Ж. Баласағұн Құдағу біліг шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау. Насреддин Рабгузи Рабғузи қиссалары, Х. Дулати Тарих и Рашиди, Ш. Жәңгірұлы нәзира дәстүрі

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Философия, математика, медицина, астрономия, астрология, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазіргі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908 - 955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" - "бас уәзір" немесе "ұлы кеңесші" деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласындағы 1439 жылы көне ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, 14 ғасырдың 1-жартысында Египетте араб әрпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қорында) көшірілген. Ал Наманған қаласынан табылған үшінші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, "Құтты білік" дастанының ғылымының негізделген толық мәтінін жасап шықты. Венгер ғалымы Герман Вамбери (1832 - 1913) "Құтты біліктің" бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылымының мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқан. Түркия ғалымдары 1942-43 жылдары "Құтты біліктің" үш нұсқасын да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. "Құтты білік" дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Карахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (1984) тәржімалаған. "Құтты білік" дастаны белгілі бір мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған.
« Құтты білік» 85 тараудан, 6500 – ден астам бәйіттен тұрады. Және үш қосымшасы бар. Бұл кітапты шығыс патшалары алғызып оқитын болған.
« Құтты білік » дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылған.

1. Н.Келімбетов Ежелгі дәуір әдебиеті
2. А. Қыраубаева Ежелгі дәуір әдебиеті
3. Википедия

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік Университеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

СӨЖ

Тақырыбы: Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау . Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары", Х.Дулати "Тарих и Рашиди", Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі

Орындаған: Әнеш А.Б.
Тобы: КЯ- 413
Тексерген: Жундибаева А.Қ.

Семей қ, 2015ж.

Ж. Баласағұн. Құдағу біліг шығармасына тақырыптық - идеялық, мазмұндық талдау.
Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Философия, математика, медицина, астрономия, астрология, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазіргі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908 - 955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" - "бас уәзір" немесе "ұлы кеңесші" деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласындағы 1439 жылы көне ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, 14 ғасырдың 1-жартысында Египетте араб әрпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қорында) көшірілген. Ал Наманған қаласынан табылған үшінші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, "Құтты білік" дастанының ғылымының негізделген толық мәтінін жасап шықты. Венгер ғалымы Герман Вамбери (1832 - 1913) "Құтты біліктің" бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылымының мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқан. Түркия ғалымдары 1942-43 жылдары "Құтты біліктің" үш нұсқасын да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. "Құтты білік" дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Карахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (1984) тәржімалаған. "Құтты білік" дастаны белгілі бір мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған.
Құтты білік 85 тараудан, 6500 - ден астам бәйіттен тұрады. Және үш қосымшасы бар. Бұл кітапты шығыс патшалары алғызып оқитын болған.
Құтты білік дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылған.
Біріншісі - мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңңың болуы. Автор әділдіктің бейнессі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді.
Екіншісі - бақ - дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ - дәулет мәселесі дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
Үшіншісі - ақыл - парасат. Ақыл - парасаттың қоғамдық рөлі уәзірдің баласы Өгдүлміш бейнесінде жырланады.
Төртіншісі - қанағат - ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одғұрмыш бейнесі арқылы әңгіме болады :
Кітабында талай жайды айтады ол,
Бұл төрт ұлық сөздерінен байқалар.

Бірі оның - шындық жолы - әділет,
Екіншісі - құт пен ырыс, дәулет.

Үшіншісі - ақыл менен парасат,
Төртіншісі - ұстамдылық, қанағат. ( 44, 44)
Басты көтерілген мәселе - шығарма қаһармандарының басынан өткізген оқиғаларынды емес, сол қаһармандар арқылы айтылатын автордың өсиет - уағыздары мен ғибрат сөздерінде, сұрақ - жауаптарында.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында елді басқаған әкімнің басты міндеті - халыққа құт, бақыт, дәулет әкелу, кедей халықты бай ету екендігі ерекше атап көрсетіледі. Дастанда айтылатын осы ой - пікірлер мен идеялардың түп - төркіні, қайнар - бастаулары Күлтегін жырларында жатқанын аңғару қиын емес.
Рабғузи (лақап аты; шын аты-жөні - Наср әд-Дин Бурһан әд-Диннің баласы (т.-ө.ж.б.) - 13 ғ-дың аяғы мен 14 ғ-дың басында өмір сүрген жазушы, ойшыл. Рабғузидың Қисса-с-ул әнбийя атты еңбегі қазақ әдебиетінің ертедегі нұсқаларының бірі саналады.
Насыр-ад-дин Рабғузи - қазақ әдебиеті тарихында Алтын Орда дәуірі деп аталатын ХІІІ-ХІV ғасыр әдебиетінің өкілі. Оның есімі 1370 жылы жазылған Қисса-сул әнбия немесе Қисса и Рабғузи деп аталатын кітабымен белгілі. Кітапта пайғамбарлар, әулие-әнбиелер туралы діни әңгімелер, ежелгі шығыс мифтері мен аңыздары, ертегілер, өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер қамтылған. Қисса-сул әнбия 1914 жылы Қазанда, кейінірек Ташкент қаласында бірнеше рет кітап болып басылып шыққан. Әдебиетші ғалым Бейсенбай Кенжебаев оған енген шығармаларды тақырып-мазмұны мен идея-мәніне қарай 3 топқа жіктеп қарастырған. Адаматаның жаралуынан бастап көптеген пайғамбарлар өмірінен сыр шертетін бұрыннан бар сюжеттерді Рабғузи түркі тілінде жазып шыққан. Әсіресе, қазақ арасына кең тараған Нұх пайғамбар кемесінен бастау алатын аңыз-ертегілеріміздің түпкі нұсқасы қандай болғандығын осы кітапқа енген сюжеттік әңгімелерден байқай аламыз. Рабғузи қиссалары халқымыздың бойында қалыптасқан жан-жануарлардың әрқайсысымен қарым-қатынасының негізінде жатқан діни түсініктердің бастауын да көрсетіп береді.
Қисса-сул әнбия кейіпкерлерінің қатарында оқырманды ерекше қызықтыратын тұлғалардың бірі - Лұқман хакім. Лұқман - данышпан деген мағына беретін араб сөзі. Лұқман хакім - Шығыс әдебиетінде көп айтылатын ақылды, дана адам. Кітапта ол туралы бірнеше әңгімелер берілген. Солардың бірінде алдына келген кісінің бетін қайтармайтын Лұқман хакімнің жомарттығын пайдаланып, алған мың ділдә алтынын қайтарғысы келмеген ниетте болған жанның қарызға алған ақшасынан бақыр пайда көрмей айырылып қалғаны, кейін тәубесіне келген оның осы жолы берсе, екі есе қылып қайтарар едім деген ниетте болғанында қыруар пайда көріп және борышынан да ойындағыдай сәтті құтылғаны баяндалады. Әңгіменің идеясы - адам жақсылықты да, жамандықты да өзінің ниетінен табады, сондықтан үнемі ниетің дұрыс болсын деген ғибратты ой. Енді бір әңгімеден жақсы ет сұраған жағдайда да, жаман ет сұраған жағдайда да қожайынына қойдың жүрегі мен тілін асып берген Лұқман хакімнің ісімен де, шешендігімен де танылған дана тұлға екендігін көреміз. Әңгіме хакімнің: Тәтті болмақ та тіл мен жүректен, ащы болмақ та тіл мен жүректен адамдар арасындағы қарым-қатынасқа мегзейтін сөзімен түйінделеді.
Алла тағаладан түскен кітаптар сюжеті мен халықтың бай ауыз әдебиетіне негізделген Рабғузи қиссаларының адамзат баласының тәрбиесі мен қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде үлгі боларлық тәрбиелік мәні зор.
Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін Тарихи Рашиди кітабы мен Жаханнама дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні - Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы Мұхаммед Хайдар - өз аты, Мұхаммед Хұсайын - әкесінің аты, мырза - текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), дулат - шыққан тайпасының аты.
Мұхаммед Хайдардың ата - бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің құрамына енген қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Шығыс Түркістан жерлерінде ұлысбегі, тархан қызметтерін атқарған, өздерінің мұрагерлік иеліктері - Маңлай-Сүбені дербес басқарған. Өз әкесі Мұхаммед Хұсайын Моғолстанның Жүніс ханының күйеу баласы, Ташкентті билеген. Оны кейін Әмір Темірдің немересі Мұхаммед Шайбани хан өлтірген. Анасы Хуб-Нигар ханым - Жүніс ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан Саид ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Захираддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Әкесі өлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан кейін Бабырдың рұқсатымен Сұлтан Саид ханға келіп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.