Бейнелеу өнері үйірме жұмыстарында ағаштан ұлтық қолөнер арқылы оқытудың әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕ БАУЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және
педагогикалық талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында қолөнер бұйымдарын
жасауды үйрету сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... . 13
2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА АҒАШТАН ҰЛТЫҚ
ҚОЛӨНЕР АРҚЫЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... . 15
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға
үйрету арқылы оларды ұлттық қолөнерге баулу ... ... ... ... 15
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын мұғалімнің
жоспарлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама ... ... . 21
2.4 Ағаштан қобыз жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕ БАУЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және
педагогикалық талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында қолөнер бұйымдарын
жасауды үйрету сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... . 13
2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА АҒАШТАН ҰЛТЫҚ
ҚОЛӨНЕР АРҚЫЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... . 15
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға
үйрету арқылы оларды ұлттық қолөнерге баулу ... ... ... ... 15
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын мұғалімнің
жоспарлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама ... ... . 21
2.4 Ағаштан қобыз жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Жастарға кәсіптік білім беру, кәсіби бағдар беру мәселелерін оқу орындары барлық деңгейде шешіп келеді. Басты мақсат - еліміздің әрбір ұлы да, қызы да белгілі бір сала бойынша мамандық иесі, оның ішінде білікті маманы болып, нақты кәсіпті меңгеруі болып отыр.
Бүгінгі күнгі білім беру саласы қызметкерлерінің алдындағы мәселе -мектеп оқушылары 12 жылдық мерзімде орта білім алады, ал келешек ұрпақтың білім алу мен тәрбие мәселесі жоғары білім деңгейінде күн тәртібіне қойылып отыр.
Халыққа білім беру мекемелері әрбір оқушыны білімді, тәрбиелі, еңсесі биік өрелі, еңбектің қайсы түрі болсын аянбай еңбек ете білуге дайындауға күш жұмсауы тиіс.
Бабаларымыздың ғасырлардан келе жатқан өнер салаларын зерттеп, іздену, әрі қарай дамыту дәстүрі қазақ халқына тән қасиет. Біздің іздену жұмыстарымызда ұлттық қол өнер туындылары арқылы жастарды әдемілікті сезе білуге, сұлулықты көре білуге, өнердің ашылмай жатқан қыр-сырын бағдарлап, олардың жан-жақты дамуына ықпал жасалуы тиіс.
Нарықтық дәуір тұсындағы өмір талаптарынан көріп отырғанымыздай, қолөнердің өмірімізден ұмыт болып ескерілмей жатқан түрлеріне халық арасынан шығып жатқан қүсбегілер, зергерлер, шеберлер, ұсталар, сазды ұлт аспаптарын жасаушылар, үйшілер, тағы сондай талант иелері күн санап көбейіп келе жатқандай. Оның ішінде өз болашағын жасау үшін өткеніне мән беруі тиіс. Біздің бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе – халқымыздың көнеден келе жатқан мұраларын, мәдениеті мен өнерін, салты мен дәстүрін, әдіті мен ғұрыпын жүйелі түрде меңгеруге, сонымен қатар жалпы әлемдік рухани игіліктерді бағалай білуге жастарды тарту болып отыр.
Өнердің қайсы түрі болмасын өз ерекшелігіне сай жүйелі үйренуді, жан-жақты меңгеруді, тиянақты оқытуды талап етеді. Осы аталған мәселелердің көптеген түрлері бүгінгі күні еліміздің мектептерінде қолға алынып, арнайы бағдарламалар түзіліп, мектептен тыс мекемелерде, үйірме сабақтарында жүзеге асып жатыр.
Соның ішінде қолөнер түрлеріне баулуға қатысты, оны оқытуды жүзеге асыруға байланысты оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары мектептерде қажет көлемде, тиісті мазмұнда табыла бермейді. Біз өзіміздің іздену жұмысымыздың барысында дәстүрлі қолөнер туындыларын зерттеген, ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауды мектеп қабырғасында оқу-тәрбие жұмыстарымен қатар алып жүруді көздеген мәселелерге арналған әдебиеттерге шолу жасайық. С.Қасимановтың "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.), Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.), Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.), Жанибеков О. “Эхо”(А.: “Өнер”, 1990 ж.), Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер”, 1994), Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер”, 1995 ж.), Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері” (А.: “Дайк Пресс”, 1996 ж) және т.б. өз зерттеулерінде қазақ халқының сәндік қолөнерінің шығу тарихын салалай көрсетіп, еліміздің түкпір-түкпіріндегі дарынды талант-шеберлердің халық арасынан шыққаны, көркем дәстүрдің жалғасы қазіргі кездегі ұрпақтар үлесі екені туралы баяндалады.
Мектеп оқушыларының психологиялық және жас ерекшеліктері туралы А.А.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, В.В.Кравцов, А.В.Петровский, т.б. өз еңбектерінде балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын, оларды өнерге баулуда жас организмде болатын физиологиялық және психологиялық өзгерістерін көрсетеді. Оқушыларды оқыту, өнерге баулу, тәрбиелеу әдістерін дидактикалық қағидалар тұрғысынан Қ.Ералин, Хворостов, И.Ф.Харламов, Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский т.б. ашып көрсеткен. Оқушыларды еңбек әрекетіне үйретудің тиімді әдістері мен формаларын А.С.Лында, В.А.Поляков, А.Е.Ставровский, Д.А.Тхоржевский, т.б. зерттеп, материалдарды өңдеуде оқушылардың іс-әрекеттерді үйрену жолдарын жан-жақты зерделейді.
Ұлттық қолөнердің бір саласы сазды аспаптарды зерттеген ғалымдар Сарыбаев Б. "Қазақ халқының сазды аспаптары" (А.:"Өнер",
1989ж.), БейсенбекұлыО. "Сазды аспаптар сыры" (А.:"Ана
тілі",1994ж.) атты еңбектерінде әр түрлі музыкалық аспаптардың
жекелеген бөлшектеріне қажетті материалдар, оларды сақтау, оның ішінде қазақ ұлттық аспаптарының шығу тарихы, жасалу технологиясы жайлы баяндалды.
Осы еңбектерді зерделей келіп, біз ұлттық өнер түрлерін, оның ішінде ағаш ұқсату саласының ерекшеліктерін ескеріп оқушыларды өнерге баулу тұрғысында орта мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізіліп жатқан жұмыстарды ескере келіп, әрі аталған мәселелерді есепке ала отырып, диплом жұмысымыздың тақырыбын: " Сыныптан тыс жұмыстарда домбыра жасау әдістері" деп тұжырымдадық.
Жоғары сынып оқушыларын ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауға үйрету арқылы оларды кәсіпке, атап айтқанда әсемділікке, шеберлікке, ұқыптылыққа, іскерлікке баулуды жоғары сыныптағы бейнелеу өнері сабақтарында жүзеге асыруды диплом жұмысымыздың мақсаты етіп алдық.
Жастарға кәсіптік білім беру, кәсіби бағдар беру мәселелерін оқу орындары барлық деңгейде шешіп келеді. Басты мақсат - еліміздің әрбір ұлы да, қызы да белгілі бір сала бойынша мамандық иесі, оның ішінде білікті маманы болып, нақты кәсіпті меңгеруі болып отыр.
Бүгінгі күнгі білім беру саласы қызметкерлерінің алдындағы мәселе -мектеп оқушылары 12 жылдық мерзімде орта білім алады, ал келешек ұрпақтың білім алу мен тәрбие мәселесі жоғары білім деңгейінде күн тәртібіне қойылып отыр.
Халыққа білім беру мекемелері әрбір оқушыны білімді, тәрбиелі, еңсесі биік өрелі, еңбектің қайсы түрі болсын аянбай еңбек ете білуге дайындауға күш жұмсауы тиіс.
Бабаларымыздың ғасырлардан келе жатқан өнер салаларын зерттеп, іздену, әрі қарай дамыту дәстүрі қазақ халқына тән қасиет. Біздің іздену жұмыстарымызда ұлттық қол өнер туындылары арқылы жастарды әдемілікті сезе білуге, сұлулықты көре білуге, өнердің ашылмай жатқан қыр-сырын бағдарлап, олардың жан-жақты дамуына ықпал жасалуы тиіс.
Нарықтық дәуір тұсындағы өмір талаптарынан көріп отырғанымыздай, қолөнердің өмірімізден ұмыт болып ескерілмей жатқан түрлеріне халық арасынан шығып жатқан қүсбегілер, зергерлер, шеберлер, ұсталар, сазды ұлт аспаптарын жасаушылар, үйшілер, тағы сондай талант иелері күн санап көбейіп келе жатқандай. Оның ішінде өз болашағын жасау үшін өткеніне мән беруі тиіс. Біздің бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе – халқымыздың көнеден келе жатқан мұраларын, мәдениеті мен өнерін, салты мен дәстүрін, әдіті мен ғұрыпын жүйелі түрде меңгеруге, сонымен қатар жалпы әлемдік рухани игіліктерді бағалай білуге жастарды тарту болып отыр.
Өнердің қайсы түрі болмасын өз ерекшелігіне сай жүйелі үйренуді, жан-жақты меңгеруді, тиянақты оқытуды талап етеді. Осы аталған мәселелердің көптеген түрлері бүгінгі күні еліміздің мектептерінде қолға алынып, арнайы бағдарламалар түзіліп, мектептен тыс мекемелерде, үйірме сабақтарында жүзеге асып жатыр.
Соның ішінде қолөнер түрлеріне баулуға қатысты, оны оқытуды жүзеге асыруға байланысты оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары мектептерде қажет көлемде, тиісті мазмұнда табыла бермейді. Біз өзіміздің іздену жұмысымыздың барысында дәстүрлі қолөнер туындыларын зерттеген, ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауды мектеп қабырғасында оқу-тәрбие жұмыстарымен қатар алып жүруді көздеген мәселелерге арналған әдебиеттерге шолу жасайық. С.Қасимановтың "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.), Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.), Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.), Жанибеков О. “Эхо”(А.: “Өнер”, 1990 ж.), Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер”, 1994), Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер”, 1995 ж.), Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері” (А.: “Дайк Пресс”, 1996 ж) және т.б. өз зерттеулерінде қазақ халқының сәндік қолөнерінің шығу тарихын салалай көрсетіп, еліміздің түкпір-түкпіріндегі дарынды талант-шеберлердің халық арасынан шыққаны, көркем дәстүрдің жалғасы қазіргі кездегі ұрпақтар үлесі екені туралы баяндалады.
Мектеп оқушыларының психологиялық және жас ерекшеліктері туралы А.А.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, В.В.Кравцов, А.В.Петровский, т.б. өз еңбектерінде балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын, оларды өнерге баулуда жас организмде болатын физиологиялық және психологиялық өзгерістерін көрсетеді. Оқушыларды оқыту, өнерге баулу, тәрбиелеу әдістерін дидактикалық қағидалар тұрғысынан Қ.Ералин, Хворостов, И.Ф.Харламов, Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский т.б. ашып көрсеткен. Оқушыларды еңбек әрекетіне үйретудің тиімді әдістері мен формаларын А.С.Лында, В.А.Поляков, А.Е.Ставровский, Д.А.Тхоржевский, т.б. зерттеп, материалдарды өңдеуде оқушылардың іс-әрекеттерді үйрену жолдарын жан-жақты зерделейді.
Ұлттық қолөнердің бір саласы сазды аспаптарды зерттеген ғалымдар Сарыбаев Б. "Қазақ халқының сазды аспаптары" (А.:"Өнер",
1989ж.), БейсенбекұлыО. "Сазды аспаптар сыры" (А.:"Ана
тілі",1994ж.) атты еңбектерінде әр түрлі музыкалық аспаптардың
жекелеген бөлшектеріне қажетті материалдар, оларды сақтау, оның ішінде қазақ ұлттық аспаптарының шығу тарихы, жасалу технологиясы жайлы баяндалды.
Осы еңбектерді зерделей келіп, біз ұлттық өнер түрлерін, оның ішінде ағаш ұқсату саласының ерекшеліктерін ескеріп оқушыларды өнерге баулу тұрғысында орта мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізіліп жатқан жұмыстарды ескере келіп, әрі аталған мәселелерді есепке ала отырып, диплом жұмысымыздың тақырыбын: " Сыныптан тыс жұмыстарда домбыра жасау әдістері" деп тұжырымдадық.
Жоғары сынып оқушыларын ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауға үйрету арқылы оларды кәсіпке, атап айтқанда әсемділікке, шеберлікке, ұқыптылыққа, іскерлікке баулуды жоғары сыныптағы бейнелеу өнері сабақтарында жүзеге асыруды диплом жұмысымыздың мақсаты етіп алдық.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Н. Ә.Назарбаев. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдау (ақпан, 2005 ж.). Егемен Қазақстан. 19 ақпан, 2005 ж. Астана.
2. Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептерінің
тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін
мектептер, білім мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы:
Республикалық баспа кабинеті, 1995. - 32 бет.
3. Жалпы білім беретін мектептер оқушыларын еңбекке оқыту
мен тәрбиелеу тркырымдамасы. Алматы: Республикалық баспа
кабинеті. 1993. - 23 бет.
4. Қазақстан Республикасында Орта білімнің білім беру
стандарты. Алматы, 1998.
5. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттары. Алматы, 1984.
6. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. (Оқу құралы).-Алматы,1995.
7. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
8. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
9. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
10. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
11. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
12. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
13. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
14. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
15. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
16. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
17. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
18. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
19. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
20. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
21. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
22. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
23. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
24. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
25. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
26. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
27. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
28. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
29. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
30. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
31. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
32. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
33. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
34. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
35. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
36. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
37. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
38. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
1. Н. Ә.Назарбаев. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына жолдау (ақпан, 2005 ж.). Егемен Қазақстан. 19 ақпан, 2005 ж. Астана.
2. Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептерінің
тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін
мектептер, білім мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы:
Республикалық баспа кабинеті, 1995. - 32 бет.
3. Жалпы білім беретін мектептер оқушыларын еңбекке оқыту
мен тәрбиелеу тркырымдамасы. Алматы: Республикалық баспа
кабинеті. 1993. - 23 бет.
4. Қазақстан Республикасында Орта білімнің білім беру
стандарты. Алматы, 1998.
5. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының
негізгі бағыттары. Алматы, 1984.
6. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. (Оқу құралы).-Алматы,1995.
7. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
8. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
9. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
10. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
11. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
12. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
13. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
14. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
15. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
16. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
17. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
18. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
19. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
20. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
21. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
22. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
23. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
24. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
25. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
26. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
27. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
28. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
29. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
30. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
31. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
32. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
33. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
34. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
35. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
36. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
37. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
38. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
МАЗМҰНЫ
кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 6
1.1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және
педагогикалық талаптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында қолөнер бұйымдарын
жасауды үйрету сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... . 13
2. Бейнелеу өнері үйірме жұмыстарында ағаштан ұлтық
қолөнер арқылы ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... . 15
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға
үйрету арқылы оларды ұлттық қолөнерге баулу ... ... ... ... 15
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын мұғалімнің
жоспарлауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17
2.3 Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама ... ... . 21
2.4 Ағаштан қобыз жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ...
34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 44
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
КІРІСПЕ
Жастарға кәсіптік білім беру, кәсіби бағдар беру мәселелерін оқу
орындары барлық деңгейде шешіп келеді. Басты мақсат - еліміздің әрбір ұлы
да, қызы да белгілі бір сала бойынша мамандық иесі, оның ішінде білікті
маманы болып, нақты кәсіпті меңгеруі болып отыр.
Бүгінгі күнгі білім беру саласы қызметкерлерінің алдындағы мәселе
-мектеп оқушылары 12 жылдық мерзімде орта білім алады, ал келешек ұрпақтың
білім алу мен тәрбие мәселесі жоғары білім деңгейінде күн тәртібіне қойылып
отыр.
Халыққа білім беру мекемелері әрбір оқушыны білімді, тәрбиелі, еңсесі
биік өрелі, еңбектің қайсы түрі болсын аянбай еңбек ете білуге дайындауға
күш жұмсауы тиіс.
Бабаларымыздың ғасырлардан келе жатқан өнер салаларын зерттеп, іздену,
әрі қарай дамыту дәстүрі қазақ халқына тән қасиет. Біздің іздену
жұмыстарымызда ұлттық қол өнер туындылары арқылы жастарды әдемілікті сезе
білуге, сұлулықты көре білуге, өнердің ашылмай жатқан қыр-сырын бағдарлап,
олардың жан-жақты дамуына ықпал жасалуы тиіс.
Нарықтық дәуір тұсындағы өмір талаптарынан көріп отырғанымыздай,
қолөнердің өмірімізден ұмыт болып ескерілмей жатқан түрлеріне халық
арасынан шығып жатқан қүсбегілер, зергерлер, шеберлер, ұсталар, сазды ұлт
аспаптарын жасаушылар, үйшілер, тағы сондай талант иелері күн санап
көбейіп келе жатқандай. Оның ішінде өз болашағын жасау үшін өткеніне мән
беруі тиіс. Біздің бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе – халқымыздың көнеден
келе жатқан мұраларын, мәдениеті мен өнерін, салты мен дәстүрін, әдіті мен
ғұрыпын жүйелі түрде меңгеруге, сонымен қатар жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге жастарды тарту болып отыр.
Өнердің қайсы түрі болмасын өз ерекшелігіне сай жүйелі үйренуді, жан-
жақты меңгеруді, тиянақты оқытуды талап етеді. Осы аталған мәселелердің
көптеген түрлері бүгінгі күні еліміздің мектептерінде қолға алынып, арнайы
бағдарламалар түзіліп, мектептен тыс мекемелерде, үйірме сабақтарында
жүзеге асып жатыр.
Соның ішінде қолөнер түрлеріне баулуға қатысты, оны оқытуды жүзеге
асыруға байланысты оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары мектептерде қажет
көлемде, тиісті мазмұнда табыла бермейді. Біз өзіміздің іздену жұмысымыздың
барысында дәстүрлі қолөнер туындыларын зерттеген, ұлттық қолөнер бұйымдарын
жасауды мектеп қабырғасында оқу-тәрбие жұмыстарымен қатар алып жүруді
көздеген мәселелерге арналған әдебиеттерге шолу жасайық. С.Қасимановтың
"Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.), Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ"
(А.,1977ж.), Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.), Жанибеков О.
“Эхо”(А.: “Өнер”, 1990 ж.), Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер”, 1994),
Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер”, 1995 ж.), Әмірғазин Қ. “Қазақ
қолөнері” (А.: “Дайк Пресс”, 1996 ж) және т.б. өз зерттеулерінде қазақ
халқының сәндік қолөнерінің шығу тарихын салалай көрсетіп, еліміздің түкпір-
түкпіріндегі дарынды талант-шеберлердің халық арасынан шыққаны, көркем
дәстүрдің жалғасы қазіргі кездегі ұрпақтар үлесі екені туралы баяндалады.
Мектеп оқушыларының психологиялық және жас ерекшеліктері туралы
А.А.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, В.В.Кравцов, А.В.Петровский, т.б. өз
еңбектерінде балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын, оларды
өнерге баулуда жас организмде болатын физиологиялық және психологиялық
өзгерістерін көрсетеді. Оқушыларды оқыту, өнерге баулу, тәрбиелеу әдістерін
дидактикалық қағидалар тұрғысынан Қ.Ералин, Хворостов, И.Ф.Харламов,
Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский т.б. ашып көрсеткен. Оқушыларды еңбек әрекетіне
үйретудің тиімді әдістері мен формаларын А.С.Лында, В.А.Поляков,
А.Е.Ставровский, Д.А.Тхоржевский, т.б. зерттеп, материалдарды өңдеуде
оқушылардың іс-әрекеттерді үйрену жолдарын жан-жақты
зерделейді.
Ұлттық қолөнердің бір саласы сазды аспаптарды зерттеген ғалымдар
Сарыбаев Б. "Қазақ халқының сазды аспаптары" (А.:"Өнер",
1989ж.), БейсенбекұлыО. "Сазды аспаптар сыры" (А.:"Ана
тілі",1994ж.) атты еңбектерінде әр түрлі музыкалық аспаптардың
жекелеген бөлшектеріне қажетті материалдар, оларды сақтау, оның ішінде
қазақ ұлттық аспаптарының шығу тарихы, жасалу технологиясы жайлы баяндалды.
Осы еңбектерді зерделей келіп, біз ұлттық өнер түрлерін, оның ішінде
ағаш ұқсату саласының ерекшеліктерін ескеріп оқушыларды өнерге баулу
тұрғысында орта мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізіліп
жатқан жұмыстарды ескере келіп, әрі аталған мәселелерді есепке ала отырып,
диплом жұмысымыздың тақырыбын: " Сыныптан тыс жұмыстарда домбыра жасау
әдістері" деп тұжырымдадық.
Жоғары сынып оқушыларын ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауға үйрету
арқылы оларды кәсіпке, атап айтқанда әсемділікке, шеберлікке, ұқыптылыққа,
іскерлікке баулуды жоғары сыныптағы бейнелеу өнері сабақтарында жүзеге
асыруды диплом жұмысымыздың мақсаты етіп алдық.
1.бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық негіздері
1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және педагогикалық талаптары
Мұғалімге оқыту процесінің логикалық және писхологиялық-педагогикалық
заңдылықтарын, оның жалпы қағидаларын білу оқу жүмысының тиімділігін
арттыруға жағдай туғызады. Оларды принциптер: ережелер, талаптар дидактика
теориясында оқыту принциптері немесе дидактикалық принциптер деген атпен
белгіленген.
Принцип (латын сөзі - бастапқы, негізгі) - басшылыққа алатын идея,
негізгі ереже, іс әрекетке қойылатын талаптар деген мағынаны білдіреді,
яғни оны басшылыққа алатын принциптер деп ұғынуға болады. Оқыту принципі
дегеніміз барлық оқыту процесінде және түгелдей оқу пәндерінде басшылыққа
алынатын негізгі педагогикалық талаптар жүйесі.
Жалпы дидактика мәселелеріне педагогика тарихында, оның ішінде, оқыту
принциптеріне арналған еңбектерде, ғылыми зерттеулерде дидактикалық
принциптердің ғылыми қалыптасуының белгілі даму тарихы баяндалады.
Біздің қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан көрнекі орын
алатын ұлы қайраткерлер, өз заманының прогресшіл ағымының жаршысы болған
ойшылдары Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып
тағы басқа даналарымыздың мұраларында тәрбие берудің бай қазынасы
жинақталған.
Оқыту (дидактикалық) принциптері дидактиканың тарихи мұрасына ғылыми
талдау жасау және қазіргі мектептеріміздің озат тәжірибелерін қорыту
негізінде сүйенеді. Оқытудың қағидалары педагогикада тәрбиемен бірге
дидактикалық-материалистік негізде құрылады. Қоғамдық прогрестің
талаптарына сай оқыту процесінің мазмұнын, оның әдістері мен ұйымдастыру
жолдарын анықтайды.
Қағидалар жүйесі дидактикада бір-бірімен өзара тығыз байланыста және
бірлікте жүзеге асырылатын мыналарды қамтиды:
- оқытудың ғылымилық, жүйелілік және бірізділік қағидасы;
- оқытудың ғылыми құрылу қағидасы.
Оқытудың ғылымилық қағидасы.
Ғылыми білімдердің шеңбері үнемі кеңи береді. Шамамен алғанда әрбір 5
жылда ғылыми информация екі есе көбейеді. Ал, енді балалардың білім алу
қабілеттілігі педагогикалық теория мен тәжірибенің табысына қарамастан,
ғылыми білімдердің шеңберлеріндей кеңейе алмайды. Сондықтан оқушылардың
ғылыми білімдермен қарулануын қамтамасыз ету үшін, осы заманғы ғылымның
идеясында соған ендіру үшін ғылымның ең қажетті мазмұнын іріктейтіндей
қағидаларды табу қажет. Яғни, қазіргі заман ғылымның мазмұны мен идеяларын
меңгерудің қысқа жолын қамтамасыз ететін ғылыми негіздерін анықтау керек.
Оқудағы көрнекілік. Мектептегі сабақтарда көрнекілікке қойылатын
талаптарды XVII ғасырда Я. А. Коменский негіздеді. Оның айтуынша, түйсік
әсері болмайынша ақыл-ойға өздігінен қонатын ешнәрсе болмайды. Сондықтан
оқуда нәрсе мен заттар жөнінде талдау-тұжырымдаудан бұрын сол нәрсе,
заттарды байқаудан бастау қажет деген. Өз көзімен байқау дәлелдеумен тепе-
тең. Көрнекі сезім арқылы қабылданған білім есте анағұрлым тұрақгы
сақталатынын дәлелдеді.
Ян Амос Коменский балаларды оқытуда мына жағдайды ең бағалы ереже деп
санады: "Мұғалім үшін алтын ереже – бала сезім арқылы қабылдай алатын
нәрселердің барлығын сезім әсерлерін
туғызып білдірген жөн: көруге болатынды көзге көрсет, естуге болатын
нәрсені құлақ түріп тыңдасын, иісін иіскеп білсін, дәмін татып көрсін,
қолына ұстап нәрсенің қаттылығы мен жұмсақтығын, тағы, тағыларын байқасын,
кейбір нәрсені түрлі сезім мүшелерімен бірдей түйсініп қабылдағаны жақсы"
("Ұлы дидактика", XX тарау).
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің тарихында ұлы ағартушылардың,
қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы өкілдерінің еңбектерінде оқыту мен тәрбиенің
негізгі мәселері туралы көзқарастары ерекше орын алады.
Абай өзінің шығармаларында ақыл-ойды дамытып, шын ғылыми білім алудың
қажеттілігін, ол үшін ойлау, зейін, ес, мінез-құлық, ерік-жігер, қиял
сияқты психикалық процестерді дамыту керек екендігін ашық ұғындырды. Білім
алуда педагогикалық принциптерді қолдануды насихаттау туралы пікірлері
дидактикалық мұра болып есептеледі. Ұлы Абайдың: "Адам баласы ... көзбен
көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы
дүниеден хабар алады", -деген дана ойы педагог классиктердің пікірімен
ұштасады.
Оқуда көрнекілікті қолдану арқылы оқушылардың білімі нанымды, дәлелді
болады, ойлауы тереңдей түседі. Сонымен бірге көрнекілік оқылатын нәрсе -
заттардың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін білуді жеңілдетеді, нәрсе-
заттардың әр жағының, салаларының байланыстары мен өзара қатынастарын
түсінуге көмектеседі. Көрнекілік нәрсе – заттар жөніндегі
мәліметтерді, деректерді есте берік сақтауға ықпал жасайды.
Балалар әрқашан да оқылатын нәрсе - заттармен қолма-қол тікелей
танысуға әуес, ынталы келеді, сондықтан көрнекілік әрқашан да оқушылардың
білімдерді меңгеру үстінде белсенділігін дамытуға әсер етеді, дүниені тану-
білу жұмысында оқушылардың назарын белгілі бағытқа жұмылдырады.
Топшылау қорытындыларды ұғыну және меңгеру оқушылардың белсенділігін
туғызатын әңгімелесу, есеп шығару, тапсырмаларды орындау арқылы
жүргізіледі. Өз кезінде Коменский оқылатын нәрсе-заттарды оқушылардың
мүмкіндігінше әр салалы сезім мүшелері арқылы қабылдауды талап етті.
Шынында да, оқуда көбінесе көзбен көру арқылы қабылдау кең орын алады.
Оқушылар білімнің сапасы көзбен көрумен бірге окуда бүлшық етпен сезіну
арқылы қабылдау да арта түседі. Егер оқушылар көрсетілген тәжірибелерді
көріп қана қоймай, сол тәжірибені өзі жасаса білімдері нақты және негізді
болады. Приборларды тек көріп қана қоймай, солардың кейбіреуін оқушылардың
өздері жасаса білім нақтылы және негізді болады.
Ұлттық қолөнер бұйымдарының негізгі міндеттері - болашақ мүғалімдердің
оқушыларды күнделікті өмір тәрбиесі мен әрбір сабақта мұғалімнің сезімін
ұштастырылатын көрнекілікпен байланыстырып, ұлттық қолөнер бұйымдарының
тиімділігін арттыру тек жақсы жабдықталған, дұрыс ұйымдастырылған мектеп
шеберханаларында ғана іске асады. Сондай-ақ, мұғалімнің күнделікті жұмысына
педагогика, психология ғылымдарының теориялық ұсыныстарын алдыңғы қатарлы
озат тәжірибелі, жан-жақты білім мен ұстаздың үлкен шеберлігі көмектесе
алады. Мектеп шеберханаларындағы құрал жабдықтарға тоқталатын болсақ, мұнда
дидактикалық, үлестірмелі иллюстрациялық материалдарды жинақтап, стендтер
мен планшеттер жасалынады.
Мектепте оқу – тәрбие жұмысының сапасын жақсартып, оқушыларға жан-
жақты, терең, тиянақты білім беру үшін оқу барысында көрнекі оқу құралдарын
пайдаланудың педагогикалық және әдістемелік маңызы зор екендігі даусыз.
Өйткені жас өркендерді оқыту мен тәрбиелеуде ол, көрнекілік дидактиканың
бірінші және ең негізгі қағидасы болып табылады. Оқушыларға білім мен
тәрбие беруде көрнекілік қағидасы талабына сай басқа көрнекі құралдармен
қатар экрандық құралдар - эпипроекциялық суреттер, сызбалар, схемалар,
таблицалар, плакаттар, планшеттер, диапроекциялық диапозитивтер мен
диафильмдер және кинофильмдер қолданылады. Олардың ішіндегі оқу-тәрбие
барысында ең маңызды және өте пайдалысы – нақты бұйым, үлгілері. Ол қазіргі
көрнекі құралдардың ең тиімді түрінің бірі. Оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беру ісінде көрнекіліктің атқаратын ролі орасан. Мектепте
көрнекілікті пайдаланудың өзіндік жетістіктері төмендегідей:
- сабақтың көрнекілігін анағұрлым арттырып, оқу материалын оқушылардың
тиянақты және жақсы меңгеруіне жәрдемдеседі;
- оқушыларды қазіргі заманғы өңдірістің, техниканың және
ғылымның жетістіктерімен түсінікті, өте реальды тұрғыда таныстырады;
- елімізде білім беру жүйесін қайта құрудың талабына сай оқушыларды
өндіріс, шаруашылық және мәдениет саласындағы түрлі мамандықтармен
таныстырып, олардың келешекте кәсіптік мамандық таңдау ісіне кең мүмкіндік
береді;
- жастарды өткен дәуірдің тұрмысымен, болашақта жоспарланып отырған
ғылым және техника жетістіктерімен жете
таныстыруда мұғалімге жәрдемші құралдардың бірі бола алады;
- мұғалімнің оқыту әдістері мен тәрбие беру формаларын байытып
жетілдіреді;
- жас ұрпаққа эстетикалық, көркемдік, интернационалдық, достық тәрбие
берумен қатар оларды патриотизмге, саналылыққа, еңбек сүйгіштікке баулуда
ең бір тиімді құрал болып саналады;
- оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дербестігін арттыруда,
табиғатқа, өндіріске, тіпті кәдуілгі жағдайда мүмкіндік болмайтын космос
кеңістігі мен микродүниеге де саяхат жасап, балалардың байқағыштығын
арттыруға көмектеседі. Міне, сол себепті де оқытудың көрнекі болуын
арттыруға үлес қосатын плакат пен планшетті, таблицалар мен нобайларды,
нақты бұйым үлгілерін, тағы басқаларын кеңінен пайдаланған жөн.
Мектептің өмірмен байланысын нығайту туралы және елде халыққа білім
беру жүйесін онан әрі дамытуда, оқу барысындағы ролі мен маңыздылығы
ерекше. Мұның өзі мектепте білім беруді қайта құру жүйесін, оқытудың
мазмұнын ғана емес, сонымен қатар оның әдістерін де оқушылардың
дербестілігі мен творчестволық ой-өрісіне кең жол ашып, инициативасын, ынта-
ықыласын барынша дамыту бағытында өзгерту талабына сай келеді.
Мектептің өмірмен байланысын нығайту жэне халыққа білім беру жүйесін
қайта құру жөніндегі басшылыққа алынатын құжаттарды жүзеге асыру ісі де
мектептердегі оқу-тәрбие барысын көрнекілендіре беруді талап етеді.
Әсіресе, соңғы жылдары елімізде оқу жүйесін қайта құру туралы талаптарға
сәйкес жастарға білім мен тәрбие беру ісін өмірмен, өнімді еңбекпен, қоғам
құрылысының практикасымен ұштастыра жүргізуде дидактикалық материалдардың
ролі күн сайын артып келеді және алдағы уақытта да арта беретіні сөзсіз.
Міне, мұның бәрі келешекте барлық мектептерде әрбір бейнелеу өнері
сабақтарын мүмкіндігінше көрнекіліктермен жабдықтау қажет екендігін
аңғартады. Мұндай жағдайда мектепте барлық сабақта да плакаттар мен
планшеттерді, бұйым үлгілерін өте бағалы, таптырмайтын көрнекі құралдың
бірі ретінде пайдалануды мұғалімдердің бірден түсінетіндігі даусыз.
Оқыту процесін жетілдіру бағытында педагогикалық ізденулерде біршама
жұмыстар атқарылуда. Атап айтсақ, мектептегі көп пәндердің бағдарламасы
қайта қаралып, оқулықтардың мазмұны жоғары деңгейге көтерілді. Мектепте
оқыту сапасын арттыруға бірден - бір септігін тигізетін оқу бағдарламасы
мен оқулық десек, екінші бір шарты оқыту процесіндегі дидактикалық
құралдардың жетілдіруі дер едік. Оқыту процесінде дидактикалық құралдарды
жетілдіру өте күрделі де қиын процесс. Бұл көлемді де күрделі көп аспектілі
мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан да бұл дипломдық жұмыста оқыту
барысындағы дидактикалық процестердің барлық аспектілерін ашып жазуды
міндет еткен жоқпыз. Тек келешек мұғалімдерге әдістемелік тұрғыдан ақыл -
кеңес беру мақсатында дидактикалық құралдардың мүмкіндіктерін қарастыруды
жөн көрдік. Оның себебін мынада деп білеміз:
- қазіргі педагогикалық, әдістемелік оқулықтарда педагогикалық процесті
сипаттауда дидактикалық құралдардың бірі – нақты бұйымның өзін пайдаланудың
ролі айқындалмаған;
- нақты бұйымның өзінің педагогикалық процеске қатынасы туралы анық
айтылмаған. Демек, осы ойларды жандандыру қажет деп тапсақ, онда бұл
тақырыптың актуальдығы өз-өзінен анықталатыны мәлім.
Егерде нақты бұйымның өзін студенттердің педагогикалық шеберлігіне
ықпал етуші, оның қалыптасуына жағдай туғызушы компонент деп қарастырсақ,
онда оқулық немесе көмекші оқулықтар келешек маманға қандай жағдай
туғызса, ондағы дидактикалық материалдар мұғалімінің өзіндік
тұлға болып қалыптасуына ықпал ететіндігі айқын. Демек, оларды
сұлулық дүниесімен таныстыра отырып, олардың танымдық және
творчестволық қабілетін дамыту. Сонымен қатар оқушыларды, мектеп
шеберханасы ішіндегі құрал-саймандармен жасалынатын бұйымдарды, заттарды
жасай білуге үйрету болып табылады.
Еңбекке даярлаудың міндеті - оқушыларды психологиялық тұрғыда өнерге
даярлау, оларды қарапайым еңбек құралдарымен жұмыс істей білуге үйрету. Өз
еңбегін ұйымдастыруда дағдылар мен ептіліктерді меңгеру болып табылады.
Мектептегі бейнелеу өнері - оқушыларға халықтық педагогика тұрғысында
тәрбие беру жүйесінің ең негізгі құрамды бөлігі. Қазақ халқының ұлы
перзенті XIX - ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті ағартушы
демократы, педагог Ыбырай Алтынсарин еңбектің роліне ерекше мән берген
болатын. Ыбырай Алтинсариннің еңбектің тәрбиелік мәнін ашатын әңгімелерінің
бірі Байлық. Осы әңгіменің мазмұнына үңілетін болсақ, еңбектің мәні
туралы өте құнды идея айтылған. Бұл әңгімесінде байлық жерде, еңбекте,
деп түйіндейді.
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында ағаштан ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауды
үйрету сабақтарының мазмұны
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қабылдаған
Бейнелеу өнері бағдарламасы 5-11 сыныптағы оқушылар еңбегінің мазмұны
Қазақстанда тұратын ұлттардың салт-дәстүрлерін, тарихи мұраларын, ұлттық
қол өнер ерекшеліктерін үйрету мәселелерін қамтыған.
Ер балалар үшін Сәндік қолданбалы өнердің элементтері негізінде
материалдарды көркемдеп өңдеу тарауы Ағашты көркемдеп өңдеу, Ағашқа
геометриялық оюды орындау технологиясы, Метал өңдеу, Тері өңдеу,
Жапсырмалау өнері, Өру өнері тақырыптарын қамтиды. Бейнелеу өнері пәнінің
мазмұнындағы Сәндік қолданбалы өнердің элементтері арқылы материалдарды
көркемдеп өңдеу тарауын зерделеу және сабақ барысында оқушыларды ағашты
көркем өңдеуге үйрету жолдары мен ерекшеліктерін анықтау, сол арқылы
оқушыларға ұлттық қолөнер бұйымдарын, оның ішінде қобыз жасауды оқыту
сабақтарының мазмұнын, оны теориялық және сарамандық жұмыстарды орындату
мен пайдалану арқылы жүзеге асыру мүмкіндіктерін қарастырамыз.
2. Бейнелеу өнері сабақтарында қазақтың салт-дәстүрлерімен таныстыру арқылы
ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға үйрету арқылы оларды ұлттық
қолөнерге баулу
Қағаз бетіне ең алдымен жасалынатын бұйымның жалпы көрінісін, алдыңғы
жағын және қырынан бейнеленген көрінісін суретке түсіріп, ойма бөлшектердің
көз тартатын үлгісін табуға, олардың тұтас бұйымға қатысты пропорциясын
анықтауға кірісеміз. Бұдан кейін эскизді басшылыққа ала отырып, әрбір
бөлшекті жеке сызып шығады. Оның конструкциясы мен ою - өрнек сипатын
көрсетеді. Жасалған эскиздер негізінде жапсырма қағазда әрбір бөлшектің
нақты көлемін көрсетіп сызады.
Нәзік ойма әшекейлер үшін кәдімгі ағаш ұстасының аспаптары керек.
Ұсақ тесіктерді шегемен бұрғылап немесе бұрандалы бұрғымен бұрғылап
теседі.
Нәзік әшекейлеуді – жонып кесу деп айтады, өйткені оның техникасы
тақтайдағы мәнерлі ойықтарды жанып кесуге негізделген.
Қобыз жасау технологиясы төмендегі ретпен жүргізіледі:
Қылқобызды халық шеберлері біртұтас шауып жасаған. Қылқобыздың жаңа
түрін жасау кейінгі кезде қолға алынды. Бүгінгі шеберлер шауып та,
құрастыру әдісімен де жасайды:
1. ағаш материалдарын үйеңкі, қайыңның түбінен, долана, өрік, алма, емен
ағаштарынан біртұтас шауып әзірлеу.
2. түйе, бұзау терісінен жарғақ (тері қақпақ) жасау
3. ішек пен ысқыны ту биенің құйрығынан дайындау.
Қобыздың шанағын құрастырып та жасайды.
Соңғы кездері екі ішекке тағы бір ішек қосылды. Үш ішекті қобыздың
қылқобыздан тағы бір айырмашылығы — оның ішектерінің тарамыс (жилка) және
темірден жасалуында.
Төменде қобыз жасаудың технологиялық қартасы үлгі ретінде беріліп
отыр.
Қылқобыздың жасалу технологиясы. Материалдың түрі: жиде.
Рет Жұмыстың атқарылу кезеңдері Жабдықтар,
саны аспаптар мен
құрылғы тетіктер
мойынтұғыр мен өкшетұғыр прима-қобыздың көлеміне сәйкес
жасалынады
мойынтұғыр мен өкшетұғыр қалыпқа бекітіледі.
тақтайшалар жұқа тілініп, дайындалады ұзындығы 40 см,
биіктігі 6 см
ол тақтайшалар доғалана иіледі. электр
қондырғыда
иілген тақтайшалардан шанақшалар кесіп алынады ара,сызғыш
шанақшалар қалыптағы мойынтұғыр мен түйметұғырға алма 1-7, 2-6, 3-5,
кезек желімделеді. ең соңында 4-ші
шанақшаға дәл
қию-ластырып
шанақша қырларының түйіскен жерлеріне желім жағылады желім
резеңке баумен қатты шандылады да, бір тәулік бау
кептіріледі.
шанақшалар қалыптан бөлек шығарып алынады.
шанақтың ішкі жиегіне, төменгі жағынан орта буынға
дейін екі қабат көмкерме жапсырылады
шанақтың іші тазартылады. құм қағаз
шанақтың дөңгелек бетінің ішкі жақ жиегіндегі көмкермежелім
жапсырылады
шанақтың жіңішке буынына емен, қайың, жаңғақ сияқты желім
ағаштардан кергіш отырғызылады.
мойын жасалады (қобыздың басы мойынмен бірге сүргі
жонылады).
мойын мойынтұғырға отырғызылады. желім
шанақтың бетіне жіңішке буыннан төмен қарай алдын ала
дайындалған тері қақпақ керіледі де, желіммен желім
ұстатылады.
шанақтың жоғары дөңгелек бетіне ағаш қақпақ желім
орнатылады. Ағаш қақпақ қалыңдығы 2-3 мм жұқа қарағай
тақтайшалардан құрастырылады.
қобыздың бет бейнесі бойынша ағаштан жасалған қақпақ желім
жабылады.
шанақтың сыртқы ернеуі көмкеріледі. желім
сырты кедір-бұдыр, артық ағаштар мен құм қағаз
желімнен тазартылады
қызыл, қоңыр немесе сары түсті бояуды 2-4 рет жұқалаптүсті бояу
жағады
әр боялған сайын құмқағазбен тегістеп отырады құмқағаз
аспапқа арналған сары түсті лак бірнеше рет жағылады лак
түйме, құлақ, бастырғы орнатылады желім
ішек тағылады
тиек қойылады
бұрауы келтіріледі.
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын өтуде қобыз жасауды ұзақ мерзімді жоспарлау
Мектепте қазақтың салт-дәстүрлерімен таныстыру сабақтарын өтуді
белгілі бір бұйымның, атап айтқанда, қобыздың әр түрлі бөлшектерін жасау
үшін, сол бұйымның құрылыс ерекшеліктерін мұқият зерттеп білу керек.
Дайындалатын заттардың түрлерін таңдауды және олардың мөлшері қандай
болатынын анықтауды жақсы білу қажет. Әлгі бұйымды жасап шығарудың
технологиялық картасын жасауға тек содан кейін ғана кіріседі.
Реті Жұмыстың атқарылу кезеңдері Жабдықтар, аспаптар мен
құрылғы тетіктер
1 Материал таңдау қарағай, көктал, жиде, жаңғақ
2 Таңдаған материалдарды өлшеу сызғыш, метр
3 Қажетті өлшемде кесу ұзындығы 40 см, биіктігі 6 см
4 Шаблон көмегімен белгі салу шаблон
5 Сыртқы пішімін аралау ара, сүргі
6 Шауып ретке келтіру шот
7 Жону, қырнау қашаулар, шыны айна
8 Сыртқы бөлігін тазалау құм қағаз
9 Ішкі бөлігін шабу шот
10 Ішкі бөлігін қашап өңдеу қашаулар
11 Ішкі бөлігін тазалап өңдеу құм қағаз
12 Құрастыру желім
13 Өң беру, әрлеу бояу, лак
Оқыту мазмұнында көрсетілгендей, Бейнелеу өнері бағдарламасына сәйкес
9 сынып оқушыларын мектепте ағаш ұсату өнеріне баулуға байланысты төмендегі
талаптар шешімін табуы тиіс:
- оқушыларды мектепте ағаш ұсату өнеріне баулуға бағытталған білім
беруді теориялық тұрғыдан да, практикалық іс әрекет бағытында да
дидактикалық талаптарға сай жүзеге асыру;
- оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулуға қатысты олар алған білімдерді
мектепте сарамандық іс-әрекетпен үйлестіре отырып, олардың бойында
икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыру;
- оқушыларды ағаш ұсату өнеріне мектепте баулу барысында оқушылармен
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу;
- оқушылар атқаратын жұмыстардың ішінде оқушыларды ағаш ұсату өнеріне
баулудың техникалық және технологиялық бағытта болуы.
Аталған талаптар қазіргі кездегі жетістіктер дәрежесіндегі өндірістің
негізгі бағыттары бойынша көрініс тапқан. Бүгінгі күні ұлт мектептерінде
жүргізіліп жатқан жұмыстар бар болғанымен жалпы білім беретін орта
мектептің іс тәжірибесіне толықтай енген жоқ. Дегенмен, жаңа Бейнелеу өнері
бағдарламасы мектеп оқушыларының техникалық және технологиялық
дайындықтарын жүзеге асыруды көздейді. Мұның мазмұнында еліміздің бәсекеге
сәйкес мемлекет құрамыз деп экономиканың аса қарқынды дамуы кезеңінде оқушы
жастарының техника тілін, халқымыздың өнерін, мәдениетін, салт-дәстүрін,
әдет-ғұрпын өздері де игеріп, бүкіл әлемге паш ете алатын кәсіп иелері
болмақ.
Бүгінгі күні мектеп жағдайында 9 сынып оқушыларын көркемдік өнеріне
баулуға төмендегідей әсерлер болмақ:
- сыртқы факторлар: біз бүгінгі күні куә болып отырған дүние жүзі
халықтарының техника, ғылым, өндіріс, өнер, мәдениет салаларының озық
қарқынмен дамуы;
- ішкі факторлар: еліміздегі білім беру саласындағы түбегейлі
өзгерістер мен жаңа талаптар; Бейнелеу өнері саласындағы қарама-
қайшылықтар мен кемшіліктер; мектеп бағдарламасындағы өнер және
бейнелеу өнері мен өндірістегі жетістіктер арасындағы алшақтық.
Бейнелеу өнері бағдарламасына сәйкес 9 сынып оқушыларын ағаш ұсату
өнеріне баулуға қатысты олар меңгеретін техникалық және технологиялық
білімдерді, икемділіктерді, дағдыларды төмендегідей екі топқа бөлуге
болады:
біріншісі:
а) оқушыларды көркем өнерге баулу барысында орындалатын жұмыс мазмұны,
атқарылатын еңбек тапсырмасы және оқушылар меңгеруге тиісті техникалық
білімдер мен технологиялық икемділіктер;
ә) оларды меңгеру үшін оқушыларды ағаш өңдеуде қолданылатын еңбек
құралдарын дұрыс пайдалануға қажетті білімдер мен икемділіктер жиынтығы;
екіншісі:
а) оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулуда қолданатын техникалық және
технологиялық ойлау қабілеттерін арттыруға байланысты игерілетін білімдер
мен икемділіктер жиынтығы.
Осы білімдер мен икемділіктер жиынтығы дидактикалық талаптарға сай
болуы тиіс: қарапайымнан күрделіге біртіндеп көшу, бірізділік пен
жүйелілікті сақтай отырып, ғылыми негізде жүзеге асырылуы.
Оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулу бірінші сыныптан басталады. Әрине,
оқушыларды ұлттық өнерге бейімдеу тек қана ағаш өңдеумен шектелмейді. Бұл
жұмыс Бейнелеу өнері сабақтарының барлық саласын қамтиды. Жасөспірімдер
сыныптан сыныпқа көшкен сайын ұлттық өнерге бейімдеу мазмұны күрделеніп,
оның жаңа түрлері мен элементтері ендіріледі. Бейнелеу өнері сабағының
бағдарламасы осы талап деңгейінен көрінеді. Өйткені, ұлттық қолданбалы
өнердің салаларын бірімен бірін үйлестіре отырып, қыры мен сырын толық
таныстырмай, кез келген саласын үйрену оңайға түспейді.
Олай болса, ұлттық өнерге бейімдеуді оқушыларды ағаш ұсату өнері
тақырыбын оқытуды 9 сыныпта оқушы бастауыш сыныптарда алынған технологиялық
процестердің әліппесін, оған қатысты қолданылатын құрал-саймандарды оқып,
танып, білуден бастағаны абзал. Ол үшін ұлттық қолданбалы өнердің қыры мен
сырын, ерекшелігі мен ұқсастығын толық меңгермейінше оң нәтижеге қол
жеткізу мүмкін емес. Мысалы, ағаштан қандай да бір бұйым - қобди, сандық,
кебеже, асадал, бесік және т.б. жасау үшін осы бұйымның шикізатын анықтап,
оған қажетті құрал-саймандарды дайындап, оларды пайдалану әдістерін
жоспарлап, орындалатын технологиялық процесті ұйымдастыру қажет. Өзі
жасайтын бұйым немесе жиһазды оқушы көрнекі түрде түсінуі керек.
Бейнелеу өнері сабағының бағдарламасына сәйкес 9 сынып оқушылары
қолмен және станокта жұмыстар атқару технологиясын меңгереді. Біздің
жұмысымызда ұлттық нақышта орындалатын бұйымдардың конструкцияларын
құрастыруда шеберлер тәжірибесінде бұрыннан қалыптасқан белгілі
заңдылықтарды, материалдарды өңдеудің әрбір тәсілдерін, композициялық
шешімдерді ескереміз. Оқушыларға бұл заңдылықтар мен шешімдерді орындауды
меңгеру мен сақтауды түсіндіру, жасалатын бұйымның конструкциялық
элементтерін дұрыс таңдау әдістерін дидактикалық тұрғыдан үйрету олардың
танымдық, ойлау қабілеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Мектеп шеберханасында өткізілетін Бейнелеу өнері сабақтарында
Оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулу тақырыбы бойынша оқытудың көрнекі
құралдарының ішінде қабырғалық, оның ішінде плакаттар, көлемдік, оның
ішінде бұйымның үлгісі мұғалімге жаңа материалды оқушыларға түсіндіруде, іс
әрекет жұмыстарында оқушылардың алған теориялық білімдері бойынша өз
бетінше жұмыстар орындағанда пайдаланылады.
3. Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама
Сіз егер дүкеннен қобыз немесе домбыра сатып алсаңыз, қобызыңыздың
(немесе домбыраңыздың) сыртқы пішіні, бөлшектерінің қиюласып, жымдасуы
мінсіз, тиектің жасалуы, пернелердің орналасуы, ішектердің тағылуы да қаз
қалпында, көркі көз тартады. Бірақ, үні сіз қалағандай шықпайды. Неге?
Себебі, біріншіден, ол аспап сапалы материалдан жасалмаған; екіншіден,
бөлшектер тиісті тұтқыр желім түрлерімен біріктірілмеген; үшіншіден,
бөлшектер қажетті өлшемде дәл кесіліп, жонылып, жұқартылып,
дұрыс өндеуден өтпеген. Міне, осындай басты кемшіліктердің
жіберілуінен аспап сапасыз болып шығады.
Білікті аспап жасаушы өзіне қажетті материалдардың қыр-сырын, ішкі
ерекшелігін, сыртқы мүмкіндігін жетік білуі керек.
Атап айтқанда, қобыз бүтіндей қайың, жаңғақ, алма, өрік ағаштарынан
шауып, құрастырылады. Ал дауылпаздың жарғағы өте құрғақ ауада жоғары дыбыс
беріп, дымқыл, ылғалды ауада төмен, солғын дыбыс шығарады. Сондықтан біз
енді аспап жасаушы шеберлер білуге тиіс материалдарға және олардың ішкі
қасиеттеріне тоқталып өтпекпіз. Музыкалық аспаптар жасау ісінде ең көп
пайдаланатын материал - ағаш. Сондықтан да әр шеберге оның түр-түсін,
ерекше қасиетін, мүмкіндігін білу аса міндетті. Саз аспаптың сапалы шығуы
оған жұмсалатын материалдың түсіне, тығыздығына, ылғалдылығына, дыбыс
өткізгіштігіне және кескініне
байланысты.
Пайдаланылатын ағаштың өң-түсі оның сыртқы бояуы, жалтырлығы және
кескінімен анықталады. Мысалы, өсіп тұрғанда күлгін түсті қандыағаш
кесілгеннен кейін бірте-бірте қызғылттана бастайды. Суда жатқан ағаш пен
қүрғақта жатқан ағаштың түр-түсі екі басқа. Кәрі ағаш пен жас ағаштың да
айырмашылығы бар. Ағаш түсі музыкалық аспаптар жасауда да маңызды орын
алады. Түсіне, реңіне қарай қиюластырып жасалған аспап көрнекті, әсем
болады. Сондай-ақ оның дыбыстылығы, үнінің тазалығы ағаш қиындысының
кескініне де байланысты.
Кескін аспаптың сыртын әрлеуде үлкен роль атқарады. Қолмен сызғандай
әдемі орналасқан табиғи жолақтар – текстурасы - қосымша сырлап бояуды керек
етпейді. Әсіресе, үйеңкі, шетен, жаңғақ ағаштарының кескіні музыка
аспаптарының сыртына өзгеше өң, ерекше әр беріп тұрады. Сондықтан да аспап
жасаушы шеберлер осы ағаштардың табиғи және жасанды кескіндерін жиі
пайдаланады.
Ағаш ылғалдылығы да шеберлердің назарында болуға тиіс. Аспап
бөлшектері құрастырылғанға дейін әбден кептірілу керек.
Сазды аспап жасалып біткеннен кейін кептіру мүлдем дұрыс емес.
Өйткені, ағаш неғүрлым кепкен сайын оның бойындағы ылғал кетіп, соғұрлым
жиырыла түседі. Тіпті күш түскен бағытта майысып, толқып кетуі де мүмкін.
Дымқыл ағаштан жасалған дайын аспап ыстықта тұрып, күнге құрысса
бөлшектердің қиысқан, түйіскен, жымдастырылған жиектері ажырап кетеді. Ал,
кептірілгеннен кейін құрастырылған бөлшектер әр түрлі жағдайда бойына ылғал
жинап, көлемін үлғайтып, біршама ісінеді де, бір-біріне беки түседі. Бұл
аспаптың мығымдығын, беріктігін арттырады.
Ағаш түсі музыкалық аспаптар жасауда да маңызды роль атқарады. Түсіне,
реңіне қарай қиюластырып жасалған аспап көрнекті, әсем болады. Сондай-ақ
оның дыбыстылығы, үнінің тазалығы ағаш қиындысының кескініне де байланысты.
Қобыз бөліктері ағаштың кескініне қарай табиғи жолақтары бір бағытта
орналасса, аспап үнінің тазалығы артады. Кескін дегеніміз не? Кез келген
бөренеден тақтай кесіп алып, жақсылап сүргілесеңіз оның бетіндегі табиғи
жолақтары (текстурасы) айқын көрінеді. Ағаштың кескіні кесілу бағытына
қарай құбылып, өзгеріп отырады.
Ағаш ылғалдылығы да шеберлердің назарында болуға тиіс. Аспап
бөлшектері қүрастырылғанға дейін әбден кептірілу керек.
Аспап жасалып біткеннен кейін кептіру мүлдем дүрыс емес. Өйткені, ағаш
неғүрлым кепкен сайын соғүрлым жиырыла түседі, тіпті күш түскен бағытта
майысып, толқып кетуі де мүмкін. Дымқыл ағаштан жасалған дайын аспап
ыстықта түрып, күнге қүрысса бөлшек-тердің қиысқан, түйіскен,
жымдастырылған жиектері ажырап кетеді. Ал, кептірілгеннен кейін
қүрастырылған бөлшектер әр түрлі жағдайда бойына ылғал жинап, көлемін
үлғайтып, біршама ісінеді де, бір-біріне беки түседі. Бүл аспаптың
мығымдығын, беріктігін арттырады. Аспап жасаушы шебер ағаштың
тығыздығын да ескеріп отыруы керек. Ағаштың бойындағы клетка қуыстары және
клеткалар аралығындағы кеңістіктер неғұрлым аз болса, тығыздығы да соғұрлым
жоғары болады. Ағаш тығыздығы оның ылғалдылығына да байланысты. Ылғалдылығы
көбейген сайын тығыздығы арта түседі. Тығыз ағаш ауыр, әрі мықты да төзімді
келеді. Тығыздығына қарай ағаштар үш топқа бөлінеді:
а) тығыздығы жоғары ағаштар — қызылқайың, аққараған,
қызылтал және сексеуіл;
ә) тығыздығы орташа ағаштар — сағызқарағай, қайың, шамшат, шегіршін,
алмұрт, емен, қарағаш, үйеңкі, шынар, жаңғақ, алма ағашы т.б;
б) тығыздығы төмен ағаштар — қарағай, шырша, майқарағай,
самырсын, терек, жөке, тал, қандыағаш т.б.
Музыкалық аспаптар көбінесе соңғы екі топқа кіретін ағапггардан
жасалады.
Ағаштың ендігі бір физикалық қасиеті — дыбыс өткізгіштігі. Құрылысшы
ағаштан еден салып, кереге көтергенде оның дыбыс өткізгіштігін міндетті
түрде ескеріп, екінші бөлмеге жаңғырық естілмес үшін қосымша дыбыс
өткізбейтін материал пайдаланады.
Ал музыка аспаптарын жасаушы шеберге ағаштың дыбысты неғұрлым тез және
мол өткізгені қажет. Өйткені аспап өзі жасалатын материалдың ең әуелі сол
қасиетіне негізделеді.
Дыбыс ағаш діңінің бойымен тез тарайды. Егер ағаш ылғал болса, дыбыс
баяу өтеді. Егер ағаштың тығыздығы төмен болса, оның дыбыс өткізгіштігі
жоғары болады. Дыбыс өткізгіштігі жоғары ағаштар — шырша, самырсын, қайың,
қызылағаш, жаңғақ, шамшат, арша музыка аспаптарын жасауға жиі
пайдаланылады.
Музыка аспаптарын жасаушы жас ұста ағаштың сыртқы күштерге қарсылық
көрсетіп, төзе алатын мүмкіндігін де білуге міндетті.
Ағаштың мықтылығын — созу, сығу, ию арқылы білуге болады. Мұндай сынға
тек тығыздығы жоғары, ылғалдығы төмен, ақауы аз ағаштар шыдайды.
Мықты ағаштар музыка аспаптарының бас, бетқақпақ, кергіш, қүлақ, тиек
шанақ т.б. бөлшектерін жасауға тиімді. Ағаштың қаттылығы оны кескенде,
тілгенде, жонғанда, сүргілегенде айқындалады.
Қаттылығына қарай ағаштар үш топқа бөлінеді:
I. Жұмсақ ағаштар — қарағай, шырша, самырсын, майқарағай,
терек, жөке, қандыағаш.
II. Қатты ағаштар — сібір сағыз қарағайы, қайың, шамшат, шегіршін,
қарағаш, үйеңкі, алмағаш, арша.
III. Өте қатты ағаштар — емен, жаңғақ, тобылғы аққараған,
қызылқайың, шамшат, қызыл ағаш.
Ағаштың қаттылығы тығыздығы мен ылғалдылығына байланысты. Музыкалық
аспап, көбінесе, жаңғырығы күшті жұмсақ ағаштардан жасалады.
Ағаштың тағы бір қасиеті — оның көлемі мен тұрпатының өзгергіштігі.
Сыртқы күштің белгілі бір мерзім ішіндегі әсерінен ағаш көлемін кішірейтеді
немесе ұлғайтады. Кейде қайқайып, бұралып, болмаса басқа бағытта иіліп өз
тұрпатын өзгертеді.
Мысалы, ағаш өте құрғақ ауада, немесе ыстық жерде жиырылады да,
ылғалда ісінеді. Сондай-ақ өте жоғары төмпературада ағаш қайқайып, иіледі.
Оқушы-шебер ағаштың бұл қасиетін де үнемі жадында ұстауы шарт.
Мынадай нәрсеге оқушылардың назарын аударайық: бір ағашқа шеге
қақсаңыз ол әрең кіреді. Енді бір ағашқа шеге көп күшті қажет етпей еркін
бойлап кетеді.
Егер қайта суырмақ болсаңыз міндетті түрде бірінші тақтайдағы шегеге
көп күш жұмсайсыз. Өйткені ол ағаштың тұтқырлығы, яғни өз бойына енген
затты ұстап тұру қабілеті екінші ағаштікіне қарағанда жоғары. Ағаштың
тұтқырлығы оның ылғалдығына тәуелді. Ылғалы жоғары ағашқа шеге еркін
кіреді, әйтседе кепкен сайын ағаштың шегені ұстап тұру қабілеті кеми
түседі. Тығыз, қатты ағаштардың тұтқырлығы жоғары болады. Ағаштың
иілгіштігі музыка аспаптарын жасау барысында үнемі ескеріледі.
Көптеген аспаптардың шанағы ағаштардың осы қабілетіне сүйене жасалады.
Қайың, емен, тал сияқты ағаштардың иілгіштігі қарағай, шырша, самырсынға
қарағанда басым.
Жаңғақ сарғыш, қоңыр, қара, ақ түсті болып келеді. Кескіні әдемі,
тығыздығы күшті. Жеңіл тазартылады. Бояулар мен лактарды жақсы қабылдайды.
Бұл ағаштан барлық музыка аспапта-рының басын, мойнын, құлағын, тиегін,
шанағын, үрмелі аспаптардың шеңбері тағы басқа да бөлшектерін дайындайды.
Жаңғақ ағашының фабрикада өндірілген жұқа қабыршықтарынан домбыра, шертер,
жетіген, қобыз тағы басқа аспаптардың бетқорғандары және ою-өрнектері
кесіліп салынады.
Ал қызыл ағашты біздің өнеркәсіп орындарымыз көбінесе шетелдерден
алдырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 6
1.1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және
педагогикалық талаптары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында қолөнер бұйымдарын
жасауды үйрету сабақтарының мазмұны ... ... ... ... ... . 13
2. Бейнелеу өнері үйірме жұмыстарында ағаштан ұлтық
қолөнер арқылы ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... . 15
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға
үйрету арқылы оларды ұлттық қолөнерге баулу ... ... ... ... 15
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын мұғалімнің
жоспарлауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 17
2.3 Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама ... ... . 21
2.4 Ағаштан қобыз жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ...
34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 44
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
КІРІСПЕ
Жастарға кәсіптік білім беру, кәсіби бағдар беру мәселелерін оқу
орындары барлық деңгейде шешіп келеді. Басты мақсат - еліміздің әрбір ұлы
да, қызы да белгілі бір сала бойынша мамандық иесі, оның ішінде білікті
маманы болып, нақты кәсіпті меңгеруі болып отыр.
Бүгінгі күнгі білім беру саласы қызметкерлерінің алдындағы мәселе
-мектеп оқушылары 12 жылдық мерзімде орта білім алады, ал келешек ұрпақтың
білім алу мен тәрбие мәселесі жоғары білім деңгейінде күн тәртібіне қойылып
отыр.
Халыққа білім беру мекемелері әрбір оқушыны білімді, тәрбиелі, еңсесі
биік өрелі, еңбектің қайсы түрі болсын аянбай еңбек ете білуге дайындауға
күш жұмсауы тиіс.
Бабаларымыздың ғасырлардан келе жатқан өнер салаларын зерттеп, іздену,
әрі қарай дамыту дәстүрі қазақ халқына тән қасиет. Біздің іздену
жұмыстарымызда ұлттық қол өнер туындылары арқылы жастарды әдемілікті сезе
білуге, сұлулықты көре білуге, өнердің ашылмай жатқан қыр-сырын бағдарлап,
олардың жан-жақты дамуына ықпал жасалуы тиіс.
Нарықтық дәуір тұсындағы өмір талаптарынан көріп отырғанымыздай,
қолөнердің өмірімізден ұмыт болып ескерілмей жатқан түрлеріне халық
арасынан шығып жатқан қүсбегілер, зергерлер, шеберлер, ұсталар, сазды ұлт
аспаптарын жасаушылар, үйшілер, тағы сондай талант иелері күн санап
көбейіп келе жатқандай. Оның ішінде өз болашағын жасау үшін өткеніне мән
беруі тиіс. Біздің бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе – халқымыздың көнеден
келе жатқан мұраларын, мәдениеті мен өнерін, салты мен дәстүрін, әдіті мен
ғұрыпын жүйелі түрде меңгеруге, сонымен қатар жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге жастарды тарту болып отыр.
Өнердің қайсы түрі болмасын өз ерекшелігіне сай жүйелі үйренуді, жан-
жақты меңгеруді, тиянақты оқытуды талап етеді. Осы аталған мәселелердің
көптеген түрлері бүгінгі күні еліміздің мектептерінде қолға алынып, арнайы
бағдарламалар түзіліп, мектептен тыс мекемелерде, үйірме сабақтарында
жүзеге асып жатыр.
Соның ішінде қолөнер түрлеріне баулуға қатысты, оны оқытуды жүзеге
асыруға байланысты оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдары мектептерде қажет
көлемде, тиісті мазмұнда табыла бермейді. Біз өзіміздің іздену жұмысымыздың
барысында дәстүрлі қолөнер туындыларын зерттеген, ұлттық қолөнер бұйымдарын
жасауды мектеп қабырғасында оқу-тәрбие жұмыстарымен қатар алып жүруді
көздеген мәселелерге арналған әдебиеттерге шолу жасайық. С.Қасимановтың
"Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.), Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ"
(А.,1977ж.), Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.), Жанибеков О.
“Эхо”(А.: “Өнер”, 1990 ж.), Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер”, 1994),
Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер”, 1995 ж.), Әмірғазин Қ. “Қазақ
қолөнері” (А.: “Дайк Пресс”, 1996 ж) және т.б. өз зерттеулерінде қазақ
халқының сәндік қолөнерінің шығу тарихын салалай көрсетіп, еліміздің түкпір-
түкпіріндегі дарынды талант-шеберлердің халық арасынан шыққаны, көркем
дәстүрдің жалғасы қазіргі кездегі ұрпақтар үлесі екені туралы баяндалады.
Мектеп оқушыларының психологиялық және жас ерекшеліктері туралы
А.А.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, В.В.Кравцов, А.В.Петровский, т.б. өз
еңбектерінде балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын, оларды
өнерге баулуда жас организмде болатын физиологиялық және психологиялық
өзгерістерін көрсетеді. Оқушыларды оқыту, өнерге баулу, тәрбиелеу әдістерін
дидактикалық қағидалар тұрғысынан Қ.Ералин, Хворостов, И.Ф.Харламов,
Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский т.б. ашып көрсеткен. Оқушыларды еңбек әрекетіне
үйретудің тиімді әдістері мен формаларын А.С.Лында, В.А.Поляков,
А.Е.Ставровский, Д.А.Тхоржевский, т.б. зерттеп, материалдарды өңдеуде
оқушылардың іс-әрекеттерді үйрену жолдарын жан-жақты
зерделейді.
Ұлттық қолөнердің бір саласы сазды аспаптарды зерттеген ғалымдар
Сарыбаев Б. "Қазақ халқының сазды аспаптары" (А.:"Өнер",
1989ж.), БейсенбекұлыО. "Сазды аспаптар сыры" (А.:"Ана
тілі",1994ж.) атты еңбектерінде әр түрлі музыкалық аспаптардың
жекелеген бөлшектеріне қажетті материалдар, оларды сақтау, оның ішінде
қазақ ұлттық аспаптарының шығу тарихы, жасалу технологиясы жайлы баяндалды.
Осы еңбектерді зерделей келіп, біз ұлттық өнер түрлерін, оның ішінде
ағаш ұқсату саласының ерекшеліктерін ескеріп оқушыларды өнерге баулу
тұрғысында орта мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізіліп
жатқан жұмыстарды ескере келіп, әрі аталған мәселелерді есепке ала отырып,
диплом жұмысымыздың тақырыбын: " Сыныптан тыс жұмыстарда домбыра жасау
әдістері" деп тұжырымдадық.
Жоғары сынып оқушыларын ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауға үйрету
арқылы оларды кәсіпке, атап айтқанда әсемділікке, шеберлікке, ұқыптылыққа,
іскерлікке баулуды жоғары сыныптағы бейнелеу өнері сабақтарында жүзеге
асыруды диплом жұмысымыздың мақсаты етіп алдық.
1.бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық негіздері
1. Бейнелеу өнеріне баулудың психологиялық және педагогикалық талаптары
Мұғалімге оқыту процесінің логикалық және писхологиялық-педагогикалық
заңдылықтарын, оның жалпы қағидаларын білу оқу жүмысының тиімділігін
арттыруға жағдай туғызады. Оларды принциптер: ережелер, талаптар дидактика
теориясында оқыту принциптері немесе дидактикалық принциптер деген атпен
белгіленген.
Принцип (латын сөзі - бастапқы, негізгі) - басшылыққа алатын идея,
негізгі ереже, іс әрекетке қойылатын талаптар деген мағынаны білдіреді,
яғни оны басшылыққа алатын принциптер деп ұғынуға болады. Оқыту принципі
дегеніміз барлық оқыту процесінде және түгелдей оқу пәндерінде басшылыққа
алынатын негізгі педагогикалық талаптар жүйесі.
Жалпы дидактика мәселелеріне педагогика тарихында, оның ішінде, оқыту
принциптеріне арналған еңбектерде, ғылыми зерттеулерде дидактикалық
принциптердің ғылыми қалыптасуының белгілі даму тарихы баяндалады.
Біздің қазақ халқының мәдениеті мен ағарту тарихынан көрнекі орын
алатын ұлы қайраткерлер, өз заманының прогресшіл ағымының жаршысы болған
ойшылдары Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып
тағы басқа даналарымыздың мұраларында тәрбие берудің бай қазынасы
жинақталған.
Оқыту (дидактикалық) принциптері дидактиканың тарихи мұрасына ғылыми
талдау жасау және қазіргі мектептеріміздің озат тәжірибелерін қорыту
негізінде сүйенеді. Оқытудың қағидалары педагогикада тәрбиемен бірге
дидактикалық-материалистік негізде құрылады. Қоғамдық прогрестің
талаптарына сай оқыту процесінің мазмұнын, оның әдістері мен ұйымдастыру
жолдарын анықтайды.
Қағидалар жүйесі дидактикада бір-бірімен өзара тығыз байланыста және
бірлікте жүзеге асырылатын мыналарды қамтиды:
- оқытудың ғылымилық, жүйелілік және бірізділік қағидасы;
- оқытудың ғылыми құрылу қағидасы.
Оқытудың ғылымилық қағидасы.
Ғылыми білімдердің шеңбері үнемі кеңи береді. Шамамен алғанда әрбір 5
жылда ғылыми информация екі есе көбейеді. Ал, енді балалардың білім алу
қабілеттілігі педагогикалық теория мен тәжірибенің табысына қарамастан,
ғылыми білімдердің шеңберлеріндей кеңейе алмайды. Сондықтан оқушылардың
ғылыми білімдермен қарулануын қамтамасыз ету үшін, осы заманғы ғылымның
идеясында соған ендіру үшін ғылымның ең қажетті мазмұнын іріктейтіндей
қағидаларды табу қажет. Яғни, қазіргі заман ғылымның мазмұны мен идеяларын
меңгерудің қысқа жолын қамтамасыз ететін ғылыми негіздерін анықтау керек.
Оқудағы көрнекілік. Мектептегі сабақтарда көрнекілікке қойылатын
талаптарды XVII ғасырда Я. А. Коменский негіздеді. Оның айтуынша, түйсік
әсері болмайынша ақыл-ойға өздігінен қонатын ешнәрсе болмайды. Сондықтан
оқуда нәрсе мен заттар жөнінде талдау-тұжырымдаудан бұрын сол нәрсе,
заттарды байқаудан бастау қажет деген. Өз көзімен байқау дәлелдеумен тепе-
тең. Көрнекі сезім арқылы қабылданған білім есте анағұрлым тұрақгы
сақталатынын дәлелдеді.
Ян Амос Коменский балаларды оқытуда мына жағдайды ең бағалы ереже деп
санады: "Мұғалім үшін алтын ереже – бала сезім арқылы қабылдай алатын
нәрселердің барлығын сезім әсерлерін
туғызып білдірген жөн: көруге болатынды көзге көрсет, естуге болатын
нәрсені құлақ түріп тыңдасын, иісін иіскеп білсін, дәмін татып көрсін,
қолына ұстап нәрсенің қаттылығы мен жұмсақтығын, тағы, тағыларын байқасын,
кейбір нәрсені түрлі сезім мүшелерімен бірдей түйсініп қабылдағаны жақсы"
("Ұлы дидактика", XX тарау).
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің тарихында ұлы ағартушылардың,
қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы өкілдерінің еңбектерінде оқыту мен тәрбиенің
негізгі мәселері туралы көзқарастары ерекше орын алады.
Абай өзінің шығармаларында ақыл-ойды дамытып, шын ғылыми білім алудың
қажеттілігін, ол үшін ойлау, зейін, ес, мінез-құлық, ерік-жігер, қиял
сияқты психикалық процестерді дамыту керек екендігін ашық ұғындырды. Білім
алуда педагогикалық принциптерді қолдануды насихаттау туралы пікірлері
дидактикалық мұра болып есептеледі. Ұлы Абайдың: "Адам баласы ... көзбен
көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы
дүниеден хабар алады", -деген дана ойы педагог классиктердің пікірімен
ұштасады.
Оқуда көрнекілікті қолдану арқылы оқушылардың білімі нанымды, дәлелді
болады, ойлауы тереңдей түседі. Сонымен бірге көрнекілік оқылатын нәрсе -
заттардың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін білуді жеңілдетеді, нәрсе-
заттардың әр жағының, салаларының байланыстары мен өзара қатынастарын
түсінуге көмектеседі. Көрнекілік нәрсе – заттар жөніндегі
мәліметтерді, деректерді есте берік сақтауға ықпал жасайды.
Балалар әрқашан да оқылатын нәрсе - заттармен қолма-қол тікелей
танысуға әуес, ынталы келеді, сондықтан көрнекілік әрқашан да оқушылардың
білімдерді меңгеру үстінде белсенділігін дамытуға әсер етеді, дүниені тану-
білу жұмысында оқушылардың назарын белгілі бағытқа жұмылдырады.
Топшылау қорытындыларды ұғыну және меңгеру оқушылардың белсенділігін
туғызатын әңгімелесу, есеп шығару, тапсырмаларды орындау арқылы
жүргізіледі. Өз кезінде Коменский оқылатын нәрсе-заттарды оқушылардың
мүмкіндігінше әр салалы сезім мүшелері арқылы қабылдауды талап етті.
Шынында да, оқуда көбінесе көзбен көру арқылы қабылдау кең орын алады.
Оқушылар білімнің сапасы көзбен көрумен бірге окуда бүлшық етпен сезіну
арқылы қабылдау да арта түседі. Егер оқушылар көрсетілген тәжірибелерді
көріп қана қоймай, сол тәжірибені өзі жасаса білімдері нақты және негізді
болады. Приборларды тек көріп қана қоймай, солардың кейбіреуін оқушылардың
өздері жасаса білім нақтылы және негізді болады.
Ұлттық қолөнер бұйымдарының негізгі міндеттері - болашақ мүғалімдердің
оқушыларды күнделікті өмір тәрбиесі мен әрбір сабақта мұғалімнің сезімін
ұштастырылатын көрнекілікпен байланыстырып, ұлттық қолөнер бұйымдарының
тиімділігін арттыру тек жақсы жабдықталған, дұрыс ұйымдастырылған мектеп
шеберханаларында ғана іске асады. Сондай-ақ, мұғалімнің күнделікті жұмысына
педагогика, психология ғылымдарының теориялық ұсыныстарын алдыңғы қатарлы
озат тәжірибелі, жан-жақты білім мен ұстаздың үлкен шеберлігі көмектесе
алады. Мектеп шеберханаларындағы құрал жабдықтарға тоқталатын болсақ, мұнда
дидактикалық, үлестірмелі иллюстрациялық материалдарды жинақтап, стендтер
мен планшеттер жасалынады.
Мектепте оқу – тәрбие жұмысының сапасын жақсартып, оқушыларға жан-
жақты, терең, тиянақты білім беру үшін оқу барысында көрнекі оқу құралдарын
пайдаланудың педагогикалық және әдістемелік маңызы зор екендігі даусыз.
Өйткені жас өркендерді оқыту мен тәрбиелеуде ол, көрнекілік дидактиканың
бірінші және ең негізгі қағидасы болып табылады. Оқушыларға білім мен
тәрбие беруде көрнекілік қағидасы талабына сай басқа көрнекі құралдармен
қатар экрандық құралдар - эпипроекциялық суреттер, сызбалар, схемалар,
таблицалар, плакаттар, планшеттер, диапроекциялық диапозитивтер мен
диафильмдер және кинофильмдер қолданылады. Олардың ішіндегі оқу-тәрбие
барысында ең маңызды және өте пайдалысы – нақты бұйым, үлгілері. Ол қазіргі
көрнекі құралдардың ең тиімді түрінің бірі. Оқушыларға сапалы білім мен
саналы тәрбие беру ісінде көрнекіліктің атқаратын ролі орасан. Мектепте
көрнекілікті пайдаланудың өзіндік жетістіктері төмендегідей:
- сабақтың көрнекілігін анағұрлым арттырып, оқу материалын оқушылардың
тиянақты және жақсы меңгеруіне жәрдемдеседі;
- оқушыларды қазіргі заманғы өңдірістің, техниканың және
ғылымның жетістіктерімен түсінікті, өте реальды тұрғыда таныстырады;
- елімізде білім беру жүйесін қайта құрудың талабына сай оқушыларды
өндіріс, шаруашылық және мәдениет саласындағы түрлі мамандықтармен
таныстырып, олардың келешекте кәсіптік мамандық таңдау ісіне кең мүмкіндік
береді;
- жастарды өткен дәуірдің тұрмысымен, болашақта жоспарланып отырған
ғылым және техника жетістіктерімен жете
таныстыруда мұғалімге жәрдемші құралдардың бірі бола алады;
- мұғалімнің оқыту әдістері мен тәрбие беру формаларын байытып
жетілдіреді;
- жас ұрпаққа эстетикалық, көркемдік, интернационалдық, достық тәрбие
берумен қатар оларды патриотизмге, саналылыққа, еңбек сүйгіштікке баулуда
ең бір тиімді құрал болып саналады;
- оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дербестігін арттыруда,
табиғатқа, өндіріске, тіпті кәдуілгі жағдайда мүмкіндік болмайтын космос
кеңістігі мен микродүниеге де саяхат жасап, балалардың байқағыштығын
арттыруға көмектеседі. Міне, сол себепті де оқытудың көрнекі болуын
арттыруға үлес қосатын плакат пен планшетті, таблицалар мен нобайларды,
нақты бұйым үлгілерін, тағы басқаларын кеңінен пайдаланған жөн.
Мектептің өмірмен байланысын нығайту туралы және елде халыққа білім
беру жүйесін онан әрі дамытуда, оқу барысындағы ролі мен маңыздылығы
ерекше. Мұның өзі мектепте білім беруді қайта құру жүйесін, оқытудың
мазмұнын ғана емес, сонымен қатар оның әдістерін де оқушылардың
дербестілігі мен творчестволық ой-өрісіне кең жол ашып, инициативасын, ынта-
ықыласын барынша дамыту бағытында өзгерту талабына сай келеді.
Мектептің өмірмен байланысын нығайту жэне халыққа білім беру жүйесін
қайта құру жөніндегі басшылыққа алынатын құжаттарды жүзеге асыру ісі де
мектептердегі оқу-тәрбие барысын көрнекілендіре беруді талап етеді.
Әсіресе, соңғы жылдары елімізде оқу жүйесін қайта құру туралы талаптарға
сәйкес жастарға білім мен тәрбие беру ісін өмірмен, өнімді еңбекпен, қоғам
құрылысының практикасымен ұштастыра жүргізуде дидактикалық материалдардың
ролі күн сайын артып келеді және алдағы уақытта да арта беретіні сөзсіз.
Міне, мұның бәрі келешекте барлық мектептерде әрбір бейнелеу өнері
сабақтарын мүмкіндігінше көрнекіліктермен жабдықтау қажет екендігін
аңғартады. Мұндай жағдайда мектепте барлық сабақта да плакаттар мен
планшеттерді, бұйым үлгілерін өте бағалы, таптырмайтын көрнекі құралдың
бірі ретінде пайдалануды мұғалімдердің бірден түсінетіндігі даусыз.
Оқыту процесін жетілдіру бағытында педагогикалық ізденулерде біршама
жұмыстар атқарылуда. Атап айтсақ, мектептегі көп пәндердің бағдарламасы
қайта қаралып, оқулықтардың мазмұны жоғары деңгейге көтерілді. Мектепте
оқыту сапасын арттыруға бірден - бір септігін тигізетін оқу бағдарламасы
мен оқулық десек, екінші бір шарты оқыту процесіндегі дидактикалық
құралдардың жетілдіруі дер едік. Оқыту процесінде дидактикалық құралдарды
жетілдіру өте күрделі де қиын процесс. Бұл көлемді де күрделі көп аспектілі
мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан да бұл дипломдық жұмыста оқыту
барысындағы дидактикалық процестердің барлық аспектілерін ашып жазуды
міндет еткен жоқпыз. Тек келешек мұғалімдерге әдістемелік тұрғыдан ақыл -
кеңес беру мақсатында дидактикалық құралдардың мүмкіндіктерін қарастыруды
жөн көрдік. Оның себебін мынада деп білеміз:
- қазіргі педагогикалық, әдістемелік оқулықтарда педагогикалық процесті
сипаттауда дидактикалық құралдардың бірі – нақты бұйымның өзін пайдаланудың
ролі айқындалмаған;
- нақты бұйымның өзінің педагогикалық процеске қатынасы туралы анық
айтылмаған. Демек, осы ойларды жандандыру қажет деп тапсақ, онда бұл
тақырыптың актуальдығы өз-өзінен анықталатыны мәлім.
Егерде нақты бұйымның өзін студенттердің педагогикалық шеберлігіне
ықпал етуші, оның қалыптасуына жағдай туғызушы компонент деп қарастырсақ,
онда оқулық немесе көмекші оқулықтар келешек маманға қандай жағдай
туғызса, ондағы дидактикалық материалдар мұғалімінің өзіндік
тұлға болып қалыптасуына ықпал ететіндігі айқын. Демек, оларды
сұлулық дүниесімен таныстыра отырып, олардың танымдық және
творчестволық қабілетін дамыту. Сонымен қатар оқушыларды, мектеп
шеберханасы ішіндегі құрал-саймандармен жасалынатын бұйымдарды, заттарды
жасай білуге үйрету болып табылады.
Еңбекке даярлаудың міндеті - оқушыларды психологиялық тұрғыда өнерге
даярлау, оларды қарапайым еңбек құралдарымен жұмыс істей білуге үйрету. Өз
еңбегін ұйымдастыруда дағдылар мен ептіліктерді меңгеру болып табылады.
Мектептегі бейнелеу өнері - оқушыларға халықтық педагогика тұрғысында
тәрбие беру жүйесінің ең негізгі құрамды бөлігі. Қазақ халқының ұлы
перзенті XIX - ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті ағартушы
демократы, педагог Ыбырай Алтынсарин еңбектің роліне ерекше мән берген
болатын. Ыбырай Алтинсариннің еңбектің тәрбиелік мәнін ашатын әңгімелерінің
бірі Байлық. Осы әңгіменің мазмұнына үңілетін болсақ, еңбектің мәні
туралы өте құнды идея айтылған. Бұл әңгімесінде байлық жерде, еңбекте,
деп түйіндейді.
1.2. Бейнелеу өнері сабақтарында ағаштан ұлттық қолөнер бұйымдарын жасауды
үйрету сабақтарының мазмұны
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қабылдаған
Бейнелеу өнері бағдарламасы 5-11 сыныптағы оқушылар еңбегінің мазмұны
Қазақстанда тұратын ұлттардың салт-дәстүрлерін, тарихи мұраларын, ұлттық
қол өнер ерекшеліктерін үйрету мәселелерін қамтыған.
Ер балалар үшін Сәндік қолданбалы өнердің элементтері негізінде
материалдарды көркемдеп өңдеу тарауы Ағашты көркемдеп өңдеу, Ағашқа
геометриялық оюды орындау технологиясы, Метал өңдеу, Тері өңдеу,
Жапсырмалау өнері, Өру өнері тақырыптарын қамтиды. Бейнелеу өнері пәнінің
мазмұнындағы Сәндік қолданбалы өнердің элементтері арқылы материалдарды
көркемдеп өңдеу тарауын зерделеу және сабақ барысында оқушыларды ағашты
көркем өңдеуге үйрету жолдары мен ерекшеліктерін анықтау, сол арқылы
оқушыларға ұлттық қолөнер бұйымдарын, оның ішінде қобыз жасауды оқыту
сабақтарының мазмұнын, оны теориялық және сарамандық жұмыстарды орындату
мен пайдалану арқылы жүзеге асыру мүмкіндіктерін қарастырамыз.
2. Бейнелеу өнері сабақтарында қазақтың салт-дәстүрлерімен таныстыру арқылы
ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Ағаштан бұйымдар жасауды оқушыларға үйрету арқылы оларды ұлттық
қолөнерге баулу
Қағаз бетіне ең алдымен жасалынатын бұйымның жалпы көрінісін, алдыңғы
жағын және қырынан бейнеленген көрінісін суретке түсіріп, ойма бөлшектердің
көз тартатын үлгісін табуға, олардың тұтас бұйымға қатысты пропорциясын
анықтауға кірісеміз. Бұдан кейін эскизді басшылыққа ала отырып, әрбір
бөлшекті жеке сызып шығады. Оның конструкциясы мен ою - өрнек сипатын
көрсетеді. Жасалған эскиздер негізінде жапсырма қағазда әрбір бөлшектің
нақты көлемін көрсетіп сызады.
Нәзік ойма әшекейлер үшін кәдімгі ағаш ұстасының аспаптары керек.
Ұсақ тесіктерді шегемен бұрғылап немесе бұрандалы бұрғымен бұрғылап
теседі.
Нәзік әшекейлеуді – жонып кесу деп айтады, өйткені оның техникасы
тақтайдағы мәнерлі ойықтарды жанып кесуге негізделген.
Қобыз жасау технологиясы төмендегі ретпен жүргізіледі:
Қылқобызды халық шеберлері біртұтас шауып жасаған. Қылқобыздың жаңа
түрін жасау кейінгі кезде қолға алынды. Бүгінгі шеберлер шауып та,
құрастыру әдісімен де жасайды:
1. ағаш материалдарын үйеңкі, қайыңның түбінен, долана, өрік, алма, емен
ағаштарынан біртұтас шауып әзірлеу.
2. түйе, бұзау терісінен жарғақ (тері қақпақ) жасау
3. ішек пен ысқыны ту биенің құйрығынан дайындау.
Қобыздың шанағын құрастырып та жасайды.
Соңғы кездері екі ішекке тағы бір ішек қосылды. Үш ішекті қобыздың
қылқобыздан тағы бір айырмашылығы — оның ішектерінің тарамыс (жилка) және
темірден жасалуында.
Төменде қобыз жасаудың технологиялық қартасы үлгі ретінде беріліп
отыр.
Қылқобыздың жасалу технологиясы. Материалдың түрі: жиде.
Рет Жұмыстың атқарылу кезеңдері Жабдықтар,
саны аспаптар мен
құрылғы тетіктер
мойынтұғыр мен өкшетұғыр прима-қобыздың көлеміне сәйкес
жасалынады
мойынтұғыр мен өкшетұғыр қалыпқа бекітіледі.
тақтайшалар жұқа тілініп, дайындалады ұзындығы 40 см,
биіктігі 6 см
ол тақтайшалар доғалана иіледі. электр
қондырғыда
иілген тақтайшалардан шанақшалар кесіп алынады ара,сызғыш
шанақшалар қалыптағы мойынтұғыр мен түйметұғырға алма 1-7, 2-6, 3-5,
кезек желімделеді. ең соңында 4-ші
шанақшаға дәл
қию-ластырып
шанақша қырларының түйіскен жерлеріне желім жағылады желім
резеңке баумен қатты шандылады да, бір тәулік бау
кептіріледі.
шанақшалар қалыптан бөлек шығарып алынады.
шанақтың ішкі жиегіне, төменгі жағынан орта буынға
дейін екі қабат көмкерме жапсырылады
шанақтың іші тазартылады. құм қағаз
шанақтың дөңгелек бетінің ішкі жақ жиегіндегі көмкермежелім
жапсырылады
шанақтың жіңішке буынына емен, қайың, жаңғақ сияқты желім
ағаштардан кергіш отырғызылады.
мойын жасалады (қобыздың басы мойынмен бірге сүргі
жонылады).
мойын мойынтұғырға отырғызылады. желім
шанақтың бетіне жіңішке буыннан төмен қарай алдын ала
дайындалған тері қақпақ керіледі де, желіммен желім
ұстатылады.
шанақтың жоғары дөңгелек бетіне ағаш қақпақ желім
орнатылады. Ағаш қақпақ қалыңдығы 2-3 мм жұқа қарағай
тақтайшалардан құрастырылады.
қобыздың бет бейнесі бойынша ағаштан жасалған қақпақ желім
жабылады.
шанақтың сыртқы ернеуі көмкеріледі. желім
сырты кедір-бұдыр, артық ағаштар мен құм қағаз
желімнен тазартылады
қызыл, қоңыр немесе сары түсті бояуды 2-4 рет жұқалаптүсті бояу
жағады
әр боялған сайын құмқағазбен тегістеп отырады құмқағаз
аспапқа арналған сары түсті лак бірнеше рет жағылады лак
түйме, құлақ, бастырғы орнатылады желім
ішек тағылады
тиек қойылады
бұрауы келтіріледі.
2.2. Бейнелеу өнері сабақтарын өтуде қобыз жасауды ұзақ мерзімді жоспарлау
Мектепте қазақтың салт-дәстүрлерімен таныстыру сабақтарын өтуді
белгілі бір бұйымның, атап айтқанда, қобыздың әр түрлі бөлшектерін жасау
үшін, сол бұйымның құрылыс ерекшеліктерін мұқият зерттеп білу керек.
Дайындалатын заттардың түрлерін таңдауды және олардың мөлшері қандай
болатынын анықтауды жақсы білу қажет. Әлгі бұйымды жасап шығарудың
технологиялық картасын жасауға тек содан кейін ғана кіріседі.
Реті Жұмыстың атқарылу кезеңдері Жабдықтар, аспаптар мен
құрылғы тетіктер
1 Материал таңдау қарағай, көктал, жиде, жаңғақ
2 Таңдаған материалдарды өлшеу сызғыш, метр
3 Қажетті өлшемде кесу ұзындығы 40 см, биіктігі 6 см
4 Шаблон көмегімен белгі салу шаблон
5 Сыртқы пішімін аралау ара, сүргі
6 Шауып ретке келтіру шот
7 Жону, қырнау қашаулар, шыны айна
8 Сыртқы бөлігін тазалау құм қағаз
9 Ішкі бөлігін шабу шот
10 Ішкі бөлігін қашап өңдеу қашаулар
11 Ішкі бөлігін тазалап өңдеу құм қағаз
12 Құрастыру желім
13 Өң беру, әрлеу бояу, лак
Оқыту мазмұнында көрсетілгендей, Бейнелеу өнері бағдарламасына сәйкес
9 сынып оқушыларын мектепте ағаш ұсату өнеріне баулуға байланысты төмендегі
талаптар шешімін табуы тиіс:
- оқушыларды мектепте ағаш ұсату өнеріне баулуға бағытталған білім
беруді теориялық тұрғыдан да, практикалық іс әрекет бағытында да
дидактикалық талаптарға сай жүзеге асыру;
- оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулуға қатысты олар алған білімдерді
мектепте сарамандық іс-әрекетпен үйлестіре отырып, олардың бойында
икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыру;
- оқушыларды ағаш ұсату өнеріне мектепте баулу барысында оқушылармен
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу;
- оқушылар атқаратын жұмыстардың ішінде оқушыларды ағаш ұсату өнеріне
баулудың техникалық және технологиялық бағытта болуы.
Аталған талаптар қазіргі кездегі жетістіктер дәрежесіндегі өндірістің
негізгі бағыттары бойынша көрініс тапқан. Бүгінгі күні ұлт мектептерінде
жүргізіліп жатқан жұмыстар бар болғанымен жалпы білім беретін орта
мектептің іс тәжірибесіне толықтай енген жоқ. Дегенмен, жаңа Бейнелеу өнері
бағдарламасы мектеп оқушыларының техникалық және технологиялық
дайындықтарын жүзеге асыруды көздейді. Мұның мазмұнында еліміздің бәсекеге
сәйкес мемлекет құрамыз деп экономиканың аса қарқынды дамуы кезеңінде оқушы
жастарының техника тілін, халқымыздың өнерін, мәдениетін, салт-дәстүрін,
әдет-ғұрпын өздері де игеріп, бүкіл әлемге паш ете алатын кәсіп иелері
болмақ.
Бүгінгі күні мектеп жағдайында 9 сынып оқушыларын көркемдік өнеріне
баулуға төмендегідей әсерлер болмақ:
- сыртқы факторлар: біз бүгінгі күні куә болып отырған дүние жүзі
халықтарының техника, ғылым, өндіріс, өнер, мәдениет салаларының озық
қарқынмен дамуы;
- ішкі факторлар: еліміздегі білім беру саласындағы түбегейлі
өзгерістер мен жаңа талаптар; Бейнелеу өнері саласындағы қарама-
қайшылықтар мен кемшіліктер; мектеп бағдарламасындағы өнер және
бейнелеу өнері мен өндірістегі жетістіктер арасындағы алшақтық.
Бейнелеу өнері бағдарламасына сәйкес 9 сынып оқушыларын ағаш ұсату
өнеріне баулуға қатысты олар меңгеретін техникалық және технологиялық
білімдерді, икемділіктерді, дағдыларды төмендегідей екі топқа бөлуге
болады:
біріншісі:
а) оқушыларды көркем өнерге баулу барысында орындалатын жұмыс мазмұны,
атқарылатын еңбек тапсырмасы және оқушылар меңгеруге тиісті техникалық
білімдер мен технологиялық икемділіктер;
ә) оларды меңгеру үшін оқушыларды ағаш өңдеуде қолданылатын еңбек
құралдарын дұрыс пайдалануға қажетті білімдер мен икемділіктер жиынтығы;
екіншісі:
а) оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулуда қолданатын техникалық және
технологиялық ойлау қабілеттерін арттыруға байланысты игерілетін білімдер
мен икемділіктер жиынтығы.
Осы білімдер мен икемділіктер жиынтығы дидактикалық талаптарға сай
болуы тиіс: қарапайымнан күрделіге біртіндеп көшу, бірізділік пен
жүйелілікті сақтай отырып, ғылыми негізде жүзеге асырылуы.
Оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулу бірінші сыныптан басталады. Әрине,
оқушыларды ұлттық өнерге бейімдеу тек қана ағаш өңдеумен шектелмейді. Бұл
жұмыс Бейнелеу өнері сабақтарының барлық саласын қамтиды. Жасөспірімдер
сыныптан сыныпқа көшкен сайын ұлттық өнерге бейімдеу мазмұны күрделеніп,
оның жаңа түрлері мен элементтері ендіріледі. Бейнелеу өнері сабағының
бағдарламасы осы талап деңгейінен көрінеді. Өйткені, ұлттық қолданбалы
өнердің салаларын бірімен бірін үйлестіре отырып, қыры мен сырын толық
таныстырмай, кез келген саласын үйрену оңайға түспейді.
Олай болса, ұлттық өнерге бейімдеуді оқушыларды ағаш ұсату өнері
тақырыбын оқытуды 9 сыныпта оқушы бастауыш сыныптарда алынған технологиялық
процестердің әліппесін, оған қатысты қолданылатын құрал-саймандарды оқып,
танып, білуден бастағаны абзал. Ол үшін ұлттық қолданбалы өнердің қыры мен
сырын, ерекшелігі мен ұқсастығын толық меңгермейінше оң нәтижеге қол
жеткізу мүмкін емес. Мысалы, ағаштан қандай да бір бұйым - қобди, сандық,
кебеже, асадал, бесік және т.б. жасау үшін осы бұйымның шикізатын анықтап,
оған қажетті құрал-саймандарды дайындап, оларды пайдалану әдістерін
жоспарлап, орындалатын технологиялық процесті ұйымдастыру қажет. Өзі
жасайтын бұйым немесе жиһазды оқушы көрнекі түрде түсінуі керек.
Бейнелеу өнері сабағының бағдарламасына сәйкес 9 сынып оқушылары
қолмен және станокта жұмыстар атқару технологиясын меңгереді. Біздің
жұмысымызда ұлттық нақышта орындалатын бұйымдардың конструкцияларын
құрастыруда шеберлер тәжірибесінде бұрыннан қалыптасқан белгілі
заңдылықтарды, материалдарды өңдеудің әрбір тәсілдерін, композициялық
шешімдерді ескереміз. Оқушыларға бұл заңдылықтар мен шешімдерді орындауды
меңгеру мен сақтауды түсіндіру, жасалатын бұйымның конструкциялық
элементтерін дұрыс таңдау әдістерін дидактикалық тұрғыдан үйрету олардың
танымдық, ойлау қабілеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Мектеп шеберханасында өткізілетін Бейнелеу өнері сабақтарында
Оқушыларды ағаш ұсату өнеріне баулу тақырыбы бойынша оқытудың көрнекі
құралдарының ішінде қабырғалық, оның ішінде плакаттар, көлемдік, оның
ішінде бұйымның үлгісі мұғалімге жаңа материалды оқушыларға түсіндіруде, іс
әрекет жұмыстарында оқушылардың алған теориялық білімдері бойынша өз
бетінше жұмыстар орындағанда пайдаланылады.
3. Құрастыруға арналған материалдарға сипаттама
Сіз егер дүкеннен қобыз немесе домбыра сатып алсаңыз, қобызыңыздың
(немесе домбыраңыздың) сыртқы пішіні, бөлшектерінің қиюласып, жымдасуы
мінсіз, тиектің жасалуы, пернелердің орналасуы, ішектердің тағылуы да қаз
қалпында, көркі көз тартады. Бірақ, үні сіз қалағандай шықпайды. Неге?
Себебі, біріншіден, ол аспап сапалы материалдан жасалмаған; екіншіден,
бөлшектер тиісті тұтқыр желім түрлерімен біріктірілмеген; үшіншіден,
бөлшектер қажетті өлшемде дәл кесіліп, жонылып, жұқартылып,
дұрыс өндеуден өтпеген. Міне, осындай басты кемшіліктердің
жіберілуінен аспап сапасыз болып шығады.
Білікті аспап жасаушы өзіне қажетті материалдардың қыр-сырын, ішкі
ерекшелігін, сыртқы мүмкіндігін жетік білуі керек.
Атап айтқанда, қобыз бүтіндей қайың, жаңғақ, алма, өрік ағаштарынан
шауып, құрастырылады. Ал дауылпаздың жарғағы өте құрғақ ауада жоғары дыбыс
беріп, дымқыл, ылғалды ауада төмен, солғын дыбыс шығарады. Сондықтан біз
енді аспап жасаушы шеберлер білуге тиіс материалдарға және олардың ішкі
қасиеттеріне тоқталып өтпекпіз. Музыкалық аспаптар жасау ісінде ең көп
пайдаланатын материал - ағаш. Сондықтан да әр шеберге оның түр-түсін,
ерекше қасиетін, мүмкіндігін білу аса міндетті. Саз аспаптың сапалы шығуы
оған жұмсалатын материалдың түсіне, тығыздығына, ылғалдылығына, дыбыс
өткізгіштігіне және кескініне
байланысты.
Пайдаланылатын ағаштың өң-түсі оның сыртқы бояуы, жалтырлығы және
кескінімен анықталады. Мысалы, өсіп тұрғанда күлгін түсті қандыағаш
кесілгеннен кейін бірте-бірте қызғылттана бастайды. Суда жатқан ағаш пен
қүрғақта жатқан ағаштың түр-түсі екі басқа. Кәрі ағаш пен жас ағаштың да
айырмашылығы бар. Ағаш түсі музыкалық аспаптар жасауда да маңызды орын
алады. Түсіне, реңіне қарай қиюластырып жасалған аспап көрнекті, әсем
болады. Сондай-ақ оның дыбыстылығы, үнінің тазалығы ағаш қиындысының
кескініне де байланысты.
Кескін аспаптың сыртын әрлеуде үлкен роль атқарады. Қолмен сызғандай
әдемі орналасқан табиғи жолақтар – текстурасы - қосымша сырлап бояуды керек
етпейді. Әсіресе, үйеңкі, шетен, жаңғақ ағаштарының кескіні музыка
аспаптарының сыртына өзгеше өң, ерекше әр беріп тұрады. Сондықтан да аспап
жасаушы шеберлер осы ағаштардың табиғи және жасанды кескіндерін жиі
пайдаланады.
Ағаш ылғалдылығы да шеберлердің назарында болуға тиіс. Аспап
бөлшектері құрастырылғанға дейін әбден кептірілу керек.
Сазды аспап жасалып біткеннен кейін кептіру мүлдем дұрыс емес.
Өйткені, ағаш неғүрлым кепкен сайын оның бойындағы ылғал кетіп, соғұрлым
жиырыла түседі. Тіпті күш түскен бағытта майысып, толқып кетуі де мүмкін.
Дымқыл ағаштан жасалған дайын аспап ыстықта тұрып, күнге құрысса
бөлшектердің қиысқан, түйіскен, жымдастырылған жиектері ажырап кетеді. Ал,
кептірілгеннен кейін құрастырылған бөлшектер әр түрлі жағдайда бойына ылғал
жинап, көлемін үлғайтып, біршама ісінеді де, бір-біріне беки түседі. Бұл
аспаптың мығымдығын, беріктігін арттырады.
Ағаш түсі музыкалық аспаптар жасауда да маңызды роль атқарады. Түсіне,
реңіне қарай қиюластырып жасалған аспап көрнекті, әсем болады. Сондай-ақ
оның дыбыстылығы, үнінің тазалығы ағаш қиындысының кескініне де байланысты.
Қобыз бөліктері ағаштың кескініне қарай табиғи жолақтары бір бағытта
орналасса, аспап үнінің тазалығы артады. Кескін дегеніміз не? Кез келген
бөренеден тақтай кесіп алып, жақсылап сүргілесеңіз оның бетіндегі табиғи
жолақтары (текстурасы) айқын көрінеді. Ағаштың кескіні кесілу бағытына
қарай құбылып, өзгеріп отырады.
Ағаш ылғалдылығы да шеберлердің назарында болуға тиіс. Аспап
бөлшектері қүрастырылғанға дейін әбден кептірілу керек.
Аспап жасалып біткеннен кейін кептіру мүлдем дүрыс емес. Өйткені, ағаш
неғүрлым кепкен сайын соғүрлым жиырыла түседі, тіпті күш түскен бағытта
майысып, толқып кетуі де мүмкін. Дымқыл ағаштан жасалған дайын аспап
ыстықта түрып, күнге қүрысса бөлшек-тердің қиысқан, түйіскен,
жымдастырылған жиектері ажырап кетеді. Ал, кептірілгеннен кейін
қүрастырылған бөлшектер әр түрлі жағдайда бойына ылғал жинап, көлемін
үлғайтып, біршама ісінеді де, бір-біріне беки түседі. Бүл аспаптың
мығымдығын, беріктігін арттырады. Аспап жасаушы шебер ағаштың
тығыздығын да ескеріп отыруы керек. Ағаштың бойындағы клетка қуыстары және
клеткалар аралығындағы кеңістіктер неғұрлым аз болса, тығыздығы да соғұрлым
жоғары болады. Ағаш тығыздығы оның ылғалдылығына да байланысты. Ылғалдылығы
көбейген сайын тығыздығы арта түседі. Тығыз ағаш ауыр, әрі мықты да төзімді
келеді. Тығыздығына қарай ағаштар үш топқа бөлінеді:
а) тығыздығы жоғары ағаштар — қызылқайың, аққараған,
қызылтал және сексеуіл;
ә) тығыздығы орташа ағаштар — сағызқарағай, қайың, шамшат, шегіршін,
алмұрт, емен, қарағаш, үйеңкі, шынар, жаңғақ, алма ағашы т.б;
б) тығыздығы төмен ағаштар — қарағай, шырша, майқарағай,
самырсын, терек, жөке, тал, қандыағаш т.б.
Музыкалық аспаптар көбінесе соңғы екі топқа кіретін ағапггардан
жасалады.
Ағаштың ендігі бір физикалық қасиеті — дыбыс өткізгіштігі. Құрылысшы
ағаштан еден салып, кереге көтергенде оның дыбыс өткізгіштігін міндетті
түрде ескеріп, екінші бөлмеге жаңғырық естілмес үшін қосымша дыбыс
өткізбейтін материал пайдаланады.
Ал музыка аспаптарын жасаушы шеберге ағаштың дыбысты неғұрлым тез және
мол өткізгені қажет. Өйткені аспап өзі жасалатын материалдың ең әуелі сол
қасиетіне негізделеді.
Дыбыс ағаш діңінің бойымен тез тарайды. Егер ағаш ылғал болса, дыбыс
баяу өтеді. Егер ағаштың тығыздығы төмен болса, оның дыбыс өткізгіштігі
жоғары болады. Дыбыс өткізгіштігі жоғары ағаштар — шырша, самырсын, қайың,
қызылағаш, жаңғақ, шамшат, арша музыка аспаптарын жасауға жиі
пайдаланылады.
Музыка аспаптарын жасаушы жас ұста ағаштың сыртқы күштерге қарсылық
көрсетіп, төзе алатын мүмкіндігін де білуге міндетті.
Ағаштың мықтылығын — созу, сығу, ию арқылы білуге болады. Мұндай сынға
тек тығыздығы жоғары, ылғалдығы төмен, ақауы аз ағаштар шыдайды.
Мықты ағаштар музыка аспаптарының бас, бетқақпақ, кергіш, қүлақ, тиек
шанақ т.б. бөлшектерін жасауға тиімді. Ағаштың қаттылығы оны кескенде,
тілгенде, жонғанда, сүргілегенде айқындалады.
Қаттылығына қарай ағаштар үш топқа бөлінеді:
I. Жұмсақ ағаштар — қарағай, шырша, самырсын, майқарағай,
терек, жөке, қандыағаш.
II. Қатты ағаштар — сібір сағыз қарағайы, қайың, шамшат, шегіршін,
қарағаш, үйеңкі, алмағаш, арша.
III. Өте қатты ағаштар — емен, жаңғақ, тобылғы аққараған,
қызылқайың, шамшат, қызыл ағаш.
Ағаштың қаттылығы тығыздығы мен ылғалдылығына байланысты. Музыкалық
аспап, көбінесе, жаңғырығы күшті жұмсақ ағаштардан жасалады.
Ағаштың тағы бір қасиеті — оның көлемі мен тұрпатының өзгергіштігі.
Сыртқы күштің белгілі бір мерзім ішіндегі әсерінен ағаш көлемін кішірейтеді
немесе ұлғайтады. Кейде қайқайып, бұралып, болмаса басқа бағытта иіліп өз
тұрпатын өзгертеді.
Мысалы, ағаш өте құрғақ ауада, немесе ыстық жерде жиырылады да,
ылғалда ісінеді. Сондай-ақ өте жоғары төмпературада ағаш қайқайып, иіледі.
Оқушы-шебер ағаштың бұл қасиетін де үнемі жадында ұстауы шарт.
Мынадай нәрсеге оқушылардың назарын аударайық: бір ағашқа шеге
қақсаңыз ол әрең кіреді. Енді бір ағашқа шеге көп күшті қажет етпей еркін
бойлап кетеді.
Егер қайта суырмақ болсаңыз міндетті түрде бірінші тақтайдағы шегеге
көп күш жұмсайсыз. Өйткені ол ағаштың тұтқырлығы, яғни өз бойына енген
затты ұстап тұру қабілеті екінші ағаштікіне қарағанда жоғары. Ағаштың
тұтқырлығы оның ылғалдығына тәуелді. Ылғалы жоғары ағашқа шеге еркін
кіреді, әйтседе кепкен сайын ағаштың шегені ұстап тұру қабілеті кеми
түседі. Тығыз, қатты ағаштардың тұтқырлығы жоғары болады. Ағаштың
иілгіштігі музыка аспаптарын жасау барысында үнемі ескеріледі.
Көптеген аспаптардың шанағы ағаштардың осы қабілетіне сүйене жасалады.
Қайың, емен, тал сияқты ағаштардың иілгіштігі қарағай, шырша, самырсынға
қарағанда басым.
Жаңғақ сарғыш, қоңыр, қара, ақ түсті болып келеді. Кескіні әдемі,
тығыздығы күшті. Жеңіл тазартылады. Бояулар мен лактарды жақсы қабылдайды.
Бұл ағаштан барлық музыка аспапта-рының басын, мойнын, құлағын, тиегін,
шанағын, үрмелі аспаптардың шеңбері тағы басқа да бөлшектерін дайындайды.
Жаңғақ ағашының фабрикада өндірілген жұқа қабыршықтарынан домбыра, шертер,
жетіген, қобыз тағы басқа аспаптардың бетқорғандары және ою-өрнектері
кесіліп салынады.
Ал қызыл ағашты біздің өнеркәсіп орындарымыз көбінесе шетелдерден
алдырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz