжірибелері аз болғанына қарамастан, олардың әскери публицистиканың
дамуына үлкен үлес қосқанын атап көрсетеді.
Сонымен қатар, Р.Ыдырысов: Біздің аға буын қаламгерлер соғыста өздері
көрген қанды оқиғалардың шежірешілері ғана болып қойған жоқ. Олардың
көпшілігі өздері қолдарына қару ұстап, зұлым жаумен кескілесе шайқасты.
Бұған олардың майданнан оралғандағы омырауларына таққан құрметті
наградалары куә. Олардың біразы баспасөз органдарында да басылды. Мәлік
Ғабдуллиннің, Бауыржан Момышұлының, Әди Шәріповтың, Жұмағали Саинның, Қасым
Қайсеновтың майдандағы ерлік істері соғыс кезінде газет, журналдарда көп
жазылды. Ал бірлі – жарым мақала, очеркпен ғана аталып кеткендері
қаншама! [20, 145 б. ], – деп жазады.
Қазақ әдебиетінің алыптарының белгілі бір бөлігі майдан тақырыбын
межелеп жүргендігі жөнінен Бауыржан Момышұлы майдан тақырыбын беделді
жазушылардың иемденіп алуы жалпы көркемдіктің мүддесіне қайшы келетінін
ашық айтады.
Жақында Сәбит Мұқанов біздің қазақ жазушыларының творчестволық бағыт-
бағдары туралы мені хабардар ете отырып, Мұхтар тарихи тақырыпты, Ғабит
қазіргі тыл тақырыбын, ал Сәбиттің өзі болса қазіргі заманғы соғыс
тақырыбына қалам тартып жүргенін айтып еді. Олар келісіп, қазақ әдебиетінің
үш алыбы тақырыпты өзара келісіп, қазақ әдебиетінің үш алыбы тақырыпты
осылайша бөлісіп алыпты. Бұнымыз тақырыпты монополия жасау болмақ. Мен
мұнымен келісе алмаймын. Сондықтан да бұл қолжазбаның барлығы Ғылым
академиясының игілігі болып табылады деп әдейі арнап, хат жаздым.
Соғыс туралы қазір күрделі еңбектер жаза қою мүмкін емес. Ірі еңбектер
соғыстан кейін жазылады. Тіпті тау қопарар алып күші бар болған күннің
өзінде де Сәбит Мұқанов бүкіл соғыс оқиғаларының дамуын жалғыз өзі бел шеше
кіріссе де көтере алмас. Сондықтан да, соғыс тақырыбын ешқандай да жалғыз
игерем деушілік (монополия) болмасын, бұл тақырыпты жазып, еңбек еткісі
келушілер мен қабілетті адамдардың бәрі жұмыла еңбек етсін, соғыс тақырыбын
тек бір ғана менмен әрі қызғаншақ-монополист жазушының ғана игілігіне
айналдырмау керек [21, 19 б.], – деп орынды пікір айтқан еді.
Қасым Қайсенов – сол топтың алдыңғы легінен ойып тұрып орын алған
публицист. Ол өзінің жауға қарсы бүкілхалықтық күреске қосқан қаһармандық
үлесін кітап, мерзімді баспасөз бетіне түсірген.
Алайда, қаламгерге соғыстан кейінгі жылдары қаруды қаламға бірден
айырбастау қиынға соқты. Қасым Қайсеновтің жазушылыққа келуіне себепші
болған Жұмағали Саин еді. Бұл жайлы Мұзафар Әлімбаев: Қасым Қайсеновтің
қаламгерлігі атымен де затымен де басқаша. Олай дейтініміз өжеттік пен
өлермендіктің ара жігін анық айыра білетін Қасым сөз өнерінің сарайына
енуге сан дүние қажетін, сандығында небір асылың болуы қажетін де жақсы
түсінетін. Сыры ішіне сыймаған кісі маза таппайды. Қайсенов сондай жағдайда
да қаламға жармаспай, ұзақ жүрді. Соғыс аяқталғалы он шақты жыл өткенше де
баспасөз бетінде ләм-мим деген жоқ, мен пәленмін, мен түгенмін деп, омырау
соққан жоқ, ауызша да тіс жарғанын құлағым шалмады.
– Жаз, сенің жалпақ жұртқа жая айтарың бар, – деп Қасымды бол-болдың
астына алғаш алған адуын азамат, әйгілі ақын Саин Жұмағали.
Ағаның ізгі түртпегі бір қаламгерді қазақ әдебиетіне әкелді. Менің де
есімде бар: Қ. Қайсенов алғашқы ерліктерін жазып Қазақ әдебиеті
газетіне ұсынды. Ол тұстарда әуелі көркем әдебиет бөлім меңгерушісі, одан
соң бас редактордың орынбасары болғандықтан партизанның естеліктері менің
де қолымнан өтті. Мазмұны мәнді, динамикалы оқиғаға бай, оқырманды тартып
алар шыншылдығы басым дүниелерге бұрынғы майдангер – біз де енжар
қарағанымыз жоқ [7, 59 б.], – деп еске алады.
Қалам қайраткерінің ең алғашқы кітабы 1954 жылы Юные партизаны деген
атпен орыс тілінде шыққан. 1955 жылы Илько Витряк, 1956 жылы Переяслав
партизандары жарық көрді.
Қасым Қайсенов 1941 жылғы күзде алғаш рет тоғыз адаммен жау тылына
парашютпен түседі. Осы жайлы өзінің Жау тылында деп аталатын көркем
шығармасының Сәтсіздік деп аталатын бөлімінде ...Жау бізді қоршап
алды... Әй, азғын-ай, егер арамыздан сен қашып кетпегенде, мұндай күйге
әсте душар болмайтын да едік қой. Сенің мұндай қоян жүрек қорқақ, екі жүзді
екеніңді білген болсам ...Иә, сен азғын біздің түбімізге жеттің! Минько
саған лағнат жаусын! [22, 12-13 бб.], – деп жазады. Минько опасыздың
қырсығынан қасындағы қаруластарының бәрі оққа ұшады. Қасым Қайсенов Панитов
орманында жападан-жалғыз қалады. Бірнеше күн бойы ақ қайыңның сөлін
қалбырға жинап ішіп, теректің қабығы астындағы ақ шелін сыдырып, шайнап
сорып өзегін жалғайды. Аштықтан жүре алмай қалған шағында оған Микола
қарт кездесіп, оны аман-сау алып қалады. Микола қарттың екі бірдей баласы
Қызыл Армияда – командир. Ол Қызыл Армия шегінген кезде колхоз малын Днепр
жағалауынан айдап өтіп кеткенде немістер оның екі келіні мен немерелерін
атып тастайды. Содан бері ең болмаса ұлдарымды көрермін деген үмітін үзбей,
бір жерге тұрақтай алмай орман кезіп жүрген кезі еді. Микола қарттың
көмегімен есін жиған Қасым қанды көйлек достарымен табысады. Осылайша, Қ.
Қайсеновтің партизандық өмір жолы басталады. Жау тылында шығармасында
қаламгер партизандар шежіресін өз атынан баяндайды. Әрбір оқиға бірімен-
бірі сабақтасып, бірізділікпен баяндалады.
Қан майдандағы оқиғалар ойыма түссе, оңашада жылап отырып жазамын.
Ештеңе қоспаймын, айна қатесіз өз қалпында қағазға түсіремін. Айттым ғой,
бұл өте-мөте өксікті оқиғаларға байланысты. Ал екінші жағдайда жай бір
әңгіме үстінде өткен-кеткеннің бір қиығы еске түседі. Бір-ақ түйір, бір-ақ
қыры ғана. Тұтас түгел анықтау үшін, бірнеше күн бойы әлгі эпизод
төңірегінде әрі ойланып, бері ойланып, тәптіштеймін. Егжей-тегжейін екшеп,
шайқас өткен жер бедерін, қатысқан қаруластар қимылын ойластырамын. Бір
штрихтан екінші штрих туындайды, өзектес қимыл әрекеттер тізіле береді.
Содан әрқилы кездесулерге барғанда, әлеумет алдында әлденеше рет ауызша
айтып пысықтаймын. Баяндайтын оқиғам барлық жағынан айқындалып, жандана
түседі. Әуеліндегі ауа жайылудан да арыласың, бостекі сөз, борбас
қосалқыдан біртіндеп аршыласың. Бұдан соң ертегідей сүзіліп шыққан, сөзден
бояу сырын тапқан дүниені бірден қағазға түсіремін [7, 60 б.]. Бұл
қаламгердің шығармашылық жолының алғашқы бастауы еді.
Осы орайда, біз ғалым Р. Нұрғалиевтің мына пікірін келтіре кетсек артық
болмас: Үлкен әдебиет қашанда халық өмірінің белді кезеңдерін, дәуір
тудырған әлеуметтік тартыстарды, қоғамдағы саяси ағымдарды, психологиялық
шытырмандарды айналып өтіп кете алмайды. Ерте ме, кеш пе әйтеуір ел басынан
өткен оқиғалар өнер тілімен сөйлеп, ұрпақтар талқысына түспек [23, 14 б.].
Қаламгердің алғашқы шығармаларының өзінен-ақ публицистикалық стильді аңғару
қиын емес. Әскери публицистикасының бастауы болған Илько Витряк,
Партизан соқпақтары, Переяслав партизандары, Жас партизандар, Жау
тылында шығармаларында қаламгер болған оқиғаны қаз-қалпында, ешбір
бояусыз, фактіге сүйене отырып жазады.
Ұлы Отан соғысы – бүкіл кеңес халқымен бірге қазақ ұлтының қаһармандық
күресінің отты шежіресі. Ол қазақ деген ұлттың сана-сезімінің, абырой-
намысының, наным-сенімінің жәдігері. Ұлы Отан соғысындағы қазақ халқының
шежірелі ерлігі қаншама шығармаға арқау болып келеді, әлі де жазыла бермек.
Бірақ ол жеңіл өлең-жырға орта қол дүниеге азық болмақ емес. Ұлы Отан
соғысы – өте күрделі дүние. Бұл жайлы А. Кривицкий: Шынында да соғыс
табиғаты соншалықты күрделі, жеңіл-желпі бағалауға көнбейтін жан-жақты
құбылыс екенін ұмытпаған жөн. Үйреншікті патриотизм мен ұлылық, әсіре
мақтаудан бас тартып, соғыс тарихындағы ауыр шындықты мойындауға дайын
болғанымыз жөн [24, 21 б.], – деп жазады.
Әрине, Отан соғысы секілді ұлы тарихи оқиғаны бар болмысымен жеткізу,
бейнелеу үшін шебер көсемсөзші, сол алапат айқастың ащы-тұщысын татып, оның
азап-тозағын өз басынан өткерген болуы керек. Сонда ғана барып оқырман
жүрегіне жол табар шығарма дүниеге келеді. Міне, осы алапат соғыстың
басынан аяғына дейін қатысып, дұшпанмен жан аямай айқасқан, жеңіске жетудің
себепкері болғандардың ең ірілерінің бірі – Қасым Қайсенов.
Қасым Қайсенов – соғыс алапатын өз басынан өткерген жан. Сондықтан бұл
құбылыс – қаламгерге үнемі таныс, үнемі ойында болған және жан-жүрегін
тербеген тақырып. Осы орайда академик-жазушы М. Әуезовтің: Жазушы
қаламынан туған барлық асыл бұйым атаулыны алсақ, әр кітаптың тамыр,
төркіні ең алдымен жазушының өзінің жанынан терең орын алған күйлерден
туады [25, 397 б.], – деген пікірі орынды.
Қасым Қайсенов публицистикасындағы басты мәселелердің бірі – Кеңес
Одағының фашистік басқыншылықтарына қарсы жүргізген Ұлы Отан соғысындағы
өмір шындығы. Олар жауынгерлердің қаһармандық – ерлік күресі. Отаны үшін ең
жоғары патриоттық-рухтық биікке көтеріліп, дүние жүзін дүр сілкіндірген
ерлік шежіресі.
Қазақ әскери публицистикасының даму кезеңдерін алып қарасақ, біздіңше
осы күнге дейін зерттеушілердің назарынан тыс қалып келе жатқаны – соғыстан
кейінгі жылдардағы қазақ әскери публицистикасы. Соғыс жылдарында майдандық
басылым беттерінде қалыптасып, дамыған әскери публицистика кейіннен
майдангер қаламгерлердің шығармашылығымен толықты. Сол бір сұрапыл
күндердің көркем туындыларда көрініс табуы жайлы академик М. Қаратаев былай
деп жазады: Бұл шығармалар кезінде туып, майдандағыларға да, тылдағыларға
да қолма-қол күш-жігер берген, рух, сенім берген таптырмас жан азығы болып
табылады. Бұлардың бағасы, тарихи мәні кезіндегі өте қымбат үгіттік,
ұйымдастырғыштық, тәрбиелік рөлімен ғана шектелмейді. Бұлар рухани
мәдениетіміздің тарихында үлкен документалдық, дүние танытқыш және этикалық
та эстетикалық мәні бар идеялық көркемдік ескерткіш ретінде де үлкен орын
алады [26, 169 б.].
Қасым Қайсеновтің аты аталғанда, екі бірдей бейне көз алдыңа келеді,
бірі – партизан, екіншісі – қаламгер бейнесі. Қалам қайраткері бойындағы
осы екі бірдей қасиет оның тұғырлы тұлғасының көзсіз батырлық сипаттары мен
шығармашылық сипатының өзара үндестігін танытады.
Қаламгер публицистік қызметін негізінен 2 бағытта жүргізді. Бірінші
бағыт – өзі көзімен көріп, басынан кешірген соғыс ақиқаты, майдан шындығы,
партизандар ерлігін қалың жұртшылыққа жеткізу.
Екінші бағыт – қоғамда болып жатқан өзгерістерге көзқарастарын, ой-
толғамдарын жеткізу үшін баспасөзді пайдалану еркіндігі, бұған оның газет-
журналдарда жария болған өмірдің өзекті мәселелері – ел тіршілігінің
түйткіл тұстары, тәртіп, әділеттілік, отаншылдық, адамгершілік, халықаралық
жағдай қайшылықтары туралы әр түрлі жанрлардағы материалдары куә болады.
Қаламгердің проблемалық мақалалары арқылы Қазақстанның тәуелсіздігін
нығайту, ел қорғау ісін күшейту, елге сүйек болар азаматтар қылығы,
мемлекеттік тіл, жер мәселесі төңірегінде ой қозғап, оқырмандарға салмақты
ой айтуы да оның публицистикалық шеберлігінің көрінісі.
Публицистің алғашқы кездегі жазбагерлік мұраларын жинақтап,
топтастырып, тақырыптық-танымдық жағынан жүйелер болсақ, қаламгердің әскери
публицистикасында партизандар тақырыбының қаншалықты дараланып көрінгенін,
әрі оның шығарма кейіпкерлеріндегі психологиялық мінез-құлық типтері арқылы
ерекше айшықталып тұрғаны байқалады. Қасым Қайсенов әскери публицистикалық
шығармаларының тақырыптық-танымдық ерекшеліктерін қазақ публицистикасында
бұрыннан келе жатқан соғыс ақиқатын жеткізу проблемасын ашып көрсетудің
шығармашылық дәстүрлі мектебі деп қарастырған жөн. Қазақ әскери
публицистикасын зерттеуші Рахметолла Ыдырысов Ұлы Отан соғысы тақырыбына
халқына танымал болған ақын-жазушыларымыз Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов,
Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мустафин, Асқар Тоқмағамбетов, Жақан Сыздықов,
Әбділдә Тәжібаев, Ғабдол Сланов, Әлжаппар Әбішев, Мұқан Иманжанов тағы
басқалары майдан мен тыл өмірінен әңгімелер мен очерктер, публицистикалық
мақалаларды жиі жазып, газет бетінде еңбекқор оқырмандармен де, жауынгер
оқырмандармен де үзбей тілдесіп отырғанын жазады. Олар отандық мәні,
халықтық нәрі бар мәселелерді көтеру арқылы соғыс жылдарындағы майдан
ақиқатын ашық та батыл жазды. Әскери публицистиканың сыры мен қасиетінің
өзі де осындай қоғамдық ой-пікірдің, қоғамдық шындықтың арқауы бола
білуінде. Демек, 1941-1945 жылдары бұрынғы Кеңестер Одағының бірігіп жауға
қарсы аттанған Ұлы Отан соғысы ақиқатын өзекті мәселе етіп көтере білген
қазақ публицистерінің қатарында Қасым Қайсенов есімін біз мақтанышпен
айтамыз.
Сұрапыл соғыс жылдарында майдандық газет беттерінде қалыптасып, дамыған
әскери публицистика жеңіске қол жеткізудегі жауынгерлер ерлігінің рөлін
айрықша нақтылап көрсеткенімен, жауынгерлік публицистикадағы батырлардың
моральдық, адамгершілік-психологиялық мәселелерінің көкейтестілігі қатты
сезіле бастады.
Ұлы Отан соғысын жазып көрсеткенде, кейбір жекелеген мәселелерге ерекше
назар аударылғанымен, соғыс жылдарындағы әскери публицистика соғыстың бүкіл
ерекшелігін тұтастай қамти алған жоқ. Соғыс жылдарында мерзімді
басылымдардағы әскери публицистика – көп ұлттан құралған жауынгерлерге
Отанды сүю, партия мен үкіметке, туған халқына адал болу рухында тәрбиелеу
үшін, бейбіт елімізге опасыздықпен шабуыл жасаған Гитлер басқыншыларына,
олардың кекшілдік, өшпенділік сезімдерін өршіту үшін, әскери тәртіпті қатаң
сақтауы мен соғыс өнерін барынша жетілдіруі үшін қызмет етті. Ал соғыс
аяқталғаннан кейінгі әскери публицистика көбінесе осы соғысты көзімен
көрген майдангер-қаламгерлердің шығармашылығы арқылы дамыды.
Соғыстан кейінгі жылдары әскери публицистикалық тақырыпта жазған
майдангер жазушылардың еңбектері жайлы белгілі ғалым Р. Ыдырысов: Майданда
қолдарына автомат алып, шайқасқа тікелей араласқан жазушылардың
шығармалары, оқиғалары фактілерге толы болады да, шындық суреті сол тұрғыда
айқын көзге елестеп тұрады [20, 17 б.], – деп баға береді.
Қаламгер шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі жазбаларында қарулас-
партизандар ерлігін суреттеумен, партизандардың жорық шежіресін ешбір
боямасыз, қаз-қалпында жеткізуге тырысқан. Солардың бірін мысалға алсақ.
Қалам-қайраткерінің Жау тылында деп аталатын көркем-публицистикасының
әрбір бөлімі соғыстың шындық суретінен құралғанына көзіміз жетеді. Аталған
шығарманың Алғашқы сапар бөлімінде Украина партизандар қозғалысының
орталық штабының бастығы генерал-майор Строкач Киев, Полтава облыстарында
партизандар қозғалысын ұйымдастыру мақсатында Қасым Қайсаұлы мен комиссар
Сельченконы шақырады. Генерал жаңадан құрылған 8-партизан отрядының
командирлігіне Қасым Қайсеновті, комиссарлығына Сельченконы тағайындайды.
Генерал менімен бірге келді де, қатар түзеп тұрған партизандардың алдында
қысқаша сөз сөйледі: - Аяулы партизан жолдастар! Жаудың тылына аттанғалы
тұрсыздар. Сіздер ең алдымен уақытша жау қолында қалған совет адамдарына
Совет үкіметінің, Ұлы Отанымыздың туысқандық сәлемін жеткізіңдер! [27, 9
б].
Немесе
– Сіздердің негізгі міндеттеріңіз: жергілікті халықтардан партизан
отрядтарын ұйымдастырып, жаудың тылына іріткі салу, көпірлерді, қатынас
жолдарын, коммуникациялық тораптарды талқандау. Немістердің із-өкшесіне
түсіп, жеке шыққандарын батыл құрт ыңдар. Жаудың барлық күштеріне бөгет
жасап, үрей туғызу – сендердің басты міндеттерің... [27, 9 б].
Жау тылында көркем-публицистикалық шығармасының қаламгер
шығармашылығындағы шоқтығы биік және оқырмандар сұранысымен 100 мың дана
таралыммен 3 рет қайта басылған. Қалам қайраткерінің партизандық жорық жолы
алғаш сәтсіздікпен басталуы жайлы осы шығарманың Сәтсіздік деп аталатын
бөлімінде публицистикалық стильмен шынайы баяндалады. Қалың орман пана
болатын емес. Қаһармандықпен қаза тапқан достарымды олйласам – қаным қайнап
кетеді. Осыдан төрт күн бұрын жан-жағымнан аш қасқырша анталаған жау жоқ.
Иен орман ішінде жалғыз қалғаныма қынжыламын [22, 14 б.], – деген жолдарды
оқып отырғанда соғыс ақиқаты көз алдыңызға келеді.
Ұлы Отан соғысы – халық қаһармандығының отты шежіресі. Оның ақыл-
ойының, ар-намысының сенім-нанымның шежіресі [28, 5 б.].
Соғыс кезінде қазақ халқының тылдағы қажырлы еңбегі, қазақ
жауынгерлерінің майдандағы ерлік істері жайлы газет-журналдар беттерінде
көп жазылды. Ал, Қасым Қайсенов публицистикасы туысқан Украина
Республикасының жерін шексіз сүйіп, қасық қаны қалғанша жаумен алысқан
жауынгерлер ерлігін суреттеуімен ерекше бағалы. Қаламгердің
публицистикасының өзекті тақырыбының бірі – ұлттар достығы, халықтар
достығы, майдандағы жауынгерлердің еліне, туған жеріне деген
сүйіспеншілігі, оны жаудан қорғау үшін жанын қиюға да әзір екендігі
бейнеленеді. Ол ұлт достығын жекелеген адамдардың, яғни майдандас ұлт
өкілдерінің өзара айырылмас, қайыспас достығы мен жанашыр жолдастығы арқылы
береді. Болмаса, достарының бірінің жерін екіншісінің өз жеріндей шын, адал
сүюі арқылы сипаттайды.
Қасым Қайсенов басқарған отрядтың бұрынғы комиссары “Сашко” –Григорий
Давыдович Алексеенко “Таулар арасындағы алау оттар” естелік кітабындағы
қолтаңбасында: “Менің аяулы жауынгер досым! Мынау кітап екеуміздің Днепрден
Закарпатьеге дейін созылған партизандық жорықтарымызға жақсы ескерткіш
болсын, біздің қанкөйлек достарымызды, өлісін де тірісін де еске түсірейін.
Аяулы менің досым, туысым (біз бірімізді осылай деуге хақымыз бар, неге
десең, екеуіміз қанды айқастарда қашан да қатар болдық, Украина жерінде
қанымызды қатар төктік) қазақ және украин халықтары өзінің ержүрек ұлын
жадында сақтай берсе деп тілеймін” [8, 5 б.], –деген жүрекжарды сөзі нағыз
ақиқаттан туған.
“Отан үшін отқа түс-күймейсің, өмір үшін өлгенше күрес!”, – деген
Бауыржан Момышұлы ұранымен қазақ жауынгерлері талай тамаша ерлік көрсетті.
Қалам қайраткерінің “Арманда кеткен ақын” деген көркем публицистикасында
Кереку қаласында әскерге бірге алынған Хамза Өмірбаев сынды ақын жігіт Қ.
Қайсенов жайлы: - „Қасым, сен туа біткен әскери адамсың. Жаугершілік
уақытта сен тегін өлмейсің, сенде қайсарлық та, қаталдық та бар. Сен
жастығыңды ала жатасың. Түбінде сенен бірдеңе шығады. Сен қожырайып
тұрасың. Үлкен командир болып кетуің де мүмкін” [29, 64 б.], – дейді.
Алайда, оның жетістікке жетуін көре алмай Хамза майдан даласында ерлікпен
қаза табады. Жауынгерлердің Отанына осындай шын берілгендігі, адал
сүйіспеншілігі елімізді жеңіске жеткізді.
Қаламгер публицистикасы Отанын өзі адал сүюмен қатар, жас ұрпақты соған
баулиды. 1977 жылы 13 қазанда “Коммунизм таңы” газетінде жарық көрген
“Ұмытылмас жылдар еді”, – атты әскери публицистикалық мақаласында: “Бүкіл
адам баласына соғыс, фашизм-өлім, адамның қас жауы. Фашизм – жарқын болашақ
жауы екенін барша халық енді біледі” [30], – деп қорытынды жасайды. Сондай-
ақ Қ. Қайсеновтің публицистикасы сәулетті Отанымызды, бақытты
болашағымызды, жарқын жастығымызды қорғаған балалар мен жас жауынгерлер
ерлігін, қарттардың бейбіт тілегін бүгінгі ұрпаққа жеткізуші, жаршысы
болды.
Оның көркем публицистикасында жиі кездесетін: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz