Қазақ телевизиясы: тарих пен тағылым
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1.1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. 1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби тележүргізуші ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ ТАРАУ. ЭФИР . ШЕБЕРЛІК ПЕН ШЫНАЙЫЛЫҚ МЕКТЕБІ
2.1. Н. Иманғалиұлы . қазақтың шоқтығы биік шоумені ... ... ... ... ... .37
2.2. «Көршілер» дәлізі . сауатты сұхбат пен тартысты тақырып айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1.1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. 1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби тележүргізуші ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ ТАРАУ. ЭФИР . ШЕБЕРЛІК ПЕН ШЫНАЙЫЛЫҚ МЕКТЕБІ
2.1. Н. Иманғалиұлы . қазақтың шоқтығы биік шоумені ... ... ... ... ... .37
2.2. «Көршілер» дәлізі . сауатты сұхбат пен тартысты тақырып айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Н. Иманғалиұлы қазақ тележурналистикасының қара нары жайында әңгіме. Ол көрерме есінде, ерекше сақтап қалды. Қазақ телеарнасының тарихымен бірге сақталып келе жатқан тұлға. «Телеөнердің тұлғасы» деген баға берді, профессор Б. Жақып. Сондықтан, Н. Иманғалиұлының жүргізушілік шеберлігі ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. Оның өмірге әкелген «тележурналист болудың стилі» өзінше бір дара жол. Болашақ тележурналист мамандарына мектеп болатын өнегелі адам.
Бітіру жұмысында Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға келуінен бастап, тырнақ алды бағдарламалары және телесаласына төккен тері, сіңірген жайына кеңінен тоқталамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ телеэкранына ұлттық құндылықты биік көтеретін, көрермен сұранысын қанағаттандыра алатын білікті маман тәрбиелеу үшін – ғылыми тұрғыдан талданған тележурналистердің шеберлік тәжірибесі керек. Ал, ондай өлшемге толымды адам Н.Иманғалиұлы.
Ол қазақ тележурналистикасында қырық жылдай еңбек етті. Қырыққа тарта бағдарлама ашып, жүргізуші атанды. Осы саладағы жауапты қызметке жетекшілік етті. Оның шығармашылық өмір жолы – нағыз үлгі. Бұл зерттеуді қажет ететін тақырып. Біздің бітіру жұмысымыз осы мәселелерді тереңнен зерттейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Н. Иманғалиұлының шығармашылығын зерттеу барысында, тележурналистика саласындағы теориялық еңбектерді пайдаландым. Тұрсын Қ. (Қазақ теле-журналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. - Алматы: «Білім», 2006). В.Л.Цвик («Телевизионная журналистика». - «Юнити-Дана», 2009ж) Қ. Тұрсын. Ж. Нұсқабайұлы. («Теледидар сөздігі-тележурналист анықтамалығы». – Алматы. Білім. 2001ж). Шамақай Қ. («Азат ойдың айнасы» 2008). Қозыбаев С. Қ. (Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001). Қ.Бекхожин («Қазақ баспасөзінің даму жолдары», (1860-1930 жылдар). Борецкий Р. «Телевизионная пропаганда», Юровский А. «Специфика телевидения», Масғұтов С. «Көгілдір экран - өмір айнасы», Барманқұлов М. «Телевизия: бизнес әлде билік?», Уразова С.Л. «Show-clon телевизионной реальности», «Қазақ журналистикасы» атты үш томдық / профессор Н.Омашевтың ред.басқаруымен/, т.б. ғылыми теориялық еңбектер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Біз бұл ғылыми жұмысымызда уақыт талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен өзгерістер, Н. Иманғалиұлының даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері, шерберліктері талданады.
Бітіру жұмысында Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға келуінен бастап, тырнақ алды бағдарламалары және телесаласына төккен тері, сіңірген жайына кеңінен тоқталамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ телеэкранына ұлттық құндылықты биік көтеретін, көрермен сұранысын қанағаттандыра алатын білікті маман тәрбиелеу үшін – ғылыми тұрғыдан талданған тележурналистердің шеберлік тәжірибесі керек. Ал, ондай өлшемге толымды адам Н.Иманғалиұлы.
Ол қазақ тележурналистикасында қырық жылдай еңбек етті. Қырыққа тарта бағдарлама ашып, жүргізуші атанды. Осы саладағы жауапты қызметке жетекшілік етті. Оның шығармашылық өмір жолы – нағыз үлгі. Бұл зерттеуді қажет ететін тақырып. Біздің бітіру жұмысымыз осы мәселелерді тереңнен зерттейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Н. Иманғалиұлының шығармашылығын зерттеу барысында, тележурналистика саласындағы теориялық еңбектерді пайдаландым. Тұрсын Қ. (Қазақ теле-журналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. - Алматы: «Білім», 2006). В.Л.Цвик («Телевизионная журналистика». - «Юнити-Дана», 2009ж) Қ. Тұрсын. Ж. Нұсқабайұлы. («Теледидар сөздігі-тележурналист анықтамалығы». – Алматы. Білім. 2001ж). Шамақай Қ. («Азат ойдың айнасы» 2008). Қозыбаев С. Қ. (Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001). Қ.Бекхожин («Қазақ баспасөзінің даму жолдары», (1860-1930 жылдар). Борецкий Р. «Телевизионная пропаганда», Юровский А. «Специфика телевидения», Масғұтов С. «Көгілдір экран - өмір айнасы», Барманқұлов М. «Телевизия: бизнес әлде билік?», Уразова С.Л. «Show-clon телевизионной реальности», «Қазақ журналистикасы» атты үш томдық / профессор Н.Омашевтың ред.басқаруымен/, т.б. ғылыми теориялық еңбектер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Біз бұл ғылыми жұмысымызда уақыт талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен өзгерістер, Н. Иманғалиұлының даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері, шерберліктері талданады.
1. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения. – Алматы: КазГУ, 1974 ж .
2. Борецкий Р. Телевизионная пропаганда. - Москва: Профиздат, 28 бет. 1967.
3. Справочник журналиста Казахстана. Алматы. Санат. 2002.- стр. 208.
4. Тұрсын. Қ. Қазақ телевизиясы. Энциклопедия 2 том. Алматы – 2011ж
5. Ықсан А. Қазақ теледидарының үні неге құмығыңқы? //Қазақ әдебиеті. 2001. 24 тамыз. 4 бет.
6. Жақып. Б. Телеөнердің тұлғасы.//Ана тілі. 19 сәуір, - 2012 ж.
7. Омашев Н. Журналистиканың жаңа стилі //Ақиқат. №9. 1997. 85-88 бет.
8. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Айқын газеті. 23 маусым, 2010ж.
9. Ақсұңқар Ақынбаба. Эфир этикасы. Дала мен қала. 21 ақпан 2012ж.
10. Қайнар Олжай. Күн сияқты күркіреу. Жас қазақ. 11 мамыр 2012ж.
11. Шынар Досан. Діңгегі мықты ділмар. Астана Ақшамы. 28 сәуір 2012ж.
12. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Ана тілі. 23 маусым 2010 ж].
13. Әбдікәрімов С. Теледидар төріндегі таланттар. Ана тілі. 20 мамыр 1992 ж.
14. Қуандық Шамахайұлы. Беті жылтырдың бәрі тележүргізуші бола сала ма?» 23қараша, 2011ж.
15. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. Алматы. Қазақ университеті 2003.- 59 бет.
16. Қ. Тұрсын, Ж. Нұсқабайұлы «Теледидар сөздігі-тележурналист анықтамалығы». – Алматы. Білім. 2001ж. 385. 359-бет.
17. Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности // Телерадиоэфир. - М.: Аспект Пресс, 2005.17-б.
18. В.Л.Цвик «Телевизионная журналистика».-«Юнити-Дана», 2009ж. 297-300-б.
19. Уразова С. Reality TV в России. Первый опыт телеклонирования // Вестник Московского университета. Серия 10. Журналистика. 2003. № 3. 10-бет.
20. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? –Алматы: Қазақ университеті, 2007. 58 бет.
21. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Айқын газеті. 23 маусым, 2010ж.
22. КТК телеарнасының ресми сайты. http://www.ktk.kz/kz/archive.
23. «Қазақстан» ұлттық арнасының эфирінен. Kaztrk.kz.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030.- Алматы: Білім, 1997.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен даму стратегиясы \\ Егемен Қазақстан. – 2003, қазан.
3. Омашев Н. Журналистиканың жаңа стилі.\\ Ақиқат. – 1997, №9.
4. Омашев Н. Радиожурналистика. – Алматы: Экономика, 2005.
5. Выготский Л .Психология искусства. - Москва: Педагогика, 1987.
6. Борецкий Р.Телевизионная пропаганда.- Москва: Профиздат,1967.
7. Масғұтов С. Телевизиялық журналистика негіздеріне кіріспе. - Алматы: 1975.
8. Шыңғысова Н. Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы - Алматы: Қазақ университеті. 1999 жыл.
9. Шалабаев К. В голубом экране. - Алма-Ата, 1966.
10. Юровский А. Специфика телевидении.- Москва: МГУ, 1960.
11. Масғұтов С. Көгілдір экран – өмір айнасы. –Алматы: Мектеп, 1976.
12. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? –Алматы: Қазақ университеті, 2007. 58 бет.
13. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. – Алматы: Білім, 2006.
14. Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности. Телерадиоэфир. – М.: Аспект Пресс, 2005.
15. «Қазақ журналистикасы» 3-томдық жинақ, 2-том, Алматы: Таймас, 2008.
2. Борецкий Р. Телевизионная пропаганда. - Москва: Профиздат, 28 бет. 1967.
3. Справочник журналиста Казахстана. Алматы. Санат. 2002.- стр. 208.
4. Тұрсын. Қ. Қазақ телевизиясы. Энциклопедия 2 том. Алматы – 2011ж
5. Ықсан А. Қазақ теледидарының үні неге құмығыңқы? //Қазақ әдебиеті. 2001. 24 тамыз. 4 бет.
6. Жақып. Б. Телеөнердің тұлғасы.//Ана тілі. 19 сәуір, - 2012 ж.
7. Омашев Н. Журналистиканың жаңа стилі //Ақиқат. №9. 1997. 85-88 бет.
8. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Айқын газеті. 23 маусым, 2010ж.
9. Ақсұңқар Ақынбаба. Эфир этикасы. Дала мен қала. 21 ақпан 2012ж.
10. Қайнар Олжай. Күн сияқты күркіреу. Жас қазақ. 11 мамыр 2012ж.
11. Шынар Досан. Діңгегі мықты ділмар. Астана Ақшамы. 28 сәуір 2012ж.
12. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Ана тілі. 23 маусым 2010 ж].
13. Әбдікәрімов С. Теледидар төріндегі таланттар. Ана тілі. 20 мамыр 1992 ж.
14. Қуандық Шамахайұлы. Беті жылтырдың бәрі тележүргізуші бола сала ма?» 23қараша, 2011ж.
15. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. Алматы. Қазақ университеті 2003.- 59 бет.
16. Қ. Тұрсын, Ж. Нұсқабайұлы «Теледидар сөздігі-тележурналист анықтамалығы». – Алматы. Білім. 2001ж. 385. 359-бет.
17. Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности // Телерадиоэфир. - М.: Аспект Пресс, 2005.17-б.
18. В.Л.Цвик «Телевизионная журналистика».-«Юнити-Дана», 2009ж. 297-300-б.
19. Уразова С. Reality TV в России. Первый опыт телеклонирования // Вестник Московского университета. Серия 10. Журналистика. 2003. № 3. 10-бет.
20. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? –Алматы: Қазақ университеті, 2007. 58 бет.
21. Құлбек Ергөбек. Қолтаңба. Айқын газеті. 23 маусым, 2010ж.
22. КТК телеарнасының ресми сайты. http://www.ktk.kz/kz/archive.
23. «Қазақстан» ұлттық арнасының эфирінен. Kaztrk.kz.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030.- Алматы: Білім, 1997.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен даму стратегиясы \\ Егемен Қазақстан. – 2003, қазан.
3. Омашев Н. Журналистиканың жаңа стилі.\\ Ақиқат. – 1997, №9.
4. Омашев Н. Радиожурналистика. – Алматы: Экономика, 2005.
5. Выготский Л .Психология искусства. - Москва: Педагогика, 1987.
6. Борецкий Р.Телевизионная пропаганда.- Москва: Профиздат,1967.
7. Масғұтов С. Телевизиялық журналистика негіздеріне кіріспе. - Алматы: 1975.
8. Шыңғысова Н. Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы - Алматы: Қазақ университеті. 1999 жыл.
9. Шалабаев К. В голубом экране. - Алма-Ата, 1966.
10. Юровский А. Специфика телевидении.- Москва: МГУ, 1960.
11. Масғұтов С. Көгілдір экран – өмір айнасы. –Алматы: Мектеп, 1976.
12. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? –Алматы: Қазақ университеті, 2007. 58 бет.
13. Тұрсын Қ. Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. – Алматы: Білім, 2006.
14. Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности. Телерадиоэфир. – М.: Аспект Пресс, 2005.
15. «Қазақ журналистикасы» 3-томдық жинақ, 2-том, Алматы: Таймас, 2008.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының
қалыптасуы мен даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 9
2. 1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби
тележүргізуші ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
ІІ ТАРАУ. ЭФИР – ШЕБЕРЛІК ПЕН ШЫНАЙЫЛЫҚ МЕКТЕБІ
2.1. Н. Иманғалиұлы – қазақтың шоқтығы биік
шоумені ... ... ... ... ... .37
2.2. Көршілер дәлізі – сауатты сұхбат пен тартысты тақырып
айнасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Н. Иманғалиұлы қазақ тележурналистикасының
қара нары жайында әңгіме. Ол көрерме есінде, ерекше сақтап қалды. Қазақ
телеарнасының тарихымен бірге сақталып келе жатқан тұлға. Телеөнердің
тұлғасы деген баға берді, профессор Б. Жақып. Сондықтан, Н. Иманғалиұлының
жүргізушілік шеберлігі ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. Оның өмірге
әкелген тележурналист болудың стилі өзінше бір дара жол. Болашақ
тележурналист мамандарына мектеп болатын өнегелі адам.
Бітіру жұмысында Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға келуінен бастап,
тырнақ алды бағдарламалары және телесаласына төккен тері, сіңірген жайына
кеңінен тоқталамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ телеэкранына ұлттық құндылықты биік
көтеретін, көрермен сұранысын қанағаттандыра алатын білікті маман тәрбиелеу
үшін – ғылыми тұрғыдан талданған тележурналистердің шеберлік тәжірибесі
керек. Ал, ондай өлшемге толымды адам Н.Иманғалиұлы.
Ол қазақ тележурналистикасында қырық жылдай еңбек етті. Қырыққа тарта
бағдарлама ашып, жүргізуші атанды. Осы саладағы жауапты қызметке жетекшілік
етті. Оның шығармашылық өмір жолы – нағыз үлгі. Бұл зерттеуді қажет ететін
тақырып. Біздің бітіру жұмысымыз осы мәселелерді тереңнен зерттейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Н. Иманғалиұлының шығармашылығын зерттеу
барысында, тележурналистика саласындағы теориялық еңбектерді пайдаландым.
Тұрсын Қ. (Қазақ теле-журналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. -
Алматы: Білім, 2006). В.Л.Цвик (Телевизионная журналистика. - Юнити-
Дана, 2009ж) Қ. Тұрсын. Ж. Нұсқабайұлы. (Теледидар сөздігі-тележурналист
анықтамалығы. – Алматы. Білім. 2001ж). Шамақай Қ. (Азат ойдың айнасы
2008). Қозыбаев С. Қ. (Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001). Қ.Бекхожин
(Қазақ баспасөзінің даму жолдары, (1860-1930 жылдар). Борецкий Р.
Телевизионная пропаганда, Юровский А. Специфика телевидения, Масғұтов
С. Көгілдір экран - өмір айнасы, Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде
билік?, Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности, Қазақ
журналистикасы атты үш томдық профессор Н.Омашевтың ред.басқаруымен,
т.б. ғылыми теориялық еңбектер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Біз бұл ғылыми жұмысымызда уақыт
талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен
өзгерістер, Н. Иманғалиұлының даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері,
шерберліктері талданады.
✓ Нұртілеу Иманғалиұлы және қазақ тележурналистикасы.
✓ Қазақ телеэкранында шоу хабарлардың қалыптасуы.
✓ Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға сіңірген еңбегі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымызда қазақ
телеарналарындағы ток-шоудың өзіндік мектебінің қалыптаса бастағанын
байқадық. Ол екі түрлі бағытта дамып келеді. Бірі ойын-сауықтық, әзіл-сықақ
құрылған шоу бағдарламалар. Екіншісі, әлеуметтік мәселелерге арналған шоу
хабарды атап айта аламыз.
Зерттеу тәсілдері. Кешегі және бүгінгі қазақ телевизиясы тарихы, Н.
Иманғалиұлының шығармашылғы, шоу бағдарламалардағы шеберлігіне сараптама
жасалып, кешенді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстандағы тележурналистика және
жүргізуші Н. Иманғалиұлы. Сонымен қатар Қазақстан ұлттық телеарнасындағы
Көршілер ток-шоуы мен КТК телеарнасындағы Мәссаған бағдарламасы
салыстырмалы түрде талданады.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге
Т.Амандосов, Қ.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Н.Омашев, Б.Жақып сынды журналистика
теориясын зерттеген ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі деп Ахмет Байтұрсынов бекер
айтпаса керек. Ұлы Ахаңның бұл сөзін тек газетке ғана қатысты емес, радио
мен телеарнадан да алшақ алып қарай алмаймыз. Мұның бәрін БАҚ (бұқаралық
ақпарат құралдары) атты үлкен ұғым аясында қарастырамыз. БАҚ негізгі үш
саладан тұрады. Соның ең үлкені, ең өтімдісі, жұртқа жағымдысы- телеарна.
М.Барманқұлов: Теледидар қазір журналистиканың барлық ескі жанрларын
жаңарған түрге айналдырды. Олардың бар- ау деп есте жүргендерінің жаңа
қырларын ашты. Жаңа әдістерді дүниеге келтіріп, журналистикаға жаңа
жанрлар мен формалар сыйлады деген екен. Бүгінгі күнде осы пікір шындыққа
айналып келеді[1].
Осынау тасқындаған ақпарат әлемінде теледидардың алар орны ерекше
екені баршаға белгілі. Бүгінгі таңда ғажайып жетістіктерге жеткен көгілдір
экран миллиондаған адамдардың өмірінің айырылмас бір бөлігіне айналды. Оны
төрткүл дүниені бүкіл болмысына сидырған көк жәшік деп те атайды. Қалай
айтсақ та, телеарнаның қоғамда алар орны үлкен, атқарар қызметі ауқымды. Ең
бастысы, телеарна қоғамды тәрбиелеуге тиіс. Теледидар- түрлі хабар
таратумен қатар, үгіт- насихат, тәлім-тәрбие, оқу-ағарту жұмыстарын
атқарудың негізгі құралы екені мәлім. Өйткені ол - қоғамдық пікір мен
қоғамдық сананы қалыптастырушы. Ақпарат алмасудың сан түрлі әдістері, алуан
салалары пайда болғанымен, солардың ең пәрменді, ең тиімді, ең әсерлі
құралы болып теледидар қалуда. Қазіргі заманғы телевизия - күнделікті
тіршілігіміздің айнасы, нақтырақ айтсақ, бүгінгі тұрмыста сананы
жетелейтін, ой-өрісімізді, өмірге деген көзқарасымызды орнықтыратын ақиқат
аралының көзі десе болады. Телевидение - театр, кино, радионың барлық
артықшылықтарын бір өзінің бойына жинап, ақпарат тарату мен эстетикалық
тәрбие берудің ерекше құралы. Ол белгілі бір құбылысты деректі көрініс
арқылы беретіндігімен радиоға қарағанда мол мүмкіндікке ие[2].
Зерттеушілер А. Я. Юровский мен Р. А. Борецкий өз еңбектерінде
телевизияның бірнеше функцияларын атап көрсеткен. Олар ең алдымен
ақпараттық-насихаттық қызметін ерекше бағалаған.
Қазіргі заманда телевидение ақпарат таратудың ең басты құралдарының
бірі ретінде белгілі бір саясатты, ойды, идеяны насихаттайды, халықты алыс-
жақын әлемдік жаңалықтардан құлағдар етеді. Кез келген ақпаратты сараптай
біліп, саяси ұғым қалыптастыруға дағдыланады.
Екінші - ағартушылық функциясы. Телевидение—ақпарат таратудың құралы
ғана емес, білім беру мен тәрбие көзі.
Телевидениеден берілген кез келген мәлімет қоғамдық ойға әсер етіп,
белгілі бір пікір қалыптастырады.
Үшінші функциясы - кино, театр, музыка сияқты әр түрлі өнер түрлерін
насихаттаудың құралы. Басқа өнер туындыларын миллиондаған адамдардың
назарына ұсыну арқылы телевидение рухани-эстетикалық тәрбие құралына
айналды. Демек, аталған ақпарат құралының адамдардың мәдени санасын
қалыптастырудағы маңызы ерекше.
Төртінші – қоғамдық функциясы. Телевидение өнер мен публицистиканың
әдіс-тәсілдерін бойына дарытқан БАҚ-тың бір саласы. Себебі, ол кез келген
көрерменнің қоғамның рухани өміріне араласуына мүмкіндік туғызады. Адамдар
телевидение арқылы басқа адамдардың өмірімен, яғни олардың талпыныстарымен,
қол жеткізген жетістіктерімен таныса алады. Бұл аталған функциялардан
телевидениенің адамзат өміріне әсері ерекше екенін байқаймыз, сонымен қатар
ол ақпарат тарату арқылы сол елдің, ұлттың дүниетанымына әсер етіп қана
қоймай, көзқарастарының түбегейлі өзгеруіне де ықпал етуі мүмкін. Осы
себепті мемлекеттік ресми органдар ақпарат құралының шығармашылық жұмысын
үнемі назарда ұстап, қадағалап отыруы керек.
Қазір елімізде орташа есеппен алғанда (кабельдік телеарналарды
қоспағанда) төрт мемлекеттік (Хабар, Еларна, Астана, Алматы), бір
ұлттық арна (Қазақстан) т.б және бірнеше жекеменшік телеарналар (31
арна, Таң, КТК, НТК, Рахат) бар. Бұлардың әрқайсысының бағыты да,
мазмұны да, деңгейі де әртүрлі. Ал, осылардың ішіндегі Қазақстан мен
Хабардың алар орны бір бөлек. Себебі, онда бағдарламалар,
тележүргізушілердің шеберлігі ерекше болды. Солардың бірі – Біздің бітіру
жұмысымыздың тақырбы болған Н. Иманғалиұлы.
Ол, 1952 жылы туған. 1977 жылы ҚазМҰУ-ді бітірген. Қазақ
телевизиясында тілші, редактор, аға редактор, комментатор, бас
редактор, саяси шолушы, директордың орынбасары, Хабар агенттігін-де
демодератор жүргізуші, одан кейін Үкімет кеңсесінде сектор
меңгерушісі, Президент Әкімшілігін де бас маман болып істеген.
Коррупцияға қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссиясының
мүшесі. Қазақстан РТРК АҚ Басқарма Төрағасы қызметі атқарған.
Н.Иманғалиұлы тележурналистикадан айнымаған тұлғ а. Ғұмырының 35 жылын
телевизияда өтті. Алғашқы хабарының бірі Жадыңда ма, жолдас?!. Содан
бері талайдың санасын қозғаған, саяси-әлеуметтік салмағымен, әсіресе
шыншылдығымен телекөрерменнің есінде сақталған бағдарламалары: Жас жігер,
Көзқарас, Алтыбақан, Айна, Заң мен заман, Ақиқат пен аңыз,
Дидар, Жастар дауысы, Арай, Көкпар, Ой-көкпар, Бетпе-бет, Дін
мен діл, Арнайы репортаж, Діңгек, Қолтаңба т.б. Қазақстан
Журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты, Алтын Жұлдыз
сыйлығының иегері, ҚР мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, Қазақ Ұлттық
Өнер академиясының кұрметті профессоры, Ақсу ауданының Құрметті Азаматы.
Нұртілеу – атақты Молықбай қобызшының ұрпағы, шашасына шаң жұқпас
қазақ эпикалық поэзиясының бірінші жүйрігі, қайталанбайтын ақын Ілияс
Жансүгіровтың аталас інісі. Әкесі Иманғали ақсақал елге қадірлі, халық
ақыны болған екен. Заманында талай айтысқа қатысып, оза шауып, бәйге алған.
Жыр алыбы Жамбылдан бата алған Қалқа Жапсарбаевтармен сыйлас, замандас
болған, өнер қонған жан екен. Нұртілеуге сөз киесі қанмен келген, бергісі
әке тәлімінен дарыған. Анасы Гүлжәмила 12 құрсақ көтерген ардагер. Нұртілеу
Иманғалиұлы шаңырағының сүткенжесі екен. Атасы Қалиасқардың тәрбиесінде
болады. Сондықтан да шығар, ол нағыз ұлттық тұлға болып қалыптасты. Алты
алаштың абызы болған Бәйкен Әшімов ағамыздың “Еліңді жамандама, шығар
төрің, жеріңді жамандама, кірер көрің,– деген аталы сөзін өмірлік
ұстанымына айналдырған азамат болып өсті. Кеңестік кезеңде ұлттық бояуы
қанық хабарлар жасады, тәуелсіздік кезеңінде де Қазақ елі мәртебесін
биіктетуге бар ынта-ықылас, білім-парасат, күш-жігерін түгел сарқа жұмсады.
Н. Иманғалиұлы 1972 жылы КазМҰУ-дің журналистика факультетіне 20
жасында оқуға түсті. Ал 2 курста күндізгі бөлімде оқи жүріп, Қазақ
теледидарының жастар редакциясында жұмысқа араласты. Оның атын елге дүр
еткізіп танытқан алғашқы дүниесі Жадыңда ма, жолдас атты хабары болатын.
Онда жас журналист өзі туып-өскен ауылдан шыққан 28 панфиловшылардың бірі,
батыр Нарсұтбай Есеболатов туралы тұщымды телехабар жасады. Көп ізденді,
өзіне тән ширақ қимыл көрсетті. Батырдың жан жарын Омбы қаласынан тауып,
сұхбат алды, ел ұмытқан баласын да іздеп тапты. Осыдан кейін-ақ Жас
жігер, Ашық микрофон, Ақиқат пен аңыз, Заң мен заман, Арай сияқты
хабарларды бірінен соң бірін эфирге шығарып, Қазақстанның түкпір-түкпіріне
оның бейнесі мен дауысы қатар тарап жатты. Ал Көкпар атты хабарды жасап,
қазақ жастарын еркін ойын жеткізуге баулыды, кейін Көкпар Ойкөкпарға
ұласып, көрермен көзайымына айналды.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының
қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстанда “көгілдір экранның” сәуле шашқанына да жарты ғасырдан асты.
Осы уақыт аралығында қазақ телевизиясы - техникалық жаңару, шығармашылық
жаңғыру сынды зор өзгерістер мен өсіп-өрлеудің талай басқысын бастан кешті.
Елімізде алғаш рет 1958 жылы 1 қаңтар күні Өскемен қаласында көгілдір
қобдишаларға жан бітсе, ал ресми күн, яғни, қазақ жеріндегі алғашқы
телестудия тұңғыш хабарын 1958 жылы 8 наурыз күні ресми түрде іске қосып,
алғашқы отандық телекамералар мен техникалық телеорталық Алматы қаласында
шымылдығын ашты. Стационарлы телекамералар қарапайым механиканың негізінде
қолмен оптикалық линзаларды ауыстырып отырды. Бірер жылдан кейін өткен
ғасырдың 70-ншы жылдары чех камераларымен толықтырылды. Чех камераларының
көрсету сапасы оңды болғанымен, ауыстыру процесі өте қолайсыз болды да,
бірер жылдардан соң совет-француздық (SEKAM III), американдық (NTSC) және
батысгермандық (PAL), кейіннен жапондардың CONI жетілдірілген жүйелерімен
ауыстырылды. Теледидар ол кездерде, негізінен, бұқаралық ақпаратты
хабарлармен қоса әдеби, мәдени, концерттік негізінде ресми хабарлар мен
өндіріс, ауыл шаруашылығы бағдарламаларын көрсете бастады. Стационарлы
студиялық хабарлармен қоса байтақ республикамыздың жер-жерінен ақпараттар
беріліп, көрсетіліп отырды. Студиялардан тыс жерлерден кинокамералармен
соңынан 16 мм. жіңішке пленкалар кеңінен пайдаланды. Іле-шала облыстық
студиялар бірінен соң бірі іске қосылып жатты. Телестудиялардағы
техникалардың пәрменділігі арта бастады. Жылжымалы телестанциялар
теледидардың мүмкіндігін еселеп арттырды. Ендігі жерде телетехниканың күн
санап жаңа үрдіс алып дамуы маман инженерлермен, техниктермен толығып,
шығармашылылық топтың алдында шұғыл шешімін керек ететін сұраныстар мен
талаптарды қойды. Иә, шынында, инженерлік жаңалықтар телетехника
саласындағы ұшқыр ойлары мен дамуы, енді тек тележурналистика саласының
дами бастауы елдің, Үкіметтің, шаруашылықтың, өнердің, яғни, қайнаған
өмірдің сұраныстарын, оның болмысын анықтау керек болды. Совет Масғұтов
Көгілдір экран-өмір айнасы (1976 ж.) кітабында сиқырлы көк сандыққа
осылай анықтама берген. Қазақ тілі тағы салмақты да, салиқалы сөзбен
толықтырылды. Көгілдір экран-өмір айнасы- расында да өмірімізге ентелей
енген теледидар индустриясы газет пен радионы ақпараттар айдынынан сәл
ығыстырғандай. 1958 жылдан 60-ншы жылдардың соңына дейін қазақ
теледидарының қалыптасу кезеңі десек, тек ақпараттық, концертік
бағдарламалардың сценарийлік негізінде телеқойылымдар, күрделі көркем
телепублицистикалық хабарлар үлкен дайындықпен, телетехникалық
жетістіктермен журналистік ой-толғауларды бір бағытқа бағдарлап, әрбір
сюжет пен телеочерк, қойылымдардың мақсатын айқындап алу талабы қосылды.
Бұл жерде қазақстандық телеарналардың көшбасшысы бұрынғы Қазақ теледидарына
ерекше тоқталған жөн. Қазақ теледидары - бүгінде 100 ге жуық
телекомпаниялардың көшбасшысы. 54 жылдық тарихтың қиын да қызықты жолында
ол араласпаған оқиға, бармаған жер, көтермеген мәселелері кемде-кем. Тарихы
мен халық жады, ұрпақ тәрбиесі мен білім-ғылым саласы, мәдениеті мен
дәстүрі, экономикасы мен саясаты, өндірісі мен шаруашылығы оның күнделікті
хабарына арқау болды. 1958 жылдың 8 наурызында Алматыда алғаш рет
көгілдір экран жарқ етіп ашылғанда сол телеарна басында қазақ телеөнерінің
балапан қанатын қатайтып, биікке самғауы үшін білімдері мен біліктерін
аямаған Ғ.Жанысбаев, Л.Ғалымжанова, С.Шәріпов сяиықты телередакторлар мен
телережиссерлер тұрды. Статистикада сақталған тарихи цифр бойынша, сол
кезде Алматы және облыстағы 4 100 телевизиялық қабылдағыш Қазақ
телевизиясының алғашқы бағдарламасының трансляциясын тұтқан. Алматыдан
кейін көгілдір экран Қарағанды мен Өскеменде, Жезқазған мен Балқашта,
Ақтөбе мен Семейде көрсете бастады. Қазақ теледидарының алтын ғасырына
баланған 70-90-ншы жылдар шын мәнінде көгілдір айнамыздың жан-жақты
кемелденіп, шарықтаған кезеңі болды. Сол бір жылдары 13 бас редакция жыл
сайын түрлі салаларға арнап 130-150 топтама бағдарламалар жасап отырды.
Қазақстандық телеарналардың ішіндегі тәжірибесі жағынан толысқан, тарихы
бай, мұрағаты мол Қазақстан ұлттық телеарнасы ескі мен жаңаны қосып тұрған
көпір сияқты. Бұрынғы қазақ теледидары қазіргі бірегей телеарна қай
деңгейде? Көкірегі ояу, көзі ашық көрерменнің әрбірін мазалайтын орынды
сұрақ.
50 жыл. Бой өсіп, ақыл толысатын, ой кемелденіп, пайым-парасаттылыққа
ұласатын қуатты шақ. Отызында орда бұзған жас түлектің бүгінде жетпістің
қырқасындағы шағы. Бажайлай қарасақ, өткен шақпен үндесіп, бүгінге жеткен
көз көрген қауымның да қатары сирексіп, барлардың өзі шау тартқандай. Қазақ
топырағында теледидар іргесін қалаған Қ.Сағындықов, Х.Абылғаин,
Ә.Байжанбаев, С.Нұрғалинов, И.Саввин, В. Прасолов, С. Шәріпов, И.Смирнов,
В.Немирский, Н.Қожасбаев, Қ.Мусин, М.Барманқұлов, С. Масғұтов сияқты
арыстардың көпшілігі бүгінде арамызда жоқ. Жаңа өнердің қадасын қағып,
қабырғасын бекемдеген сол азаматтарды бүгінгі теледидар төріндегі жаңа
жұлдыздар білмейді де. Олай дейтініміз, туған теледидарымыз туралы жүйелі
жазылған тарих, терең зерттелген ғылыми еңбек аз.
Еліміз тәуелсіздік алған тұстан бастап жеке меншік телеарналар ашыла
бастады. Әуел баста эфирді немен толтырам деп қам жеп, аяқтарынан қалт-құлт
тұрған тәуелді, тәуелсізі бар телеарналар қазір қоғамда өзінің орнын
тапқан. Телеарналар арсындағы нағыз бәсекенің ауылы алыс болғанымен,
бүгінгі күннен бастап оның қабырғасы қалануда. Әр телеарна көпшілік
арасында рейтингісін көтеру үшін күннен күнге түрлі хабарлар ұсынып жатыр.
Барлығы бірдей дерлік сәтті шықпаса да, арасынан саңылау тауып, халықтың
көзайымына айналғандары қаншама. Бұрынғыдай емес, арналар арасында бәсеке
пайда болды. Заман талабына сай енді телеарналарға жаңа, өткен ғасыр
техникасынан анағұрлым қуатты, мүмкіндігі мол техникалар қажет болды.
Сөйтіп, цифрлі технология өмірімізге ентелей енді. Цифрлық технологиялар -
бейне коммуникациялық хабарламаның жетілуі нәтижесінде дәстүрлі өндірістік
әдістерді сақтауда, таратуда және қабылдауда технологиялық өзгерістер белең
алуда. Мысалы, 1979 жылдан бастап Сони, Филлипс компаниялары стандартты
цифрлық дыбысты жүйе СД форматты жетілдіруде. Ол дискі және аппаратурада
нағыз революция жасады. Аудиотехника тарихы СД дискісінің пайда болуына
дейінгі және одан кейінгі 2 кезеңге бөлінді. СД жүйесі көпшілік
аудиотехникаға екі бірдей жаңалық әкелді: цифрлық өңдеу және оптикалық жазу
тәсілі. Соңғы жылдары бұл жаңалық дыбыстық және аудиовизуалдық техникада
қарышты қадам жасады. СД алғашқы орыннан магнит таспаны шығарып тастады.
Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызатын теледидардың мүмкіндігі де
үлкен. Қазақстанды былай қойып, дөңгеленген дүниедегі дүбірдің бәрін
санаулы минуттарда естіп-біліп отыруымызға теледидардың тигізетін пайдасы
зор. Жүрдек уақыттың уысынан шыға, алға ұмтылған өнер түрлерінің ішінде
көгілдір экранның қоғамдағы орны тым бөлек. Ол араласпайтын іс, ол
бармайтын орта жоқ десе де болады. Біздің күнделікті өміріміздің бір
бөлшегіне айналған синкретті өнер таңның атысынан күннің батысына дейін
төріңе шығып алып, сенің сырласың мен ақылшыңа айналуда. Зияндылығы да шаш
етектен. Француз сыншысы Андре Дилижан жазғандай ол өмірге ентелей кіріп,
әлемді түгелдей дерлік жаулап алды. Шын мәнінде де солай. Жетпіс жылдың
ішінде ол газетің мен радиоңнан, театрың мен киноңнан оқ бойы озық шығып,
жеке дара көш бастауда. Оның көрермендері миллиардтармен есептелінеді.
Көгілдір экранның құдірет-қарымы әлемдегі кез-келген қуатты елдің әскери
күшінен әлденеше есе артық. Сондықтан да оған аса сақтықпен қараған орынды.
Теледидар - тек хабар таратушы құрал ғана емес, ағартушылық, насихаттық
құрал. Зерттеуші Құдайберген Тұрсын теледидар әсерлілігіне мынадай анықтама
береді: Теледидар әсерлілігі өзіне 3 негізгі бағытты қамтитын, әлеуметтік
ақпарат тұжырымдамасын жүзеге асырады: Ағартушылық білім жөнінде негізгі
ақпарат болып табылатын хабарламаны таратады; Танымдық логикалық және
прагматикалық ақпарат негізінде алынған өзіндік білім туралы ұғымды
қалыптастырады; болжаулық болашаққа баға беріп, ол туралы ұғымды
қалыптастырып, ол туралы деректі таратады; ұлттық мәселе төңірегіндегі
өткір проблемаларда қоғамды топтастыруға қызмет етеді. Біздің күнделікті
өміріміз, тіршілігіміз, бізді қоршаған орта туралы шынайы көріністі
бейнелейді, ой-өрісімізді түрлі ақпараттармен кеңейтіп, сезімімізді
қалыптастыруға, әдеттеріміздің жақсы жаққа қарай өзгеруіне әрекет жасайды.
Аса мәнді әлеуметтік проблемаларға көпшіліктің көңілін аударады,
экологиялық этика, қоғамның әрбір мүшесінің өмірлік позициясын айқындауға,
сан миллиондық аудиториямен жылдам кері байланыстың орнығуына, бұл
байланыстардың қоғам санасын қалыптастыруға әсерлілігін арттыруға, қоғамның
жан-жақты және үйлесімді дамуына көмектесу, байланыстың кезеңмен дамуын
сезінуге жағдай туғызады. Қоғамдық мінбеге айналу, орталық және аймақтық,
заң шығарушы және орындаушы тұтқалардың халқы алдында есеп беруі, өз
саясатын түсіндіру, өз қатарына халықтың қалың тобын тартуға, қоғамның
әлеуметтік ақпараттануына басты мәселені шешуі, психологиялық құқықтық
қоғамға тиімді бағытталуына жағдай туғызу, сезімталдық, логикалық және
прагматикалық ақпаратты негізге алуға; ең бастысы-хабардың соңғы
нәтижесінің тиімділігін сезінуге; телекөрерменнің әрқайсысына сол сәтте
өзімен бірге миллиондаған адамның сол хабарды көріп отырғандығын сезінуі,
әрі телеэкрандағы пікірді өзіне қарата отырып ұғынуына; телекөрерменге
қарама-қарсы пікірдегі ойлардың да айтылмайтынын сезінулеріне; табар ақша
қатынасындағы өзгерістер, экономикалық ақпараттың шыншыл және ашықтығы,
коммерциялық тақырыптардың ауқымын ұлғайту, табар және қызмет, фирма және
компания, ертеде талдау мен сынауға жабық болған тақырыптар тағы сол сияқты
олардың әрқайсысына шыншыл, жылдам әрі орнықты баға беру, теледидар
хабарының әрқайсысының міндеті[3].
Отандық телеиндустрияда бәсеке әлі жетер жеріне жетіп қалыптаса қойған
жоқ. Десек те, осыдан 2-3 жыл бұрынғымен салыстыруға келмейді. Жыл сайын
жаңа телеарналар ашылып, ай сайын әр телеарнадан шығып жатқан жаңа жобаның
куәсі болудамыз. Саннан сапаға көшетін күн алыс емес. Өйткені ХХІ ғасыр
көрерменінің талғамы жоғары. Бізге қазір ештеңе таңсық емес. Сапасыз, нашар
хабарды эфир уақытын толтыру үшін немесе 50х50 принципін сақтау үшін түсіре
беруге болады. Бірақ оның кімге пайдасы бар?
Телевизия – өмірге келген күнінен бастап адамзатты таңырқатып келе
жатқан құбылыс. Ол техникалық жағынан қиял жетпес мүмкіндіктерді ашып, көз
ілеспес жылдамдықпен, адуынды қарқынмен жаңғырып, дамып келе жатыр. Сонымен
қатар, жаңа өнер ретінде бүгінгі күнге дейін адам баласы жаратқан өнер
атаулының барша қасиетін бойына сіңіріп, жаңа тұрпатты өнер тудырып отыр.
Ол бір сәтке ортақ мақсат үшін көптеген елдерді жұмылдыра білетін қуатты
күшке ие. Ол – ұқсата білсе, ұлттың ұлы мұратына жетуіне орасан көмек
беретін құдіретті құрал. Әлеуметтанушылардың зерттеуі бойынша, қазіргі адам
теледидарсыз өмір сүре алмайтын халге жетті. Олай болса, бұл феноменді
тану, зерттеу, мемлекеттік идеологияда ұтымды пайдалану бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі[4] .
Қазақ телевизиясы бастапқыда, ақпарат таратушы, бұрыннан бар кино,
театр туындыларын әр үйге жеткізетін техникалық мүмкіндікті ғана
пайдаланса, көп ұзамай телевизияның ерекшелігіне сай өзіндік ерекшелікке ие
бағдарламаларын ұсына бастады. Жіңішке және жалпақ кинотаспаларға жедел
түсірілген тележаңалықтар, жылжымалы телестанциялар арқылы оқиғаның
ортасынан жүргізілген телерепортаждар, студияның ішінде қойылған әртүрлі
жанрдағы телетуындылар алғашқы талпыныстар болатын. Міне, осындай тырнақ
алды жаңалықтар өсе келе, шығармашылық ізденістерге ұласты. Алғашқы
телеспектакльдер, телефильмдер пайда болды. Балаларға, жастарға арналған
хабарлар, оқулық бағдарламалар дүниеге келді. Қоғамдық өмірдің,
ауылшаруашылығының, өндірістің, ғылымның, өнердің, әдебиеттің өзекті
мәселелерін қозғайтын шығармалар әртүрлі жанрда бой көрсетті. Бұлардың
сәттісі де, сәтсізі де жетіп, артылатын. Телевизия өмірдің өзі тәрізді
тоқтаусыз құбылыс болғандықтан, тынымсыз ізденіс толас тапқан емес.
Алғашқы он жылдықта телевизияның табиғатын терең түсінген жаңа
шығармашылық топтар, жеке дарындар өсіп жетілді. Бұрын газеттен, радиодан,
театрдан келген мамандардың көпшілігі жаңа өмірдің талабына тез бейімделіп,
оның дамуына өз үлестерін қосты. Ал телевизияның өз қазаныңда пісіп
жетілген жас журналистер, режиссерлер, тележүргізушілер, телеоператорлар
Қазақ телевизиясының іргесін бекіте түсті.
Әр жылдарда Қазақ телевизиясы сан түрлі құрылымдық өзгерістерге
ұшырады. Оның бәрі де шығармашылық топтардың жемісті еңбек етуіне қолайлы
жағдай жасаудан туындаған еді. Солардың ішінде алпысыншы-жетпісінші
жылдардағы шығармашылық бірлестіктер (“Шұғыла”, “Құрдастар”, “Ровесники”
т.б.), бас редакциялардың құрылуы өз жемісін берді. Осы кезеңде басшылықта
болған белгілі қайраткерлер К.Шалабаев, К.Үсебаев, Х.Хасенов, К.Смайыловтар
Қазақстандағы телевизияның жан-жақты дамуына зор үлес қосты. Көгілдір
экранда көп сериялы телеспектакльдер (“Қымызхана”), деректі телефильмдер
(50 серия), авторлық бағдарлама (“Сұхбат”), ұлттық бояуы қанық жастарға,
балаларға арналған хабарлар (“Алтыбақан”, “Айгөлек”), ауылшаруашылығын (“Ақ
бидай”), өндіріс тақырыбын қозғайтын (“Операция “Ритм”) т.б. туындылар
жарық көрді[5].
1939 жылы Мәскеу телевизия орталығы бейнесі 343 жолға тарамданған
бірінші хабарды берді. Бейне неғұрлым көп тарамданса, соғұрлым телевизор
экранында анық, әрі дәл көрінеді. Бүгінде экрандағы бейне 625 жолға
тарамданады. 1939 ж. наурызынан бастап Мәскеу телевизия орталығының тұрақты
түрде телехабар бере бастады. 1954 жылы Орталық телевизия студиясында бөлім-
редакциялардың - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, насихат, ғылым, спорт
редакцияларының құрылуы. Шымкент қаласы тұрғындарының республика бойынша
бірінші телекөрермендер атануы (1957 ж. 7 қараша). 1958 жылы 28 ақпанында
Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан радио және телевизия
хабарларының үш облыстық комитетінің, сондай-ақ 13 облыстық радио
комитетінің құрылуы. 1958 жылы 8 наурызында Алматы қаласындағы 4000 және
облыстардағы 100 шақты телевизор алдына жайғасқан көрермендердің Қазақ
телевизиясының дикторлары мен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласуы.
1958 жылы 16 наурызда Алматы телестудиясының өз жұмысын ресми бастауы. 1959
жылы Алматы телестудиясының жылжымалы телевизия станциясын алуы. Соның
нәтижесінде Абай атындағы Ленин орденді Қазақ мемлекеттік академиялық опера
және балет театрынан көрсетілген. А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай операсы
Қазақ телевизиясының тарихында студиядан тыс жерден берілген тұңғыш хабар
атануы. 1960 ж. 1 мамырында астананың В.И.Ленин атындағы алаңынан Алматы
еңбекшілерінің мерекелік шеруі жайлы тікелей репортаждың берілуі. Орталық
телевизия Қызыл алаңнан тікелей репортаж беруді 1956 жылы бастаған. 1961
жылы алғашқы деректі телеочерктер мен тұңғыш фильм-концерт Алматы
көктемінің түсірілуі. 1961 жылы Петропавл, Ақтөбе, 1964 жылы Орал,
Балқаш, Целиноград, 1965 жылы Семей, Павлодар телевизия орталықтарының іске
қосылып, жұмыс істей бастауы. Қазір жер беті халықтарының телевизиялық
өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі
телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін,
мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады.
Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға
дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап
беру қиынға соқпайды.
Қазақ телевизиясы әзірлеген шығармалар Бүкілодақтық көрермендерге де
жетіп жатты. Бұл, әсіресе,70 - жылдардың соңы, 80 - жылдары кең өріс алды.
Дәл осы мезігіл, қазақ телеэкранына алтын асықтай – Н.Иманғалиұлында ала
келді. Сол кездері, “Алатау” арнасын Қытайдағы қандастарымыз қызыға көрсе,
“Қазақтелефильмнің” деректі туындылары көп елдерді шарлап кетті. Сол
жылдары Қазақ телевизиясының фестивальдары барлық Одақтас республикалар мен
Ресей қалаларында өтті. Бұл шығармашылық топтардың тәжірибе алмасуына,
есейіп, толысуына жол ашты. Міне ұлттық телеарнамыздың қарыштап дамуына
үлес қосқан арда азаматтардың бірі, бірегейі, біздің бітіріу жұмысыздың
тақырыбы болған Нұртілеу Иманғалиұлы еді. Ол қазақ телеаранасымен бірге
өсіп, бірге жетіліп отырған білікті тележурналист. Оның өмірі мен
шығармашылғы қазақ телеарнасының тарихымен тығыз байланыста.
Мәселен, қазақ телевизиясында әр кезеңде әлденеше жүздеген адамдар
еңбек етті. Олардың әрқайсысының мамандығына сай өзіндік орны бар. Бірақ
телеөнердің бет бейнесін айқындаған, оның шығармашылық жағынан дамуына үлес
қосқан алғашқылардың орыны бөлек. Олар С.Шәріпов, Ш.Агишева, С.Масғұтов,
Е.Сацук, Ә.Дүйімбаев, Ф.Бегенбаева, Т.Қаймолдинов т.б. Ал, бұлардан
кейінгі телекөштің басын Хамит Хасенов, Камал Смайылов, Совет Масғұтов,
Марат Барманқұлов, Ғаділбек Шалахметов, Сұлтан Оразалинов, Жүрсін Ерман,
Құсман Игісінов, Фатима Бегенбаева, Нұртілеу Иманғалиұлы, Бейбіт Құсанбек,
Серік Жанболат сынды қазақ теледидарының үшінші буын өкілдері бастады.
Нұртілеу Иманғалиұлы – бүгінгі көрермен жүрегінен терең орын тепкен
тележүргізуші. Оның журналистикадағы жұлдызын жаққан, әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетнің журналистика факультеті еді. Ол аталған қара
шаңыраққа 1972 оқуға түседі. Содан, 2 курста күндізгі бөлімде оқи жүріп,
Қазақ теледидарының жастар редакциясында жұмысқа араласты. Оның есімін
дүйім елге дүр сілкіндіре жеткізген туныдысы Жыдыңда ма, жолдас атты
телехабары болатын. Сол бағдарламада Нұртілеу аға, өзінің туып-өскен
ауылынан соғысқа аттанған, 28 панфиловшылардың бірі, батыр Нарсұтбай
Есболатов туралы тұщымды телехабар жасады. Көп ізденді, өзіне тән ширақ
қимыл көрсетті. Батырдың жан жарын Омбы қаласынан тауып, сұхбат алды, ел
ұмытқан баласын да іздеп тапты. Осыдан кейін-ақ Жас жігер, Ашық
микрофон, Ақиқат пен аңыз, Заң мен заман, Арай сияқты хабарларды
бірінен соң бірін эфирге шығарып, Қазақстанның түкпір-түкпіріне оның
бейнесі мен дауысы қатар тарап жатты. Ал Көкпар атты хабарды жасап, қазақ
жастарын еркін ойын жеткізуге баулыды, кейін Көкпар, Ойкөкпарға ұласып,
көрермен көзайымына айналды[6].
Тәуелсіздік таңы атып, жариялылық желі ескенде, теледидардағы Нұртілеу
бейнесі бұрынғыдан да жарқырап көріне бастады. Ол тұңғыш Президентіміз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен алғаш шетелге, Америка Құрама Штаттары мен
Түркияға барып хабарлар әзірлеген тұңғыш қазақ журналисі екенін біреу
білсе, біреу білмейді. 1994 жылы бүкіл Еуропаны аралап, Германия, Франция,
Люксембург, Бельгия, Италия сияқты елдерден өзі оператор болып хабар
дайындаған бірінші қазақ тележурналисі де Нұртілеу Иманғалиұлы болатын.
Оның шетелде, Люксембургке барып Адамзаттың Айтматовымен жолығысып,
бейнекамераны автоматты жүйеге қосып қойып, әйгілі жазушы Шыңғыс
Айтматовпен сұхбат жүргізуі ел тарихында, қазақ журналистика саласында
айырықша орын алған оқиғалар қатарына кірді. Елдіктің шежіресіне енді.
Кейіннен, Қазақстан телеарнасынан Хабар арнасына қызметке ауысты да,
арнаның жаңалықтар қызметінде күн сайын эфирге шығып тұрды. Бұл кез,
Нұртілеу Иманғалиұлын ел жүрегінде нық орнықтырған, әр қазақтың асыға
күтетін хабаршысына айналдырған кезең болды. Осы тұста, оның шынында,
шапшаң ой санасы – түрлі бағдарламаларды ойлап тауып, жарыққа әкелді. Оның
хабарлары жай эфир уақытын толтыратын дүние емес, бірегей, мол тәжірибенің
жемісін бере бастаған – құнды дүниелер болды. Мәселен, ол жүргізген Бетпе-
бет хабары – тікелей эфирде хабар жүргізуге талай буын жастарды
тәрбиелеген алаңға, тіпті, үлкен тәлім мектебіне ұласты. Үнемі тап-
тұйнақтай, үлгілі киінген, әр сұрағын ойланып-толғанып қоятын, жедеқабыл,
тез, шұғыл, жоқ жерден сөз тауып кететін шеберлік иірімдері – Тәуелсіз
Қазақстанның өсу, өркендеуінің тұтас шежіресіне айналып кеткендігін
айтуымыз керек дейді, профессор Бауыржан Жақып. Бетпе-бет Нұртілеуді –
телеөнердің тұлғасына айналдырса, онан кейінгі өз дайындап жүргізген
Діңгек, Қолтаңба, Көршілер ток-шоуы да Нұртілеу Иманғалиұлының
өзіндік қолтаңбасын тайға таңба басқандай айқындай түсті. Нұртілеу әр
жылдары көрерменмен қауыштырған Шыңғыс Айтматов, Төрегелді Шарманов, Камал
Смайылов, Асанәлі Әшімов, Қадыр Мырза Әли, Ақселеу Сейдімбек, Қаршыға
Ахмедияров, Тұңғышбай Жаманқұлов, Мақпал Жүнісова туралы хабарлары халық
жадынан өшпестей болып, теледидардың Алтын қорына еніп кетті.
Ол, телеөнердің ұстаханасына қатардағы журналист болып кіріп, бармағы
бал тележәшіктің микрофонымен түйін түйетін шеберге айналды. Білгір маман
ғана емес, білікті басшы ретінде, Қазақстан телерадиокорпорациясының
Төрағасы лауазымды қызметіне дейін жоғарылады. Басшы, ұйымдастырушы ретінде
атқарған, жүзеге асырған көптен істері жалпы жұртшылықтың, әріптестерінің
көз алдында.
Иманғалиұлы әр хабарын жасау үшін жан-жақты дайындалатындығын аңғарты.
Сөзіміздің көзі тірі куәсіде бар. Ол жүргізген телехабардың қонағы болған,
Б. Жақыптың айтуынша, Ол қазіргі қазақ поэзиясынан, бүгінгі ғылым-білім
проблемаларынан жан-жақты хабардар екенін көрсете білді. Бір қызығы,
сұрақтарын алдын-ала тіс жарып болса да айтпайды екен. Ал ол тәсілі
хабардың табиғи болып шығуына ықпал ететін болып көрінді. Оның сауалдары
кез-келген адамның ой түкпірінде жатқан небір құпияларды ертіп алып эфирге
шығарады екен . – дейді. Бұл енді мол тәжірибе мен зор шеберліктің
ұштасқан кезінде ғана жүзеге асатын жайт. Айтылатын пікір. Журналист –
энциклопедиялық білім иесі болу керек,– деген қағидат бар. Ал, Нұртілеу
Иманғалиұлының әр хабарында қоғамдық өмірдің сан алуан саласы жайлы сөз
болады. Әдебиет пен өнер де, білім мен ғылым да, экономика мен саясат та,
медицина мен әлеуметтік ахуал да қамтылады. Сол салалардың бәрінен хабардар
болу, сол салалардың әрқайсысынан білім-білік жинақтау – нағыз майталман
қаламгерге ғана тән қасиет. Нұртілеудің атын Нұртілеу етіп жүрген де оның
осы жан-жақтылығы, әмбебаптығы - деп атап көрсеті Б. Жақып[6.1].
Теледидарды өнер деңгейіне жеткізуге ұмтылыс жеке тележурналистер
тарапынан жасалады. Танымал тұлғалы жүргізушінің кейбір өзіне ғана тән
шеберлік иірімдері басқаларға әсер етеді, сөйтіп, тұтас бір мектепке
айналып кетеді. Мәселен, Нұртілеудің хабарды түйіндер тұста айтатын Бай,
қуатты болайық! деген сөзі өзін ерекшелеп тұратыны сияқты, басқа
тележурналистер де көрерменмен қоштасудың өзіндік ізін салуға талпынды.
Амангелді Сейітхан іліп әкетіп Жеңісті күндерде жолыққанша! – десе,
Нұрділдә Ораз Әр шаңыраққа мереке!, Мейіржан Әлібекұлы Бірінші арна
қосулы болсын! деп өз хабарларын аяқтап жүр. Ренат Кертаев деген шәкіртім
студент кезінде Нұртілеу ағасына еліктеуші еді. Қазір Хабар телеарнасында
басшы қызметтің біріне тағайындалды, Ренат Думанұлы болып апталық Жеті
күн бағдарламасын жүргізіп жүр. Хабар жүргізу стилінен, эфирде өзін
ұстауынан, тіпті көзілдірік киісінен Нұртілеу ағасының мәнері байқалып
қалады. Бұл дегеніңіз – Нұртілеу Иманғалиұлының қазіргі қазақ
тележурналистикасында тұтас бір мектебі бар деген сөз. [6.2].
Н.Иманғалиұлының талғамы өте жоғары журналист. Мәселен, ол Қазақстан
телеарнасына басшылыққа келген тұста, арананың бет белгісін жаңалады.
Эмблемасынан бастап картинкасына дейін өзгертті. Картинка ретінде қазақтың
қошқармүйіз оюын терең зерттеп, таңдап алды. Бұл бір жағы еңкейіп отырған
дулығалы қазақ батырының да бейнесін білдіреді. Қазақтың әрі батыр, әрі
өнерлі халық екенін білдіретін бұл бедер-бейне сәтті таңдалып алынған, әрі
одан ұлттық бояу бірден көзге ұрып тұр. Осыдан кейін-ақ Хабар, Рахат,
т.б. телеарналар да өз картинкаларын, заставкаларын өзгерте бастады. Бұл
оның басшылық қызметттегі талғамы. Ал, бағдарламадағы ойды айту, тақырып
аясындағы идеияны жеткізуге қосалқы күш болатын сюжет кадрларында
үйлесімді бере алады. Яғни, ол жасаған хабарлар студияда болсын, табиғат
аясында түсірілсін көрерменін еріксіз өзіне таратады. Н. Иманғалиұлының
Діңгек хабарының кезекті бір саны осының айғағы. Әнші Бекболат
Тілеухановпен өткен сұхбат – қайраны ұлттық болмастан өрілген, қазақы
дәстүрдің көрнісі болды. Бұл өз кезегінде, көрермен көкейінен қонымды,
аудитория жанына жақын тәсіл деуге болады. Экранда (бағдарлама барысында)
әнші мен журналист атқа мініп, үзеңгі соғыстыра келе жатып, сұхбат
жасайды. Дала дауысы болған, дәстүрлі әннің хикметін аттың үстінде айту –
рухты оятып, сананы серпілтіп тастады. Бұл жерде айта кетені тағы бір жайт
бағдарлама жүргізуші – кейіпкер образын ашудың дәстүрге сай жаңа дәстүрін
тапты, негізін қалады.
Қазақ жастарының экран өнеріне тез кірігіп, еркін меңгеруіне отандық
театр мен радио, кино өнеріндегі тамаша жетістіктер өздерінің игі әсерін
тигізді. Дегенмен, ұлттық телеөнерімізге АҚШ, Еуропа, Ресей телесахнасынан
бөлек, ұлттық бояуға бай, халықтық өркениетке де бейімделу қажет болатын.
Ал мұның өзі өзге қырынан қарағанда, экранда ұлттық қасиетпен шектелу еді.
Бұл жолдың теледидардың өзінен-өзі оқшауланып, олардың өмір сүру кеңістігін
тарылтып, көрермендер аудиториясының азаюына алып келетіндігі тағы аян.
Сондықтан экран өнері жаңа пішіндер мен тың идеяларды қажетсінеді. Онсыз
теледидар тек қазақ тынысымен тыныстап, ұлтына тән ұлттық бояумен ғана
өрнектелініп қалатын. Ол ашылмаған құпиясы мол өнердің өзіне тән көркемдік
қасиетінен айырылып, қазақ менталитетінің мұрасымен ғана сусындауына алып
келетін жол еді.
Өнер түрінің бәрі де ұлттық сананың қалыптасуы мен дамуына, қоғамдағы
көңіл-күйге, рухани дүниемізге елеулі әсер етеді. Бейне мен дыбыстың бір
мезгілде қатар тоғыса келіп, психологиялық көңіл-күйге әсер ететін
сілкіністің құдірет-қарымы шексіз. Өмірдегі күрмеуі мол проблемалар,
қоғамдағы күрделі өзгерістер де сол жылдардағы сан салалы хабарлар өзегіне
негізделіп, көрерменге ұсынылып жатты. 60- ншы жылдардағы Телевизиялық
кафе, Пай-пай жиырма бес, ...Автограф береді, Мыңдар жарысының
маршрутымен, Сырласу, Жолдас хабарлары сан мыңдаған аудиториямен жылы
қауышып, жүректерге жол тапты[7]. Алайда, өткен ғасырдың соңғы он жылдығы
Қазақ теледидары үшін шын мәнінде тоқырау жылдары болды. Егемен елестен
шындыққа айналып, әлемдік терезе айқара ашылып, батыс пен өзге елдердің
телеөнеріндегі сан алуан бағыт экранға лап қойған кезде, біздің орта
әлемдік авангардты қуып жетуге ұмтылды. Әрі жаңа қоғамдағы өзгермелік
ахуалдың құбылмалығы да қазақ телесахнасының эстетикалық құндылықтарынан
айырыла бастауына, есесіне жеңіл әуендегі клиптік танымға ыңғайласуымызға
негіз болды. Бұл өз кезегінде телеөнердің өн бойындағы үздіксіз өтуге тиіс
көпмәнділіктің әрі тұтастықтың жоққа шығуына әкеліп соқтырды. Мұнда
эфирлік эффектілерге, көрермендерге әдеттегіден өзгешелеу әдістерге молдау
орын берілді де түр мазмұнынан гөрі биік сипат алды. Бұл да өтпелі кезең
еді.
Қазақ телевизиясы өз жолын осылай жалғастыра берді. Содан асыққан, аптыққан
реформалар кезеңі келді. Біртұтас телевизия үш компанияға, он сегіз
студияға бөлініп кетті. Сөйтіп қалыптасып қалған Қазақ телевизиясының
берекесі кете бастады...
Тележурналистика – өз машақаты, өз ерекшелігі көп өнер (Б. Жақып). Оның
өнер екендігін дәлелдегендердің көш басын (әлемдік деңгейде) Капица,
Николаев, Познер, Масляков, Ворошилов, Листьев, Якубовичтар бастаса. Ал,
қазақ тележурналистикасының осы есімдер қатарына қосар тұлғасы, лайықты
журналисі - Нұртілеу Иманғалиұлы болмақ. Оның есімі алдымен оны жатса да,
тұрса да бүгінгі ұлттық теледидарымыздың ахуалы алаңдатады. Осыдан 12 жыл
бұрын берген сұхбатында Нұртілеу: Кез-келген телеөнімді ұлттық мүддеге
байланысты, тек соған сәйкес келетін талап биігінен, сүзгіден өткізу, дәл
біздің қазіргі ахуалымызда ешқандай да әбес емес екеңдігін алдымен өзіміз
ұғынуымыз қажет. Екіншіден, осы қажеттілікті реттейтін әдемі механизм жоқ
емес, тек батылдық жетпей жатқандай. Соңғы жылдардағы телевизиядағы
тенденцияларды мен үш топқа қойып қараймын. Барлық арналарда жарысып жүрген
жаңалықтар бар, яғни, ақпараттар бағдарламалары тенденциясы айқын. Екіншісі
— ток-шоулар тенденциясы екпін алуда. Ал үшінші топқа демалуға бейімделген,
әуенді-сазды бағдарламалар мен талғамсыз сериалдар теңденциясын жатқызамын.
Не ұттық? Телерынок туралы түсініктер толысты, бәсекелестік пайда болды.
Қалай десек те ауыздығы алынып, тізгіні, тұсауы тарқады. Бұл білгенге аз
емес. Алайда, қырық жылдан астам теле-тарихымызда теңдесі жоқ танымды
дүниелердің ескерусіз қалғаны өкінішті! Айталық, әрқайсысы бір-бір
лаборатория болуға лайық хабарлар тізбегі бүгінгі ұрпаққа белгісіз қалуда.
Жалпы, тележурналистердің ұлттық бағдарлама өндіруші тобының бірлестігі
сияқты, ең болмағанда, қоғамы немесе қоры қажет. Ол үшін тұрақты
қалыптасқан көзқарас керек, – деп толғаныпты. Шынында теледидар өмірмен
жарыса ағып жатқан өзен сияқты. Сол үшін де тынымсыз тер төгетін
тележурналистердің еңбегі жалт етіп көрінеді де жоқ болады. Өмір ағысының
жал-жал толқындарына көміліп, ұмытылып кете беретіндей. Сондықтан, таңдаулы
хабарлардың Қорын жасап, оны сақтап отыру жайын терең ойланып шешетін кез
келді. Бүгін берілген құнды хабардың ертең өшіп кететінін көргенде, ішің
удай ашиды. Әйтпесе, осы Нұртілеудің осы уаққа дейінгі жасаған таңдаулы
хабарларының өзі бірнеше том кітап болар еді. Міне, биігі айық, ұрпаққа
берері мол дүниелерді өмірге әкелген Н.Иманғалиұлы жайлы бітіру жұмысымздың
ендігі зерттеуі оның бағдарламаларына, жүргізушілік шеберлігіне қарай
ойысады.
1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби тележүргізуші
Қазақ телеарасында 40 жылдай қызмет еткен Нұртілеу Иманғалиұлын –
көрерменде, көп жылдар үзеңгілес боғлан әріптесерді де, ақын-жазушы, ғалым
зерттермендер де шын өнердің тумасы деп бағалады. Сондай-ақ, Иманғалиұлы,
телевидениенің жанды энциклопедиясы деуге лайықты адам. Оған, оның соңғы
жылдардаға БАҚ бетіне шығып жүрген ой-толғаныстарға, ақыл-кеңеспен мол
тәжірибені қорытындылай, жинақтай, саралай айтқан пікірлері куә. Біз бітіру
жұмысымыздың осы бөлімінде, телеөнердің мұзбалағы жайлы тоқталуды жөн
көрдік. Өйткені, бүгінде Нұртілеу Иманғали өзгенің пікірімен ардақталатын
азамат болумен қатар, өз жүрегінен шыққан саналы пікірімен де қадірлі
жанға айналды.
Иманғалиұлын осы биікке жеткізген оның өткір де, өтімді телехабарлары
боды. Мәселен, Жадыңда ма, жолдас, Ашық микрофон, Ақиқат пен аңыз,
Заң мен заман, Арай сынды бағдарламалары – барша көрерменнің жан
жүрегін тербейтін әсерлер мен тәлім-тәрбиелік маңызға ие дүнилерге бай.
Бай, қуатты болайық деген жүргізушінің қоштасу сөзі Алаштың жүрегінде
жатталды. Ол дайындаған телехабарлар тағылымы мол тарихи дүниелерді
экранға алып шықты. Қазаққа керек ойды қалқып телехабар арқылы көремен
назарына ұсынды. Мәселен, Қолтаңба хабарының кезекті қонағы болуға ақын
Тұрсынзада Есімжанов шақырылды. Ол – кезінде қазақ поэзиясына мөлдір сурет,
тың образ, тегеурінді ой айта келген, аз жылда айрықша танылған талантты
ақынымыз. Тілі өткір ақынның жолын кескендер көп болды. Әсіресе, кеңестік
жүйе жағымсыз дүнилерді эфирден таса қалдыртты. Алайда, Қолтаңба
Тұрсынзада ақынның жан-дүниесін, отты жырын халыққа жеткізе білді.
Көрсетті. Бұл әрине, жүргізуші, ақын жанды Нұртілеу Иманғалиұлының
шеберлігі арқылы нәтижелі шықты[8].
Нұртілеу Иманғалиұылының телехабарлары бірінен-бірі өткен көрерменге
ұнамды, айтары бөлек телеөнімдер болды. Қолтаңбаның қатарында қазақ
көрерменін сүйіндірген бағдарламаның бірі – Алтыбақан болды. Алтыбақан
– қазақтың көк аспаны астында қыз бен жігіт бір-біріне ынтыға қарап,
тербеле ән салатын, бір-біріне деген ынтық жүрек сырын үздіккен ән сөзімен
жеткізетін аяулы дәстүрді аялаған ұлттық ойын. Осы бір ата дәстүрді жаңа
уақытқа сай түрлендіре көгілдір экранға шығару арқылы қазақ ән әлеміне
қанат қаққан қаншама жас өркенді әлеуметке танытты, Нұртілеу. Елге әнші,
сазгер танылды, жаңа ән кең байтақ әлемге тарады. Бұған қоса, әлеуметтік
салмағы бар қаншама мәселе көтерілді осы Алтыбақан хабарында. Тіпті
қошқар мүйізді байырғы өрнекті ұлттық киімді жастар киіп, сызылта ән салып,
көгілдір экранға шыға келгенде қазақтық қаның қызып, жаның марқайтып
тастайды. Бұл – ұлттық дәстүрді жаңғыртудың кешенді көрінісі, оны жас ұрпақ
санасына сыздықтата сіңірудің әдемі үлгісі болатын.
Алтыбақан алқалы көрерменді сүйіндірген тұста, Нұртілеудің тағы бір
еңбегі өнім бере бастады. Ол, Ақиқат клубы еді. Жастар редакциясы Бас
редакторы Жарылқасын Нұсқабаев тізгінді Нұртілеуге берген. Сенгенді.
Ақиқат клубында қазақ қоғамы жайында қаншама идеялар ортаға түсті. Ортақ
қазанға түскен идеялар Иманғалиұлы арқылы Ашық әңгіме хабарынан бір-ақ
шықты. Ашық әңгіме қайда өтпеді? Алматының бір бұрышындағы кафеде, жас
өркенді коммунистік рухта тәрбиелеп жүрген жоғары оқу орнындарында,
телестудияда өтті. Ашық әңгіменің кезекті бір хабары Қыздар педагогикалық
институты жанында Бригантина аталатын бір кафеде түсіріледі. Телехабар
интернационализм туралы еді. Жастар жалындап сөйлеп жатты. Нұртілеу
Иманғалиұлы, даулы ортаға Қазақ баласы орыс баласына қол жұмсады. Әйтпесе,
керісінше... қайсысы қалай қабылданады? – деген сауалды төтесінен қойып
қалды. Бұл әрине, сол кездегі жүйе үшін сұмдық дүние еді. Жастар жамырай
жауап бере бастады ...
Бәлкім, сол сәтте студиядағылардың есіне, Сен кіммен біргесің? деген
ал, жүргізуші Нұртілеудің көкейінде Шоқан Уәлихановтың: Егер қазақ пен
орыс азаматы жанжалдаса қалса, мен – қазаққа, орыс пен француз азаматы
жанжалдаса қалса, мен орысқа жақтасар едім... деген сөзі оралғаны айдан
айқын.
Мақсат не? Мақсат жастарды арандату ма? Жоқ. Жастарды ұйықтап
қалудан сақтау. Жастарды ұтқыр ой айтуға бастау, мәдениетті болуға баулу,
ұлттық құндылықтарды қастерлеуге шақыру. Ол тәуелсіздік алған бүгінгі күні
де оңай емес. Кеңестік кезеңде тіпті қиын еді. Ал Нұртілеу тәуекелге бас
тігіп, осындай іске барды. Ұлттық сананың қалғуы оңай, ал одан оянуы оңай
емес. Жастардың ұлттық санасына тарихи сапа бітіруге, журналист Нұртілеудің
еңбегі сіңгенін бүгінгі аға буын әбден біледі.
Ал, бұдан бөлек Нұртілеудің шоқтығы биік Көкпар – ой көкпары, Дода
– ой додасы деген атауға ие болған екі бағдарламасы болды. Жастарды ой
жарыстыру, пікір сабақтауға – осы хабарлары бір мектеп болды деп ойлаймын.
Ақиқат пен аңыз, Есіңде ме, жолдас, Дидар секілді Иманғалиұлы басы-
қасында жүретін хабардың қай-қайсысы да – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының
қалыптасуы мен даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 9
2. 1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби
тележүргізуші ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
ІІ ТАРАУ. ЭФИР – ШЕБЕРЛІК ПЕН ШЫНАЙЫЛЫҚ МЕКТЕБІ
2.1. Н. Иманғалиұлы – қазақтың шоқтығы биік
шоумені ... ... ... ... ... .37
2.2. Көршілер дәлізі – сауатты сұхбат пен тартысты тақырып
айнасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 54
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Н. Иманғалиұлы қазақ тележурналистикасының
қара нары жайында әңгіме. Ол көрерме есінде, ерекше сақтап қалды. Қазақ
телеарнасының тарихымен бірге сақталып келе жатқан тұлға. Телеөнердің
тұлғасы деген баға берді, профессор Б. Жақып. Сондықтан, Н. Иманғалиұлының
жүргізушілік шеберлігі ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. Оның өмірге
әкелген тележурналист болудың стилі өзінше бір дара жол. Болашақ
тележурналист мамандарына мектеп болатын өнегелі адам.
Бітіру жұмысында Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға келуінен бастап,
тырнақ алды бағдарламалары және телесаласына төккен тері, сіңірген жайына
кеңінен тоқталамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ телеэкранына ұлттық құндылықты биік
көтеретін, көрермен сұранысын қанағаттандыра алатын білікті маман тәрбиелеу
үшін – ғылыми тұрғыдан талданған тележурналистердің шеберлік тәжірибесі
керек. Ал, ондай өлшемге толымды адам Н.Иманғалиұлы.
Ол қазақ тележурналистикасында қырық жылдай еңбек етті. Қырыққа тарта
бағдарлама ашып, жүргізуші атанды. Осы саладағы жауапты қызметке жетекшілік
етті. Оның шығармашылық өмір жолы – нағыз үлгі. Бұл зерттеуді қажет ететін
тақырып. Біздің бітіру жұмысымыз осы мәселелерді тереңнен зерттейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Н. Иманғалиұлының шығармашылығын зерттеу
барысында, тележурналистика саласындағы теориялық еңбектерді пайдаландым.
Тұрсын Қ. (Қазақ теле-журналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары. -
Алматы: Білім, 2006). В.Л.Цвик (Телевизионная журналистика. - Юнити-
Дана, 2009ж) Қ. Тұрсын. Ж. Нұсқабайұлы. (Теледидар сөздігі-тележурналист
анықтамалығы. – Алматы. Білім. 2001ж). Шамақай Қ. (Азат ойдың айнасы
2008). Қозыбаев С. Қ. (Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001). Қ.Бекхожин
(Қазақ баспасөзінің даму жолдары, (1860-1930 жылдар). Борецкий Р.
Телевизионная пропаганда, Юровский А. Специфика телевидения, Масғұтов
С. Көгілдір экран - өмір айнасы, Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде
билік?, Уразова С.Л. Show-clon телевизионной реальности, Қазақ
журналистикасы атты үш томдық профессор Н.Омашевтың ред.басқаруымен,
т.б. ғылыми теориялық еңбектер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Біз бұл ғылыми жұмысымызда уақыт
талабына сай еліміздің медиакеңістігінде болған жаңа бағыттар мен
өзгерістер, Н. Иманғалиұлының даму және ілгерлеу бағытындағы ізденістері,
шерберліктері талданады.
✓ Нұртілеу Иманғалиұлы және қазақ тележурналистикасы.
✓ Қазақ телеэкранында шоу хабарлардың қалыптасуы.
✓ Н. Иманғалиұлының тележурналистикаға сіңірген еңбегі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымызда қазақ
телеарналарындағы ток-шоудың өзіндік мектебінің қалыптаса бастағанын
байқадық. Ол екі түрлі бағытта дамып келеді. Бірі ойын-сауықтық, әзіл-сықақ
құрылған шоу бағдарламалар. Екіншісі, әлеуметтік мәселелерге арналған шоу
хабарды атап айта аламыз.
Зерттеу тәсілдері. Кешегі және бүгінгі қазақ телевизиясы тарихы, Н.
Иманғалиұлының шығармашылғы, шоу бағдарламалардағы шеберлігіне сараптама
жасалып, кешенді талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстандағы тележурналистика және
жүргізуші Н. Иманғалиұлы. Сонымен қатар Қазақстан ұлттық телеарнасындағы
Көршілер ток-шоуы мен КТК телеарнасындағы Мәссаған бағдарламасы
салыстырмалы түрде талданады.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге
Т.Амандосов, Қ.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Н.Омашев, Б.Жақып сынды журналистика
теориясын зерттеген ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.
Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі деп Ахмет Байтұрсынов бекер
айтпаса керек. Ұлы Ахаңның бұл сөзін тек газетке ғана қатысты емес, радио
мен телеарнадан да алшақ алып қарай алмаймыз. Мұның бәрін БАҚ (бұқаралық
ақпарат құралдары) атты үлкен ұғым аясында қарастырамыз. БАҚ негізгі үш
саладан тұрады. Соның ең үлкені, ең өтімдісі, жұртқа жағымдысы- телеарна.
М.Барманқұлов: Теледидар қазір журналистиканың барлық ескі жанрларын
жаңарған түрге айналдырды. Олардың бар- ау деп есте жүргендерінің жаңа
қырларын ашты. Жаңа әдістерді дүниеге келтіріп, журналистикаға жаңа
жанрлар мен формалар сыйлады деген екен. Бүгінгі күнде осы пікір шындыққа
айналып келеді[1].
Осынау тасқындаған ақпарат әлемінде теледидардың алар орны ерекше
екені баршаға белгілі. Бүгінгі таңда ғажайып жетістіктерге жеткен көгілдір
экран миллиондаған адамдардың өмірінің айырылмас бір бөлігіне айналды. Оны
төрткүл дүниені бүкіл болмысына сидырған көк жәшік деп те атайды. Қалай
айтсақ та, телеарнаның қоғамда алар орны үлкен, атқарар қызметі ауқымды. Ең
бастысы, телеарна қоғамды тәрбиелеуге тиіс. Теледидар- түрлі хабар
таратумен қатар, үгіт- насихат, тәлім-тәрбие, оқу-ағарту жұмыстарын
атқарудың негізгі құралы екені мәлім. Өйткені ол - қоғамдық пікір мен
қоғамдық сананы қалыптастырушы. Ақпарат алмасудың сан түрлі әдістері, алуан
салалары пайда болғанымен, солардың ең пәрменді, ең тиімді, ең әсерлі
құралы болып теледидар қалуда. Қазіргі заманғы телевизия - күнделікті
тіршілігіміздің айнасы, нақтырақ айтсақ, бүгінгі тұрмыста сананы
жетелейтін, ой-өрісімізді, өмірге деген көзқарасымызды орнықтыратын ақиқат
аралының көзі десе болады. Телевидение - театр, кино, радионың барлық
артықшылықтарын бір өзінің бойына жинап, ақпарат тарату мен эстетикалық
тәрбие берудің ерекше құралы. Ол белгілі бір құбылысты деректі көрініс
арқылы беретіндігімен радиоға қарағанда мол мүмкіндікке ие[2].
Зерттеушілер А. Я. Юровский мен Р. А. Борецкий өз еңбектерінде
телевизияның бірнеше функцияларын атап көрсеткен. Олар ең алдымен
ақпараттық-насихаттық қызметін ерекше бағалаған.
Қазіргі заманда телевидение ақпарат таратудың ең басты құралдарының
бірі ретінде белгілі бір саясатты, ойды, идеяны насихаттайды, халықты алыс-
жақын әлемдік жаңалықтардан құлағдар етеді. Кез келген ақпаратты сараптай
біліп, саяси ұғым қалыптастыруға дағдыланады.
Екінші - ағартушылық функциясы. Телевидение—ақпарат таратудың құралы
ғана емес, білім беру мен тәрбие көзі.
Телевидениеден берілген кез келген мәлімет қоғамдық ойға әсер етіп,
белгілі бір пікір қалыптастырады.
Үшінші функциясы - кино, театр, музыка сияқты әр түрлі өнер түрлерін
насихаттаудың құралы. Басқа өнер туындыларын миллиондаған адамдардың
назарына ұсыну арқылы телевидение рухани-эстетикалық тәрбие құралына
айналды. Демек, аталған ақпарат құралының адамдардың мәдени санасын
қалыптастырудағы маңызы ерекше.
Төртінші – қоғамдық функциясы. Телевидение өнер мен публицистиканың
әдіс-тәсілдерін бойына дарытқан БАҚ-тың бір саласы. Себебі, ол кез келген
көрерменнің қоғамның рухани өміріне араласуына мүмкіндік туғызады. Адамдар
телевидение арқылы басқа адамдардың өмірімен, яғни олардың талпыныстарымен,
қол жеткізген жетістіктерімен таныса алады. Бұл аталған функциялардан
телевидениенің адамзат өміріне әсері ерекше екенін байқаймыз, сонымен қатар
ол ақпарат тарату арқылы сол елдің, ұлттың дүниетанымына әсер етіп қана
қоймай, көзқарастарының түбегейлі өзгеруіне де ықпал етуі мүмкін. Осы
себепті мемлекеттік ресми органдар ақпарат құралының шығармашылық жұмысын
үнемі назарда ұстап, қадағалап отыруы керек.
Қазір елімізде орташа есеппен алғанда (кабельдік телеарналарды
қоспағанда) төрт мемлекеттік (Хабар, Еларна, Астана, Алматы), бір
ұлттық арна (Қазақстан) т.б және бірнеше жекеменшік телеарналар (31
арна, Таң, КТК, НТК, Рахат) бар. Бұлардың әрқайсысының бағыты да,
мазмұны да, деңгейі де әртүрлі. Ал, осылардың ішіндегі Қазақстан мен
Хабардың алар орны бір бөлек. Себебі, онда бағдарламалар,
тележүргізушілердің шеберлігі ерекше болды. Солардың бірі – Біздің бітіру
жұмысымыздың тақырбы болған Н. Иманғалиұлы.
Ол, 1952 жылы туған. 1977 жылы ҚазМҰУ-ді бітірген. Қазақ
телевизиясында тілші, редактор, аға редактор, комментатор, бас
редактор, саяси шолушы, директордың орынбасары, Хабар агенттігін-де
демодератор жүргізуші, одан кейін Үкімет кеңсесінде сектор
меңгерушісі, Президент Әкімшілігін де бас маман болып істеген.
Коррупцияға қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссиясының
мүшесі. Қазақстан РТРК АҚ Басқарма Төрағасы қызметі атқарған.
Н.Иманғалиұлы тележурналистикадан айнымаған тұлғ а. Ғұмырының 35 жылын
телевизияда өтті. Алғашқы хабарының бірі Жадыңда ма, жолдас?!. Содан
бері талайдың санасын қозғаған, саяси-әлеуметтік салмағымен, әсіресе
шыншылдығымен телекөрерменнің есінде сақталған бағдарламалары: Жас жігер,
Көзқарас, Алтыбақан, Айна, Заң мен заман, Ақиқат пен аңыз,
Дидар, Жастар дауысы, Арай, Көкпар, Ой-көкпар, Бетпе-бет, Дін
мен діл, Арнайы репортаж, Діңгек, Қолтаңба т.б. Қазақстан
Журналистер одағы сыйлығының екі мәрте лауреаты, Алтын Жұлдыз
сыйлығының иегері, ҚР мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, Қазақ Ұлттық
Өнер академиясының кұрметті профессоры, Ақсу ауданының Құрметті Азаматы.
Нұртілеу – атақты Молықбай қобызшының ұрпағы, шашасына шаң жұқпас
қазақ эпикалық поэзиясының бірінші жүйрігі, қайталанбайтын ақын Ілияс
Жансүгіровтың аталас інісі. Әкесі Иманғали ақсақал елге қадірлі, халық
ақыны болған екен. Заманында талай айтысқа қатысып, оза шауып, бәйге алған.
Жыр алыбы Жамбылдан бата алған Қалқа Жапсарбаевтармен сыйлас, замандас
болған, өнер қонған жан екен. Нұртілеуге сөз киесі қанмен келген, бергісі
әке тәлімінен дарыған. Анасы Гүлжәмила 12 құрсақ көтерген ардагер. Нұртілеу
Иманғалиұлы шаңырағының сүткенжесі екен. Атасы Қалиасқардың тәрбиесінде
болады. Сондықтан да шығар, ол нағыз ұлттық тұлға болып қалыптасты. Алты
алаштың абызы болған Бәйкен Әшімов ағамыздың “Еліңді жамандама, шығар
төрің, жеріңді жамандама, кірер көрің,– деген аталы сөзін өмірлік
ұстанымына айналдырған азамат болып өсті. Кеңестік кезеңде ұлттық бояуы
қанық хабарлар жасады, тәуелсіздік кезеңінде де Қазақ елі мәртебесін
биіктетуге бар ынта-ықылас, білім-парасат, күш-жігерін түгел сарқа жұмсады.
Н. Иманғалиұлы 1972 жылы КазМҰУ-дің журналистика факультетіне 20
жасында оқуға түсті. Ал 2 курста күндізгі бөлімде оқи жүріп, Қазақ
теледидарының жастар редакциясында жұмысқа араласты. Оның атын елге дүр
еткізіп танытқан алғашқы дүниесі Жадыңда ма, жолдас атты хабары болатын.
Онда жас журналист өзі туып-өскен ауылдан шыққан 28 панфиловшылардың бірі,
батыр Нарсұтбай Есеболатов туралы тұщымды телехабар жасады. Көп ізденді,
өзіне тән ширақ қимыл көрсетті. Батырдың жан жарын Омбы қаласынан тауып,
сұхбат алды, ел ұмытқан баласын да іздеп тапты. Осыдан кейін-ақ Жас
жігер, Ашық микрофон, Ақиқат пен аңыз, Заң мен заман, Арай сияқты
хабарларды бірінен соң бірін эфирге шығарып, Қазақстанның түкпір-түкпіріне
оның бейнесі мен дауысы қатар тарап жатты. Ал Көкпар атты хабарды жасап,
қазақ жастарын еркін ойын жеткізуге баулыды, кейін Көкпар Ойкөкпарға
ұласып, көрермен көзайымына айналды.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТЕЛЕВИЗИЯСЫ: ТАРИХ ПЕН ТАҒЫЛЫМ
1. Қазақ телеарнасы және Н. Иманғалиұлы шығармашылығының
қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстанда “көгілдір экранның” сәуле шашқанына да жарты ғасырдан асты.
Осы уақыт аралығында қазақ телевизиясы - техникалық жаңару, шығармашылық
жаңғыру сынды зор өзгерістер мен өсіп-өрлеудің талай басқысын бастан кешті.
Елімізде алғаш рет 1958 жылы 1 қаңтар күні Өскемен қаласында көгілдір
қобдишаларға жан бітсе, ал ресми күн, яғни, қазақ жеріндегі алғашқы
телестудия тұңғыш хабарын 1958 жылы 8 наурыз күні ресми түрде іске қосып,
алғашқы отандық телекамералар мен техникалық телеорталық Алматы қаласында
шымылдығын ашты. Стационарлы телекамералар қарапайым механиканың негізінде
қолмен оптикалық линзаларды ауыстырып отырды. Бірер жылдан кейін өткен
ғасырдың 70-ншы жылдары чех камераларымен толықтырылды. Чех камераларының
көрсету сапасы оңды болғанымен, ауыстыру процесі өте қолайсыз болды да,
бірер жылдардан соң совет-француздық (SEKAM III), американдық (NTSC) және
батысгермандық (PAL), кейіннен жапондардың CONI жетілдірілген жүйелерімен
ауыстырылды. Теледидар ол кездерде, негізінен, бұқаралық ақпаратты
хабарлармен қоса әдеби, мәдени, концерттік негізінде ресми хабарлар мен
өндіріс, ауыл шаруашылығы бағдарламаларын көрсете бастады. Стационарлы
студиялық хабарлармен қоса байтақ республикамыздың жер-жерінен ақпараттар
беріліп, көрсетіліп отырды. Студиялардан тыс жерлерден кинокамералармен
соңынан 16 мм. жіңішке пленкалар кеңінен пайдаланды. Іле-шала облыстық
студиялар бірінен соң бірі іске қосылып жатты. Телестудиялардағы
техникалардың пәрменділігі арта бастады. Жылжымалы телестанциялар
теледидардың мүмкіндігін еселеп арттырды. Ендігі жерде телетехниканың күн
санап жаңа үрдіс алып дамуы маман инженерлермен, техниктермен толығып,
шығармашылылық топтың алдында шұғыл шешімін керек ететін сұраныстар мен
талаптарды қойды. Иә, шынында, инженерлік жаңалықтар телетехника
саласындағы ұшқыр ойлары мен дамуы, енді тек тележурналистика саласының
дами бастауы елдің, Үкіметтің, шаруашылықтың, өнердің, яғни, қайнаған
өмірдің сұраныстарын, оның болмысын анықтау керек болды. Совет Масғұтов
Көгілдір экран-өмір айнасы (1976 ж.) кітабында сиқырлы көк сандыққа
осылай анықтама берген. Қазақ тілі тағы салмақты да, салиқалы сөзбен
толықтырылды. Көгілдір экран-өмір айнасы- расында да өмірімізге ентелей
енген теледидар индустриясы газет пен радионы ақпараттар айдынынан сәл
ығыстырғандай. 1958 жылдан 60-ншы жылдардың соңына дейін қазақ
теледидарының қалыптасу кезеңі десек, тек ақпараттық, концертік
бағдарламалардың сценарийлік негізінде телеқойылымдар, күрделі көркем
телепублицистикалық хабарлар үлкен дайындықпен, телетехникалық
жетістіктермен журналистік ой-толғауларды бір бағытқа бағдарлап, әрбір
сюжет пен телеочерк, қойылымдардың мақсатын айқындап алу талабы қосылды.
Бұл жерде қазақстандық телеарналардың көшбасшысы бұрынғы Қазақ теледидарына
ерекше тоқталған жөн. Қазақ теледидары - бүгінде 100 ге жуық
телекомпаниялардың көшбасшысы. 54 жылдық тарихтың қиын да қызықты жолында
ол араласпаған оқиға, бармаған жер, көтермеген мәселелері кемде-кем. Тарихы
мен халық жады, ұрпақ тәрбиесі мен білім-ғылым саласы, мәдениеті мен
дәстүрі, экономикасы мен саясаты, өндірісі мен шаруашылығы оның күнделікті
хабарына арқау болды. 1958 жылдың 8 наурызында Алматыда алғаш рет
көгілдір экран жарқ етіп ашылғанда сол телеарна басында қазақ телеөнерінің
балапан қанатын қатайтып, биікке самғауы үшін білімдері мен біліктерін
аямаған Ғ.Жанысбаев, Л.Ғалымжанова, С.Шәріпов сяиықты телередакторлар мен
телережиссерлер тұрды. Статистикада сақталған тарихи цифр бойынша, сол
кезде Алматы және облыстағы 4 100 телевизиялық қабылдағыш Қазақ
телевизиясының алғашқы бағдарламасының трансляциясын тұтқан. Алматыдан
кейін көгілдір экран Қарағанды мен Өскеменде, Жезқазған мен Балқашта,
Ақтөбе мен Семейде көрсете бастады. Қазақ теледидарының алтын ғасырына
баланған 70-90-ншы жылдар шын мәнінде көгілдір айнамыздың жан-жақты
кемелденіп, шарықтаған кезеңі болды. Сол бір жылдары 13 бас редакция жыл
сайын түрлі салаларға арнап 130-150 топтама бағдарламалар жасап отырды.
Қазақстандық телеарналардың ішіндегі тәжірибесі жағынан толысқан, тарихы
бай, мұрағаты мол Қазақстан ұлттық телеарнасы ескі мен жаңаны қосып тұрған
көпір сияқты. Бұрынғы қазақ теледидары қазіргі бірегей телеарна қай
деңгейде? Көкірегі ояу, көзі ашық көрерменнің әрбірін мазалайтын орынды
сұрақ.
50 жыл. Бой өсіп, ақыл толысатын, ой кемелденіп, пайым-парасаттылыққа
ұласатын қуатты шақ. Отызында орда бұзған жас түлектің бүгінде жетпістің
қырқасындағы шағы. Бажайлай қарасақ, өткен шақпен үндесіп, бүгінге жеткен
көз көрген қауымның да қатары сирексіп, барлардың өзі шау тартқандай. Қазақ
топырағында теледидар іргесін қалаған Қ.Сағындықов, Х.Абылғаин,
Ә.Байжанбаев, С.Нұрғалинов, И.Саввин, В. Прасолов, С. Шәріпов, И.Смирнов,
В.Немирский, Н.Қожасбаев, Қ.Мусин, М.Барманқұлов, С. Масғұтов сияқты
арыстардың көпшілігі бүгінде арамызда жоқ. Жаңа өнердің қадасын қағып,
қабырғасын бекемдеген сол азаматтарды бүгінгі теледидар төріндегі жаңа
жұлдыздар білмейді де. Олай дейтініміз, туған теледидарымыз туралы жүйелі
жазылған тарих, терең зерттелген ғылыми еңбек аз.
Еліміз тәуелсіздік алған тұстан бастап жеке меншік телеарналар ашыла
бастады. Әуел баста эфирді немен толтырам деп қам жеп, аяқтарынан қалт-құлт
тұрған тәуелді, тәуелсізі бар телеарналар қазір қоғамда өзінің орнын
тапқан. Телеарналар арсындағы нағыз бәсекенің ауылы алыс болғанымен,
бүгінгі күннен бастап оның қабырғасы қалануда. Әр телеарна көпшілік
арасында рейтингісін көтеру үшін күннен күнге түрлі хабарлар ұсынып жатыр.
Барлығы бірдей дерлік сәтті шықпаса да, арасынан саңылау тауып, халықтың
көзайымына айналғандары қаншама. Бұрынғыдай емес, арналар арасында бәсеке
пайда болды. Заман талабына сай енді телеарналарға жаңа, өткен ғасыр
техникасынан анағұрлым қуатты, мүмкіндігі мол техникалар қажет болды.
Сөйтіп, цифрлі технология өмірімізге ентелей енді. Цифрлық технологиялар -
бейне коммуникациялық хабарламаның жетілуі нәтижесінде дәстүрлі өндірістік
әдістерді сақтауда, таратуда және қабылдауда технологиялық өзгерістер белең
алуда. Мысалы, 1979 жылдан бастап Сони, Филлипс компаниялары стандартты
цифрлық дыбысты жүйе СД форматты жетілдіруде. Ол дискі және аппаратурада
нағыз революция жасады. Аудиотехника тарихы СД дискісінің пайда болуына
дейінгі және одан кейінгі 2 кезеңге бөлінді. СД жүйесі көпшілік
аудиотехникаға екі бірдей жаңалық әкелді: цифрлық өңдеу және оптикалық жазу
тәсілі. Соңғы жылдары бұл жаңалық дыбыстық және аудиовизуалдық техникада
қарышты қадам жасады. СД алғашқы орыннан магнит таспаны шығарып тастады.
Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызатын теледидардың мүмкіндігі де
үлкен. Қазақстанды былай қойып, дөңгеленген дүниедегі дүбірдің бәрін
санаулы минуттарда естіп-біліп отыруымызға теледидардың тигізетін пайдасы
зор. Жүрдек уақыттың уысынан шыға, алға ұмтылған өнер түрлерінің ішінде
көгілдір экранның қоғамдағы орны тым бөлек. Ол араласпайтын іс, ол
бармайтын орта жоқ десе де болады. Біздің күнделікті өміріміздің бір
бөлшегіне айналған синкретті өнер таңның атысынан күннің батысына дейін
төріңе шығып алып, сенің сырласың мен ақылшыңа айналуда. Зияндылығы да шаш
етектен. Француз сыншысы Андре Дилижан жазғандай ол өмірге ентелей кіріп,
әлемді түгелдей дерлік жаулап алды. Шын мәнінде де солай. Жетпіс жылдың
ішінде ол газетің мен радиоңнан, театрың мен киноңнан оқ бойы озық шығып,
жеке дара көш бастауда. Оның көрермендері миллиардтармен есептелінеді.
Көгілдір экранның құдірет-қарымы әлемдегі кез-келген қуатты елдің әскери
күшінен әлденеше есе артық. Сондықтан да оған аса сақтықпен қараған орынды.
Теледидар - тек хабар таратушы құрал ғана емес, ағартушылық, насихаттық
құрал. Зерттеуші Құдайберген Тұрсын теледидар әсерлілігіне мынадай анықтама
береді: Теледидар әсерлілігі өзіне 3 негізгі бағытты қамтитын, әлеуметтік
ақпарат тұжырымдамасын жүзеге асырады: Ағартушылық білім жөнінде негізгі
ақпарат болып табылатын хабарламаны таратады; Танымдық логикалық және
прагматикалық ақпарат негізінде алынған өзіндік білім туралы ұғымды
қалыптастырады; болжаулық болашаққа баға беріп, ол туралы ұғымды
қалыптастырып, ол туралы деректі таратады; ұлттық мәселе төңірегіндегі
өткір проблемаларда қоғамды топтастыруға қызмет етеді. Біздің күнделікті
өміріміз, тіршілігіміз, бізді қоршаған орта туралы шынайы көріністі
бейнелейді, ой-өрісімізді түрлі ақпараттармен кеңейтіп, сезімімізді
қалыптастыруға, әдеттеріміздің жақсы жаққа қарай өзгеруіне әрекет жасайды.
Аса мәнді әлеуметтік проблемаларға көпшіліктің көңілін аударады,
экологиялық этика, қоғамның әрбір мүшесінің өмірлік позициясын айқындауға,
сан миллиондық аудиториямен жылдам кері байланыстың орнығуына, бұл
байланыстардың қоғам санасын қалыптастыруға әсерлілігін арттыруға, қоғамның
жан-жақты және үйлесімді дамуына көмектесу, байланыстың кезеңмен дамуын
сезінуге жағдай туғызады. Қоғамдық мінбеге айналу, орталық және аймақтық,
заң шығарушы және орындаушы тұтқалардың халқы алдында есеп беруі, өз
саясатын түсіндіру, өз қатарына халықтың қалың тобын тартуға, қоғамның
әлеуметтік ақпараттануына басты мәселені шешуі, психологиялық құқықтық
қоғамға тиімді бағытталуына жағдай туғызу, сезімталдық, логикалық және
прагматикалық ақпаратты негізге алуға; ең бастысы-хабардың соңғы
нәтижесінің тиімділігін сезінуге; телекөрерменнің әрқайсысына сол сәтте
өзімен бірге миллиондаған адамның сол хабарды көріп отырғандығын сезінуі,
әрі телеэкрандағы пікірді өзіне қарата отырып ұғынуына; телекөрерменге
қарама-қарсы пікірдегі ойлардың да айтылмайтынын сезінулеріне; табар ақша
қатынасындағы өзгерістер, экономикалық ақпараттың шыншыл және ашықтығы,
коммерциялық тақырыптардың ауқымын ұлғайту, табар және қызмет, фирма және
компания, ертеде талдау мен сынауға жабық болған тақырыптар тағы сол сияқты
олардың әрқайсысына шыншыл, жылдам әрі орнықты баға беру, теледидар
хабарының әрқайсысының міндеті[3].
Отандық телеиндустрияда бәсеке әлі жетер жеріне жетіп қалыптаса қойған
жоқ. Десек те, осыдан 2-3 жыл бұрынғымен салыстыруға келмейді. Жыл сайын
жаңа телеарналар ашылып, ай сайын әр телеарнадан шығып жатқан жаңа жобаның
куәсі болудамыз. Саннан сапаға көшетін күн алыс емес. Өйткені ХХІ ғасыр
көрерменінің талғамы жоғары. Бізге қазір ештеңе таңсық емес. Сапасыз, нашар
хабарды эфир уақытын толтыру үшін немесе 50х50 принципін сақтау үшін түсіре
беруге болады. Бірақ оның кімге пайдасы бар?
Телевизия – өмірге келген күнінен бастап адамзатты таңырқатып келе
жатқан құбылыс. Ол техникалық жағынан қиял жетпес мүмкіндіктерді ашып, көз
ілеспес жылдамдықпен, адуынды қарқынмен жаңғырып, дамып келе жатыр. Сонымен
қатар, жаңа өнер ретінде бүгінгі күнге дейін адам баласы жаратқан өнер
атаулының барша қасиетін бойына сіңіріп, жаңа тұрпатты өнер тудырып отыр.
Ол бір сәтке ортақ мақсат үшін көптеген елдерді жұмылдыра білетін қуатты
күшке ие. Ол – ұқсата білсе, ұлттың ұлы мұратына жетуіне орасан көмек
беретін құдіретті құрал. Әлеуметтанушылардың зерттеуі бойынша, қазіргі адам
теледидарсыз өмір сүре алмайтын халге жетті. Олай болса, бұл феноменді
тану, зерттеу, мемлекеттік идеологияда ұтымды пайдалану бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі[4] .
Қазақ телевизиясы бастапқыда, ақпарат таратушы, бұрыннан бар кино,
театр туындыларын әр үйге жеткізетін техникалық мүмкіндікті ғана
пайдаланса, көп ұзамай телевизияның ерекшелігіне сай өзіндік ерекшелікке ие
бағдарламаларын ұсына бастады. Жіңішке және жалпақ кинотаспаларға жедел
түсірілген тележаңалықтар, жылжымалы телестанциялар арқылы оқиғаның
ортасынан жүргізілген телерепортаждар, студияның ішінде қойылған әртүрлі
жанрдағы телетуындылар алғашқы талпыныстар болатын. Міне, осындай тырнақ
алды жаңалықтар өсе келе, шығармашылық ізденістерге ұласты. Алғашқы
телеспектакльдер, телефильмдер пайда болды. Балаларға, жастарға арналған
хабарлар, оқулық бағдарламалар дүниеге келді. Қоғамдық өмірдің,
ауылшаруашылығының, өндірістің, ғылымның, өнердің, әдебиеттің өзекті
мәселелерін қозғайтын шығармалар әртүрлі жанрда бой көрсетті. Бұлардың
сәттісі де, сәтсізі де жетіп, артылатын. Телевизия өмірдің өзі тәрізді
тоқтаусыз құбылыс болғандықтан, тынымсыз ізденіс толас тапқан емес.
Алғашқы он жылдықта телевизияның табиғатын терең түсінген жаңа
шығармашылық топтар, жеке дарындар өсіп жетілді. Бұрын газеттен, радиодан,
театрдан келген мамандардың көпшілігі жаңа өмірдің талабына тез бейімделіп,
оның дамуына өз үлестерін қосты. Ал телевизияның өз қазаныңда пісіп
жетілген жас журналистер, режиссерлер, тележүргізушілер, телеоператорлар
Қазақ телевизиясының іргесін бекіте түсті.
Әр жылдарда Қазақ телевизиясы сан түрлі құрылымдық өзгерістерге
ұшырады. Оның бәрі де шығармашылық топтардың жемісті еңбек етуіне қолайлы
жағдай жасаудан туындаған еді. Солардың ішінде алпысыншы-жетпісінші
жылдардағы шығармашылық бірлестіктер (“Шұғыла”, “Құрдастар”, “Ровесники”
т.б.), бас редакциялардың құрылуы өз жемісін берді. Осы кезеңде басшылықта
болған белгілі қайраткерлер К.Шалабаев, К.Үсебаев, Х.Хасенов, К.Смайыловтар
Қазақстандағы телевизияның жан-жақты дамуына зор үлес қосты. Көгілдір
экранда көп сериялы телеспектакльдер (“Қымызхана”), деректі телефильмдер
(50 серия), авторлық бағдарлама (“Сұхбат”), ұлттық бояуы қанық жастарға,
балаларға арналған хабарлар (“Алтыбақан”, “Айгөлек”), ауылшаруашылығын (“Ақ
бидай”), өндіріс тақырыбын қозғайтын (“Операция “Ритм”) т.б. туындылар
жарық көрді[5].
1939 жылы Мәскеу телевизия орталығы бейнесі 343 жолға тарамданған
бірінші хабарды берді. Бейне неғұрлым көп тарамданса, соғұрлым телевизор
экранында анық, әрі дәл көрінеді. Бүгінде экрандағы бейне 625 жолға
тарамданады. 1939 ж. наурызынан бастап Мәскеу телевизия орталығының тұрақты
түрде телехабар бере бастады. 1954 жылы Орталық телевизия студиясында бөлім-
редакциялардың - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, насихат, ғылым, спорт
редакцияларының құрылуы. Шымкент қаласы тұрғындарының республика бойынша
бірінші телекөрермендер атануы (1957 ж. 7 қараша). 1958 жылы 28 ақпанында
Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан радио және телевизия
хабарларының үш облыстық комитетінің, сондай-ақ 13 облыстық радио
комитетінің құрылуы. 1958 жылы 8 наурызында Алматы қаласындағы 4000 және
облыстардағы 100 шақты телевизор алдына жайғасқан көрермендердің Қазақ
телевизиясының дикторлары мен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласуы.
1958 жылы 16 наурызда Алматы телестудиясының өз жұмысын ресми бастауы. 1959
жылы Алматы телестудиясының жылжымалы телевизия станциясын алуы. Соның
нәтижесінде Абай атындағы Ленин орденді Қазақ мемлекеттік академиялық опера
және балет театрынан көрсетілген. А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай операсы
Қазақ телевизиясының тарихында студиядан тыс жерден берілген тұңғыш хабар
атануы. 1960 ж. 1 мамырында астананың В.И.Ленин атындағы алаңынан Алматы
еңбекшілерінің мерекелік шеруі жайлы тікелей репортаждың берілуі. Орталық
телевизия Қызыл алаңнан тікелей репортаж беруді 1956 жылы бастаған. 1961
жылы алғашқы деректі телеочерктер мен тұңғыш фильм-концерт Алматы
көктемінің түсірілуі. 1961 жылы Петропавл, Ақтөбе, 1964 жылы Орал,
Балқаш, Целиноград, 1965 жылы Семей, Павлодар телевизия орталықтарының іске
қосылып, жұмыс істей бастауы. Қазір жер беті халықтарының телевизиялық
өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі
телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін,
мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады.
Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменін лезде елітіп, баурап алуға
дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап
беру қиынға соқпайды.
Қазақ телевизиясы әзірлеген шығармалар Бүкілодақтық көрермендерге де
жетіп жатты. Бұл, әсіресе,70 - жылдардың соңы, 80 - жылдары кең өріс алды.
Дәл осы мезігіл, қазақ телеэкранына алтын асықтай – Н.Иманғалиұлында ала
келді. Сол кездері, “Алатау” арнасын Қытайдағы қандастарымыз қызыға көрсе,
“Қазақтелефильмнің” деректі туындылары көп елдерді шарлап кетті. Сол
жылдары Қазақ телевизиясының фестивальдары барлық Одақтас республикалар мен
Ресей қалаларында өтті. Бұл шығармашылық топтардың тәжірибе алмасуына,
есейіп, толысуына жол ашты. Міне ұлттық телеарнамыздың қарыштап дамуына
үлес қосқан арда азаматтардың бірі, бірегейі, біздің бітіріу жұмысыздың
тақырыбы болған Нұртілеу Иманғалиұлы еді. Ол қазақ телеаранасымен бірге
өсіп, бірге жетіліп отырған білікті тележурналист. Оның өмірі мен
шығармашылғы қазақ телеарнасының тарихымен тығыз байланыста.
Мәселен, қазақ телевизиясында әр кезеңде әлденеше жүздеген адамдар
еңбек етті. Олардың әрқайсысының мамандығына сай өзіндік орны бар. Бірақ
телеөнердің бет бейнесін айқындаған, оның шығармашылық жағынан дамуына үлес
қосқан алғашқылардың орыны бөлек. Олар С.Шәріпов, Ш.Агишева, С.Масғұтов,
Е.Сацук, Ә.Дүйімбаев, Ф.Бегенбаева, Т.Қаймолдинов т.б. Ал, бұлардан
кейінгі телекөштің басын Хамит Хасенов, Камал Смайылов, Совет Масғұтов,
Марат Барманқұлов, Ғаділбек Шалахметов, Сұлтан Оразалинов, Жүрсін Ерман,
Құсман Игісінов, Фатима Бегенбаева, Нұртілеу Иманғалиұлы, Бейбіт Құсанбек,
Серік Жанболат сынды қазақ теледидарының үшінші буын өкілдері бастады.
Нұртілеу Иманғалиұлы – бүгінгі көрермен жүрегінен терең орын тепкен
тележүргізуші. Оның журналистикадағы жұлдызын жаққан, әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетнің журналистика факультеті еді. Ол аталған қара
шаңыраққа 1972 оқуға түседі. Содан, 2 курста күндізгі бөлімде оқи жүріп,
Қазақ теледидарының жастар редакциясында жұмысқа араласты. Оның есімін
дүйім елге дүр сілкіндіре жеткізген туныдысы Жыдыңда ма, жолдас атты
телехабары болатын. Сол бағдарламада Нұртілеу аға, өзінің туып-өскен
ауылынан соғысқа аттанған, 28 панфиловшылардың бірі, батыр Нарсұтбай
Есболатов туралы тұщымды телехабар жасады. Көп ізденді, өзіне тән ширақ
қимыл көрсетті. Батырдың жан жарын Омбы қаласынан тауып, сұхбат алды, ел
ұмытқан баласын да іздеп тапты. Осыдан кейін-ақ Жас жігер, Ашық
микрофон, Ақиқат пен аңыз, Заң мен заман, Арай сияқты хабарларды
бірінен соң бірін эфирге шығарып, Қазақстанның түкпір-түкпіріне оның
бейнесі мен дауысы қатар тарап жатты. Ал Көкпар атты хабарды жасап, қазақ
жастарын еркін ойын жеткізуге баулыды, кейін Көкпар, Ойкөкпарға ұласып,
көрермен көзайымына айналды[6].
Тәуелсіздік таңы атып, жариялылық желі ескенде, теледидардағы Нұртілеу
бейнесі бұрынғыдан да жарқырап көріне бастады. Ол тұңғыш Президентіміз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен алғаш шетелге, Америка Құрама Штаттары мен
Түркияға барып хабарлар әзірлеген тұңғыш қазақ журналисі екенін біреу
білсе, біреу білмейді. 1994 жылы бүкіл Еуропаны аралап, Германия, Франция,
Люксембург, Бельгия, Италия сияқты елдерден өзі оператор болып хабар
дайындаған бірінші қазақ тележурналисі де Нұртілеу Иманғалиұлы болатын.
Оның шетелде, Люксембургке барып Адамзаттың Айтматовымен жолығысып,
бейнекамераны автоматты жүйеге қосып қойып, әйгілі жазушы Шыңғыс
Айтматовпен сұхбат жүргізуі ел тарихында, қазақ журналистика саласында
айырықша орын алған оқиғалар қатарына кірді. Елдіктің шежіресіне енді.
Кейіннен, Қазақстан телеарнасынан Хабар арнасына қызметке ауысты да,
арнаның жаңалықтар қызметінде күн сайын эфирге шығып тұрды. Бұл кез,
Нұртілеу Иманғалиұлын ел жүрегінде нық орнықтырған, әр қазақтың асыға
күтетін хабаршысына айналдырған кезең болды. Осы тұста, оның шынында,
шапшаң ой санасы – түрлі бағдарламаларды ойлап тауып, жарыққа әкелді. Оның
хабарлары жай эфир уақытын толтыратын дүние емес, бірегей, мол тәжірибенің
жемісін бере бастаған – құнды дүниелер болды. Мәселен, ол жүргізген Бетпе-
бет хабары – тікелей эфирде хабар жүргізуге талай буын жастарды
тәрбиелеген алаңға, тіпті, үлкен тәлім мектебіне ұласты. Үнемі тап-
тұйнақтай, үлгілі киінген, әр сұрағын ойланып-толғанып қоятын, жедеқабыл,
тез, шұғыл, жоқ жерден сөз тауып кететін шеберлік иірімдері – Тәуелсіз
Қазақстанның өсу, өркендеуінің тұтас шежіресіне айналып кеткендігін
айтуымыз керек дейді, профессор Бауыржан Жақып. Бетпе-бет Нұртілеуді –
телеөнердің тұлғасына айналдырса, онан кейінгі өз дайындап жүргізген
Діңгек, Қолтаңба, Көршілер ток-шоуы да Нұртілеу Иманғалиұлының
өзіндік қолтаңбасын тайға таңба басқандай айқындай түсті. Нұртілеу әр
жылдары көрерменмен қауыштырған Шыңғыс Айтматов, Төрегелді Шарманов, Камал
Смайылов, Асанәлі Әшімов, Қадыр Мырза Әли, Ақселеу Сейдімбек, Қаршыға
Ахмедияров, Тұңғышбай Жаманқұлов, Мақпал Жүнісова туралы хабарлары халық
жадынан өшпестей болып, теледидардың Алтын қорына еніп кетті.
Ол, телеөнердің ұстаханасына қатардағы журналист болып кіріп, бармағы
бал тележәшіктің микрофонымен түйін түйетін шеберге айналды. Білгір маман
ғана емес, білікті басшы ретінде, Қазақстан телерадиокорпорациясының
Төрағасы лауазымды қызметіне дейін жоғарылады. Басшы, ұйымдастырушы ретінде
атқарған, жүзеге асырған көптен істері жалпы жұртшылықтың, әріптестерінің
көз алдында.
Иманғалиұлы әр хабарын жасау үшін жан-жақты дайындалатындығын аңғарты.
Сөзіміздің көзі тірі куәсіде бар. Ол жүргізген телехабардың қонағы болған,
Б. Жақыптың айтуынша, Ол қазіргі қазақ поэзиясынан, бүгінгі ғылым-білім
проблемаларынан жан-жақты хабардар екенін көрсете білді. Бір қызығы,
сұрақтарын алдын-ала тіс жарып болса да айтпайды екен. Ал ол тәсілі
хабардың табиғи болып шығуына ықпал ететін болып көрінді. Оның сауалдары
кез-келген адамның ой түкпірінде жатқан небір құпияларды ертіп алып эфирге
шығарады екен . – дейді. Бұл енді мол тәжірибе мен зор шеберліктің
ұштасқан кезінде ғана жүзеге асатын жайт. Айтылатын пікір. Журналист –
энциклопедиялық білім иесі болу керек,– деген қағидат бар. Ал, Нұртілеу
Иманғалиұлының әр хабарында қоғамдық өмірдің сан алуан саласы жайлы сөз
болады. Әдебиет пен өнер де, білім мен ғылым да, экономика мен саясат та,
медицина мен әлеуметтік ахуал да қамтылады. Сол салалардың бәрінен хабардар
болу, сол салалардың әрқайсысынан білім-білік жинақтау – нағыз майталман
қаламгерге ғана тән қасиет. Нұртілеудің атын Нұртілеу етіп жүрген де оның
осы жан-жақтылығы, әмбебаптығы - деп атап көрсеті Б. Жақып[6.1].
Теледидарды өнер деңгейіне жеткізуге ұмтылыс жеке тележурналистер
тарапынан жасалады. Танымал тұлғалы жүргізушінің кейбір өзіне ғана тән
шеберлік иірімдері басқаларға әсер етеді, сөйтіп, тұтас бір мектепке
айналып кетеді. Мәселен, Нұртілеудің хабарды түйіндер тұста айтатын Бай,
қуатты болайық! деген сөзі өзін ерекшелеп тұратыны сияқты, басқа
тележурналистер де көрерменмен қоштасудың өзіндік ізін салуға талпынды.
Амангелді Сейітхан іліп әкетіп Жеңісті күндерде жолыққанша! – десе,
Нұрділдә Ораз Әр шаңыраққа мереке!, Мейіржан Әлібекұлы Бірінші арна
қосулы болсын! деп өз хабарларын аяқтап жүр. Ренат Кертаев деген шәкіртім
студент кезінде Нұртілеу ағасына еліктеуші еді. Қазір Хабар телеарнасында
басшы қызметтің біріне тағайындалды, Ренат Думанұлы болып апталық Жеті
күн бағдарламасын жүргізіп жүр. Хабар жүргізу стилінен, эфирде өзін
ұстауынан, тіпті көзілдірік киісінен Нұртілеу ағасының мәнері байқалып
қалады. Бұл дегеніңіз – Нұртілеу Иманғалиұлының қазіргі қазақ
тележурналистикасында тұтас бір мектебі бар деген сөз. [6.2].
Н.Иманғалиұлының талғамы өте жоғары журналист. Мәселен, ол Қазақстан
телеарнасына басшылыққа келген тұста, арананың бет белгісін жаңалады.
Эмблемасынан бастап картинкасына дейін өзгертті. Картинка ретінде қазақтың
қошқармүйіз оюын терең зерттеп, таңдап алды. Бұл бір жағы еңкейіп отырған
дулығалы қазақ батырының да бейнесін білдіреді. Қазақтың әрі батыр, әрі
өнерлі халық екенін білдіретін бұл бедер-бейне сәтті таңдалып алынған, әрі
одан ұлттық бояу бірден көзге ұрып тұр. Осыдан кейін-ақ Хабар, Рахат,
т.б. телеарналар да өз картинкаларын, заставкаларын өзгерте бастады. Бұл
оның басшылық қызметттегі талғамы. Ал, бағдарламадағы ойды айту, тақырып
аясындағы идеияны жеткізуге қосалқы күш болатын сюжет кадрларында
үйлесімді бере алады. Яғни, ол жасаған хабарлар студияда болсын, табиғат
аясында түсірілсін көрерменін еріксіз өзіне таратады. Н. Иманғалиұлының
Діңгек хабарының кезекті бір саны осының айғағы. Әнші Бекболат
Тілеухановпен өткен сұхбат – қайраны ұлттық болмастан өрілген, қазақы
дәстүрдің көрнісі болды. Бұл өз кезегінде, көрермен көкейінен қонымды,
аудитория жанына жақын тәсіл деуге болады. Экранда (бағдарлама барысында)
әнші мен журналист атқа мініп, үзеңгі соғыстыра келе жатып, сұхбат
жасайды. Дала дауысы болған, дәстүрлі әннің хикметін аттың үстінде айту –
рухты оятып, сананы серпілтіп тастады. Бұл жерде айта кетені тағы бір жайт
бағдарлама жүргізуші – кейіпкер образын ашудың дәстүрге сай жаңа дәстүрін
тапты, негізін қалады.
Қазақ жастарының экран өнеріне тез кірігіп, еркін меңгеруіне отандық
театр мен радио, кино өнеріндегі тамаша жетістіктер өздерінің игі әсерін
тигізді. Дегенмен, ұлттық телеөнерімізге АҚШ, Еуропа, Ресей телесахнасынан
бөлек, ұлттық бояуға бай, халықтық өркениетке де бейімделу қажет болатын.
Ал мұның өзі өзге қырынан қарағанда, экранда ұлттық қасиетпен шектелу еді.
Бұл жолдың теледидардың өзінен-өзі оқшауланып, олардың өмір сүру кеңістігін
тарылтып, көрермендер аудиториясының азаюына алып келетіндігі тағы аян.
Сондықтан экран өнері жаңа пішіндер мен тың идеяларды қажетсінеді. Онсыз
теледидар тек қазақ тынысымен тыныстап, ұлтына тән ұлттық бояумен ғана
өрнектелініп қалатын. Ол ашылмаған құпиясы мол өнердің өзіне тән көркемдік
қасиетінен айырылып, қазақ менталитетінің мұрасымен ғана сусындауына алып
келетін жол еді.
Өнер түрінің бәрі де ұлттық сананың қалыптасуы мен дамуына, қоғамдағы
көңіл-күйге, рухани дүниемізге елеулі әсер етеді. Бейне мен дыбыстың бір
мезгілде қатар тоғыса келіп, психологиялық көңіл-күйге әсер ететін
сілкіністің құдірет-қарымы шексіз. Өмірдегі күрмеуі мол проблемалар,
қоғамдағы күрделі өзгерістер де сол жылдардағы сан салалы хабарлар өзегіне
негізделіп, көрерменге ұсынылып жатты. 60- ншы жылдардағы Телевизиялық
кафе, Пай-пай жиырма бес, ...Автограф береді, Мыңдар жарысының
маршрутымен, Сырласу, Жолдас хабарлары сан мыңдаған аудиториямен жылы
қауышып, жүректерге жол тапты[7]. Алайда, өткен ғасырдың соңғы он жылдығы
Қазақ теледидары үшін шын мәнінде тоқырау жылдары болды. Егемен елестен
шындыққа айналып, әлемдік терезе айқара ашылып, батыс пен өзге елдердің
телеөнеріндегі сан алуан бағыт экранға лап қойған кезде, біздің орта
әлемдік авангардты қуып жетуге ұмтылды. Әрі жаңа қоғамдағы өзгермелік
ахуалдың құбылмалығы да қазақ телесахнасының эстетикалық құндылықтарынан
айырыла бастауына, есесіне жеңіл әуендегі клиптік танымға ыңғайласуымызға
негіз болды. Бұл өз кезегінде телеөнердің өн бойындағы үздіксіз өтуге тиіс
көпмәнділіктің әрі тұтастықтың жоққа шығуына әкеліп соқтырды. Мұнда
эфирлік эффектілерге, көрермендерге әдеттегіден өзгешелеу әдістерге молдау
орын берілді де түр мазмұнынан гөрі биік сипат алды. Бұл да өтпелі кезең
еді.
Қазақ телевизиясы өз жолын осылай жалғастыра берді. Содан асыққан, аптыққан
реформалар кезеңі келді. Біртұтас телевизия үш компанияға, он сегіз
студияға бөлініп кетті. Сөйтіп қалыптасып қалған Қазақ телевизиясының
берекесі кете бастады...
Тележурналистика – өз машақаты, өз ерекшелігі көп өнер (Б. Жақып). Оның
өнер екендігін дәлелдегендердің көш басын (әлемдік деңгейде) Капица,
Николаев, Познер, Масляков, Ворошилов, Листьев, Якубовичтар бастаса. Ал,
қазақ тележурналистикасының осы есімдер қатарына қосар тұлғасы, лайықты
журналисі - Нұртілеу Иманғалиұлы болмақ. Оның есімі алдымен оны жатса да,
тұрса да бүгінгі ұлттық теледидарымыздың ахуалы алаңдатады. Осыдан 12 жыл
бұрын берген сұхбатында Нұртілеу: Кез-келген телеөнімді ұлттық мүддеге
байланысты, тек соған сәйкес келетін талап биігінен, сүзгіден өткізу, дәл
біздің қазіргі ахуалымызда ешқандай да әбес емес екеңдігін алдымен өзіміз
ұғынуымыз қажет. Екіншіден, осы қажеттілікті реттейтін әдемі механизм жоқ
емес, тек батылдық жетпей жатқандай. Соңғы жылдардағы телевизиядағы
тенденцияларды мен үш топқа қойып қараймын. Барлық арналарда жарысып жүрген
жаңалықтар бар, яғни, ақпараттар бағдарламалары тенденциясы айқын. Екіншісі
— ток-шоулар тенденциясы екпін алуда. Ал үшінші топқа демалуға бейімделген,
әуенді-сазды бағдарламалар мен талғамсыз сериалдар теңденциясын жатқызамын.
Не ұттық? Телерынок туралы түсініктер толысты, бәсекелестік пайда болды.
Қалай десек те ауыздығы алынып, тізгіні, тұсауы тарқады. Бұл білгенге аз
емес. Алайда, қырық жылдан астам теле-тарихымызда теңдесі жоқ танымды
дүниелердің ескерусіз қалғаны өкінішті! Айталық, әрқайсысы бір-бір
лаборатория болуға лайық хабарлар тізбегі бүгінгі ұрпаққа белгісіз қалуда.
Жалпы, тележурналистердің ұлттық бағдарлама өндіруші тобының бірлестігі
сияқты, ең болмағанда, қоғамы немесе қоры қажет. Ол үшін тұрақты
қалыптасқан көзқарас керек, – деп толғаныпты. Шынында теледидар өмірмен
жарыса ағып жатқан өзен сияқты. Сол үшін де тынымсыз тер төгетін
тележурналистердің еңбегі жалт етіп көрінеді де жоқ болады. Өмір ағысының
жал-жал толқындарына көміліп, ұмытылып кете беретіндей. Сондықтан, таңдаулы
хабарлардың Қорын жасап, оны сақтап отыру жайын терең ойланып шешетін кез
келді. Бүгін берілген құнды хабардың ертең өшіп кететінін көргенде, ішің
удай ашиды. Әйтпесе, осы Нұртілеудің осы уаққа дейінгі жасаған таңдаулы
хабарларының өзі бірнеше том кітап болар еді. Міне, биігі айық, ұрпаққа
берері мол дүниелерді өмірге әкелген Н.Иманғалиұлы жайлы бітіру жұмысымздың
ендігі зерттеуі оның бағдарламаларына, жүргізушілік шеберлігіне қарай
ойысады.
1.2. Н. Иманғалиұлы: кәсіби тележүргізуші
Қазақ телеарасында 40 жылдай қызмет еткен Нұртілеу Иманғалиұлын –
көрерменде, көп жылдар үзеңгілес боғлан әріптесерді де, ақын-жазушы, ғалым
зерттермендер де шын өнердің тумасы деп бағалады. Сондай-ақ, Иманғалиұлы,
телевидениенің жанды энциклопедиясы деуге лайықты адам. Оған, оның соңғы
жылдардаға БАҚ бетіне шығып жүрген ой-толғаныстарға, ақыл-кеңеспен мол
тәжірибені қорытындылай, жинақтай, саралай айтқан пікірлері куә. Біз бітіру
жұмысымыздың осы бөлімінде, телеөнердің мұзбалағы жайлы тоқталуды жөн
көрдік. Өйткені, бүгінде Нұртілеу Иманғали өзгенің пікірімен ардақталатын
азамат болумен қатар, өз жүрегінен шыққан саналы пікірімен де қадірлі
жанға айналды.
Иманғалиұлын осы биікке жеткізген оның өткір де, өтімді телехабарлары
боды. Мәселен, Жадыңда ма, жолдас, Ашық микрофон, Ақиқат пен аңыз,
Заң мен заман, Арай сынды бағдарламалары – барша көрерменнің жан
жүрегін тербейтін әсерлер мен тәлім-тәрбиелік маңызға ие дүнилерге бай.
Бай, қуатты болайық деген жүргізушінің қоштасу сөзі Алаштың жүрегінде
жатталды. Ол дайындаған телехабарлар тағылымы мол тарихи дүниелерді
экранға алып шықты. Қазаққа керек ойды қалқып телехабар арқылы көремен
назарына ұсынды. Мәселен, Қолтаңба хабарының кезекті қонағы болуға ақын
Тұрсынзада Есімжанов шақырылды. Ол – кезінде қазақ поэзиясына мөлдір сурет,
тың образ, тегеурінді ой айта келген, аз жылда айрықша танылған талантты
ақынымыз. Тілі өткір ақынның жолын кескендер көп болды. Әсіресе, кеңестік
жүйе жағымсыз дүнилерді эфирден таса қалдыртты. Алайда, Қолтаңба
Тұрсынзада ақынның жан-дүниесін, отты жырын халыққа жеткізе білді.
Көрсетті. Бұл әрине, жүргізуші, ақын жанды Нұртілеу Иманғалиұлының
шеберлігі арқылы нәтижелі шықты[8].
Нұртілеу Иманғалиұылының телехабарлары бірінен-бірі өткен көрерменге
ұнамды, айтары бөлек телеөнімдер болды. Қолтаңбаның қатарында қазақ
көрерменін сүйіндірген бағдарламаның бірі – Алтыбақан болды. Алтыбақан
– қазақтың көк аспаны астында қыз бен жігіт бір-біріне ынтыға қарап,
тербеле ән салатын, бір-біріне деген ынтық жүрек сырын үздіккен ән сөзімен
жеткізетін аяулы дәстүрді аялаған ұлттық ойын. Осы бір ата дәстүрді жаңа
уақытқа сай түрлендіре көгілдір экранға шығару арқылы қазақ ән әлеміне
қанат қаққан қаншама жас өркенді әлеуметке танытты, Нұртілеу. Елге әнші,
сазгер танылды, жаңа ән кең байтақ әлемге тарады. Бұған қоса, әлеуметтік
салмағы бар қаншама мәселе көтерілді осы Алтыбақан хабарында. Тіпті
қошқар мүйізді байырғы өрнекті ұлттық киімді жастар киіп, сызылта ән салып,
көгілдір экранға шыға келгенде қазақтық қаның қызып, жаның марқайтып
тастайды. Бұл – ұлттық дәстүрді жаңғыртудың кешенді көрінісі, оны жас ұрпақ
санасына сыздықтата сіңірудің әдемі үлгісі болатын.
Алтыбақан алқалы көрерменді сүйіндірген тұста, Нұртілеудің тағы бір
еңбегі өнім бере бастады. Ол, Ақиқат клубы еді. Жастар редакциясы Бас
редакторы Жарылқасын Нұсқабаев тізгінді Нұртілеуге берген. Сенгенді.
Ақиқат клубында қазақ қоғамы жайында қаншама идеялар ортаға түсті. Ортақ
қазанға түскен идеялар Иманғалиұлы арқылы Ашық әңгіме хабарынан бір-ақ
шықты. Ашық әңгіме қайда өтпеді? Алматының бір бұрышындағы кафеде, жас
өркенді коммунистік рухта тәрбиелеп жүрген жоғары оқу орнындарында,
телестудияда өтті. Ашық әңгіменің кезекті бір хабары Қыздар педагогикалық
институты жанында Бригантина аталатын бір кафеде түсіріледі. Телехабар
интернационализм туралы еді. Жастар жалындап сөйлеп жатты. Нұртілеу
Иманғалиұлы, даулы ортаға Қазақ баласы орыс баласына қол жұмсады. Әйтпесе,
керісінше... қайсысы қалай қабылданады? – деген сауалды төтесінен қойып
қалды. Бұл әрине, сол кездегі жүйе үшін сұмдық дүние еді. Жастар жамырай
жауап бере бастады ...
Бәлкім, сол сәтте студиядағылардың есіне, Сен кіммен біргесің? деген
ал, жүргізуші Нұртілеудің көкейінде Шоқан Уәлихановтың: Егер қазақ пен
орыс азаматы жанжалдаса қалса, мен – қазаққа, орыс пен француз азаматы
жанжалдаса қалса, мен орысқа жақтасар едім... деген сөзі оралғаны айдан
айқын.
Мақсат не? Мақсат жастарды арандату ма? Жоқ. Жастарды ұйықтап
қалудан сақтау. Жастарды ұтқыр ой айтуға бастау, мәдениетті болуға баулу,
ұлттық құндылықтарды қастерлеуге шақыру. Ол тәуелсіздік алған бүгінгі күні
де оңай емес. Кеңестік кезеңде тіпті қиын еді. Ал Нұртілеу тәуекелге бас
тігіп, осындай іске барды. Ұлттық сананың қалғуы оңай, ал одан оянуы оңай
емес. Жастардың ұлттық санасына тарихи сапа бітіруге, журналист Нұртілеудің
еңбегі сіңгенін бүгінгі аға буын әбден біледі.
Ал, бұдан бөлек Нұртілеудің шоқтығы биік Көкпар – ой көкпары, Дода
– ой додасы деген атауға ие болған екі бағдарламасы болды. Жастарды ой
жарыстыру, пікір сабақтауға – осы хабарлары бір мектеп болды деп ойлаймын.
Ақиқат пен аңыз, Есіңде ме, жолдас, Дидар секілді Иманғалиұлы басы-
қасында жүретін хабардың қай-қайсысы да – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz