Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім және тәрбие беру мазмұны
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ.
1.1. Экологиялық білім мазмұны мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы.
1.3. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар.
1.4. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс.тәсілдері.
2.1. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ДЕҢГЕЙЛЕРІ.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруді ұйымдастыру формалары.
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Эксперименттік . тәжірибелік зерттеу жұмыстары
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША
І ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ.
1.1. Экологиялық білім мазмұны мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері.
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы.
1.3. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар.
1.4. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс.тәсілдері.
2.1. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ДЕҢГЕЙЛЕРІ.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруді ұйымдастыру формалары.
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Эксперименттік . тәжірибелік зерттеу жұмыстары
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША
Зерттеудің көкейкестілігі ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65 бап), «Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы» заңына, «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына», «ҚР жоғары білім беру туралы» заңдарына (3 бап ( негізделе отырып экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды /1, 2, 3/.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық дамуындағы негізгі құжаттар – «Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жұмыс жоспары», «ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі» және т.б. әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар, табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік, табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы – бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау – халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65 бап), «Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы» заңына, «Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына», «ҚР жоғары білім беру туралы» заңдарына (3 бап ( негізделе отырып экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды /1, 2, 3/.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық дамуындағы негізгі құжаттар – «Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жұмыс жоспары», «ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі» және т.б. әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар, табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік, табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы – бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау – халыққа жаппай экологиялық білім беру.
1. Аймағамбетова, Қазына. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі.- Алматы: Балауса, 2003.- 144 б.
2. Аманбаева, М.Б., Ходжашева, М.Р. Табиғатты аялау-ата салтымыз, тәрбиеге мән берген дана халқымыз [Мәтін]: Экологиялық тәрбие// Экологическое образование в Казахстане.- 2007.- № 1.- 30-31 б.
3. Бекішов, Қайыржан. Табиғатты аялауға тәрбиелей білейік: [5 маусым - қоршаған ортаны қорғаудың бүкілдүниежүзілік күні ]// Орталық Қазақстан.- 2005.- 4 маусым.- 5 б.
4. Бекмағамбетова, Райса. Табиғат - адам тәрбиешісі: [Ұстаз талғамы]// Жас өркен - Қостанай.- 2005.- № 4.- 20-22 б.
5. Бекмағамбетова, Светлана. Тал бесігім-табиғат (экологиялық сайыс турнирін өткізу жобасы) : [Экологиялыќ білім]// Атамекен.- 2006.- 24 мамыр.- 5 б
6. Жұбанов, Н. Табиғатты тек қана аялау керек :Қоршаған орта: нәтиже,проблема // Атамекен.- 2007.- 5желтоқсан.- 3 б
7. Елеусізов, Мэлс. "Табиғат" табиғат тазалығы үшін күресе береді: [Қоршаған ортақ іс, нәтиже, проблема]// Атамекен.- 2005.- 15 шілде.- 2б.
8. Материалы региональной студенческой научно-практической конференции на тему: Экологическое состояние Семиречья: проблемы и пути ред. кол.: Е. У. Медеуов [и др.].- Талдықорған: І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік ун-т, 2004.- 137 с.: таб.
9. Молдасанова, Н. Экологиялық білім және табиғат // Экологическое образование в Казахстане.- 2006.- №3.- 19-20 б.
10. Сүйербаев, Р. Х. Қоршаған ортаны қорғау - басты назарда : Экология// - Тропинка.- 2007.- № 2(9).- 2-4 б.
11. Тіршіліктану: Жалпы білім беретін мектептің 10-11-сыныптарына арналған оқулық / Т. Ќасымбаева, Л. Аманжолова, Ж. Әкімов, Р. Сәтімбекұлы.- 6-бас.- Алматы: Мектеп, 2003.- 320 б.: сур.
12. Тасатарова, Қарлығаш. Экологиялық білім-көп сатылы үрдіс: [Экологиялық білім беру]// Қазақстан мектебі.- 2005.- № 7.- 14-16
13. Өтетілеуов Е. “Әдептілік - әдемілік” Алматы 1976 ж.
14. Серікбаева “Адам болам десеңіз” Сынып жетекшісі 2003 ж. №3
15. Сәрсембаева А. “Адамгершілік, отансүйгіштікке тәрбиелеу” Отбасы және балабақша 1999 №3-4
16. Савин “Педагогика” Алматы 1975 ж.
17. Төлекова З. “Балаларды адамгершілікке тәрбиелеу негізі” Ұлт тағлымы 2001 ж. №1
18. Табылдиев Ә. “Әдеп әліппесі” Алматы 2006 ж.
19. Төреқұлұлы Н. “Қазақтың би - шешендері” Алматы 1995 ж.
20. Тәлім – тәрбие тұжырымдамасы “Қазақстан мұғалімі” 1993 ж.
21. Үркембаева “Асыл қасиет” Алматы 1987 ж.
22. Шотамбекова А. “Азаматтану сабағында” Қазақстан тарихы 1997ж.
23. Ж.Әлиев, С.Бабаев, А.Құдиярова «Педагогика» Алматы 2004 ж.
24. И.В.Гребенников «Семья өміріндегі әдеп және психология» Алматы «Мектеп» 1986 ж.
25. Тілеуова С.С. «Этнопедагогика» Шымкент 2003 ж.
2. Аманбаева, М.Б., Ходжашева, М.Р. Табиғатты аялау-ата салтымыз, тәрбиеге мән берген дана халқымыз [Мәтін]: Экологиялық тәрбие// Экологическое образование в Казахстане.- 2007.- № 1.- 30-31 б.
3. Бекішов, Қайыржан. Табиғатты аялауға тәрбиелей білейік: [5 маусым - қоршаған ортаны қорғаудың бүкілдүниежүзілік күні ]// Орталық Қазақстан.- 2005.- 4 маусым.- 5 б.
4. Бекмағамбетова, Райса. Табиғат - адам тәрбиешісі: [Ұстаз талғамы]// Жас өркен - Қостанай.- 2005.- № 4.- 20-22 б.
5. Бекмағамбетова, Светлана. Тал бесігім-табиғат (экологиялық сайыс турнирін өткізу жобасы) : [Экологиялыќ білім]// Атамекен.- 2006.- 24 мамыр.- 5 б
6. Жұбанов, Н. Табиғатты тек қана аялау керек :Қоршаған орта: нәтиже,проблема // Атамекен.- 2007.- 5желтоқсан.- 3 б
7. Елеусізов, Мэлс. "Табиғат" табиғат тазалығы үшін күресе береді: [Қоршаған ортақ іс, нәтиже, проблема]// Атамекен.- 2005.- 15 шілде.- 2б.
8. Материалы региональной студенческой научно-практической конференции на тему: Экологическое состояние Семиречья: проблемы и пути ред. кол.: Е. У. Медеуов [и др.].- Талдықорған: І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік ун-т, 2004.- 137 с.: таб.
9. Молдасанова, Н. Экологиялық білім және табиғат // Экологическое образование в Казахстане.- 2006.- №3.- 19-20 б.
10. Сүйербаев, Р. Х. Қоршаған ортаны қорғау - басты назарда : Экология// - Тропинка.- 2007.- № 2(9).- 2-4 б.
11. Тіршіліктану: Жалпы білім беретін мектептің 10-11-сыныптарына арналған оқулық / Т. Ќасымбаева, Л. Аманжолова, Ж. Әкімов, Р. Сәтімбекұлы.- 6-бас.- Алматы: Мектеп, 2003.- 320 б.: сур.
12. Тасатарова, Қарлығаш. Экологиялық білім-көп сатылы үрдіс: [Экологиялық білім беру]// Қазақстан мектебі.- 2005.- № 7.- 14-16
13. Өтетілеуов Е. “Әдептілік - әдемілік” Алматы 1976 ж.
14. Серікбаева “Адам болам десеңіз” Сынып жетекшісі 2003 ж. №3
15. Сәрсембаева А. “Адамгершілік, отансүйгіштікке тәрбиелеу” Отбасы және балабақша 1999 №3-4
16. Савин “Педагогика” Алматы 1975 ж.
17. Төлекова З. “Балаларды адамгершілікке тәрбиелеу негізі” Ұлт тағлымы 2001 ж. №1
18. Табылдиев Ә. “Әдеп әліппесі” Алматы 2006 ж.
19. Төреқұлұлы Н. “Қазақтың би - шешендері” Алматы 1995 ж.
20. Тәлім – тәрбие тұжырымдамасы “Қазақстан мұғалімі” 1993 ж.
21. Үркембаева “Асыл қасиет” Алматы 1987 ж.
22. Шотамбекова А. “Азаматтану сабағында” Қазақстан тарихы 1997ж.
23. Ж.Әлиев, С.Бабаев, А.Құдиярова «Педагогика» Алматы 2004 ж.
24. И.В.Гребенников «Семья өміріндегі әдеп және психология» Алматы «Мектеп» 1986 ж.
25. Тілеуова С.С. «Этнопедагогика» Шымкент 2003 ж.
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім және тәрбие беру
мазмұны.
1.1. Экологиялық білім мазмұны мен тәрбие берудің принциптері мен
міндеттері.
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы.
1.3. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар.
1.4. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
деңгейлері.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруді
ұйымдастыру формалары.
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Эксперименттік – тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен
еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан
жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың
алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі
қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің
біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65
бап), Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы заңына, Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына, ҚР жоғары білім
беру туралы заңдарына (3 бап ( негізделе отырып экологиялық білім мен
тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды 1, 2, 3.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық
дамуындағы негізгі құжаттар – Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың
ұлттық жұмыс жоспары, ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі және т.б.
әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар,
табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен
қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік,
табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық
жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды
бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде
мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше
қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-
шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі
екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі
барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық
түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы –
бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау –
халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты –
экологиялық білімдердің біртұтастығы, табиғатқа оң эмоционалды – бағалық
қатынас және қоршаған табиғи ортадағы нақты қызметінің негізінде
экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үздіксіз білім беру жүйесіне жаңа
экологиялық ойлауды, өмір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде
қарап, әлеуметтік және экологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа
технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның
интеллектуалды потенциалын арттыру құралы ретінде қарау қажет .
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы отандық білім саласында соңғы жылдары қордаланып қалған
басқа да көптеген мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталған, олардың нақты
ұстанымдары мен бағыттарын анықтап беруші құжат болып отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 жолдауында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде
– таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы болып
табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін
пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада өмір
сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз
экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып,
кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса
отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі
таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты
айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда.
Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы – жалпы білім
беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп, жержегі
барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан
сау адамды, Республиканың, планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып
табылады. Аталған проблемаларға байланысты біз дипломдық жұмыс тақырыбын
төмендегіше таңдадық:
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларын экологиялық мәдениетін
қалыптастырушы фактор ретінде қала жағдайындағы экологиялық білім мен
тәрбие мазмұнына сараптама жасау.
Зерттеу міндеттері: Экологиялық тәрбиенің қазіргі кездегі тәрбиелік
мәні мен мүмкіндіктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қала мектептеріндегі экологиялық білім мен
тәрбие процесі.
Зерттеу әдістері: а) Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып
танысу, талдау;
ә) Озат іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау;
б) Бақылау, анкета, әңгіме.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың мақсат-міндеттері айқындалды, зерттеу әдістері
таңдап алынып, оқыту объектісі, пәні көрсетілді.
Бірінші тарауда экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен
міндеттері, педагогикалық тұрғыдан жан-жақты сипатталды.
Екінші тарауда Шымкент қаласының мектептеріндегі экологиялық білім
мен тәрбие беруді жүзеге асырудың әдістемелік жолдары көрсетілді,
мектептерден мысалдар келтірілді.
І ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері
Қазіргі кезеңде қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы
қайшылықтар бастауыш мектеп пен педогогиканың алдына бірқатар жаңа
міндеттерді қойып отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген ұрпаққа,
табиғатқа деген теріс әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді
ортаға бұруда нақты талап бере алады.
Классикалық педагогика табиғат туралы ғылыми білімдердің мазмұны,
оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру,
бастауыш мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық
дамыту, баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру
жүйесіндегі орны мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың
әсерімен балада гуманистік сезімдерді бекітудің педагогикалық құндылығын
ұлы педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, Ф.А.Дистерверг ерекше атап
көрсеткен 5, 6, 7.
Табиғатты және онымен қарым-қатынасты тек сөз жүзінде тар практицизм
мен утилитаризм шеңберінде зерттеуге қарсы орыс ағартушылары:
В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев, Н.Г.Чернышевский
қарсы болды. Олар мектепте табиғат туралы толыққанды білімдерді енгізуді
талап етті. Олар аталған білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық
қасиеттерінің қалыптасуына, баланың табиғаттағы мінез-құлқын анықтайтынын
атап көрсетті.
Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын
кеңейтіп, табиғаттың тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып
отырғанына таңданыс білдірді.
Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім беру табиғат пен қоғамның
біртұтастығы туралы, олардың тарихи өзара байланысы, адамның табиғатқа
қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде
құрылған.
Қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің көпжақтылығы экологиялық білімнің
комплекстілігін анықтайды. Жалпы әдістемелік және теориялық қағидалар
экологиялық білім берудің төменгі принциптерін бөліп көрсетуге мүмкіндік
береді:
1) Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға
пәнаралық тұрғыдан қарау, әр пәннің жалпы экологиялық білім беру
жүйесіндегі қызметін, пәнаралық байланыстарды анықтау мен оларды
қамтамасыз етуді талап етеді. Экологиялық білім берудегі пәнаралық
байланыстарды анықтау әр түрлі оқу пәндерінде оқытылатын, экологиялық
білімдердің әр түрлі деңгейлеріндегі қоғам мен табиғаттың өзара
әсерінің тиімді әдістері мен принциптерін, заңдарын ашу әдістері мен
олардың мазмұнының өзара үйлесімділігін қажет етеді. Сонымен қатар
қандай да бір оқу пәнінің мазмұнына кіретін идеялар мен ұғымдардың даму
логикасын, экологикалық идеялар мен ұғымдарды тұжырымдау мен
тереңдетуге пайдалану керек.
2) Кіші мектеп жасындағы оқушыларға экологиялық материалды оқытудың
жүйелілігі мен үздіксіздігі.
Қоршаған орта мәселелері бойынша білім берудің мақсаты мен
міндеттерін орындау мазмұн жүйесін, оқу-тәрбие процесінің әдістерімен
ұйымдастыру түрлерін жасауды талап етеді. Осы тұрғыдан қарау кіші мектеп
жасындағы оқушылардың экологиялық білімдерінде ақтаңдақтарды болдырмауға
экологиялық өзара қарым-қатынастардың әр алуан түрлерінің белгілі бір
уақыттың және кеңістік шекараларында бірқалыпты оқытуға, аталған
байланыстардың биологиялық жүйелердің әр түрлі деңгейлеріндегі динамикасын
оқушыға көрсету мүмкіндік береді. Жүйелеу принципі экологиялық білім беруді
алуан түрлі білім беру көздері мен ақпараттық құралдардың үйлесімділігінің
негізінде құруды талап етеді.
3) Қоршаған табиғи ортаны зерттеу мен сауықтыруға бағытталған оқушының
әрекетіндегі интеллектуалды және сезімдік-қаржылық негіздердің бірлігі.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің бұл принципі табиғатпен тікелей
қатынасы есепке ала отырып рационалды танымды көркемдік-образдық таныммен
үйлестіруді талап етеді. Бұл принципті бағаламау не таза интеллектуализмге,
не есепке негізделген практизмге әкелуі мүмкін.
Практикалық қызметтегі, рационалдық пен эмоционалдықтың арасындағы
байланыс динамикалық және көпжақты болып табылады. Егер оқушы тірі және өлі
табиғаттағы объектілердің арасындағы заңды байланыстыра білсе, экологиялық
жүйелердегі үйлесімдіктің әсемдігін сезіне білсе, онда оның әрекеті де
табиғатты сақтау, оны бұзылудан қорғауға бағытталады.
4) Оқу процесінде экологиялық мәселелердің ғаламдық, ұлттық және өлкетану
байланыстарының ашылуы.
Қазақстан Республикасындағы экологиялық білім мен тәрбие беруді
дамытудың ұлттық стратегиясында ортаны қорғауда жергілікті (өлкетану),
аймақтық, ұлттық және ғаламдық байланыстар мәселелерінің ашылып
көрсетілуіне ерекше назар аударылған. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір
жердегі адамның табиғатқа әсерінің нақты фактісі, оң және теріс болса да,
осы әсердің нәтижелерін бағалау жалпы мемлекеттік тұрғыдан бірлікте
қарастырылады. Нәтижеде оқушылардың көзқарасының жүйесінде қоршаған орта
мәселелерінің мемлекеттік шекарасы болмайтындығы және қандай-да бір
әкімшілік – территориялық бөлуге келмейтіндігі себепті ғаламдық сипат
алатыны туралы ұғым қалыптасады. Сондықтан қоршаған ортаның көптеген
мәселелерін тек халықаралық бірлескен іс-әрекеттер жолымен ғана тиімді
шешуге болады .
Экологиялық білім беру принциптері мектептердің практикасында төменгі
міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады:
1) Адамның табиғатқа әсерінің оның заңдарына сәйкестігін анықтайтын
ілімдер, негізгі ұғымдар мен фактілер туралы білімдерді меңгеру;
2) Қоғам мен әрбір адамның материалдық және рухани күшінің көзі ретінде
табиғаттың көпжақты бағалылығын түсіну:
3) Қоршаған ортаның жағдайын бағалаудағы қолданбалы білімдер мен
практикалық іскерліктерді меңгеру. Оның жағдайын жақсартуда дұрыс
шешімдер қабылдай білу, өзінің іс-әрекетінің мүмкін болатын салдарын
болжау және еңбек қызметінде табиғатқа теріс әсерлерді болдырмау:
4) Табиғат пен қарым-қатынасқа деген қажеттілікті дамыту, дүниені
тануды адамгершілік – эстетикалық сезімдермен бірлікте қарастыруға
талпыну;
5) Табиғатта өзін ұстау ережелерін саналы түрде сақтау арқылы табиғатқа
зиян келтірмеу, ластамау не қоршаған ортаны бұзбау;
6) Қоршаған табиғи және өзгертілген ортаны сауықтыруға бағытталған іс-
әрекетті активтендіру, қазіргі заманғы табиғат қорғау идеяларын
насихаттауға қатысу.
ҚР экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық
стратегиясында тұжырымдалған мақсат, принцип пен міндеттер оқушыларға білім
мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады .
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік,
ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім
беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті
мәселелердің бірі болып саналады. Табиғатпен таныстыру – балалардың танымын
дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда балалардың қоршаған орта жөніндегі
ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер алуының
маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында Табиғат – бүкіл тіршілік
атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені екендігі жөнінде нақты
түсініктер беріледі. Бастауыш сынып балаларының тірі және өлі табиғатқа
деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу мақсатында табиғатпен
таныстыру, яғни табиғатты қорғау – экологиялық тәрбие мен білім беру
жұмыстары жүргізіледі.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар: а) жеке алынған ағзаның өзінің өмір сүру ортасына ие
болған бір аймақтағы экожүйелердің қызметі; ә) өмір сүретін тірі ағзалардың
қоғамдастығы және олардың өзара бір-бірімен қарым-қатынаста болуы.
Бұл екі ұғым бастауыш сынып оқушыларының қоршаған орта, табиғат жайындағы
түсінігін дамыту арқылы көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға деген жағымды қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы
баланың күнделікті іс-әрекеті. Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс
табатын іс-әрекеттің мынадай түрлерін атауға болады:
- табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін немесе табиғатты қорғау,
көркейту іс-әрекетін білдіретін әңгімелер;
- мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері үшін немесе
оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта өңдеу
(кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті;
- табиғаттан алған әсерлерін және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері
негізінде бейнелеу өнерінің туындыларын жасау;
- табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің объектілерімен
еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды зерттеу, күтіп-баптау іс-
әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға бағындырып үйретуді қамтитын
кешенді іс-әрекет;
- тәжірибе жасау – бақылау нәтижесндегі өз пікірін айтумен сабақтасып
келген іс жүзіндегі танымдық іс-әрекет;
- сұрақтар, хабарламалар, әңгіме, сурет салу, хат жазу;
- табиғатқа байланысты кейбір мәліметтер мен қызықты да құпия әсерлер
жөнінді пікір алмасу, әңгімелесу арқылы табиғат жайындағы түсініктерін
айқындау;
- бақылау - өз бетінше дамытумен бірге табиғат туралы және табиғаттағы
адамдардың іс-әрекеттері жөнінде мәліметтерді алуды қамтамасыз ету;
- табиғат жайлы мазмұндағы телехабарларды, суреттерді көріп тамашалау,
шағын шығармалар оқу балалардың табиғат жөніндегі қалыптасқан түсініктерін
айқындайтын және жаңа ықпал ететін іс-әрекет түрлері.
Баланың табиғаттан алған әсерін әңгімелеп, суреттеп беруі оның қиялына
қанат бітіріп, табиғат жөніндегі түсінігін айқындауға ықпалын тигізеді.
Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзінен-өзі келе қоймайды,
оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және
ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады. Демек, оларды өз бетінше әрекет
жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы ерекшеліктерінің
экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік береді. Мұндай іс-
әрекет түрлері арқылы баланың жеке тұлға ретіндегі дамуын оның экологиялық
тәрбиесімен тікелей сабақтастықта байланысты руға болады.
Балалармен экологиялық бағыттағы іс-әрекет түрлері кезінде нақты
нәтижелерге қол жеткізу ұстаздың кәсіби шеберлігін танып, экологиялық
тәрбие жұмысы кезінде тиімді әдіс-тәсілдерді игеруін қамтамасыз етеді. Сол
себепті балалардың экологиялық тәрбиелілігінң деңгейін көтеруге олардың
тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамытуда пайдалануға болатын мынадай
әдіс түрлерін ұсынамыз.
Тіршілік иелерінің өміріне қажетті түғызу және қолдау әдісі балаларға
экологиялық тәрбие берудегі басты әдіс түрі болып саналады. Ол балалардың
тәжірибе жасау дағдыларын, икемділіктерін айқындауға бағытталған.
Объектілерді бақылау - өсіп-өндірудің нәтижелері қалыптаса бастаған
дағдыларды бағалауға бағыт береді және оларға сипаттама беруді қамтамасыз
етеді. Экологиялық тәрбиеде жақсы нәтижеге жету – осы әдіс түрінің тәжірибе
мен моделденген іс-әрекетінің бір-бірімен байланыста болуында. Сондай-ақ,
заттарды күтіп-баптауда, оларды жөндеуде және жаңартуға қатысу балаларға
қажетті тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізеді.
Бақылау - табиғаттағы сезімдік тұрғыда тану әдісі, мақсатқа бағытталған
қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі үрдіс.
Ол табиғатпен, тіршілік объектілерімен, қоршаған ортамен тікелей байланыста
болуды қамтамасыз етеді. Табиғи объектілер мен табиғат құбылыстарын
бақылауды ұйымдастыру балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі тәсілі
болып табылады. Ұзақ мерзімді бақылаулаларды ұйымдастыру - өсімдіктер мен
жануарлардың өмір сүру ортасымен өзара байланыста болу, балалардың сол
ортаға деген бейімділігін танудың алғы шарты. Бақылау балаларға табиғат
жөніндегі нақты түсініктерді меңгертіп, ойлау қабілетін, тілін дамытады.
Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы бала көптеген
жаңалықтарға тап болады. Ал жүйелі бақылау баланың жеке басының
байқампаздығын аңғартады, осының әсерінен баланың дүниетанымы кеңейіп,
қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарасы пайда болып, білуге деген ынтасы
арта түседі.
Табиғатты бейнелеу әдісі – экологиылқ тәрбие жүйесіндегі өзіндік орны бар
әдіс түрі. Мұнда балалар табиғат көрінісін, кәсіби шеберлер дайындаған
көркемдік суреттерді, музыкалық және әдеби шығармаларды тамашалап, табиғат
күнтізбесімен жұмыс істеп, бейнелеу өнері туындыларымен таныса алады.
Табиғатпен тікелей байланыста алынған халқымыздың ұлттық тұмыс бұйымдары
балалардың ол жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, олармен жақын танысуға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл әдіс түрі арқылы табиғат адамдарға жоғары
дәрежедегі рухани байлық, көтеріңкі көңіл-күй сыйлап, олардың сезімдеріне
әсер ету арқылы әсемдікті сақтай білуге итермелейтіні жөнінде ұғым
қалыптастырады.
Тіл дамыту іс-әрекетінде үлкен ерекшелік үлесіне қарай табиғатты бейнелеу
әдісінен сөздік әдеби әдісін өз бетінше бөліп қарауға болады. Сөз
белгілі бір формада және деңгейде кез келген іс-әрекетті қолдайды және ол
экологиялық тәрбиеде үш маңызды қызмет атқарады. Мәселен, диалог түрінде
(әңгіме де, пікір алмасуда) үлкен мен баланың қарым-қатынасында табиғат
туралы және ондағы адамдардың іс-әрекеті туралы түсініктердің көрініс
табуымен нақтыланады. Монолог арқылы (мұғалім әңгімесі, кітап оқуы)
балалар білімінің жаңа саласына енеді.
Жоғарыдағы әдістерді саралай келіп, балалардың экологиялық тәрбиелілігінің
деңгейі мен тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамыту мақсатында
жүргізілетін мынадай жұмыс түрін ұсынамын:
- мектептің, туған қаласының орнын картаға белгілеп, ұстаздың көмегімен
желімдеу;
- теңіздер мен мұхиттар жөнінде түсініктер беру;
- өздеріне таныс қалаларды үлкен жалаушалармен белгілеу;
- экологиялық таза емес аймақтарды белгілеп, желімдеу.
Картамен жүргізілетін мұндай жұмыс түрлері балалардың алғашқы географиялық
танымдарын қалыптастырып және оқу іс-әрекетінің бастапқы дағдыларын игере
білуге, өз елінің кейбір экологиялық жағдайларын танып білуге мүмкіндік
береді. Осы бағыттағы жұмыс түрлерін балалар үлкен құлшыныспен, қызығумен
ынталы атқарады және ересектердің түсіндіргенін, құрдастарының жауаптарын
тыңдап, ұжымдық әңгімеде, қорытынды жасауға белсенді түрде қатыса алады.
Өнер туындыларынан көрмелер ұйымдастыру, ондағы табиғаттың әсем көрінісін
балалардың әңгімелеп жеткізе білуі олардың сезімдік талғамын, әдемілікке
ұмтылу қабілеттерін дамытады. Кішігірім көрмелерді көру, мұражайларға
саяхат жасау, мәдени байлықтарды бағалай білу баланың тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді. Үлкендердің басшылығымен қауіпсіздік ережелерін
сақтай отырып ұйымдастырылатын жақын жердегі орманға, жорықтарға шығу,
көргендерін шамаларына қарай қағаз бетіне түсіру – экологиялық сауықтыру
мәні бар өте маңызды жұмыстар. Бұдан балалар таза ауада демалып, табиғат
әсемдігінен талғамдық ләззат алады, өсімдіктер мен жануарлардың бірлестігі
туралы біледі, олардың қимыл қозғалыстарын бақылайды. Тіпті тірі табиғатпен
осылаша өзара қарым-қатынас жасау балалардың табиғат аясында тәртіп
нормаларын сақтап, мәдениетті демалу.
1.3 Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар
Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен өзара
әсерінің құрылымын қарастыруды талап етеді.
Бұл құрылымды сараптау оқушы – табиғи орта жүйесінің қызметінің
төмендегі нұсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Бастауыш сынып оқушысы табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста
болады. Экологиялық білімнің мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан алғанда
аталған бірлікті мына сызбанұсқа түрінде көрсетуге болады (сызбанұсқа 1).
Берілген жағдайда экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастырушы
факторлар:
1) Оқушы, оның қоғамдық өмірге қажетті жеке басының мінездемесі;
2) Табиғи орта;
3) Қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететін оқушы мен табиғаттың өзара
қатынасының сипаты.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке басының мінездемесін анықтауда,
оқушы – табиғи орта жүйесіндегі біржақты байланысқа назар аударамыз.
Табиғи орта – оқушы байланысы немесе табиғи орта оқушыға не береді,
табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байланысты сипаттай келе, мынаны
бөліп көрсетуге болады:
а) сауықтыру аспектісі – табиғатты өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;
б) рухани аспектісі – табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;
в) материалдық аспект – саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер жинау, үй
жануарларына азық дайындау және т.б.
Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының
сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық және физикалық
дамуы, денсаулығын сақтау мен нығайту мақсатында қолдануға дайындық ретінде
сипаттауға болады.
Оқушы – табиғи орта байланысы немесе оқушының табиғи ортаға әсері
қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс-әрекеті:
а) нейтралды;
б) орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;
в) орта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.
Қоғамдық қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке басының
мінездемесін – табиғи ортаны қорғау мен жақсарту, табиғатты пайдалану
ережелерін орындауға дайындық түрінде анықтауға болады 6.
Автотранспорттың санының артуы, қала ортасының ластануы мен ауаның
газдануына әкеледі. Аталған және басқа ластану факторлары қоршаған табиғи
ортаны бұзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді.
Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес.
Оқушылар арсында тыныс алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін
аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ, ангина, ларингит, тұмау,
отит, аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық
аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең
жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардың 80%). Зәр – жыныс
жүйесінің мүшелерінің ауруы 10% құрайды.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептердің негізгі міндеті оқушыларды
табиғатты қорғау қызметіне тарту, балаларға табиғатты жауапкершілікпен
қарауды қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтарын есептемегенде іс-
жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық
процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмұнын анықтауда балалардың
қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.
Шет елдерде балалардың, ата-аналарымен бірге әр аптада қала сыртына
шығып демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор
екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.
2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым-қатынаста болады.
Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының
табиғатпен қарым-қатынасының кәсіптік аспектісін көрсетеді. Өзара қарым-
қатынастың осы формасының тиімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын
жақсарту мен оны сақтауға үлес қосуы тиіс.
Бұл жүйе тек экологиялық қана емес, педагогикалық болады. Білім беру
мазмұны тұрғысынан қарағанда бұл бірлікті төмендегі 2 сызбанұсқа түрінде
көруге болады:
Сызбанұсқа 2.
Берілген жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар
мыналар:
1) Мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;
2) Оқушылар – табиғи орта жүйе тармағы;
3) Оқушылар – табиғи орта жүйе тармағының қоғам қажеттіліктерін
қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.
Бұл жүйеде бізді оқушылар – табиғи орта жүйе тармағына мұғалімнің
әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің
қызметі болашақ табиғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан
дұрыс қарым-қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды
қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру – бұл экологиялық тәрбие беру
процесі болып табылады 8.
Бастауыш сыныпта экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру
үшін, мұғалімнің өзінің табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушының
табиғатпен қатынасының тиімділігін арттырудағы қоғамдық қажеттілікпен
байланысты факторларды сараптау экологиялық білім берудің мазмұнын
қалыптастыру саласындағы негізгі қорытындыға әкеледі: бұл мазмұн оқушыларға
тиімді экологиялық тәрбие беру мұғалімнің білімнің мазмұны және оның
табиғатпен тиімді өзара қарым-қатынас арқылы бағытталуы тиіс .
Бастауыш сыныпта оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуына
отбасы зор әсер етеді. Отбасындағы табиғатты қорғау тәрбиесі – балаларда
туған өлкенің табиғатына сүйіспеншілікпен, жанашырлықпен қарауды
тәрбиелеудің негізі. Әр отбасының ересек мүшелері баланың алғашқы
тәрбиелеушілері болып табылады. Ана сүтімен, әкенің күлкісімен, ата,
әжелердің шексіз еркелетуімен бөбектің өміріне, жақындарына, үй-ішіне,
қаласына, табиғаттың элементтеріне деген алғашқы сүйіспеншілік сезімі
кіреді. Осы сүйіспеншілік кейін баланың саналы табиғи қорғау жұмысының
негізі болып табылады. Табиғатқа деген сүйіспеншілік туған үйінің
босағасында қалыптасады. Мұнда ата-аналар ең маңызды рөл атқарады 10.
Республикамызда осы бағытта бір қатар жұмыстар жүргізілуде,
отбасындағы табиғат қорғау тәрбиесі бойынша материалдар жиналып,
сарапталуда.
Республикада отбасылық табиғат қорғау мәселесі бойынша мына жұмыстар
жоспарланып отыр:
1) Балаларға берілетін отбасылық табиғат қорғау тәрбиесінің бағдарламасын
әзірлеу;
2) Ата-аналары туған өлкенің табиғаты туралы кітабын баспадан шығару.
3) Отбасылық табиғат қорғау тәрбиесі бойынша алдыңғы қатарлы
педагогикалық тәжірибені одан әрі зерттеу және тарату.
4) Ата-аналарға арналған табиғат қорғау мазмұнындағы дидактикалық
материалдар мен тақырыптық фильмдер жасау.
5) Ата-аналарға арналған Табиғат қорғау университетін ұйымдастыру.
Жоғарыда қарастырылған факторлардың барлығы экологиялық білім мен тәрбие
берудің мазмұнын анықтайды .
3. Мектеп оқушыларының мәдениетіне, оларға экологиялық білім мен
тәрбие беруге қоғам, қоршаған әлеуметтік ортасы әсер етеді. Ол белгілі бір
дәрежеде адамның экологиялық мәдениетін анықтайды.
Оқушы табиғатпен басқа адамдар, әлеуметтік топтар арқылы (сызбанұсқа
3) қарым-қатынас жасайды.
Сызбанұсқа
3.
Берілген жағдайда адамдар қоғамының қоршаған табиғи ортамен байланысы
оқушыға, оның экологиялық ойлауын, мәдениеті мен мінез құлқының
қалыптасуына әсер етеді.
Екінші жағынан бұл байланыс фактор ретінде білім мен тәрбие беру
мазмұнын анықтайды. Ал білімнің мазмұны өз кезегінде оқушының экологиялық
дүниеге көзқарасына, оқушы мен қоғамның байланысына әсер етеді.
Қоғам оқушыға оның экологиялық біліміне әсер етуге дайын болуы тиіс .
Жоғарыда аталған фаторлар мұғалім, білім мазмұны, қоршаған орта,
отбасы, қоғам тең дәрежеде оқушыға экологиялық білім мен тәрбиесіне әсер
етеді және оны анықтайды .
1.4 Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен
дағдылар
Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын
бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының және ересектердің
арасында насихаттауға үйрету тиіс.
Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке
деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі
болуы тиіс.
Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр
түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында
жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып
табылады .
Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі
мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер
мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.
Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының
қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының
гуманитарлық және жаратылыстану – ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында
меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана
алуына байланысты.
Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу
жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының
өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері
қалыптасады – сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді.
Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда
болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие
болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының
адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды .
Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны
қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған
түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану
немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты
болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды
орындау – мәнез-құлық ережесі болып табылады.
Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен
бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.
Іскерліктердің бірінші түрі – жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік
(мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау,
тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).
Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда
болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы,
броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау.
Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді,
адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.
Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды
еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру,
топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау,
балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.
Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы
іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін
қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта
және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді 14.
Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі
ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын
қорғауға эмоционалдың – мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік
позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді
қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, өз
ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен
ақпаратты жеткізу.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
берудің деңгейлері
Қаланың бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық білім деңгейін
анықтау мақсатында №25 және №26 мектеп гимназияларда сауалнама жүргізілді.
Сауалнамаға жалпы – 70 адам қатысты. Сауалнама анонимді түрде жүргізілді.
Зерттеуге әр мектептің бастауыш сынып оқушыларынан 50 адам қатысты.
Сауалнамаға оқушылардың жалпы экологиялық көзқарасын көрсететін 10
сұрақ енді. Алынған мәліметтер 3 кестеде көрсетілген.
Кесте
3
№ Сұралған жалпы санынан дұрыс №25 және №26
Сауалнама сұрақтары жауаптар % гимназия
арасындағы
айырмашылық
№25 №26
гимназия гимназия
1 Экология дегеніміз не? 31 23 8
2 Экологиялық мәдениетті
қалай түсінесің? 38 18 20
3 Табиғат сіздің өміріңізде
қандай орын алады? 45 34 11
4 Табиғатта өзіңізді ұстау
ережелерін білесіз бе? 46 14 32
Және оларды орындайсыз
ба?
5 Біздің қаламыз бен оның
айналасындағы қоршаған 48 41 7
ортаның жағдайы сізді
ойландыра ма?
6 Шымкент қаласында
қоршаған орта жағдайына
не әсер етеді деп 42 25 17
ойлайсыз?
7 Сіздің денсаулығыңыз
қоршаған орта жағдайына 41 40 1
байланысты ма?
Кестеден көрініп тұрғандай сұрақтарға толығырақ жауап берген №26
гимназия оқушылары болады.
Олардың №25 гимназия мектеппен салыстырғанда экологиялық білімдерінің
деңгейі жоғары. №26
мектеп-гимназиясының оқушылары өздерінің білім деңгейін Экология арнайы
пәнінің оқытылуы себепті, аталған сұрақтардың тереңірек талқыланылатынымен
түсіндірді. Ал №25 мектеп гимназиясында мектептің тарихи-гуманитарлық
бағыттылығына байланысты экология пәні тек 7-8 сыныптарда факультативті
курс ретінде ғана жүргізілгендіктен оқушылардың білімі төмен 47,7 % құрады.
Сонымен қатар №25 мектеп оқушыларының табиғатта өзін қалай ұстау
керек, қандай ережелерді орындау керектігі туралы білмейтіндігі анықталды.
Ал №26 гимназия оқушылары табиғатқа жиі шығып Машат, Біркөлік шатқалына
жорыққа шығады. Танымжорық алдында олар өзін табиғатта қалай ұстау
керектігі туралы ережелермен танысады.
Сауалнама нәтижелері бойынша төмендегі қорытындыны жасауға болады:
№26 мектеп гимназиясы оқушыларының экологиялық білімдері мен экологиялық
мәдениеті №25 мектеп гимназиясымен салыстырғанда жоғары. Мұндай нәтижелерді
№26 мектеп гимназиясында арнайы Экология пәнінің оқытылуымен, мектепте
табиғат қорғау саясатының белсенді түрде насихатталуымен әр түрлі
экологиялық семинарлар, байқаулардың ұйымдастырылуымен түсінуге болады.
Аталғандардың барлығы мектеп оқушыларында экологиялық мәдениетті және
оларда табиғатқа деген жанашырлықпен қарауды қалыптастырады.
2.2 Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
беруді ұйымдастыру формалары
Бүгінгі таңда жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін
жаңаша құру және оны өміршең ету республикамыздың білім беру
тұжырымдамасында жан-жақты қарастырылған. Оның үстіне жалпы білім беретін
мектептерді 12 жылдық оқу жүйесіне көшіру қалыптасқан оқу үрдісіне көптеген
өзгерістер әкелері сөзсіз. Осы тұрғыда бастауыш сыныптарда оқушыларды 6
жастан бастап оқыту көзделіп отыр. Сондықтан оның оқу жоспары мен
бағдарламаларын оңтайландыру қажеттігі туары анық. Соңғы жылдары бастауыш
сыныптарда Дүниетану пәні оқытылады. Бұл пәннің жасөспірімдердің
дүниетанымын қалыптастыруда рөлі зор. Яғни, үздіксіз білім берудің
біртұтастық, жүйелендіріп кіріктіре оқыту ұстамдарының бірізділігін жүзеге
асырады. Тағы бір жағдай соңғы жылдары үздіксіз экологиялық білім беруді
жүзеге асыру барысында кейбір бастауыш мектептерде экология курсы енгізіле
бастады. Көптеген мұғалімдер өзінің авторлық бағдарламалары бойынша сабақ
жүргізеді. Бастауыш мектепке арналған экологиялық оқу бағдарламаларын бір
жүйеге келтіру міндетті тұр.
Бастауыш сынып экологиясы бүгінгі талапқа сай Дүниетану курстарына
қосымша білім беруге бағытталған. Алдына қойған негізгі мақсаттары:
1. Жасөспірімдерге айнала қоршаған ортаны адам өмірімен байланыстыра
отырып білім беру.
2. Жасөспірімдерге қоршаған ортаның бір-бірімен үнемі байланыста
болатынын ұғындыру.
3. Оқушыларда алғашқы экологиялық ұғымдарды қалыптастыру және
табиғатқа деген жауапкершілік ой-өрісін дамыту.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін бағдарламаны құрастыруда 1-4
курстар бойынша қамтылған білім жиынтығы былайша топталған. Мәселен, 1-
сыныпта: Қоршаған орта мен адамның арасындағы қарым-қатынастар, табиғи
ортаның біртұтастығы және бір-бірімен қатынас түрлері, табиғат нысандары,
өсімдіктер мен жануарлар туралы алғашқы оң және теріс көзқарастар туралы
білім беріледі.
Екінші сынып бойынша – адамның табиғатқа деген сұранысы мен
қамқорлығы, туған өлке мен атамекен, тұрмыстық ғимараттар, оның табиғаттан
алынып жасалатын, тұрған мекені мен оның құрауыштарының қажеттілігі туралы
ой-өрістер дамытылады.
Үшінші сыныпта – адамның табиғатты пайдалану кезіндегі теріс іс-
әрекеттерін көрсету арқылы олардың табиғатқа деген қамқорлығын, аяушылық
сезімдерін ояту, өсімдік пен жануарлар дүниесінің адамға қажет екеніне
толық көздерін жеткізу, үй және мектеп үлесіндегі өсімдіктерге қамқорлық
жасау элементтерін бойларына дарыту.
Төртінші сыныпта оқушыларда өсімдіктер мен жануарлардың әр түрлілігі
мен бірлестіктерін, топтарын ажырату, олардың тіршілігі туралы
қызығушылықтары мен ынтасын арттыру көзделеді.
Алғаш рет тірі организмдерді қорғау керектігін түсіндіру. Қызыл
кітаптың мақсатын ұғындыру. Сол сияқты оқушылардың қоршаған ортаның сапасы,
ластану және адамның денсаулығы арасындағы байланыстарды ажырату деңгейіне
дейін білімдері дамытылады.
Әрбір курсты аяқтауы табиғатқа шығу арқылы бекітіледі. Оқушылар
естіген және көргендерін қолымен ұстап түйсініп, табиғаттың әр түрлі
құбылыстарынан ләззат алады. Туған мекенге деген алғашқы патриоттық сезімі
оянады.
Оқушылардың білім мен біліктілігіне қойылатын негізгі талаптар (І-ІV
сыныптар).
І сынып бойынша оқушылар:
- айнала қоршаған ортаны бағдарлауды;
- табиғаттағы заттарды, өсімдіктер мен жануарларды;
- ауа, су, топырақты ажыратып олардың адам үшін қажеттілігін;
- адамның табиғаттағы орнын ажырата білулері тиіс.
Оқушылардың біліктілігі:
- табиғаттағы заттарды (өлі және тірі заттар) ажырата білу;
- ауа, су, топырақты ажырату және олардың пайдасы туралы айтып бере
алу;
- өсімдік пен жануарларды ажыратып, олардың адам үшін қажеттілігін іс
жүзінде білу.
ІІ сынып бойынша оқушылар:
- өзінің тұрған үйін, мекеннің тазалығын, жеке басының гигиенасын
сақтауды;
- ірі құрылыстар, көліктердің түрлер мектеп т.б. мекемелер туралы;
- тұрған мекенінің айналасындағы табиғат құрауыштарын, азық –түлік
сапасын, айнала мен көше тазалығын сақтауды;
- үй және жабайы жануарларды ажыратып, олардың адам өміріндегі
маңызын білулері тиіс.
Оқушылардың біліктілігі :
-үйдің айналасы, көше , үй –іші және өзінің жеке басының
тазалығын сақтауды;
- ірі ғимараттар мен мекемелерге бару, жол жүрудің қарапайым
ережелерін;
- азық-түліктің сапасын ажырату, үй және түздегі жануарлармен
қамқорлық қарым-қатынас жасау және сақтану шараларын;
- өсімдік пен жануарларды немесе ғимараттардың аттарын біліп ажырата
алады.
ІІІ сынып бойынша оқушылар:
- табиғаттағы заттардың бір-бірімен байланысы, адамның табиғатты
пайдалану себептерін;
- табиғаттағы өзгерістерді байқау, мәдени өсімдіктер мен орманның
ерекшеліктерін;
- бау-бақша, мектеп үлесі, гүлдердің түрлері, оны күту, олардың
пайдасы мен зияны туралы мәселелерді білулері тиіс.
Оқушының біліктілігі:
- табиғаттағы заттарды атап, оның не үшін керектігін;
- өсімдіктер мен орманның түрлерін ажыратып, олардың маңызын;
- пайдалы мен зиянды организмдердің бірнешеуін атап, олардың адам
үшін маңызын айтып беруді меңгереді.
ІV сынып бойынша оқушылар:
- адамның табиғат байлықтарын дұрыс пайдалануы немесе пайдаланбауы;
- өсімдік пен жануарлардың мәңгі еместігі, олардың сиреп немесе
біржола құрып кететіні;
- тірі организмдердің өмір сүруі және тіршілігінің адамға
тәуелділігі;
- қызыл кітаптың маңызы және кейбір сирек аң мен құстар жайлы және
оларды қорғау;
- өзен мен көлдер және жерді қадірлей білу мен олардың ластануының
себептері;
- ауаның сапасы және адам денсаулығы туралы мәселелерді білулері
тиіс;
- табиғи байлықтардың бірнешеуін атап, олардың қорын, дұрыс
пайдалану барысына баға беруді;
- сирек өсімдіктер мен жануарлардың бірнеше түрлерін атап және
кездесетін жерлерін білу, оларды қорғау жолдарын;
- қызыл кітапты оқып, оның мәнін түсіндіріп және өз өлкесінде
кездесетіндерін есепке алуды;
- өзен мен көлдер, ормандарда тіршілік ететін аң мен құстарды
ажыратып, оларды қорғауға қорғау туралы іс-тәжірибелерді;
- ауа мен судың сапасы және тазалығын ажыратып, олардың немен
ластанатынын ажыратып, талдау жасауды игереді.
ЭКОЛОГИЯ
(І-ІV – сыныптарға арналған бағдарламалар)
Экология (1-сынып)
Тақырыптар Сағат Саяхат
саны
1 2 3
І. Кіріспе 2
1.1. Адам және қоршаған орта туралы түсінік 1
1.2. Адам және табиғат арасындағы байланыс 1
ІІ. Қоршаған орта және адам 8
2.1. Қоршаған ортаны біз қалай сезінеміз 1
2.2. Сезім мүшелері және табиғат 1
2.3. Айнала қоршаған ортаны байқау
1
2.4. Табиғаттағы құбылыстарды ажырата білу 1
2.5. Табиғаттағы заттардың түсін ажырату 1
2.6. Теледидар арқылы заттарды ажырату 1
2.7. Теледидар арқылы табиғатты түсіну 1
2.8. Табиғат құрауыштарын ажырата білу 1
ІІІ. Қоршаған ортаның көптүрлілігі 20
3.1. Қоршаған ортаның әр түрлілігін түсіндіру 1
3.2. Үй мүліктері және оның қажеттілігі 1
3.3. Тірі және өлі заттарды ажырата білу 1
3.4. Заттарды сипатына қарай жіктеу 1
3.5. Ауаның қасиеттері 1
3.6. Ауаның адам үшін маңызы 1
3.7. Судың қасиеттері және маңызы 1
3.8. Суды үнемдеу 1
3.9. Топырақ және оның қасиеттері 2
3.10.Топырақтың адам, өсімдік және 2
жануарлар үшін маңызы
3.11. Өсімдіктер туралы түсінік 1
3.12. Өсімдіктердің кейбір түрлерін ажырата білу 2
3.13. Жануарлар туралы түсініктер 1
3.14. Жануарлардың кейбір түрлерін ажырата білу 2
3.15. Өсімдіктер мен жануарларды ажырата 2
білу
ІV. Адамның іс-әрекеті 4
4.1. Адам – табиғат туындысы 1
4.2.Адамның табиғатпен байланысы 1
4.3. Адамның табиғаттағы орны, рөлі 2
4.4.Табиғатқа саяхат 2
34
Барлығы:
Экология (2- сынып)
І. Кіріспе 2
1.1.Адамның табиғатқа қамқорлығы 1
1.2.Үй ішіндегі табиғат құраушылары 1
ІІ. Атамекен
2.1.Өзінің тұрған мекенің туралы 2
2.2.Қала, ауыл, елді мекен туралы түсінік 2
беру
2.3. Атамекендердегі ірі құрылыстар 2
2.4. Айналадағы өзен мен көлдерді ажырата 2
білу
2.5. Адамдар табиғатта немен айналысады 2
ІІІ. Атамекендігі ірі құрылыстар мен 4
жолдар
3.1. Елді мекендегі жолдар 1
3.2. Көлік түрлері 1
3.3. Жолдан өту ережелері 2
ІV. Тұрмыстық ғимараттар 4
4.1. Тұрғын үйлер туралы 1
4.2. Ауруханалар туралы 1
4.3. Мектеп ғимараты 1
4.4. Мәдени орындар 1
V. Тұрған мекенің 10
5.1. Өз үйіңнің тұрған жері, адресі 1
5.2. Өз үйіңнің айналасы 1
5.3. Сенің көшең, оның тазалығы 2
5.4. Үйдің тазалығы 1
5.5. Киім-кешек сапасы 1
5.6. Азық-түлік түрлері 2
5.7. Отбасы мүшелері және жұмыс бөлісі 2
VІ. Атамекен табиғаты 6
6.1. Табиғат кешендері 2
6.2. Үй және жабайы жануарлар 2
6.3. Үй және жабайы өсімдіктер 2
6.4. Табиғатқа экскурсия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім және тәрбие беру
мазмұны.
1.1. Экологиялық білім мазмұны мен тәрбие берудің принциптері мен
міндеттері.
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы.
1.3. Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар.
1.4. Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері.
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
деңгейлері.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруді
ұйымдастыру формалары.
2.3 Пән мұғалімдерінің экологиялық жұмыстарды ұйымдастыруы
2.4 Эксперименттік – тәжірибелік зерттеу жұмыстары
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен
еніп отыр, яғни планетаның өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан
жастарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың
алдына болашақ әлемнің экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі
қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің
біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65
бап), Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы заңына, Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына, ҚР жоғары білім
беру туралы заңдарына (3 бап ( негізделе отырып экологиялық білім мен
тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды 1, 2, 3.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық
дамуындағы негізгі құжаттар – Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың
ұлттық жұмыс жоспары, ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі және т.б.
әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар,
табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен
қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік,
табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық
жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды
бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде
мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше
қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-
шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі
екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі
барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық
түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы –
бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау –
халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты –
экологиялық білімдердің біртұтастығы, табиғатқа оң эмоционалды – бағалық
қатынас және қоршаған табиғи ортадағы нақты қызметінің негізінде
экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үздіксіз білім беру жүйесіне жаңа
экологиялық ойлауды, өмір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде
қарап, әлеуметтік және экологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа
технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның
интеллектуалды потенциалын арттыру құралы ретінде қарау қажет .
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы отандық білім саласында соңғы жылдары қордаланып қалған
басқа да көптеген мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталған, олардың нақты
ұстанымдары мен бағыттарын анықтап беруші құжат болып отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 жолдауында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде
– таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы болып
табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін
пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада өмір
сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз
экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып,
кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса
отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі
таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты
айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда.
Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы – жалпы білім
беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп, жержегі
барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан
сау адамды, Республиканың, планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып
табылады. Аталған проблемаларға байланысты біз дипломдық жұмыс тақырыбын
төмендегіше таңдадық:
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларын экологиялық мәдениетін
қалыптастырушы фактор ретінде қала жағдайындағы экологиялық білім мен
тәрбие мазмұнына сараптама жасау.
Зерттеу міндеттері: Экологиялық тәрбиенің қазіргі кездегі тәрбиелік
мәні мен мүмкіндіктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қала мектептеріндегі экологиялық білім мен
тәрбие процесі.
Зерттеу әдістері: а) Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып
танысу, талдау;
ә) Озат іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау;
б) Бақылау, анкета, әңгіме.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың мақсат-міндеттері айқындалды, зерттеу әдістері
таңдап алынып, оқыту объектісі, пәні көрсетілді.
Бірінші тарауда экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен
міндеттері, педагогикалық тұрғыдан жан-жақты сипатталды.
Екінші тарауда Шымкент қаласының мектептеріндегі экологиялық білім
мен тәрбие беруді жүзеге асырудың әдістемелік жолдары көрсетілді,
мектептерден мысалдар келтірілді.
І ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ МАЗМҰНЫ
1.1. Экологиялық білім мен тәрбие берудің принциптері мен міндеттері
Қазіргі кезеңде қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасындағы
қайшылықтар бастауыш мектеп пен педогогиканың алдына бірқатар жаңа
міндеттерді қойып отыр. Оларды шешу қазір мектепте оқып жүрген ұрпаққа,
табиғатқа деген теріс әсерлерді жоюға және болашақта бұл қатынасты тиімді
ортаға бұруда нақты талап бере алады.
Классикалық педагогика табиғат туралы ғылыми білімдердің мазмұны,
оларды ашу әдістері, табиғатты тану процесінде көзқарасты қалыптастыру,
бастауыш мектеп оқушысын табиғаттың әсерімен адамгершілік-эстетикалық
дамыту, баланың табиғатпен өзара қарым-қатынасының оған білім беру
жүйесіндегі орны мен маңызы туралы қағидалар тұжырымдалған. Табиғаттың
әсерімен балада гуманистік сезімдерді бекітудің педагогикалық құндылығын
ұлы педагогтар Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, Ф.А.Дистерверг ерекше атап
көрсеткен 5, 6, 7.
Табиғатты және онымен қарым-қатынасты тек сөз жүзінде тар практицизм
мен утилитаризм шеңберінде зерттеуге қарсы орыс ағартушылары:
В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев, Н.Г.Чернышевский
қарсы болды. Олар мектепте табиғат туралы толыққанды білімдерді енгізуді
талап етті. Олар аталған білімдердің жеке адамның адамгершілік моральдық
қасиеттерінің қалыптасуына, баланың табиғаттағы мінез-құлқын анықтайтынын
атап көрсетті.
Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский баланың табиғатпен ара қатынасын
кеңейтіп, табиғаттың тәрбиелеушілік әсерінің педагогикада төмен бағаланып
отырғанына таңданыс білдірді.
Қазіргі кезеңдегі экологиялық білім беру табиғат пен қоғамның
біртұтастығы туралы, олардың тарихи өзара байланысы, адамның табиғатқа
қатынасының әлеуметтік себептілігі туралы ілім әдістемесі негізінде
құрылған.
Қоғам мен табиғаттың өзара әсерінің көпжақтылығы экологиялық білімнің
комплекстілігін анықтайды. Жалпы әдістемелік және теориялық қағидалар
экологиялық білім берудің төменгі принциптерін бөліп көрсетуге мүмкіндік
береді:
1) Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға
пәнаралық тұрғыдан қарау, әр пәннің жалпы экологиялық білім беру
жүйесіндегі қызметін, пәнаралық байланыстарды анықтау мен оларды
қамтамасыз етуді талап етеді. Экологиялық білім берудегі пәнаралық
байланыстарды анықтау әр түрлі оқу пәндерінде оқытылатын, экологиялық
білімдердің әр түрлі деңгейлеріндегі қоғам мен табиғаттың өзара
әсерінің тиімді әдістері мен принциптерін, заңдарын ашу әдістері мен
олардың мазмұнының өзара үйлесімділігін қажет етеді. Сонымен қатар
қандай да бір оқу пәнінің мазмұнына кіретін идеялар мен ұғымдардың даму
логикасын, экологикалық идеялар мен ұғымдарды тұжырымдау мен
тереңдетуге пайдалану керек.
2) Кіші мектеп жасындағы оқушыларға экологиялық материалды оқытудың
жүйелілігі мен үздіксіздігі.
Қоршаған орта мәселелері бойынша білім берудің мақсаты мен
міндеттерін орындау мазмұн жүйесін, оқу-тәрбие процесінің әдістерімен
ұйымдастыру түрлерін жасауды талап етеді. Осы тұрғыдан қарау кіші мектеп
жасындағы оқушылардың экологиялық білімдерінде ақтаңдақтарды болдырмауға
экологиялық өзара қарым-қатынастардың әр алуан түрлерінің белгілі бір
уақыттың және кеңістік шекараларында бірқалыпты оқытуға, аталған
байланыстардың биологиялық жүйелердің әр түрлі деңгейлеріндегі динамикасын
оқушыға көрсету мүмкіндік береді. Жүйелеу принципі экологиялық білім беруді
алуан түрлі білім беру көздері мен ақпараттық құралдардың үйлесімділігінің
негізінде құруды талап етеді.
3) Қоршаған табиғи ортаны зерттеу мен сауықтыруға бағытталған оқушының
әрекетіндегі интеллектуалды және сезімдік-қаржылық негіздердің бірлігі.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің бұл принципі табиғатпен тікелей
қатынасы есепке ала отырып рационалды танымды көркемдік-образдық таныммен
үйлестіруді талап етеді. Бұл принципті бағаламау не таза интеллектуализмге,
не есепке негізделген практизмге әкелуі мүмкін.
Практикалық қызметтегі, рационалдық пен эмоционалдықтың арасындағы
байланыс динамикалық және көпжақты болып табылады. Егер оқушы тірі және өлі
табиғаттағы объектілердің арасындағы заңды байланыстыра білсе, экологиялық
жүйелердегі үйлесімдіктің әсемдігін сезіне білсе, онда оның әрекеті де
табиғатты сақтау, оны бұзылудан қорғауға бағытталады.
4) Оқу процесінде экологиялық мәселелердің ғаламдық, ұлттық және өлкетану
байланыстарының ашылуы.
Қазақстан Республикасындағы экологиялық білім мен тәрбие беруді
дамытудың ұлттық стратегиясында ортаны қорғауда жергілікті (өлкетану),
аймақтық, ұлттық және ғаламдық байланыстар мәселелерінің ашылып
көрсетілуіне ерекше назар аударылған. Бұл дегеніміз, мысалы, белгілі бір
жердегі адамның табиғатқа әсерінің нақты фактісі, оң және теріс болса да,
осы әсердің нәтижелерін бағалау жалпы мемлекеттік тұрғыдан бірлікте
қарастырылады. Нәтижеде оқушылардың көзқарасының жүйесінде қоршаған орта
мәселелерінің мемлекеттік шекарасы болмайтындығы және қандай-да бір
әкімшілік – территориялық бөлуге келмейтіндігі себепті ғаламдық сипат
алатыны туралы ұғым қалыптасады. Сондықтан қоршаған ортаның көптеген
мәселелерін тек халықаралық бірлескен іс-әрекеттер жолымен ғана тиімді
шешуге болады .
Экологиялық білім беру принциптері мектептердің практикасында төменгі
міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады:
1) Адамның табиғатқа әсерінің оның заңдарына сәйкестігін анықтайтын
ілімдер, негізгі ұғымдар мен фактілер туралы білімдерді меңгеру;
2) Қоғам мен әрбір адамның материалдық және рухани күшінің көзі ретінде
табиғаттың көпжақты бағалылығын түсіну:
3) Қоршаған ортаның жағдайын бағалаудағы қолданбалы білімдер мен
практикалық іскерліктерді меңгеру. Оның жағдайын жақсартуда дұрыс
шешімдер қабылдай білу, өзінің іс-әрекетінің мүмкін болатын салдарын
болжау және еңбек қызметінде табиғатқа теріс әсерлерді болдырмау:
4) Табиғат пен қарым-қатынасқа деген қажеттілікті дамыту, дүниені
тануды адамгершілік – эстетикалық сезімдермен бірлікте қарастыруға
талпыну;
5) Табиғатта өзін ұстау ережелерін саналы түрде сақтау арқылы табиғатқа
зиян келтірмеу, ластамау не қоршаған ортаны бұзбау;
6) Қоршаған табиғи және өзгертілген ортаны сауықтыруға бағытталған іс-
әрекетті активтендіру, қазіргі заманғы табиғат қорғау идеяларын
насихаттауға қатысу.
ҚР экологиялық білім мен тәрбие беруді дамытудың ұлттық
стратегиясында тұжырымдалған мақсат, принцип пен міндеттер оқушыларға білім
мен тәрбие беру процесімен байланысты процестерді ұйымдастыру, формаларын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын жасауда маңызды рөл атқарады .
1.2. Экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылығы
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік,
ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім
беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті
мәселелердің бірі болып саналады. Табиғатпен таныстыру – балалардың танымын
дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда балалардың қоршаған орта жөніндегі
ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер алуының
маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында Табиғат – бүкіл тіршілік
атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені екендігі жөнінде нақты
түсініктер беріледі. Бастауыш сынып балаларының тірі және өлі табиғатқа
деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу мақсатында табиғатпен
таныстыру, яғни табиғатты қорғау – экологиялық тәрбие мен білім беру
жұмыстары жүргізіледі.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар: а) жеке алынған ағзаның өзінің өмір сүру ортасына ие
болған бір аймақтағы экожүйелердің қызметі; ә) өмір сүретін тірі ағзалардың
қоғамдастығы және олардың өзара бір-бірімен қарым-қатынаста болуы.
Бұл екі ұғым бастауыш сынып оқушыларының қоршаған орта, табиғат жайындағы
түсінігін дамыту арқылы көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға деген жағымды қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы
баланың күнделікті іс-әрекеті. Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс
табатын іс-әрекеттің мынадай түрлерін атауға болады:
- табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін немесе табиғатты қорғау,
көркейту іс-әрекетін білдіретін әңгімелер;
- мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері үшін немесе
оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта өңдеу
(кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті;
- табиғаттан алған әсерлерін және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері
негізінде бейнелеу өнерінің туындыларын жасау;
- табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің объектілерімен
еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды зерттеу, күтіп-баптау іс-
әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға бағындырып үйретуді қамтитын
кешенді іс-әрекет;
- тәжірибе жасау – бақылау нәтижесндегі өз пікірін айтумен сабақтасып
келген іс жүзіндегі танымдық іс-әрекет;
- сұрақтар, хабарламалар, әңгіме, сурет салу, хат жазу;
- табиғатқа байланысты кейбір мәліметтер мен қызықты да құпия әсерлер
жөнінді пікір алмасу, әңгімелесу арқылы табиғат жайындағы түсініктерін
айқындау;
- бақылау - өз бетінше дамытумен бірге табиғат туралы және табиғаттағы
адамдардың іс-әрекеттері жөнінде мәліметтерді алуды қамтамасыз ету;
- табиғат жайлы мазмұндағы телехабарларды, суреттерді көріп тамашалау,
шағын шығармалар оқу балалардың табиғат жөніндегі қалыптасқан түсініктерін
айқындайтын және жаңа ықпал ететін іс-әрекет түрлері.
Баланың табиғаттан алған әсерін әңгімелеп, суреттеп беруі оның қиялына
қанат бітіріп, табиғат жөніндегі түсінігін айқындауға ықпалын тигізеді.
Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзінен-өзі келе қоймайды,
оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және
ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады. Демек, оларды өз бетінше әрекет
жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы ерекшеліктерінің
экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік береді. Мұндай іс-
әрекет түрлері арқылы баланың жеке тұлға ретіндегі дамуын оның экологиялық
тәрбиесімен тікелей сабақтастықта байланысты руға болады.
Балалармен экологиялық бағыттағы іс-әрекет түрлері кезінде нақты
нәтижелерге қол жеткізу ұстаздың кәсіби шеберлігін танып, экологиялық
тәрбие жұмысы кезінде тиімді әдіс-тәсілдерді игеруін қамтамасыз етеді. Сол
себепті балалардың экологиялық тәрбиелілігінң деңгейін көтеруге олардың
тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамытуда пайдалануға болатын мынадай
әдіс түрлерін ұсынамыз.
Тіршілік иелерінің өміріне қажетті түғызу және қолдау әдісі балаларға
экологиялық тәрбие берудегі басты әдіс түрі болып саналады. Ол балалардың
тәжірибе жасау дағдыларын, икемділіктерін айқындауға бағытталған.
Объектілерді бақылау - өсіп-өндірудің нәтижелері қалыптаса бастаған
дағдыларды бағалауға бағыт береді және оларға сипаттама беруді қамтамасыз
етеді. Экологиялық тәрбиеде жақсы нәтижеге жету – осы әдіс түрінің тәжірибе
мен моделденген іс-әрекетінің бір-бірімен байланыста болуында. Сондай-ақ,
заттарды күтіп-баптауда, оларды жөндеуде және жаңартуға қатысу балаларға
қажетті тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізеді.
Бақылау - табиғаттағы сезімдік тұрғыда тану әдісі, мақсатқа бағытталған
қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі үрдіс.
Ол табиғатпен, тіршілік объектілерімен, қоршаған ортамен тікелей байланыста
болуды қамтамасыз етеді. Табиғи объектілер мен табиғат құбылыстарын
бақылауды ұйымдастыру балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі тәсілі
болып табылады. Ұзақ мерзімді бақылаулаларды ұйымдастыру - өсімдіктер мен
жануарлардың өмір сүру ортасымен өзара байланыста болу, балалардың сол
ортаға деген бейімділігін танудың алғы шарты. Бақылау балаларға табиғат
жөніндегі нақты түсініктерді меңгертіп, ойлау қабілетін, тілін дамытады.
Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы бала көптеген
жаңалықтарға тап болады. Ал жүйелі бақылау баланың жеке басының
байқампаздығын аңғартады, осының әсерінен баланың дүниетанымы кеңейіп,
қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарасы пайда болып, білуге деген ынтасы
арта түседі.
Табиғатты бейнелеу әдісі – экологиылқ тәрбие жүйесіндегі өзіндік орны бар
әдіс түрі. Мұнда балалар табиғат көрінісін, кәсіби шеберлер дайындаған
көркемдік суреттерді, музыкалық және әдеби шығармаларды тамашалап, табиғат
күнтізбесімен жұмыс істеп, бейнелеу өнері туындыларымен таныса алады.
Табиғатпен тікелей байланыста алынған халқымыздың ұлттық тұмыс бұйымдары
балалардың ол жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, олармен жақын танысуға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл әдіс түрі арқылы табиғат адамдарға жоғары
дәрежедегі рухани байлық, көтеріңкі көңіл-күй сыйлап, олардың сезімдеріне
әсер ету арқылы әсемдікті сақтай білуге итермелейтіні жөнінде ұғым
қалыптастырады.
Тіл дамыту іс-әрекетінде үлкен ерекшелік үлесіне қарай табиғатты бейнелеу
әдісінен сөздік әдеби әдісін өз бетінше бөліп қарауға болады. Сөз
белгілі бір формада және деңгейде кез келген іс-әрекетті қолдайды және ол
экологиялық тәрбиеде үш маңызды қызмет атқарады. Мәселен, диалог түрінде
(әңгіме де, пікір алмасуда) үлкен мен баланың қарым-қатынасында табиғат
туралы және ондағы адамдардың іс-әрекеті туралы түсініктердің көрініс
табуымен нақтыланады. Монолог арқылы (мұғалім әңгімесі, кітап оқуы)
балалар білімінің жаңа саласына енеді.
Жоғарыдағы әдістерді саралай келіп, балалардың экологиялық тәрбиелілігінің
деңгейі мен тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамыту мақсатында
жүргізілетін мынадай жұмыс түрін ұсынамын:
- мектептің, туған қаласының орнын картаға белгілеп, ұстаздың көмегімен
желімдеу;
- теңіздер мен мұхиттар жөнінде түсініктер беру;
- өздеріне таныс қалаларды үлкен жалаушалармен белгілеу;
- экологиялық таза емес аймақтарды белгілеп, желімдеу.
Картамен жүргізілетін мұндай жұмыс түрлері балалардың алғашқы географиялық
танымдарын қалыптастырып және оқу іс-әрекетінің бастапқы дағдыларын игере
білуге, өз елінің кейбір экологиялық жағдайларын танып білуге мүмкіндік
береді. Осы бағыттағы жұмыс түрлерін балалар үлкен құлшыныспен, қызығумен
ынталы атқарады және ересектердің түсіндіргенін, құрдастарының жауаптарын
тыңдап, ұжымдық әңгімеде, қорытынды жасауға белсенді түрде қатыса алады.
Өнер туындыларынан көрмелер ұйымдастыру, ондағы табиғаттың әсем көрінісін
балалардың әңгімелеп жеткізе білуі олардың сезімдік талғамын, әдемілікке
ұмтылу қабілеттерін дамытады. Кішігірім көрмелерді көру, мұражайларға
саяхат жасау, мәдени байлықтарды бағалай білу баланың тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді. Үлкендердің басшылығымен қауіпсіздік ережелерін
сақтай отырып ұйымдастырылатын жақын жердегі орманға, жорықтарға шығу,
көргендерін шамаларына қарай қағаз бетіне түсіру – экологиялық сауықтыру
мәні бар өте маңызды жұмыстар. Бұдан балалар таза ауада демалып, табиғат
әсемдігінен талғамдық ләззат алады, өсімдіктер мен жануарлардың бірлестігі
туралы біледі, олардың қимыл қозғалыстарын бақылайды. Тіпті тірі табиғатпен
осылаша өзара қарым-қатынас жасау балалардың табиғат аясында тәртіп
нормаларын сақтап, мәдениетті демалу.
1.3 Экологиялық білім мен тәрбие берудің мазмұнын анықтаушы факторлар
Экологиялық білім берудің мазмұны оқушының қоршаған ортамен өзара
әсерінің құрылымын қарастыруды талап етеді.
Бұл құрылымды сараптау оқушы – табиғи орта жүйесінің қызметінің
төмендегі нұсқаларын біліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Бастауыш сынып оқушысы табиғи ортамен тікелей қарым-қатынаста
болады. Экологиялық білімнің мазмұнын қалыптастыру тұрғысынан алғанда
аталған бірлікті мына сызбанұсқа түрінде көрсетуге болады (сызбанұсқа 1).
Берілген жағдайда экологиялық білім берудің мазмұнын қалыптастырушы
факторлар:
1) Оқушы, оның қоғамдық өмірге қажетті жеке басының мінездемесі;
2) Табиғи орта;
3) Қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ететін оқушы мен табиғаттың өзара
қатынасының сипаты.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке басының мінездемесін анықтауда,
оқушы – табиғи орта жүйесіндегі біржақты байланысқа назар аударамыз.
Табиғи орта – оқушы байланысы немесе табиғи орта оқушыға не береді,
табиғатты оқушы қалай пайдаланады. Бұл байланысты сипаттай келе, мынаны
бөліп көрсетуге болады:
а) сауықтыру аспектісі – табиғатты өзінің денсаулығын жақсартуда пайдалану;
б) рухани аспектісі – табиғатты эстетикалық, интеллектуалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану;
в) материалдық аспект – саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер жинау, үй
жануарларына азық дайындау және т.б.
Аталған экологиялық байланысты көрсететін оқушының жеке басының
сапаларын табиғатты адамның материалдық интеллектуалдық және физикалық
дамуы, денсаулығын сақтау мен нығайту мақсатында қолдануға дайындық ретінде
сипаттауға болады.
Оқушы – табиғи орта байланысы немесе оқушының табиғи ортаға әсері
қандай. Оқушының қоршаған ортаға қатысты іс-әрекеті:
а) нейтралды;
б) орта жағдайын жақсарту не сақтауға бағытталған;
в) орта жағдайын нашарлату түрінде болуы мүмкін.
Қоғамдық қажеттілік тұрғысынан аталған саладағы оқушының жеке басының
мінездемесін – табиғи ортаны қорғау мен жақсарту, табиғатты пайдалану
ережелерін орындауға дайындық түрінде анықтауға болады 6.
Автотранспорттың санының артуы, қала ортасының ластануы мен ауаның
газдануына әкеледі. Аталған және басқа ластану факторлары қоршаған табиғи
ортаны бұзып, қоршаған ортаға экологиялық қысым түсіреді.
Мұндай жағдайда дені сау ұрпақ өсіру мүмкін емес.
Оқушылар арсында тыныс алу мүшелерінің ауруы ең жиі кездесетін
аурулар түріне жатады (70% астам) әсіресе ОРЗ, ангина, ларингит, тұмау,
отит, аллергиялық аурулар. Аурулардың жалпы санының 20% астамын инфекциялық
аурулар құрайды: дәрі-дәрмектерге аллергия, эксудативті диатез және т.б. Ең
жиі кездесетіндер ветрянка (инфекциялық аурулардың 80%). Зәр – жыныс
жүйесінің мүшелерінің ауруы 10% құрайды.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептердің негізгі міндеті оқушыларды
табиғатты қорғау қызметіне тарту, балаларға табиғатты жауапкершілікпен
қарауды қалыптастыру. Қала жағдайында демалыс бақтарын есептемегенде іс-
жүзінде таза табиғи орта жоқ деуге болады. Сондықтан педагогикалық
процессте экологиялық білім мен тәрбие беру мазмұнын анықтауда балалардың
қала сыртына, табиғатқа жорықтары міндетті түрде жоспарлануы тиіс.
Шет елдерде балалардың, ата-аналарымен бірге әр аптада қала сыртына
шығып демалуы жолға қойылған. Бұл табиғаттың күшті сауықтырушы фактор
екендігін ескерсек олардың денсаулықтарын нығайтуына мүмкіндік береді.
2. Оқушы арқылы мұғалім табиғатпен өзара қарым-қатынаста болады.
Өзара қатынастың бұл формасы маңызды болып табылады, себебі ол оқушының
табиғатпен қарым-қатынасының кәсіптік аспектісін көрсетеді. Өзара қарым-
қатынастың осы формасының тиімділігін арттыру табиғи ортаның сапасын
жақсарту мен оны сақтауға үлес қосуы тиіс.
Бұл жүйе тек экологиялық қана емес, педагогикалық болады. Білім беру
мазмұны тұрғысынан қарағанда бұл бірлікті төмендегі 2 сызбанұсқа түрінде
көруге болады:
Сызбанұсқа 2.
Берілген жағдайда экологиялық білім мазмұнын қалыптастырушы факторлар
мыналар:
1) Мұғалім, оған қажетті жеке басының мінездемесі;
2) Оқушылар – табиғи орта жүйе тармағы;
3) Оқушылар – табиғи орта жүйе тармағының қоғам қажеттіліктерін
қамтамасыз ететін мұғаліммен өзара қатынасының сипаты.
Бұл жүйеде бізді оқушылар – табиғи орта жүйе тармағына мұғалімнің
әсерін сипаттайтын байланыс қызықтырады. Берілген жағдайда мұғалімнің
қызметі болашақ табиғатты пайдаланушыларда, табиғатпен экологиялық тұрғыдан
дұрыс қарым-қатынастарға дайындықты қамтамасыз ететін сапаларды
қалыптастыру. Мұндай сапаларды қалыптастыру – бұл экологиялық тәрбие беру
процесі болып табылады 8.
Бастауыш сыныпта экологиялық білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру
үшін, мұғалімнің өзінің табиғатпен қатынасы білікті болуы керек. Оқушының
табиғатпен қатынасының тиімділігін арттырудағы қоғамдық қажеттілікпен
байланысты факторларды сараптау экологиялық білім берудің мазмұнын
қалыптастыру саласындағы негізгі қорытындыға әкеледі: бұл мазмұн оқушыларға
тиімді экологиялық тәрбие беру мұғалімнің білімнің мазмұны және оның
табиғатпен тиімді өзара қарым-қатынас арқылы бағытталуы тиіс .
Бастауыш сыныпта оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуына
отбасы зор әсер етеді. Отбасындағы табиғатты қорғау тәрбиесі – балаларда
туған өлкенің табиғатына сүйіспеншілікпен, жанашырлықпен қарауды
тәрбиелеудің негізі. Әр отбасының ересек мүшелері баланың алғашқы
тәрбиелеушілері болып табылады. Ана сүтімен, әкенің күлкісімен, ата,
әжелердің шексіз еркелетуімен бөбектің өміріне, жақындарына, үй-ішіне,
қаласына, табиғаттың элементтеріне деген алғашқы сүйіспеншілік сезімі
кіреді. Осы сүйіспеншілік кейін баланың саналы табиғи қорғау жұмысының
негізі болып табылады. Табиғатқа деген сүйіспеншілік туған үйінің
босағасында қалыптасады. Мұнда ата-аналар ең маңызды рөл атқарады 10.
Республикамызда осы бағытта бір қатар жұмыстар жүргізілуде,
отбасындағы табиғат қорғау тәрбиесі бойынша материалдар жиналып,
сарапталуда.
Республикада отбасылық табиғат қорғау мәселесі бойынша мына жұмыстар
жоспарланып отыр:
1) Балаларға берілетін отбасылық табиғат қорғау тәрбиесінің бағдарламасын
әзірлеу;
2) Ата-аналары туған өлкенің табиғаты туралы кітабын баспадан шығару.
3) Отбасылық табиғат қорғау тәрбиесі бойынша алдыңғы қатарлы
педагогикалық тәжірибені одан әрі зерттеу және тарату.
4) Ата-аналарға арналған табиғат қорғау мазмұнындағы дидактикалық
материалдар мен тақырыптық фильмдер жасау.
5) Ата-аналарға арналған Табиғат қорғау университетін ұйымдастыру.
Жоғарыда қарастырылған факторлардың барлығы экологиялық білім мен тәрбие
берудің мазмұнын анықтайды .
3. Мектеп оқушыларының мәдениетіне, оларға экологиялық білім мен
тәрбие беруге қоғам, қоршаған әлеуметтік ортасы әсер етеді. Ол белгілі бір
дәрежеде адамның экологиялық мәдениетін анықтайды.
Оқушы табиғатпен басқа адамдар, әлеуметтік топтар арқылы (сызбанұсқа
3) қарым-қатынас жасайды.
Сызбанұсқа
3.
Берілген жағдайда адамдар қоғамының қоршаған табиғи ортамен байланысы
оқушыға, оның экологиялық ойлауын, мәдениеті мен мінез құлқының
қалыптасуына әсер етеді.
Екінші жағынан бұл байланыс фактор ретінде білім мен тәрбие беру
мазмұнын анықтайды. Ал білімнің мазмұны өз кезегінде оқушының экологиялық
дүниеге көзқарасына, оқушы мен қоғамның байланысына әсер етеді.
Қоғам оқушыға оның экологиялық біліміне әсер етуге дайын болуы тиіс .
Жоғарыда аталған фаторлар мұғалім, білім мазмұны, қоршаған орта,
отбасы, қоғам тең дәрежеде оқушыға экологиялық білім мен тәрбиесіне әсер
етеді және оны анықтайды .
1.4 Экологиялық білім мен тәрбие беруге қажетті іскерліктер мен
дағдылар
Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын
бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының және ересектердің
арасында насихаттауға үйрету тиіс.
Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке
деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі
болуы тиіс.
Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр
түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында
жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып
табылады .
Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі
мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер
мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.
Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының
қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының
гуманитарлық және жаратылыстану – ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында
меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана
алуына байланысты.
Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу
жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының
өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері
қалыптасады – сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді.
Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда
болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие
болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының
адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды .
Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны
қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған
түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану
немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты
болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды
орындау – мәнез-құлық ережесі болып табылады.
Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен
бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.
Іскерліктердің бірінші түрі – жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік
(мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау,
тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).
Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда
болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы,
броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау.
Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді,
адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.
Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды
еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру,
топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау,
балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.
Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы
іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін
қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта
және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді 14.
Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі
ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын
қорғауға эмоционалдың – мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік
позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді
қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, өз
ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен
ақпаратты жеткізу.
ІІ тарау. Бастауыш мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
берудің деңгейлері
Қаланың бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық білім деңгейін
анықтау мақсатында №25 және №26 мектеп гимназияларда сауалнама жүргізілді.
Сауалнамаға жалпы – 70 адам қатысты. Сауалнама анонимді түрде жүргізілді.
Зерттеуге әр мектептің бастауыш сынып оқушыларынан 50 адам қатысты.
Сауалнамаға оқушылардың жалпы экологиялық көзқарасын көрсететін 10
сұрақ енді. Алынған мәліметтер 3 кестеде көрсетілген.
Кесте
3
№ Сұралған жалпы санынан дұрыс №25 және №26
Сауалнама сұрақтары жауаптар % гимназия
арасындағы
айырмашылық
№25 №26
гимназия гимназия
1 Экология дегеніміз не? 31 23 8
2 Экологиялық мәдениетті
қалай түсінесің? 38 18 20
3 Табиғат сіздің өміріңізде
қандай орын алады? 45 34 11
4 Табиғатта өзіңізді ұстау
ережелерін білесіз бе? 46 14 32
Және оларды орындайсыз
ба?
5 Біздің қаламыз бен оның
айналасындағы қоршаған 48 41 7
ортаның жағдайы сізді
ойландыра ма?
6 Шымкент қаласында
қоршаған орта жағдайына
не әсер етеді деп 42 25 17
ойлайсыз?
7 Сіздің денсаулығыңыз
қоршаған орта жағдайына 41 40 1
байланысты ма?
Кестеден көрініп тұрғандай сұрақтарға толығырақ жауап берген №26
гимназия оқушылары болады.
Олардың №25 гимназия мектеппен салыстырғанда экологиялық білімдерінің
деңгейі жоғары. №26
мектеп-гимназиясының оқушылары өздерінің білім деңгейін Экология арнайы
пәнінің оқытылуы себепті, аталған сұрақтардың тереңірек талқыланылатынымен
түсіндірді. Ал №25 мектеп гимназиясында мектептің тарихи-гуманитарлық
бағыттылығына байланысты экология пәні тек 7-8 сыныптарда факультативті
курс ретінде ғана жүргізілгендіктен оқушылардың білімі төмен 47,7 % құрады.
Сонымен қатар №25 мектеп оқушыларының табиғатта өзін қалай ұстау
керек, қандай ережелерді орындау керектігі туралы білмейтіндігі анықталды.
Ал №26 гимназия оқушылары табиғатқа жиі шығып Машат, Біркөлік шатқалына
жорыққа шығады. Танымжорық алдында олар өзін табиғатта қалай ұстау
керектігі туралы ережелермен танысады.
Сауалнама нәтижелері бойынша төмендегі қорытындыны жасауға болады:
№26 мектеп гимназиясы оқушыларының экологиялық білімдері мен экологиялық
мәдениеті №25 мектеп гимназиясымен салыстырғанда жоғары. Мұндай нәтижелерді
№26 мектеп гимназиясында арнайы Экология пәнінің оқытылуымен, мектепте
табиғат қорғау саясатының белсенді түрде насихатталуымен әр түрлі
экологиялық семинарлар, байқаулардың ұйымдастырылуымен түсінуге болады.
Аталғандардың барлығы мектеп оқушыларында экологиялық мәдениетті және
оларда табиғатқа деген жанашырлықпен қарауды қалыптастырады.
2.2 Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
беруді ұйымдастыру формалары
Бүгінгі таңда жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін
жаңаша құру және оны өміршең ету республикамыздың білім беру
тұжырымдамасында жан-жақты қарастырылған. Оның үстіне жалпы білім беретін
мектептерді 12 жылдық оқу жүйесіне көшіру қалыптасқан оқу үрдісіне көптеген
өзгерістер әкелері сөзсіз. Осы тұрғыда бастауыш сыныптарда оқушыларды 6
жастан бастап оқыту көзделіп отыр. Сондықтан оның оқу жоспары мен
бағдарламаларын оңтайландыру қажеттігі туары анық. Соңғы жылдары бастауыш
сыныптарда Дүниетану пәні оқытылады. Бұл пәннің жасөспірімдердің
дүниетанымын қалыптастыруда рөлі зор. Яғни, үздіксіз білім берудің
біртұтастық, жүйелендіріп кіріктіре оқыту ұстамдарының бірізділігін жүзеге
асырады. Тағы бір жағдай соңғы жылдары үздіксіз экологиялық білім беруді
жүзеге асыру барысында кейбір бастауыш мектептерде экология курсы енгізіле
бастады. Көптеген мұғалімдер өзінің авторлық бағдарламалары бойынша сабақ
жүргізеді. Бастауыш мектепке арналған экологиялық оқу бағдарламаларын бір
жүйеге келтіру міндетті тұр.
Бастауыш сынып экологиясы бүгінгі талапқа сай Дүниетану курстарына
қосымша білім беруге бағытталған. Алдына қойған негізгі мақсаттары:
1. Жасөспірімдерге айнала қоршаған ортаны адам өмірімен байланыстыра
отырып білім беру.
2. Жасөспірімдерге қоршаған ортаның бір-бірімен үнемі байланыста
болатынын ұғындыру.
3. Оқушыларда алғашқы экологиялық ұғымдарды қалыптастыру және
табиғатқа деген жауапкершілік ой-өрісін дамыту.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін бағдарламаны құрастыруда 1-4
курстар бойынша қамтылған білім жиынтығы былайша топталған. Мәселен, 1-
сыныпта: Қоршаған орта мен адамның арасындағы қарым-қатынастар, табиғи
ортаның біртұтастығы және бір-бірімен қатынас түрлері, табиғат нысандары,
өсімдіктер мен жануарлар туралы алғашқы оң және теріс көзқарастар туралы
білім беріледі.
Екінші сынып бойынша – адамның табиғатқа деген сұранысы мен
қамқорлығы, туған өлке мен атамекен, тұрмыстық ғимараттар, оның табиғаттан
алынып жасалатын, тұрған мекені мен оның құрауыштарының қажеттілігі туралы
ой-өрістер дамытылады.
Үшінші сыныпта – адамның табиғатты пайдалану кезіндегі теріс іс-
әрекеттерін көрсету арқылы олардың табиғатқа деген қамқорлығын, аяушылық
сезімдерін ояту, өсімдік пен жануарлар дүниесінің адамға қажет екеніне
толық көздерін жеткізу, үй және мектеп үлесіндегі өсімдіктерге қамқорлық
жасау элементтерін бойларына дарыту.
Төртінші сыныпта оқушыларда өсімдіктер мен жануарлардың әр түрлілігі
мен бірлестіктерін, топтарын ажырату, олардың тіршілігі туралы
қызығушылықтары мен ынтасын арттыру көзделеді.
Алғаш рет тірі организмдерді қорғау керектігін түсіндіру. Қызыл
кітаптың мақсатын ұғындыру. Сол сияқты оқушылардың қоршаған ортаның сапасы,
ластану және адамның денсаулығы арасындағы байланыстарды ажырату деңгейіне
дейін білімдері дамытылады.
Әрбір курсты аяқтауы табиғатқа шығу арқылы бекітіледі. Оқушылар
естіген және көргендерін қолымен ұстап түйсініп, табиғаттың әр түрлі
құбылыстарынан ләззат алады. Туған мекенге деген алғашқы патриоттық сезімі
оянады.
Оқушылардың білім мен біліктілігіне қойылатын негізгі талаптар (І-ІV
сыныптар).
І сынып бойынша оқушылар:
- айнала қоршаған ортаны бағдарлауды;
- табиғаттағы заттарды, өсімдіктер мен жануарларды;
- ауа, су, топырақты ажыратып олардың адам үшін қажеттілігін;
- адамның табиғаттағы орнын ажырата білулері тиіс.
Оқушылардың біліктілігі:
- табиғаттағы заттарды (өлі және тірі заттар) ажырата білу;
- ауа, су, топырақты ажырату және олардың пайдасы туралы айтып бере
алу;
- өсімдік пен жануарларды ажыратып, олардың адам үшін қажеттілігін іс
жүзінде білу.
ІІ сынып бойынша оқушылар:
- өзінің тұрған үйін, мекеннің тазалығын, жеке басының гигиенасын
сақтауды;
- ірі құрылыстар, көліктердің түрлер мектеп т.б. мекемелер туралы;
- тұрған мекенінің айналасындағы табиғат құрауыштарын, азық –түлік
сапасын, айнала мен көше тазалығын сақтауды;
- үй және жабайы жануарларды ажыратып, олардың адам өміріндегі
маңызын білулері тиіс.
Оқушылардың біліктілігі :
-үйдің айналасы, көше , үй –іші және өзінің жеке басының
тазалығын сақтауды;
- ірі ғимараттар мен мекемелерге бару, жол жүрудің қарапайым
ережелерін;
- азық-түліктің сапасын ажырату, үй және түздегі жануарлармен
қамқорлық қарым-қатынас жасау және сақтану шараларын;
- өсімдік пен жануарларды немесе ғимараттардың аттарын біліп ажырата
алады.
ІІІ сынып бойынша оқушылар:
- табиғаттағы заттардың бір-бірімен байланысы, адамның табиғатты
пайдалану себептерін;
- табиғаттағы өзгерістерді байқау, мәдени өсімдіктер мен орманның
ерекшеліктерін;
- бау-бақша, мектеп үлесі, гүлдердің түрлері, оны күту, олардың
пайдасы мен зияны туралы мәселелерді білулері тиіс.
Оқушының біліктілігі:
- табиғаттағы заттарды атап, оның не үшін керектігін;
- өсімдіктер мен орманның түрлерін ажыратып, олардың маңызын;
- пайдалы мен зиянды организмдердің бірнешеуін атап, олардың адам
үшін маңызын айтып беруді меңгереді.
ІV сынып бойынша оқушылар:
- адамның табиғат байлықтарын дұрыс пайдалануы немесе пайдаланбауы;
- өсімдік пен жануарлардың мәңгі еместігі, олардың сиреп немесе
біржола құрып кететіні;
- тірі организмдердің өмір сүруі және тіршілігінің адамға
тәуелділігі;
- қызыл кітаптың маңызы және кейбір сирек аң мен құстар жайлы және
оларды қорғау;
- өзен мен көлдер және жерді қадірлей білу мен олардың ластануының
себептері;
- ауаның сапасы және адам денсаулығы туралы мәселелерді білулері
тиіс;
- табиғи байлықтардың бірнешеуін атап, олардың қорын, дұрыс
пайдалану барысына баға беруді;
- сирек өсімдіктер мен жануарлардың бірнеше түрлерін атап және
кездесетін жерлерін білу, оларды қорғау жолдарын;
- қызыл кітапты оқып, оның мәнін түсіндіріп және өз өлкесінде
кездесетіндерін есепке алуды;
- өзен мен көлдер, ормандарда тіршілік ететін аң мен құстарды
ажыратып, оларды қорғауға қорғау туралы іс-тәжірибелерді;
- ауа мен судың сапасы және тазалығын ажыратып, олардың немен
ластанатынын ажыратып, талдау жасауды игереді.
ЭКОЛОГИЯ
(І-ІV – сыныптарға арналған бағдарламалар)
Экология (1-сынып)
Тақырыптар Сағат Саяхат
саны
1 2 3
І. Кіріспе 2
1.1. Адам және қоршаған орта туралы түсінік 1
1.2. Адам және табиғат арасындағы байланыс 1
ІІ. Қоршаған орта және адам 8
2.1. Қоршаған ортаны біз қалай сезінеміз 1
2.2. Сезім мүшелері және табиғат 1
2.3. Айнала қоршаған ортаны байқау
1
2.4. Табиғаттағы құбылыстарды ажырата білу 1
2.5. Табиғаттағы заттардың түсін ажырату 1
2.6. Теледидар арқылы заттарды ажырату 1
2.7. Теледидар арқылы табиғатты түсіну 1
2.8. Табиғат құрауыштарын ажырата білу 1
ІІІ. Қоршаған ортаның көптүрлілігі 20
3.1. Қоршаған ортаның әр түрлілігін түсіндіру 1
3.2. Үй мүліктері және оның қажеттілігі 1
3.3. Тірі және өлі заттарды ажырата білу 1
3.4. Заттарды сипатына қарай жіктеу 1
3.5. Ауаның қасиеттері 1
3.6. Ауаның адам үшін маңызы 1
3.7. Судың қасиеттері және маңызы 1
3.8. Суды үнемдеу 1
3.9. Топырақ және оның қасиеттері 2
3.10.Топырақтың адам, өсімдік және 2
жануарлар үшін маңызы
3.11. Өсімдіктер туралы түсінік 1
3.12. Өсімдіктердің кейбір түрлерін ажырата білу 2
3.13. Жануарлар туралы түсініктер 1
3.14. Жануарлардың кейбір түрлерін ажырата білу 2
3.15. Өсімдіктер мен жануарларды ажырата 2
білу
ІV. Адамның іс-әрекеті 4
4.1. Адам – табиғат туындысы 1
4.2.Адамның табиғатпен байланысы 1
4.3. Адамның табиғаттағы орны, рөлі 2
4.4.Табиғатқа саяхат 2
34
Барлығы:
Экология (2- сынып)
І. Кіріспе 2
1.1.Адамның табиғатқа қамқорлығы 1
1.2.Үй ішіндегі табиғат құраушылары 1
ІІ. Атамекен
2.1.Өзінің тұрған мекенің туралы 2
2.2.Қала, ауыл, елді мекен туралы түсінік 2
беру
2.3. Атамекендердегі ірі құрылыстар 2
2.4. Айналадағы өзен мен көлдерді ажырата 2
білу
2.5. Адамдар табиғатта немен айналысады 2
ІІІ. Атамекендігі ірі құрылыстар мен 4
жолдар
3.1. Елді мекендегі жолдар 1
3.2. Көлік түрлері 1
3.3. Жолдан өту ережелері 2
ІV. Тұрмыстық ғимараттар 4
4.1. Тұрғын үйлер туралы 1
4.2. Ауруханалар туралы 1
4.3. Мектеп ғимараты 1
4.4. Мәдени орындар 1
V. Тұрған мекенің 10
5.1. Өз үйіңнің тұрған жері, адресі 1
5.2. Өз үйіңнің айналасы 1
5.3. Сенің көшең, оның тазалығы 2
5.4. Үйдің тазалығы 1
5.5. Киім-кешек сапасы 1
5.6. Азық-түлік түрлері 2
5.7. Отбасы мүшелері және жұмыс бөлісі 2
VІ. Атамекен табиғаты 6
6.1. Табиғат кешендері 2
6.2. Үй және жабайы жануарлар 2
6.3. Үй және жабайы өсімдіктер 2
6.4. Табиғатқа экскурсия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz