«Өзенмұнайгаз» ӨФ мысалында ақша қаражаттарын анализдеу
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде ... ... ... ... ... 7
1.1 Ақша айналымы және оны ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... .7
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... .12
2. «Өзенмұнайгаз» ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 «Өзенмұнайгаз» ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 «Өзенмұнайгаз» ӨФ .нің кассадағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 «Өзенмұнайгаз» ӨФ .нің есеп айрысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3. «Өзенмұнайгаз» ӨФ мысалында ақша қаражаттарының талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Ақша қаражаттар аудитінің ақпарат базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2 Ақша қаражаттары қозғалысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде ... ... ... ... ... 7
1.1 Ақша айналымы және оны ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... .7
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... .12
2. «Өзенмұнайгаз» ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 «Өзенмұнайгаз» ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 «Өзенмұнайгаз» ӨФ .нің кассадағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 «Өзенмұнайгаз» ӨФ .нің есеп айрысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3. «Өзенмұнайгаз» ӨФ мысалында ақша қаражаттарының талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Ақша қаражаттар аудитінің ақпарат базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2 Ақша қаражаттары қозғалысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Бухгалтерлік есептің мәліметтері көмегімен қалыптасқан ақпарат шаруашылық субъектіні және оның құрылымдық бөлімшелерін жедел басқару, мемлекеттік қаржылық есеп берулерді, экономикалық жобаларды және ағымдағы жоспарларды құрастыру сонымен қатар ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшін қажет.
Қазіргі шаруашылықтың жаңа шарттарына қатысты шаруашылық субъектінің күрделі экономикалық механизмін нақты және дұрыс ұйымдастырылған есеп жүйесімен қалыптастырылған өзуақтылы, толық және шынайы экономикалық ақпаратсыз басқару мүмкін емес.
Экономикалық қызмет жұмысшылары ең бастысы бухгалтерия персоналы бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін толық, дұрыс білу қажет яғни оны күрделендірмеу және қымбат етпеу сонымен қатар шаруашылық субъектінің бухгалтерлік және салық есебі қызметін ретттейтін тәртіпке байланысты нұсқауларды, тәртіптерді және нормативті актілерді қатаң тәртіпте сақтау тиіс.
Қазақстанда қалыптасқан бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторларға ашық болуға негізделген. Жоғарыда айтылғандар нәтижелі болуда кәсіпорында ақша қаражаттарының есебін жүргізу тәртібі маңызды орынға ие.
Диплом тақырыбын орындауда келесі мақсат қойылды – кәсіпорында ақша қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың негізгі сұрақтарын ашу. Қойылған мақсатқа жетуде келесі міндеттер шешілуі тиіс:
кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебі мен аудиті үшін қажет ақпараттар көздерін және мәнін анықтау;
кассалық, есеп айырысу және басқа шоттар бойынша операциялардың есебін ұйымдастыруды зерттеу;
кассалық және банктік операцияларға аудиторлық тексеру әдістерін қолдану;
ақша қаражаттарының қозғалысына талдау жүргізу;
Көзделген міндеттердің орындалуы заңды тұлға болып табылатын «Өзенмұнайгаз» ӨФ, яғни өз атынан мүліктерді сату және сатып алу құқығына ие кәсіпорыны мысылында алынды.
Кәсіпорынның қызметі Қазақстан Республикасының әрекет етуші және Жарғы тәртібіне сәйкес келеді. Серіктестік жеке балансқа, есеп айырысу шотына ие және өзінің фирмалық бланкелері, мөрі және штампы бар.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған және ӨФ Жарғысына сәйкес диверсификациялау тәртібімен қызметтің басқа да түрлерін жүзеге асырады.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қолданылған бухгалтерлік есеп және аудит жүйесі халықаралық тәжірибеге және елдің дүние жүзлік экономикалық кеңістігіне кіруіне кедергі болды.
Қазіргі шаруашылықтың жаңа шарттарына қатысты шаруашылық субъектінің күрделі экономикалық механизмін нақты және дұрыс ұйымдастырылған есеп жүйесімен қалыптастырылған өзуақтылы, толық және шынайы экономикалық ақпаратсыз басқару мүмкін емес.
Экономикалық қызмет жұмысшылары ең бастысы бухгалтерия персоналы бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін толық, дұрыс білу қажет яғни оны күрделендірмеу және қымбат етпеу сонымен қатар шаруашылық субъектінің бухгалтерлік және салық есебі қызметін ретттейтін тәртіпке байланысты нұсқауларды, тәртіптерді және нормативті актілерді қатаң тәртіпте сақтау тиіс.
Қазақстанда қалыптасқан бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторларға ашық болуға негізделген. Жоғарыда айтылғандар нәтижелі болуда кәсіпорында ақша қаражаттарының есебін жүргізу тәртібі маңызды орынға ие.
Диплом тақырыбын орындауда келесі мақсат қойылды – кәсіпорында ақша қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың негізгі сұрақтарын ашу. Қойылған мақсатқа жетуде келесі міндеттер шешілуі тиіс:
кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебі мен аудиті үшін қажет ақпараттар көздерін және мәнін анықтау;
кассалық, есеп айырысу және басқа шоттар бойынша операциялардың есебін ұйымдастыруды зерттеу;
кассалық және банктік операцияларға аудиторлық тексеру әдістерін қолдану;
ақша қаражаттарының қозғалысына талдау жүргізу;
Көзделген міндеттердің орындалуы заңды тұлға болып табылатын «Өзенмұнайгаз» ӨФ, яғни өз атынан мүліктерді сату және сатып алу құқығына ие кәсіпорыны мысылында алынды.
Кәсіпорынның қызметі Қазақстан Республикасының әрекет етуші және Жарғы тәртібіне сәйкес келеді. Серіктестік жеке балансқа, есеп айырысу шотына ие және өзінің фирмалық бланкелері, мөрі және штампы бар.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған және ӨФ Жарғысына сәйкес диверсификациялау тәртібімен қызметтің басқа да түрлерін жүзеге асырады.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қолданылған бухгалтерлік есеп және аудит жүйесі халықаралық тәжірибеге және елдің дүние жүзлік экономикалық кеңістігіне кіруіне кедергі болды.
1. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы 2003, В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт. Беттер: 246-275, 278-349.
2. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» : оқулық / Қ. К. Кеулімжаев, Н. А. Құдайбергенов. - Алматы : Экономика, 2006.
Беттер 140-172, 274-287.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы»
4. ҚР-ң 1999 ж. 17 сәуірдегі «Салықтар және тағы басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар ҚР Президентінің жарлығы
5. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері», Алматы 2003, Экономика;
6. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева «Қаржылық есеп», Алматы 2001, Экономика;
7. Мырзалиев Б.С, Сәтмырзаев А.А, Әбдішүкіров Р.С «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжіриебесі» Алматы 2008 жыл;
8. Мамыров Н.К., Мұса А.О., Құдайбергенов Е.Қ, Әбішев Ж.Ш., Төленов І.М. “Орысша- қазақша қазіргі экономикалық терминдердік түсіндірме сөздігі” Алматы: Экономика, 1999 жыл.
9. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001 жыл.
10. “ Аудит туралы” стандарттар Алматы, 1998 жыл.
11. Дюсембаев К.Ш. “Аудит теориясы” Алматы, 1995 жыл.
12. Дюсембаев К.Ш., Егенбердиева С.К., Дюсембаева З.К. “Қаржылық есеп берудің аудиті және талдау” Алматы, 1998 жыл.
13. Подольский В.И. “Аудит” Москва, 1997 жыл.
14. Данилевский Ю.А. “Аудиттің жалпы сұрақтары мен жауаптары” Москва, 1996 жыл.
15. Радостовец В.К., Тасмагамбетов Т. және басқалар “Қаржылық есеп”. Алматы, 1997 жыл.
16. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Е.Г., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001.
17. Ержанов М. С. “Теория и практика аудита” Алматы 1995 .
18. Бухгалтерлік есеп және аудит. № 4,5 –2000 жыл.
19. Файл бухгалтера – 2003. № 10,11.
20. Бухгалтерский учет – 2002. № 6.
21. Бухгалтерский учет и аудит – 2002. № 1.
2. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» : оқулық / Қ. К. Кеулімжаев, Н. А. Құдайбергенов. - Алматы : Экономика, 2006.
Беттер 140-172, 274-287.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы»
4. ҚР-ң 1999 ж. 17 сәуірдегі «Салықтар және тағы басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар ҚР Президентінің жарлығы
5. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері», Алматы 2003, Экономика;
6. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева «Қаржылық есеп», Алматы 2001, Экономика;
7. Мырзалиев Б.С, Сәтмырзаев А.А, Әбдішүкіров Р.С «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжіриебесі» Алматы 2008 жыл;
8. Мамыров Н.К., Мұса А.О., Құдайбергенов Е.Қ, Әбішев Ж.Ш., Төленов І.М. “Орысша- қазақша қазіргі экономикалық терминдердік түсіндірме сөздігі” Алматы: Экономика, 1999 жыл.
9. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001 жыл.
10. “ Аудит туралы” стандарттар Алматы, 1998 жыл.
11. Дюсембаев К.Ш. “Аудит теориясы” Алматы, 1995 жыл.
12. Дюсембаев К.Ш., Егенбердиева С.К., Дюсембаева З.К. “Қаржылық есеп берудің аудиті және талдау” Алматы, 1998 жыл.
13. Подольский В.И. “Аудит” Москва, 1997 жыл.
14. Данилевский Ю.А. “Аудиттің жалпы сұрақтары мен жауаптары” Москва, 1996 жыл.
15. Радостовец В.К., Тасмагамбетов Т. және басқалар “Қаржылық есеп”. Алматы, 1997 жыл.
16. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Е.Г., Жұмағалиева Ж. Т. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” Алматы: Экономика 2001.
17. Ержанов М. С. “Теория и практика аудита” Алматы 1995 .
18. Бухгалтерлік есеп және аудит. № 4,5 –2000 жыл.
19. Файл бухгалтера – 2003. № 10,11.
20. Бухгалтерский учет – 2002. № 6.
21. Бухгалтерский учет и аудит – 2002. № 1.
ЖОСПАР
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде ... ... ... ... ... 7
1.1 Ақша айналымы және оны ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... .7
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... .12
2. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
2.1 Өзенмұнайгаз ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Өзенмұнайгаз ӨФ -нің кассадағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 20
2.3 Өзенмұнайгаз ӨФ -нің есеп айрысу шотындағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 26
3. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Ақша қаражаттар аудитінің ақпарат
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 31
3.2 Ақша қаражаттары қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Бухгалтерлік есептің мәліметтері көмегімен қалыптасқан ақпарат
шаруашылық субъектіні және оның құрылымдық бөлімшелерін жедел басқару,
мемлекеттік қаржылық есеп берулерді, экономикалық жобаларды және ағымдағы
жоспарларды құрастыру сонымен қатар ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерттеу үшін қажет.
Қазіргі шаруашылықтың жаңа шарттарына қатысты шаруашылық субъектінің
күрделі экономикалық механизмін нақты және дұрыс ұйымдастырылған есеп
жүйесімен қалыптастырылған өзуақтылы, толық және шынайы экономикалық
ақпаратсыз басқару мүмкін емес.
Экономикалық қызмет жұмысшылары ең бастысы бухгалтерия персоналы
бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін толық, дұрыс білу қажет яғни оны
күрделендірмеу және қымбат етпеу сонымен қатар шаруашылық субъектінің
бухгалтерлік және салық есебі қызметін ретттейтін тәртіпке байланысты
нұсқауларды, тәртіптерді және нормативті актілерді қатаң тәртіпте сақтау
тиіс.
Қазақстанда қалыптасқан бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі
кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторларға ашық болуға негізделген.
Жоғарыда айтылғандар нәтижелі болуда кәсіпорында ақша қаражаттарының есебін
жүргізу тәртібі маңызды орынға ие.
Диплом тақырыбын орындауда келесі мақсат қойылды – кәсіпорында ақша
қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың негізгі сұрақтарын ашу.
Қойылған мақсатқа жетуде келесі міндеттер шешілуі тиіс:
▪ кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебі мен аудиті үшін қажет
ақпараттар көздерін және мәнін анықтау;
▪ кассалық, есеп айырысу және басқа шоттар бойынша операциялардың есебін
ұйымдастыруды зерттеу;
▪ кассалық және банктік операцияларға аудиторлық тексеру әдістерін
қолдану;
▪ ақша қаражаттарының қозғалысына талдау жүргізу;
Көзделген міндеттердің орындалуы заңды тұлға болып табылатын
Өзенмұнайгаз ӨФ, яғни өз атынан мүліктерді сату және сатып алу құқығына
ие кәсіпорыны мысылында алынды.
Кәсіпорынның қызметі Қазақстан Республикасының әрекет етуші және Жарғы
тәртібіне сәйкес келеді. Серіктестік жеке балансқа, есеп айырысу шотына ие
және өзінің фирмалық бланкелері, мөрі және штампы бар.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған және
ӨФ Жарғысына сәйкес диверсификациялау тәртібімен қызметтің басқа да
түрлерін жүзеге асырады.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қолданылған бухгалтерлік есеп және аудит
жүйесі халықаралық тәжірибеге және елдің дүние жүзлік экономикалық
кеңістігіне кіруіне кедергі болды.
Осыған байланысты бухгалтерлік есеп және аудит жүйесінің халықааралық
стандартқа өтуіне байланысты біздің елде № 2732 2002 жылғы 26 маусым
айында күшке енген "Бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы " заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің жарғысы басты қадамдардың бастамасы
болды. Бұл заңнамаға байланысты Қазақстан Респуликасында бухгалтерлік есеп
және аудит жүйесін реттеуші өкілетті мемлекеттік орган құрылды,
республиканың аймағындағы барлық субъектілер үшін ішкі бақылау және аудиті
талап ететін жалпылама есептің тәртібі және негізі принциптері белгіленді.
Айтылған заңды актіге сәйкес бухгалтерлік есептің стандарттары және
қаржылық есеп беруді дайындау және ұсынудағы концептуалды негіз, шаруашылық
субъектінің типтік шоттар жоспары және оларды қолдану нұсқаулар,
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша әдістемелік нұсқаулар, және жаңа
есеп регистрлері, оны толтыру бойынша нұсқаулар дайындалады.
Банк пен клиент арасында қатынас келісім сипатында көрінеді. Клиенттер
кассалық және есеп айырысу операциялары бойынша қамтамасыз етуді өздігінен
таңдайды және барлық банк операцияларын бір немесе бірнеше банк ұйымдары
арқылы жүргізеді.
Несие бойынша банкпен болатын есеп айырысулармен бірге банк ұйымдарында
ағымдағы және арнайы шоттар ашылады.
Ақша қаражаттары мен есеп айырысулар есебінің негізгі міндеттері:
- ақша қаражаттары және есеп айырысулардың қозғалысы бойынша
операциялардың дұрыс және өзуақтылы құжаттау;
- мақсатты бағыты бойынша қатаң тәртіпте ақша қаражаттарының
пайдалануын бақылау;
- мерзімі ұзартылған қарыздар үшін дебиторлар және кредиторлармен
өзуақтылы салыстыру жүргізу.
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде
1. Ақша айналымы және оны ұйымдастырудың принциптері
Тауар өндірісі және нарық қатынасы жағдайында капиталдың шеңбер
айналымы ақшалай нысанда жүргізіледі. Бұл дегеніміз ең бастысы ол (А-Т)
және аяғында (Т-А) ақшаның көмегімен жүргізіледі. Ақша нысанындағы капитал
шеңбер айналымының қорытындысы тауарлы өнімнің өткізілуі, өндіріске
жұмсалған еңбек ақы шығындарының өтелуі және кәсіпкерлік қызметін
ұлғайтатын пайданың қалыптасуымен байланысты.
Тауарлы өнімді өткізу ақша қаражаттарының құн өлшемі, айналым және
төлем құралы қызметін орындалуы кезінде жүзеге асады. Ақша қозғалысы
кезінде құн өлшемі қызметі бағаны белгілеу арқылы көрінеді; айналым құралы
ретінде –сатушының қолынан, сатып алушының қолына тауардың өтуі табылады
және төлем құралы қызметі – шаруашылық айналымға тартылған тауарларды төлеу
жатады. Сондықтанда ақша айналымы ақшаның өзіне тән қызметтерін орындауымен
байланысты.
Тауарларды өткізу арнайылылығына және ақшалардың өзіне тән қызметтерін
орындауға байланысты ақша айналымы екі салаға жіктеледі: біріншісі –
кәсіпорын және жеке тұлғалар тарапынан өндірістік және жеке тұтынушылық
тауарларды сатып алу кезінде айналым құралы қызметін жеке саудадағы қолма-
қолды ақшалардың қозғалысы; екіншісі – кәсіпорындар шоттары бойынша
алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер және атқарылған жұмыстарды несиеге
алуда, төлем құралы қызметін банк айналымының ақша қаражаттары қозғалысы
табылады.
Екі салада негізінен өзара байланысқан, яғни қолма-қолды ақшалар банк
шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы болып та және керісінше бұл
қалдықтар колма-қолды ақшалар болып табылады.
Егер де барлық қолма-қолды ақшаларды, және тұрғындардың талап еткенге
дейінгі депозиттерін қосақандағы өлшемді М1 ретінде белгілеп, ал банк
айналымын М2 деп белгілеп алсақ, онда айналымда бар ақша қаражаттарының
жалпы массасын (Еg) келесі формуланың көмегімен анықтаймыз: Еg = М1+ М3.
Американ экономисті Милтон Фридмэн интерпритациясында М2 өлшемі М1 өлшемін
өзіне қосады, сондықтанда айналымдағы ашаның барлық массасы М3 пен
белгіленеді.
Ақша айналымын ұйымдастырудың негізгі принциптері келесідей боладады:
1. Барлық кәсіпорындар, шаруашылық ұйымдар және мекемелер өзінің
барлық ақша қаражаттарын міндетті түрде банктік есеп шоттарында
сақтауы тиіс;
2. Кәсіпорындардың коммерциялық қызмет нәтижесінде пайда болатын
міндеттеме бойынша ақшалай есеп айырысулар олардың есеп айырысу
шоттары бойынша ақша қаражаттарын аударма арқылы жүзеге асыруы
тиіс;
3. Ақшаларды шоттардан шоттарға аудару клиенттердің есеп айырысу
құжаттары негізінде яғни банк ұйымына сәйкес операцияларды жүзеге
асыру үшін бұйырық болып табылады;
4. Ақшалай төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысудың типтік нысандары
негізінде ақшалай құжаттардың стандартты бланкелерін пайдалану
арқылы және оларды құжат айналымындағы әр түрлі сатыларында
бухгалтерлік қайтаөңдеу жүргізіледі;
5. Тауарларды жеткізіп беру, жұмыстарды атқару және төлем қызметін
көрсету бойынша коммерциялық байланысты бар барлық шаруашылық
құрылымдардың есеп айырысулар міндетті түрде, банктер арқылы
жүргізіледі;
6. Төлемдерді жүзеге асырудың толықтығына және өзуақтылығына
жауапкершілікті тауарларды сатып алушылар және сәйкес жұмыстарды
және кызметтерді пайдаланушылар табылады;
7. Тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізіп беру бойынша
шаруашылық келісімдерде жеткізіп берушілер және сатып
алушылардың кабылдаған міндеттемелерін бұзумен байланысты
материалды жауаптылық қарастырылған;
8. Есеп айырысу шотына ақша қаражаттарын жұмсау кәсіпорындар және
шаруашылық ұйымдар шешімі бойынша кәсіпкерлік қызмет
қызығушылығын есепке алғанда жүргізіледі;
9. Кәсіпорындар қолма-қолды ақшалар бойынша операцияларды
жергілікті банктермен белгіленетін аналым кассасының лимиті
шегінде жүргізеді. Барлық лимитттен тыс қолма-қолды ақша
қаражаттары төлем құралы ретінде банкішілік айналымда пайдалану
үшін сәйкес банктерге инкассацияланады.
10. Ел аумағында шетел валютасының айналымы жүргілімейді. Импорт
міндеттемелері бойынша бұл валютадағы барлық төлемдер шетелдік
экспортерларға қатысты жүргізіледі.
Жоғарыда айтылған принциптердің сақталуыт ұлттық валюта болып табылатын
тенгенің сатып алу қабілеттілігінің тұрақтылығы және ақша айналымының
нығаюы үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар бұл ұлттық ақша
бірлігінің жалпылама эквивалент ретінде, ақша операциясының кезектілігін
және қолма-қолды ақша айналымы бойынша шығындардың қысқаруы қамтамасыз
етеді.
Ақша айналымының тұрақтылығы – аймақты және ұлттық нарықты экономиканы
дамытудың тиімді негізгі шарты болып табылады. Ақшаның құнсыздануы Қисық
айна әсерін қалыптастырады яғни экономиканың кері негізгі процесстерін
тудыратын және кәсіпкерлік қызметін құлдырататын, қорытындысында пайда өсім
қарқынынан ақшаның құнсыздану қарқынының асып түсуі нәтижесінде пайданың
төмендеуіне алып келеді.
Ұлттық ақша бірлігінің және ақша айналымының сатып алу қабілеттілігі
тұрақтылығының басты факторы болып нарықтықтық талаптарға жауап беретін
шаруашылық құрылымдардың дамуы, жеке тұтынатын тауарларға, өндіріс
құралдарына, жаңа технологияларды енгізуге нарықтық сұраныстың қамтамасыз
етілуі табылады.
Ақша айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрғындардың ақшалай
табытары мен өткізуге тиісті тауар массасы арасындағы тепе-теңдіктің
сақталуын талап етеді. Бұл мәселені шешуде ақша-несие жүйесінің төменгі
звеносындағы коммерциялық банктердің комплексті арнайы шаралары мен
байланысты. Коммерциялық банктер өзінің қызмет шеңберінде кәсіпорындарға
несиелеуді ұйымдастыру және оларды аймақты нарықты тапшы тауарлы-
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету бойынша кәсіпкерлік қызметтермен
ынталандыру кқмегімен ақша айналымын басқаруда қатысады.
Тұрғындардың ақша табыстары саласындағы ақша айналымын реттеудің каналы
болып салымдар бойынша қолма-қолды ақша қаражаттарының кірісі және шығысы.
Салымдардың негізгі бөлігі несие жүйесінің банк ұйымдарында орналасқан.
Егер де тұрғындардың табыстары, шығындарынан асып түссе осыған қатысты
ақшаның артық массасы салымдарда сақталады. Ал егерде тұрғындардың
шығындары табыстарынан асып түссе осыған қатысты мерзімді салымдар(банк
айналымындағы ақшалар) айналымда бар қолма-қолды ақша қаражаттарына
трансформацияланады.
Баланстардың құрастырылуы банк-шаруашылық, шаруашылық-банк ағымы
бойынша ақша айналымының жалпылама схемасы негізінде жүргізілді. Банктер
тұрғындардың ақшалай табыстарын қалыптастыруда қатыспайды тек қана
шаруашылық құрылымдарға еңбек ақы және басқада төлемдері үшін қолма-қолды
ақшалай қаражатарын берумен шектелді.
Тұрғындардың ақшалай қаражаттарын қалыптастыру халық шаруашылығының әр
түрлі салаларында сәйкес жұмыс орындардың қамтылуы нәтижесінде жүргізіледі.
Өз кезегінде тұрғындардың шығындары жеке сауда торларында сатып алынған
тауарлар және коммуналдық, басқада қызметтер төлемдерге байланысты.
Табыстар мен шығындарды байланысын талдау, ақша айналымының тұрақтылығын
және тепе-теңдігін қамтамасыз ету бойынша банкпен жүргізілетін қажетті
шараларды жүргізуге мүмкіндік береді. Яғни мұнда коммерциялық банк
қызметтері щеңберінде, тұрғындардың ақшалай табыстары мен шығындары
балансының мәні көрінеді.
Балансты құрастырудың жалпылама схемасы оның табыс және шығыс бөлігінің
бөлімдеріне сәйкес негізделеді.
Қазіргі таңда Қазақстандық қоғамда аймақтық баланста көрініс табатын
тұрғындардың ақшалай табыстарының негізгі көздері болып келесілер табылады:
- жұмысшылардың еңбек кітабы ашылған негізгі жұмыс орны бойынша
жалақы;
- басқа жұмыс орындарында келсімге сәйкес жеке жұмыс қызметі бойынша
жалақы;
- тұрғылықты орны бойынша зейнет-ақы;
- оқушының жеке құжаты ашылған оқу орнынан берілетін стипендиялар;
- әлеуметтік қамтамасыз ету органдары тарапынан берілетін жәрдем-
ақылар;
- салымдар бойынша пайыз ақшалары және мемлекеттік займ облигациялары
бойынша қаржы-несие жүйесімен берілетін ұтыстар;
- коммерциялық құрылымдардың акцияларынан дивиденттер;
- басқада табыстар.
Жұмысшылардың ақшалай табыстардың басты көзі болып негізгі жұмыс орны
бойынша жалақы табылады. Қазіргі уақытта нарықтық эконмика талаптарына сай
келетін еңбек ақы жүйесі енді енді қалыптасуда. Осыған байланысты
салаларының кейбіреулерінде соның ішінде экономиканың мемлекеттік секторы
өмір сүру минимумына сай келмейді. Сондықтанда жұмысшылардың негізгі бөлігі
басқа жұмыс орындарында келісімге сәйкес қосымша еңбек ақы алады. Жалпы
алғанда халық шаруашылығы бойынша негізгі жалақы мен қосымша жалақының
қатынасы 60% және 40% құрайды.
Жұмысшылардың ақшалай табыстарының маңызды каналдарының бірі зейнет
ақы. Біздің елде зейнетке шығу жасы келесідей ересектер 63 жасында әиелдер
57 жасында шығады.
Кейінгі жылдары тұрғындардың ақшалай табыстары бөлігінде әртүрлі
шаруашылық құрылымдардан және қаржы-несие жүйесі есебінен келіп түсетін
табыстар өсуде. Осылардың ішінде ауқымды орынды салымдар, облигациялар
бойынша пайыз ақшалар және акция бойынша дивиденттер алады. Бірақта бұл
табыстар негізгі және қосымша еңбек ақы мен байланысты табыс көзіне
салыстырғанда екінші деңгейлі болып келеді.
Тұрғындардың табыстарын қалыптастырудың негізгі көздері бойынша
тұрғындардың табыстарын талдау коммерциялық банк ұйымының жұмысы үшін
маңызды орныға ие.
Жалпы алғанда баланста көрініс табатын тұрғындардың шығындары келесі
схема бойынша болып келеді:
- өндірістік және өнеркәсіптік тауарларды сатып алу;
- транспорттық және коммерциялық қызметтерді өтеу;
- міндетті төлемдер және еркін жарналар;
- акцияларды және облигацияларды сатып алу;
- салымдардың өсімі;
- басқада шығындар;
Шығындардың құрылымы нарықтық экономиканы дамытудың қазіргі сатысындағы
қоғамның өмір сүру жағдайының деңгейін көрсетеді.
Тұрғындардың табыстар және шығындар құрылымы әлеуметтік белгілері
бойынша коммерциялық банк шегіндегі нарықтық экономика моделін талдау үшін
маңызды болып табылады.
Бір аймақтарда негізігі сектор ретінде мемлекеттік шаруашылық,
біреулерінде – акционерлік үшіншілерінде – жеке кәсіпкерлік. Шаруашылық
субъектілерін дұрыс таңдау аймақтық және ұлттық экономиканың дамуына жақсы
ықпалын тигізеді. Яғни олардың негізінде материалдық және еңбек ресурстары
тиімді пайдаланумен байланысты.
Коммерциялық банктер шегінде аймақты нарықты экономиканы дамытудың
комплексті сұрақтарын құрастыру үшін балансты талдау қажет.
Коммерциялық банктер ақшалай операцияларын жүзеге асыруда делдал болып
табылады және сол арқылы ақша қаражаттарының ағысы ұйымдастырылған.
Ағыстардың бір бөлігі кәсіпорындарға, ұйымдарға қолма-қолды ақшаларды
береді, ал екіншісі –оларды банк кассасына қайтарады.
Айтылған бөліктердің қатынасына және эмиссиялық позицияға байланысты
коммерциялық банктер екі топқа жіктеледі: Біріншісі – айналымға ақша
шығаратын банктер, екіншісі –айналымнан жинайтын банктер.
Ақша айналысы саласындағы жұмыс банк клиенттерін несиелеумен тығыз
байланысты.
Біздің елдің халық шаруашылығында кәсіпорын, ұйым және мекемелер
иелігіндегі қолма қолды ақша қаражаттарының минималды деңгейін ұстау және
ірі айналым (қолма-қолсыз есеп айырысу) көмегімен ақша айналымын басқарудың
жүйесі қалыптасқан.
Ірі айналым - кәсіпорын ақша қаражаттарын міндетті түрде банкте ашылған
шоттарда сақтауына негізделген. Қолма-қолсыз төлемдерге банк клиенттерінің
айналымдағы (банк айналымыныдағы ақшалар) ақша массасының ауқымды бөлігі
келеді.
Кәсіпорындардың қолма-қолды ақша қаражаттары жағдайы кассалық
қалдықтары немесе олардың айналым кассасындағы нақты ақша қалдықтармен
сипатталады.
Кәсіпорынның қолма-қолды ақшалары айналым (кіріс және шығыс) кассасының
лимиті көмегімен реттеледі. Кассаның лимиті болып – қолма-қолды ақша
қаражаттары мен байланысты ағымдағы операцияларды жүзеге асыру үшін
күнделікті кәсіпорында бар қолма-қолды ақшалардың минималды соммасы
табылады. Бұл операцияларға шаруашылық сатып алымдар, іс-сапар үшін ақшалай
аванстар және басқада төлемдер.
Жұмысшылардың және қызметкерлерді жалақысы айналым кссасының лимитіне
кірмейді.
Өзенмұнайгаз ӨФ бойынша айналым кассасының лимитін есептеудің жай
және қолайлы болып табылатын орташа өлшем әдісі қолданылады.
Есептеме келесі формуламен орындалады:
Кл = m1+m2+m3+m4+m5+ ... mn n,
мұндағы Кл – айналым кассасының лимиті; m1.. mn – (еңбек ақыдан басқа)
барлық ақымдағы төлемдер бойынша кассадағы қолма-қолды ақша қаражаттарының
күнделікті қалдықтар деңгейі; n – қатар деңгейінің саны (лимитті есептудегі
тәулік саны).
Өзенмұнайгаз ӨФ айналым кассаы бойынша лимитін анықтайық. Ол үшін
біз өткен жылдың салыстырмалы кварталы бойынша нақты ақша қалдығы туралы
мәліметтерді анықтаймыз.
Кассалық кітапқа сәйкес қолма-қолды ақша қалдығы кварталдың бірінші
күні – 18000 тенге, екінші – 20000 тенге, үшінші – 22000 тенге, төртінші –
18000 тенге және соңғы күні – 16000 тенгені құрады. Осыған байланысты
айналым кассасының лимиті 18800 тенге (18000+20000+22000+18000+160005)
құрады.
Қолма-қолды ақша қаражаттарының болжамды айналым өсімін 20% деп алсақ
Серіктестіктің болжамды лимитінінің көлемі 22500 тенге (18800+18800*20100)
құрайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде кәсіпорындар және ұйымдар айналым кассаларына
лимит қойылмайды. Бұл елдерде клиенттер қолма-қолды ақшаларды банк
шотарындағы ақша қаражаттарының қалдығы шегінде кассалық чек бойынша алуға
құқы болады. Клиенттердің шоттарынан ақшаларды берудің мұндай тәртібі
депозитті-чекті деп аталады.
Ірі айналым (қолма-қолсыз есеп айырысу) кезінде банк клиенттері қолма-
қолды ақшаларды барлық төлемдер үшін ала алмайды яғни банк тәртібімен
қарастырылғандарына (еңбек-ақы, іс-сапар шығындары және т.б.) ғана
беріледі.
Операционды күн соңында ақша қаражаттарының қалдығы банк ұйымымен
қойылған айналым касса лимитінен аспауы тиіс. Егер айналым кассасында
қалыптасқан қалдық лимиттен асып түссе, ақшаның лимиттен тыс бөлігі банк
ұйымына клиенттің шотына еспке алу үшін инкассацияланады және кезекті
операционды күннің кассалық резерві ретінде пайдаланылады.
Біздің елге қарағанда АҚШ банктік ұйымдары еңбек ақыны төлеу бойынша
ақша қаражаттарын әр апта сайын жүргізеді. Халық шаруашылықты жалпы алғанда
бұл жағдай маңызды әсер етеді, яғни ақша айналымын жеделдетеді және
айналымда бар ақша массасын қысқартады.
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру
Ұйымның немесе кәсіпорынның қаржылық жағдайы және олардың даму болашағы
туралы мәліметтерінің маңызды бөлігін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есеп беру береді. Қуатты инвесторлар міндетті түрде кәсіпорынның ақша
қаражаттарының алу қабілеттілігінің бары яғни ол оның қызметінің
үздіксіздігін қамтамасыз ету негізін беретіні (жабдықтаушы шоттарының
өтелуі, еңбек ақы және салықтардың төленуі, қарыздарды қамтамасыз ету және
өз акциясының жоғары курсын сақтау) туралы ақпарат алуы тиіс. Бұл жағдай
қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына өте актуалды яғни айта кетсек
төлемдерді өтемеу сұрақтары әліге дейін шешліген жоқ. Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беруді қаржылық есеп беру нысаны қатарына енгізу
Қазақстандық есеп жүйесінің Халықаралық стандарттарға сәйкестенуіне қадам
ретінде (ақша қаражаттары және ақша эквиваленті туралы есеп беру
халықаралық тәжірибеде стандарты есеп беру нысанына жатады) саналады. №18
Түсім ХБЕС-на сәйкес кәсіпорынның табысы (пайдасы) өткізу принципінің
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ өтемсіз жағдайында бұл принциптің
қолданылуы мынадай жағдайға әкеп соғады. Яғни кәсіпорының қаржылық жағдайы
туралы есеп беруінде өткен жыл бойынша ауқымды табыстың бар болуы,
тұтынушыға кәсіпорын қаржылық жағдайының жақсы екенін көрсетсе, ал есепті
кезеңде оның есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының жоқтығын көрсетеді.
Ақша қаражаттарының келіп түсуін реттеу қабілеттілігі компанияның нарық
экономикасында өмір сүруіне критикалық маңызды болып табылады: барлық
кәсіпорындар табыстылық деңгейіне қарамастан өзінің ағымдаға міндеттемелері
бойынша шығындарын өз уақтылы өтелуін қамтамасыз етуі тиіс
(төлемқабілеттіліг). Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысаны
ұйымның ақша қаражаттары ағымы туралы ақпарат бере отырып тұтынушыларға
бухгалтерлік есептің басқада нысвандарын дұрыс түсінуін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру әдісін қолдану
келесілерді шешеді:
- есепті және өткен жылдың қаржылық есеп берулерін байланыстырады;
- ақша қаражаттарын алудың негізгі көздерін және пайдалану бағыттарын
ашады;
- өткізу әдісі бойынша көрініс табатын түсімнің әсерін
әрекетсіздендіру;
- келесі есепті кезеңде ақша қаражаттарының ағысын жәнек шығысын
болжау;
- кәсіпорынның өтімділігіне талдау жүргізу;
- кәсіпорынның негізгі қызмет бағыттарын ашады, кәсіпорын үшін
салыстырмалы маңыздылығын талдайды.
- Бухгалтерлік есептің әртүрлі әдісін қолдануда кәсіпорынның
қаржылық есеп беруін салыстыру.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысанын қалыптастырудың
ақпарат көздері болып ұйымның балансы және табыстар және шығындар туралы
есеп беру табылады.
№7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру” ХБЕС-ы ақша
қаражаттарының және ақшалай эквивалентерінің қозғалысы туралы есеп беруді
қалыптастыруды қарастырады. Ақшалай эквиваленттерге ақшалай қаражаттарға
жедел және минималды жоғалтулармен ауыстырылатын, тәукелсіз қысқа мерзімді,
өтімділігі жоғары қаржылық салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл тұтынушыларға
заңды тұлғаның қаржылық жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік
беретін есеп берудің нысаны, оларды операционды, инвестициялық және
қаржылық қызметтері бөлігінде есепті кезеңде ақша қаражаттарының келіп
түсуі және жұсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ақша ағысы туралы
ақпарат келесілерді атқаруға көмегін тигізеді:
- кәсіпорынның ақша қаражаттарын және олардың эквиваленттерін табу
қабілеттілігін, және де кәсіпорынның ақша ағыстарына байланысты
пайдалануын және қажеттілігін бағалайды;
- кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржылық
құрылымын (оның төлемқабілеттілігін және өтімділігін) және олардың
соммаларына және өзгермелі міндеттерге, мүмкіндіктерге қатысты
адаптациялау мақсатында ақша ағыстарының өз уақтылы әсер ету
қабілеттілігін бағалау;
- әртүрлі кәсіпорындардың операционды қызметі туралы есеп берулерді
салыстыру.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруде келесі қызмет түрлері
ашылады:
Операционды қызмет – шаруашылық субъектінің негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржылық қызметке қатысты емес басқада қызмет бойынша
табыс алу.
Операционды қызметтен алынған ақша қаражаттарының қозғалыс көлемі
қаржыландырудың сырт көздерін тартпай жаңа қаржы салымдарын жүзеге асыру,
дивиденттер төлеу, өнімділіг деңгейін сақтау және қарыздарды өтеу үшін
жеткілікті көлемде ақша қаражаттарынның жинақталуы жоспарында кәсіпорын
қызметінің тиімділіг көрсеткіші болып табылады.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді және ақшалай эквивалентке
жатпайтын басқада инвестицияларды сатып алу және сату, өтелмелі несиелерді
алу және беру.
Қаржылық қызмет – кәсіпорын займдары және меншік капиталы құрылымында
және көлеміндегі өзгеріс нәтижесіндегі қызмет түрі.
Инвестициялық және қаржылық сипаттағы ақшалай емес операцияларға тек
негізгі құралдар, ұзақ мерзімді несиелер неме акционерлік капитал бойынша
операциялар жатады. Оларға және ұзақ мерзімді несиелер негізінде алынған
негізгі құралдар, кредиторлар алдындағы міндеттемелерді қосымша акцияларды
айналымға шығару арқылы өтеуді жатқызуға болады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулер келесі әдістер
бойынша дайындалады:
1. Тікелей әдіс. Шаруашылық субъектінің қаржы-шаруашылық жағдайының
нәтижесі туралы есеп берудің әрбір баптары бойынша трансформациялау жолы
бойынша негізгі түсімдерді және төлемдерді ашуды қарастырады. Тікелей әдіс
бойынша кәсіпорын болашақ ақша қаражаттары қозғалысын болжауда
ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Тікелей әдісті қолдану кезінде ақша қаражаттары бойынша жйынтық
түсімдер және төлемдердің негізіг түрлері бойынша ақпарат келесі
көздерден алынады:
1) есеп регистрлерінен;
2) табыстар және шығындар туралы есеп беру нысандарындағы басқада
баптары және өткізуден алынған табыс және өнімнің өзіндік құнын
корректировкалау жолымен:
а) ағымдағы есепті кезеңдегі тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
және кредиторлық қарыздар жүргізілген операциялары бойынша
өзгерістер;
ә) ақшалай емес баптар;
б) әрекет етуі нәтижесінде инветициялық және қаржылық қызметке қатысты
басқада баптар (алынған және ұсынылған несиелер бойынша пайыздар).
Жанама әдіс ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің әрбір баптары бойынша трансформацияланбайды. Жанама әдісті қолдану
кезінде операционды қызмет нәтижесінде пайда болатын, ақшалай емес
операциялар, әртүрлі мерзімі ұзартылған төлемдер, өткен және алдынғы
есепті кезеңдегі төлемдер немесе келіптүсулер және де инвестициялық және
қаржылық қызметтімен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы, табыстар
және шығындар баптары әсерін көрсету үшін таза табыс немесе зиянның жалпы
соммасы корректировкаға ұшырайды
Кәсіпорын жанама әдісті қолдану кезінде операционды қызмет нәтижесінде
пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысы таза табысты немесе зиянды
корректировкалау жолымен келесілерді есепке алғанда анықталады:
1) ағымдағы есепті кезеңдегі операционды қызметтен тауарлы-
материалдық қорлар, дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жүргізілген операциялары бойынша өзгерістер;
2) тозу, резервтер, кейінге қалдырылған салық, шетел валютасын
ұлттық валютаға аудару кезіндегі өткізілмеген пайдалар мен
зияндар, ассоциирленген компаниялардың бөлінбеген табысы және
бақылаушы емес акция пакеты сияқты ақшалай емес баптар;
3) инвестициялық және қаржылық қызметке қатысты ақша қаражаттарының
қозғалысымен байланысты басқада барлық баптар (негізгі
құралдарды және т.б. өткізуден болатын табыстар мен зияндар);
Басқаша вариант бойынша – жанама әдісті қолдану кезінде операционды
қызметтен болатын таза ақша қаражаттарының қозғалысы, ағымдағы есепті
кезеңдегі операционды қызметтен болатын тауарлы-материалдық қорлар,
дебиторлық және кредиторлық қарыздар операциялары бойынша өзгерістеріне
корректировкаланған Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берулерде көрініс табатын табыстар және шығындар соммаларымен көрінеді.
Тікелей және жанама әдісті қодану қорытындысында бірдей нәтижеге алып
келеді. Осы әдістер бойынша өзгешелік тек қана операционды қызмет нәтижесі
бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы бөлігінде көрінеді.
2. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру
2.1 Өзенмұнайгаз ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін талдау
Өзенмұнайгаз ӨФ негізгі қызметі: мұнай және газ шығару, және оларды
тауарлы өнімге дейін жеткізу. Кен орындарын пайдаланғанда негізгі өнімі
мұнай, газ, су болып табылады..
Өзенмұнайгаз ӨФ өзінің қаржы-шаруашылық және өндірістік қызметінің
есебін және аудитін ұйымдастыруда кәсіпорындағы есеп саясаты негізінде
жүргізіледі.
Кәсiпорын өзiнiң шаруашылық қызметiн атқаруда ең басты өндiрiс және
басқару құрылымын тиiмдi төрде ұйымдастыру қажет. Яғни кәсiпорынның
құрылымдық бөлiмшелерiнiң өзара байланысы өте тиiмдi және орынды түрде
құрастырылуы тиiс.
Өзенмұнайгаз ӨФ-нiң басқару жүйесi келесi органдармен жүргiзiледi:
1) Жоғарғы орган – серiктестiк қатысушыларының жалпы жиналысы;
2) Атқарушы басты орган – Директор.
Кәсіпорынның басқару құрылымында ерекше орынды бухгалтерия бөлiмi
атқарады. Бухгалтерия бөлiмi 5 (бес) штаттан тұрады, яғни бас бухгалтер,
материалды бухгалтер, есеп бухгалтерi, салық бухгалтерi және кассир.
Өзенмұнайгаз ӨФ жеке дербес шаруашылық есептегі ұйым болып саналады
және Қазақстан Республикасындағы іс-әрекеттеріне байланысты солардың
заңдары мен нормативтік актілері негізінде қызмет жүргізеді. Кәсіпорын
халықаралық нарықта немесе шетел әріптестерімен бірлескен қызмет
ұйымдастыру жағдайында Қазақстан Республикасының заңдарын, сонымен қатар
Халықаралық құқықты басшылыққа алады.
Өзенмұнайгаз ӨФ өз міндеттемелері бойынша өзіне қарайтын барлық
мүлкімен жауап береді, оған шара қолданылуы мүмкін.
Өзенмұнайгаз ӨФ бухгалтерлiк есеп келесi құжаттардың негiзiнде
жүргiзiледi:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң Бухгалтерлiк есеп және есеп
беру заңы күшi бар жарлығы 24.06.02 ж.;
2) Халықаралық бухгалтерлiк есеп стандарты;
3) Қ.Р. Қаржы министрлiгiнiң бұйрығымен бекiтiлген бухгалтерлiк есептiң
типтiк есеп шоттар жоспары;
4) Кәсiпорынның есеп саясаты.
Өзенмұнайгаз ӨФ-нiң есеп саясаты –бухгалтерлiк есеп және қаржылық
есеп беру жүйесiн реттейтiн құжат болып табылады.
Өзенмұнайгаз ӨФ бухгалтерлiк есеп журнал-ордерлi нысаны бойынша
жүргiзiледi. Кәсіпорын есеп берудiң жедiлдетiлген формасымен жұмыс
жасайды. Негiзгi және айналым қаражаттарын сақтау мақсатында жылына бiр
реттен кем емес, түгендеу жүргiзiледi.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беру” туралы Заңы, Қаржылық есеп беруді дайындау және
ұсынудың концептуалды негізі арқылы жүргізіледі. Оны қалыптастырудың негізі
ретінде Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп стандарты және
Қазақстан республикасының есеп жүйесін реттейтін нормативті-құқықты
құжаттар табылады.
Өзенмұнайгаз ӨФ техника-экономикалық жағынан сипаттамасын оның
қаржылық есеп беру көрсеткіштерінен байқауымызға болады.
Есепті кезеңде табыс бойынша қызмет көлемінің өсуі 2007 жылмен
салыстырғанда, 16,6% жетті. Барлық алынған табыс 33857312 теңгені құрайды.
2008 жылы таза табыс 2007 жылмен салыстырғанда 38% - ға өсті және
728946 мың теңгені құрайды.
Кәсіпорынның меншікті капиталы есептеу кезеңіне қарай 26% - ға
төмендеді.
1 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ негізгі технико – экономикалық
көрсеткіштері.
№ Көрсеткіш 2007 жылдың 2008 жылдың Абсолюттік Салыстырма
аяғында аяғында ауытқу лы ауытқу
1 2 3 4 5
1. Өткізуден 29129261 33857312 +4728051 116,6
алынған түсім
2. Өткізілген 3814858 5728902 +1914044 150
өнімнің өзіндік
құны
3. Жалпы табыс 25314403 28128410 2814007 111
4. Кезең шығыс 5728902 1814858 -3914044 31,6
5. Негізгі 26337392 29946721 36099329 113
қызметтен
алынған табыс
6 Негізгі емес 2791869 3910591 1118722 140
қызметтен
алынған табыс
7 Таза табыс 527830 728946 +20116 138
8 Қызметкерлердің 1564 1839 +275 117
тізім бойынша
орташа саны
9 Еңбекке ақы 1488695 1649590 +160895 110,8
төлеу қоры
10 Жылдық орташа 61794 82538 +20744 133
жалақы (теңге)
11 Негізгі құрал – 85942533 81851369 -4091164 95
жабдықтардың
жылдық орташа
құны
12 Қор қайтарымы 0,33 0,41 125
Еңбек өнімділігі 2%-ға төмендеді, сонымен қатар 2008 жылы жалақы өсті
және ол 2007 жылмен салыстырғанда 33%-ды құрды.
Тауарлы – материалдық артықшылықтың құны 5%-ға төмендеді.
1 кестеде Өзенмұнайгаз ӨФ компаниясының бухгалтерлік есебі бойынша
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметін сипаттайтын салыстырмалы
көрсеткіштің есеп қатарын құрамыз.
Қор қайтарымы
2007 жылы:
29129261 : 85942533 = 0,33
2008 жылы:
33857312 : 81851369 = 0,41
Қор сиымдылығы
2007 жылы:
85942533 : 29129261 = 2,95
2008 жылы:
81851369 : 33857312 = 2,41
Қормен жарақтандырылу
2007 жылы:
85942533 : 1564 = 37687
2008 жылы:
81851369 : 1839 = 44508
Еңбек өнімділігі
2007 жылы:
29129261 : 1564 = 18625 мың. теңге
2008 жылы:
33857312 : 1839 = 18410 мың. теңге
ТМҚ айналымдылығы
2007 жылы:
29129261 : 2593800 = 11,2
2008 жылы:
33857312 : 3054346 = 11
Есептің нәтижесін 2 кестеге кіргіземіз
2 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ өндірістік – шаруашылық қызметінің бағалық
көрсеткіштері, 2007-2008 жж.
мың.теңге
№ Көрсеткіш Есептік формула 2007 2008 2008, 2007
жыл %
1. Қор қайтарымы Өткізу қызметінен 0,33 0,41 125
түскен табыс (түсім):
Орташа жылдық баға
2. Қор сиымдылығы Орташа жылдық баға: 2,95 2,41 81
Өткізу қызметінен
түскен табыс (түсім)
3. Қормен Орташа жылдық баға: 37687 44508 118
жарақтандырылу Персоналдың орташа
жылдық санауы
4. Еңбек өнімділігі Өткізу көлемі: 18624 18410 98
Персоналдың орташа
жылдық санауы
5. Айналымдылығы ТМЗӨткізу қызметінен 11,2 11 98
түскен табыс (түсім):
Активтердің орташа
көлемі
Өзенмұнайгаз ӨФ қор қайтарымы өсуде, яғни бұл өнеркәсіптің капитал
сиымдылығымен түсіндіріледі.
Сонымен бірге салыстырмалы көрсеткіштерді бөліп қарастырайық:
Негізгі қорлардың табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 85942533 = 0,006
2008 жылы
728946 : 81851369 = 0,0089
Меншікті капиталдың табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 70730830 = 0,007
2008 жылы
728946 : 52501625 = 0,014
Өткізілген өнімнің табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 29129261 = 0,018
2008 жылы
728946 : 33857312 = 0,02
3 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ жұмыстарының 2007 – 2008 жылдардағы
табыстылық көрсеткіштері.
Көрсеткіш Есептік формула 2007 2008 %
Табыстылық Пайда: орташа жылдық 0,006 0,0089 143
баға
Меншікті капиталдың Таза пайда: меншікті 0,44 0,36 81
табыстылығы капиталдың көлемі
Өткізілген өнімнің Таза пайда: өткізуден 0,213 0,218 102,3
табыстылығы түскен түсім
2.2 Өзенмұнайгаз ӨФ-нің кассадағы ақша қаражаттарының есебі
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер соның ішінде Өзенмұнайгаз
ӨФ өз ақша қаражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және
міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте осы мекемелер арқылы қолма-қолсыз
нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде қолма-қолды ақшамен есептесуді
жүзеге асырады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары бұл
банк пен клиенттер арасындағы келісім шарттың негізінде болып өтетін
қатынастарды көрсететін әдіс.
Өзенмұнайгаз ӨФ өзінің өндірістік шаруашылық қызметін жүзеге асыру
барысында есеп айрысудың қолма-қолды және қолма-қолсыз нысанын қолданады.
Осыған байланысты бұл кәсіпорында ақша қаражаттар есебі бойынша екі
объектінің есебі жүргізіледі, яғни қолма-қолды ақша қаражаттары бойынша
касса операцияларының есебі және қолма-қолсыз ақша қаражаттыр бойынша есеп
айрысу операцияларының есебі.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін Өзенмұнайгаз ӨФ
касса бөлімі бар. Касса бөлімінде кассир жұмыс істейді.
Кассир – материалдық жауапты тұлға. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұларлдың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады.
Өзенмұнайгаз ӨФ касса операцияларының есебі 1000-ші кассадағы
қолма-қол ақша бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында: 1010 және 1020-
ші шоттарда жүргізіледі.
Өзенмұнайгаз ӨФ кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның есебі
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі мен бекітілген кассалық
операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау кезінде кіріс касса ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитанция) беріледі. Кассаға қабылданған теңге
сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады. Толтырылған кассалық кіріс
ордері көрсетілген.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттар мен және басқа да құжаттармен
рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қос тіркелген құжжаттарда субъект
басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес.
Ақшаны алушы кассса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені –
жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді. Толтырылған касса шығыс ордері
қосымша №2 көрсетілген.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім білдірген тұлғаның тегі, аты-жөні көрсетіледі.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Өзенмұнайгаз ӨФ жалақының, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі
жәрдемақылармен сыйлықтар төлем тізімдемесі (ведомості) бойынша таратылады,
оның қас бетінде ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі
және оған басшы мен бас бухгалтер қол қояды.
Өзенмұнайгаз ӨФ жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына
жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса ордерлерін тіркеу журналында
тіркеледі, ондағы кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың
рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас
бухгалтердің қолдарын: олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілетін
қосымшалардың болуын тексеруга міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан
кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамб
басылады немесе жазумен Алынды, немесе Төлендідеп белгі соғады.
Өзенмұнайгаз ӨФ касса операциялары есебін кассир касса кітабында
жүргізеді. Олар номерленуі, тігілуі және оған мөр басылуы тиіс.
Касса операциялары жағын болса онда касса есебі 3-5 күнде бір рет
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланатын шоты, сомасы
көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның
жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен
ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмеген. Түзеулерге кассир
мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.
Кіріс және шығыс касса ордерлерін және оларды алмастырушы құжаттарды
бухгалтер нақты және түсінікті етіп сиямен толтырады.
Еңбек ақыны, уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдем ақыны және сыйақыны
төлеу төлем ведомостісі арқылы жүзеге асырылады, оның сыртқы бетінде ақшаны
беру мерзімі және жазбаша түрдегі жалпы сома көрсетілгенбас бухгалтердің
және басшының ақшаны беруге рұқсаты туралы қолдары қойылады.
Банктен еңбек ақы төлеу үшін ақша алғаннан үш күннен кейін кассир
еңбек ақы сомасын алмаған тұлғалардың төлем ведомостіндегі фамилиясының
жанына штамп немесе қолдан Депонирленген белгісін қоюы керек. Төленбеген
сома берілмеген еңбек ақы реестріне енгізіледі және төлем ведомостісінде
нақты төленген және депонирленетін сома туралы белгі жасалады. Егер ақша
беруді кассир емес өкілетті тұлға жүзеге асырса, төлем ведомостісінде
Ақшаны ведомост бойынша берді (қолы) жазуы жазылады. Касса ордерлерінде
ешқандай түзетулерге, өшірулерге және шимайларға жол берілмейді.
Кассалық ордерлер бойынша ақшаларды қабылдау және беру тек олар
тотырылған күні ғана жүргізіледі. Ордерді алғаннан кейін кассир келесілерді
тексеруі керек: басшының және бас бухгалтер қолдарының барын және
шынайылығын, олардың толтырылу дұрыстығын, ордерлерде қосымшалардың
көрсетілуін. Операция жүргізілгеннен кейін ордерлерге кассир қол қояды, ал
оларға қосымша құжаттарға штамп немесе күн, ай, жылды көрсете отырып қолдан
Алынды немесе Төленді белгілері қойылады. Кассир кассалық операцияларды
Касса кітабында жүргізеді, ол номерленген, тігілген және дөңгелек мөр
басылған болуы керек; ондағы беттер саны басшының және бас бухгалтердің
қолдарымен рәсімделеді.
Касса кітабының әр беті теңдей екі бөліктен тұрады: оның біреуін
кассир бірінші дана ретінде толтырады, ол кітапта қалады; екніші бөлігі
беттік және теріс жағынан көшірме қағаз арқылы толтырылады. Ол кассирдің
есеп беруі ретінде беттің жыртылатын бөлігі болып табылады. Кассалық
операцияларды жазу беттің жыртылмайтын бөлігінің беттік жағынан басталады
(Күн басындағы қалдық жолынан кейін). Бетті алдын ала жыртылатын бөлігі
кітапта қалатын бөлігінің астында қалатындай етіп жырту түзуі бойынша
бүктеу керек. Ауыстыру дан кейін жазуды жазу үшін жыртылатын бөлікті
жыртылмайтын бөліктің беттік жағына қояды және жыртылмайтын бөліктің теріс
жағынан жазуды жалғастырады. Есеп беру бланкісі бір күндегі операциялар
соңына дейін жыртылмайды. Сонымен қатар еңбек ақыға жолы бойынша касса
бойынша шығынға жатқызылмаған тқлем ведомостісі бойынша еңбек ақы сомасы
көрсетіледі.
Кассирдің келісімімен касса кітабы автоматтандырылған тәсілмен
жүргізілуі мүмкін. Егер беттер Касса кітабының салым беті машинограммасы
ретінде құрастырылса, сол кезде кассирдің есеп беруі машинограммасы
құрастырылады. Бұл машинограммалар тексеріледі және кассирдің қолы қойылып
кассалық құжаттармен бірге кассалық кітаптың салым бетіне қол қою арқылы
бухгалтерияға жіберіледі. Соңғысын кассир жыл бойында ай бойынша бөліп
сақтауы керек. Жыл бойындағы беттердің жалпы саны басшының және бас
бухгалтердің қолдарымен рәсімделеді және кітапқа таңба басылады.
Кассирдің есеп беруінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі
жасайды, содан кейін оларды машинограммаларға немесе 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотының дебеті және кредиті бойынша есеп регистрлеріне
енгізіледі.
Кассада қолма қол ақшалардан басқа акциялар, облигациялар,
мемлекеттік қарыздар, вексельдер, чек кітапшалар, басқа да бағалы қағаздар
және қатал есеп беру бланкілері де сақталуы мүмкін. Қатал есеп бланкілеріне
келесілерді жатқызуға болады: асханадағы тамақ алуғы, диабеттік тағамдарды,
оқу орындарындағы асханадан тамақ алуға, емдік профилактикалық тағамдарды
алуға арналған абонементер; персоналға ақысыз арнайы тағамдарды (сүт немесе
басқа ұқсас тамақ өнімдері) және т.б. беруге арналған талондар. Билеттер,
талондар, абонементтер және басқа да қатал есеп беру бланкілері тұтынудың
нақты өзіндік құны бойынша материалдық құндылықтар ретінде 1316 Басқа да
материалдар шотында есепке алынады.
Есеп саясатында белгіленген кассада сақталатын ақша қаражаттары мен
қатал есеп беру бланкілерінің ревизиясын жүргізу қажет. Оны субъект басшысы
тағайындаған комиссия жүргізеді.
Кассалық операциялардың есебін компьютеризациялау кезінде касса
құжаттарын өңдейтін бағдарламалық құралдар жұмысының дұрыстығын тексеру
жүзеге асырылады. Тәртіп бұзышылықтарға кінәлі тұлғалар белгіленген
тәртіппен жауапкершілікке тартылады. Ақшалай қаражаттарды және қатал есеп
беру бланкілерін тексеру нәтижелері ақшалай қаражаттарды инвентаризациялау
актісімен (ф.№Инв 15) және құндылықтар мен қатал есеп беру бланкілерімен
инвентаризациялық тізімімен рәсімделеді. Кассада табылған артық ақшалай
қаражаттар кассаға көрсетіледі, бұл операция 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотынын дебеті және 6280 Негізгі емес қызметтен түскен
басқа да табыстар шотынын кредиті бойынша көрсетіледі. Кем ақшалай
қаражаттар мен бағалы қағаздарды кассир өтейді: 1250 Жұмысшылардың және
басқа тұлғалардың қарыздары шотынын дебеті және 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотынын кредиті.
Субъектіде қатал есеп беру бланкілерінің жетіспеушілігінен туындаған
зиян олардын номиналдық құны негізінде есептеледі. Касса бойынша
операциялардың есебі машинограммаларда және 1010 шоттын дебеті және
кредиті бойынша жүргізілетін басқа да есеп регистрлерінде жүргізіледі.
Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассирдін есеп берулерінің келіп түсу
барысы бойыеша жүргізіледі. Жазуларды жазу кезінде шоттар
карреспонденциялары бірдей сомалар біріктіріледі. Ай соңында регистрлерде
есепті айдан кейінгі айдын бірінші күніндегі қалдық шығарылады, ол кассир
есеп беру бойынша қалдыққа және 1010 шот бойынша Бас кітапқа сәйкес келу
керек.
Кассаға ақшалай қаражаттарда кірістеу 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шоттың дебеті бойынша және келесі шоттардың кредиті
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде ... ... ... ... ... 7
1.1 Ақша айналымы және оны ұйымдастыру принциптері ... ... ... ... .7
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... .12
2. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
2.1 Өзенмұнайгаз ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Өзенмұнайгаз ӨФ -нің кассадағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 20
2.3 Өзенмұнайгаз ӨФ -нің есеп айрысу шотындағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 26
3. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Ақша қаражаттар аудитінің ақпарат
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 31
3.2 Ақша қаражаттары қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Бухгалтерлік есептің мәліметтері көмегімен қалыптасқан ақпарат
шаруашылық субъектіні және оның құрылымдық бөлімшелерін жедел басқару,
мемлекеттік қаржылық есеп берулерді, экономикалық жобаларды және ағымдағы
жоспарларды құрастыру сонымен қатар ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерттеу үшін қажет.
Қазіргі шаруашылықтың жаңа шарттарына қатысты шаруашылық субъектінің
күрделі экономикалық механизмін нақты және дұрыс ұйымдастырылған есеп
жүйесімен қалыптастырылған өзуақтылы, толық және шынайы экономикалық
ақпаратсыз басқару мүмкін емес.
Экономикалық қызмет жұмысшылары ең бастысы бухгалтерия персоналы
бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін толық, дұрыс білу қажет яғни оны
күрделендірмеу және қымбат етпеу сонымен қатар шаруашылық субъектінің
бухгалтерлік және салық есебі қызметін ретттейтін тәртіпке байланысты
нұсқауларды, тәртіптерді және нормативті актілерді қатаң тәртіпте сақтау
тиіс.
Қазақстанда қалыптасқан бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі
кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторларға ашық болуға негізделген.
Жоғарыда айтылғандар нәтижелі болуда кәсіпорында ақша қаражаттарының есебін
жүргізу тәртібі маңызды орынға ие.
Диплом тақырыбын орындауда келесі мақсат қойылды – кәсіпорында ақша
қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың негізгі сұрақтарын ашу.
Қойылған мақсатқа жетуде келесі міндеттер шешілуі тиіс:
▪ кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебі мен аудиті үшін қажет
ақпараттар көздерін және мәнін анықтау;
▪ кассалық, есеп айырысу және басқа шоттар бойынша операциялардың есебін
ұйымдастыруды зерттеу;
▪ кассалық және банктік операцияларға аудиторлық тексеру әдістерін
қолдану;
▪ ақша қаражаттарының қозғалысына талдау жүргізу;
Көзделген міндеттердің орындалуы заңды тұлға болып табылатын
Өзенмұнайгаз ӨФ, яғни өз атынан мүліктерді сату және сатып алу құқығына
ие кәсіпорыны мысылында алынды.
Кәсіпорынның қызметі Қазақстан Республикасының әрекет етуші және Жарғы
тәртібіне сәйкес келеді. Серіктестік жеке балансқа, есеп айырысу шотына ие
және өзінің фирмалық бланкелері, мөрі және штампы бар.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған және
ӨФ Жарғысына сәйкес диверсификациялау тәртібімен қызметтің басқа да
түрлерін жүзеге асырады.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қолданылған бухгалтерлік есеп және аудит
жүйесі халықаралық тәжірибеге және елдің дүние жүзлік экономикалық
кеңістігіне кіруіне кедергі болды.
Осыған байланысты бухгалтерлік есеп және аудит жүйесінің халықааралық
стандартқа өтуіне байланысты біздің елде № 2732 2002 жылғы 26 маусым
айында күшке енген "Бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы " заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің жарғысы басты қадамдардың бастамасы
болды. Бұл заңнамаға байланысты Қазақстан Респуликасында бухгалтерлік есеп
және аудит жүйесін реттеуші өкілетті мемлекеттік орган құрылды,
республиканың аймағындағы барлық субъектілер үшін ішкі бақылау және аудиті
талап ететін жалпылама есептің тәртібі және негізі принциптері белгіленді.
Айтылған заңды актіге сәйкес бухгалтерлік есептің стандарттары және
қаржылық есеп беруді дайындау және ұсынудағы концептуалды негіз, шаруашылық
субъектінің типтік шоттар жоспары және оларды қолдану нұсқаулар,
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша әдістемелік нұсқаулар, және жаңа
есеп регистрлері, оны толтыру бойынша нұсқаулар дайындалады.
Банк пен клиент арасында қатынас келісім сипатында көрінеді. Клиенттер
кассалық және есеп айырысу операциялары бойынша қамтамасыз етуді өздігінен
таңдайды және барлық банк операцияларын бір немесе бірнеше банк ұйымдары
арқылы жүргізеді.
Несие бойынша банкпен болатын есеп айырысулармен бірге банк ұйымдарында
ағымдағы және арнайы шоттар ашылады.
Ақша қаражаттары мен есеп айырысулар есебінің негізгі міндеттері:
- ақша қаражаттары және есеп айырысулардың қозғалысы бойынша
операциялардың дұрыс және өзуақтылы құжаттау;
- мақсатты бағыты бойынша қатаң тәртіпте ақша қаражаттарының
пайдалануын бақылау;
- мерзімі ұзартылған қарыздар үшін дебиторлар және кредиторлармен
өзуақтылы салыстыру жүргізу.
1. Ақша қаражаттары есеп айырысу құралы ретінде
1. Ақша айналымы және оны ұйымдастырудың принциптері
Тауар өндірісі және нарық қатынасы жағдайында капиталдың шеңбер
айналымы ақшалай нысанда жүргізіледі. Бұл дегеніміз ең бастысы ол (А-Т)
және аяғында (Т-А) ақшаның көмегімен жүргізіледі. Ақша нысанындағы капитал
шеңбер айналымының қорытындысы тауарлы өнімнің өткізілуі, өндіріске
жұмсалған еңбек ақы шығындарының өтелуі және кәсіпкерлік қызметін
ұлғайтатын пайданың қалыптасуымен байланысты.
Тауарлы өнімді өткізу ақша қаражаттарының құн өлшемі, айналым және
төлем құралы қызметін орындалуы кезінде жүзеге асады. Ақша қозғалысы
кезінде құн өлшемі қызметі бағаны белгілеу арқылы көрінеді; айналым құралы
ретінде –сатушының қолынан, сатып алушының қолына тауардың өтуі табылады
және төлем құралы қызметі – шаруашылық айналымға тартылған тауарларды төлеу
жатады. Сондықтанда ақша айналымы ақшаның өзіне тән қызметтерін орындауымен
байланысты.
Тауарларды өткізу арнайылылығына және ақшалардың өзіне тән қызметтерін
орындауға байланысты ақша айналымы екі салаға жіктеледі: біріншісі –
кәсіпорын және жеке тұлғалар тарапынан өндірістік және жеке тұтынушылық
тауарларды сатып алу кезінде айналым құралы қызметін жеке саудадағы қолма-
қолды ақшалардың қозғалысы; екіншісі – кәсіпорындар шоттары бойынша
алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер және атқарылған жұмыстарды несиеге
алуда, төлем құралы қызметін банк айналымының ақша қаражаттары қозғалысы
табылады.
Екі салада негізінен өзара байланысқан, яғни қолма-қолды ақшалар банк
шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы болып та және керісінше бұл
қалдықтар колма-қолды ақшалар болып табылады.
Егер де барлық қолма-қолды ақшаларды, және тұрғындардың талап еткенге
дейінгі депозиттерін қосақандағы өлшемді М1 ретінде белгілеп, ал банк
айналымын М2 деп белгілеп алсақ, онда айналымда бар ақша қаражаттарының
жалпы массасын (Еg) келесі формуланың көмегімен анықтаймыз: Еg = М1+ М3.
Американ экономисті Милтон Фридмэн интерпритациясында М2 өлшемі М1 өлшемін
өзіне қосады, сондықтанда айналымдағы ашаның барлық массасы М3 пен
белгіленеді.
Ақша айналымын ұйымдастырудың негізгі принциптері келесідей боладады:
1. Барлық кәсіпорындар, шаруашылық ұйымдар және мекемелер өзінің
барлық ақша қаражаттарын міндетті түрде банктік есеп шоттарында
сақтауы тиіс;
2. Кәсіпорындардың коммерциялық қызмет нәтижесінде пайда болатын
міндеттеме бойынша ақшалай есеп айырысулар олардың есеп айырысу
шоттары бойынша ақша қаражаттарын аударма арқылы жүзеге асыруы
тиіс;
3. Ақшаларды шоттардан шоттарға аудару клиенттердің есеп айырысу
құжаттары негізінде яғни банк ұйымына сәйкес операцияларды жүзеге
асыру үшін бұйырық болып табылады;
4. Ақшалай төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысудың типтік нысандары
негізінде ақшалай құжаттардың стандартты бланкелерін пайдалану
арқылы және оларды құжат айналымындағы әр түрлі сатыларында
бухгалтерлік қайтаөңдеу жүргізіледі;
5. Тауарларды жеткізіп беру, жұмыстарды атқару және төлем қызметін
көрсету бойынша коммерциялық байланысты бар барлық шаруашылық
құрылымдардың есеп айырысулар міндетті түрде, банктер арқылы
жүргізіледі;
6. Төлемдерді жүзеге асырудың толықтығына және өзуақтылығына
жауапкершілікті тауарларды сатып алушылар және сәйкес жұмыстарды
және кызметтерді пайдаланушылар табылады;
7. Тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізіп беру бойынша
шаруашылық келісімдерде жеткізіп берушілер және сатып
алушылардың кабылдаған міндеттемелерін бұзумен байланысты
материалды жауаптылық қарастырылған;
8. Есеп айырысу шотына ақша қаражаттарын жұмсау кәсіпорындар және
шаруашылық ұйымдар шешімі бойынша кәсіпкерлік қызмет
қызығушылығын есепке алғанда жүргізіледі;
9. Кәсіпорындар қолма-қолды ақшалар бойынша операцияларды
жергілікті банктермен белгіленетін аналым кассасының лимиті
шегінде жүргізеді. Барлық лимитттен тыс қолма-қолды ақша
қаражаттары төлем құралы ретінде банкішілік айналымда пайдалану
үшін сәйкес банктерге инкассацияланады.
10. Ел аумағында шетел валютасының айналымы жүргілімейді. Импорт
міндеттемелері бойынша бұл валютадағы барлық төлемдер шетелдік
экспортерларға қатысты жүргізіледі.
Жоғарыда айтылған принциптердің сақталуыт ұлттық валюта болып табылатын
тенгенің сатып алу қабілеттілігінің тұрақтылығы және ақша айналымының
нығаюы үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар бұл ұлттық ақша
бірлігінің жалпылама эквивалент ретінде, ақша операциясының кезектілігін
және қолма-қолды ақша айналымы бойынша шығындардың қысқаруы қамтамасыз
етеді.
Ақша айналымының тұрақтылығы – аймақты және ұлттық нарықты экономиканы
дамытудың тиімді негізгі шарты болып табылады. Ақшаның құнсыздануы Қисық
айна әсерін қалыптастырады яғни экономиканың кері негізгі процесстерін
тудыратын және кәсіпкерлік қызметін құлдырататын, қорытындысында пайда өсім
қарқынынан ақшаның құнсыздану қарқынының асып түсуі нәтижесінде пайданың
төмендеуіне алып келеді.
Ұлттық ақша бірлігінің және ақша айналымының сатып алу қабілеттілігі
тұрақтылығының басты факторы болып нарықтықтық талаптарға жауап беретін
шаруашылық құрылымдардың дамуы, жеке тұтынатын тауарларға, өндіріс
құралдарына, жаңа технологияларды енгізуге нарықтық сұраныстың қамтамасыз
етілуі табылады.
Ақша айналымының тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрғындардың ақшалай
табытары мен өткізуге тиісті тауар массасы арасындағы тепе-теңдіктің
сақталуын талап етеді. Бұл мәселені шешуде ақша-несие жүйесінің төменгі
звеносындағы коммерциялық банктердің комплексті арнайы шаралары мен
байланысты. Коммерциялық банктер өзінің қызмет шеңберінде кәсіпорындарға
несиелеуді ұйымдастыру және оларды аймақты нарықты тапшы тауарлы-
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету бойынша кәсіпкерлік қызметтермен
ынталандыру кқмегімен ақша айналымын басқаруда қатысады.
Тұрғындардың ақша табыстары саласындағы ақша айналымын реттеудің каналы
болып салымдар бойынша қолма-қолды ақша қаражаттарының кірісі және шығысы.
Салымдардың негізгі бөлігі несие жүйесінің банк ұйымдарында орналасқан.
Егер де тұрғындардың табыстары, шығындарынан асып түссе осыған қатысты
ақшаның артық массасы салымдарда сақталады. Ал егерде тұрғындардың
шығындары табыстарынан асып түссе осыған қатысты мерзімді салымдар(банк
айналымындағы ақшалар) айналымда бар қолма-қолды ақша қаражаттарына
трансформацияланады.
Баланстардың құрастырылуы банк-шаруашылық, шаруашылық-банк ағымы
бойынша ақша айналымының жалпылама схемасы негізінде жүргізілді. Банктер
тұрғындардың ақшалай табыстарын қалыптастыруда қатыспайды тек қана
шаруашылық құрылымдарға еңбек ақы және басқада төлемдері үшін қолма-қолды
ақшалай қаражатарын берумен шектелді.
Тұрғындардың ақшалай қаражаттарын қалыптастыру халық шаруашылығының әр
түрлі салаларында сәйкес жұмыс орындардың қамтылуы нәтижесінде жүргізіледі.
Өз кезегінде тұрғындардың шығындары жеке сауда торларында сатып алынған
тауарлар және коммуналдық, басқада қызметтер төлемдерге байланысты.
Табыстар мен шығындарды байланысын талдау, ақша айналымының тұрақтылығын
және тепе-теңдігін қамтамасыз ету бойынша банкпен жүргізілетін қажетті
шараларды жүргізуге мүмкіндік береді. Яғни мұнда коммерциялық банк
қызметтері щеңберінде, тұрғындардың ақшалай табыстары мен шығындары
балансының мәні көрінеді.
Балансты құрастырудың жалпылама схемасы оның табыс және шығыс бөлігінің
бөлімдеріне сәйкес негізделеді.
Қазіргі таңда Қазақстандық қоғамда аймақтық баланста көрініс табатын
тұрғындардың ақшалай табыстарының негізгі көздері болып келесілер табылады:
- жұмысшылардың еңбек кітабы ашылған негізгі жұмыс орны бойынша
жалақы;
- басқа жұмыс орындарында келсімге сәйкес жеке жұмыс қызметі бойынша
жалақы;
- тұрғылықты орны бойынша зейнет-ақы;
- оқушының жеке құжаты ашылған оқу орнынан берілетін стипендиялар;
- әлеуметтік қамтамасыз ету органдары тарапынан берілетін жәрдем-
ақылар;
- салымдар бойынша пайыз ақшалары және мемлекеттік займ облигациялары
бойынша қаржы-несие жүйесімен берілетін ұтыстар;
- коммерциялық құрылымдардың акцияларынан дивиденттер;
- басқада табыстар.
Жұмысшылардың ақшалай табыстардың басты көзі болып негізгі жұмыс орны
бойынша жалақы табылады. Қазіргі уақытта нарықтық эконмика талаптарына сай
келетін еңбек ақы жүйесі енді енді қалыптасуда. Осыған байланысты
салаларының кейбіреулерінде соның ішінде экономиканың мемлекеттік секторы
өмір сүру минимумына сай келмейді. Сондықтанда жұмысшылардың негізгі бөлігі
басқа жұмыс орындарында келісімге сәйкес қосымша еңбек ақы алады. Жалпы
алғанда халық шаруашылығы бойынша негізгі жалақы мен қосымша жалақының
қатынасы 60% және 40% құрайды.
Жұмысшылардың ақшалай табыстарының маңызды каналдарының бірі зейнет
ақы. Біздің елде зейнетке шығу жасы келесідей ересектер 63 жасында әиелдер
57 жасында шығады.
Кейінгі жылдары тұрғындардың ақшалай табыстары бөлігінде әртүрлі
шаруашылық құрылымдардан және қаржы-несие жүйесі есебінен келіп түсетін
табыстар өсуде. Осылардың ішінде ауқымды орынды салымдар, облигациялар
бойынша пайыз ақшалар және акция бойынша дивиденттер алады. Бірақта бұл
табыстар негізгі және қосымша еңбек ақы мен байланысты табыс көзіне
салыстырғанда екінші деңгейлі болып келеді.
Тұрғындардың табыстарын қалыптастырудың негізгі көздері бойынша
тұрғындардың табыстарын талдау коммерциялық банк ұйымының жұмысы үшін
маңызды орныға ие.
Жалпы алғанда баланста көрініс табатын тұрғындардың шығындары келесі
схема бойынша болып келеді:
- өндірістік және өнеркәсіптік тауарларды сатып алу;
- транспорттық және коммерциялық қызметтерді өтеу;
- міндетті төлемдер және еркін жарналар;
- акцияларды және облигацияларды сатып алу;
- салымдардың өсімі;
- басқада шығындар;
Шығындардың құрылымы нарықтық экономиканы дамытудың қазіргі сатысындағы
қоғамның өмір сүру жағдайының деңгейін көрсетеді.
Тұрғындардың табыстар және шығындар құрылымы әлеуметтік белгілері
бойынша коммерциялық банк шегіндегі нарықтық экономика моделін талдау үшін
маңызды болып табылады.
Бір аймақтарда негізігі сектор ретінде мемлекеттік шаруашылық,
біреулерінде – акционерлік үшіншілерінде – жеке кәсіпкерлік. Шаруашылық
субъектілерін дұрыс таңдау аймақтық және ұлттық экономиканың дамуына жақсы
ықпалын тигізеді. Яғни олардың негізінде материалдық және еңбек ресурстары
тиімді пайдаланумен байланысты.
Коммерциялық банктер шегінде аймақты нарықты экономиканы дамытудың
комплексті сұрақтарын құрастыру үшін балансты талдау қажет.
Коммерциялық банктер ақшалай операцияларын жүзеге асыруда делдал болып
табылады және сол арқылы ақша қаражаттарының ағысы ұйымдастырылған.
Ағыстардың бір бөлігі кәсіпорындарға, ұйымдарға қолма-қолды ақшаларды
береді, ал екіншісі –оларды банк кассасына қайтарады.
Айтылған бөліктердің қатынасына және эмиссиялық позицияға байланысты
коммерциялық банктер екі топқа жіктеледі: Біріншісі – айналымға ақша
шығаратын банктер, екіншісі –айналымнан жинайтын банктер.
Ақша айналысы саласындағы жұмыс банк клиенттерін несиелеумен тығыз
байланысты.
Біздің елдің халық шаруашылығында кәсіпорын, ұйым және мекемелер
иелігіндегі қолма қолды ақша қаражаттарының минималды деңгейін ұстау және
ірі айналым (қолма-қолсыз есеп айырысу) көмегімен ақша айналымын басқарудың
жүйесі қалыптасқан.
Ірі айналым - кәсіпорын ақша қаражаттарын міндетті түрде банкте ашылған
шоттарда сақтауына негізделген. Қолма-қолсыз төлемдерге банк клиенттерінің
айналымдағы (банк айналымыныдағы ақшалар) ақша массасының ауқымды бөлігі
келеді.
Кәсіпорындардың қолма-қолды ақша қаражаттары жағдайы кассалық
қалдықтары немесе олардың айналым кассасындағы нақты ақша қалдықтармен
сипатталады.
Кәсіпорынның қолма-қолды ақшалары айналым (кіріс және шығыс) кассасының
лимиті көмегімен реттеледі. Кассаның лимиті болып – қолма-қолды ақша
қаражаттары мен байланысты ағымдағы операцияларды жүзеге асыру үшін
күнделікті кәсіпорында бар қолма-қолды ақшалардың минималды соммасы
табылады. Бұл операцияларға шаруашылық сатып алымдар, іс-сапар үшін ақшалай
аванстар және басқада төлемдер.
Жұмысшылардың және қызметкерлерді жалақысы айналым кссасының лимитіне
кірмейді.
Өзенмұнайгаз ӨФ бойынша айналым кассасының лимитін есептеудің жай
және қолайлы болып табылатын орташа өлшем әдісі қолданылады.
Есептеме келесі формуламен орындалады:
Кл = m1+m2+m3+m4+m5+ ... mn n,
мұндағы Кл – айналым кассасының лимиті; m1.. mn – (еңбек ақыдан басқа)
барлық ақымдағы төлемдер бойынша кассадағы қолма-қолды ақша қаражаттарының
күнделікті қалдықтар деңгейі; n – қатар деңгейінің саны (лимитті есептудегі
тәулік саны).
Өзенмұнайгаз ӨФ айналым кассаы бойынша лимитін анықтайық. Ол үшін
біз өткен жылдың салыстырмалы кварталы бойынша нақты ақша қалдығы туралы
мәліметтерді анықтаймыз.
Кассалық кітапқа сәйкес қолма-қолды ақша қалдығы кварталдың бірінші
күні – 18000 тенге, екінші – 20000 тенге, үшінші – 22000 тенге, төртінші –
18000 тенге және соңғы күні – 16000 тенгені құрады. Осыған байланысты
айналым кассасының лимиті 18800 тенге (18000+20000+22000+18000+160005)
құрады.
Қолма-қолды ақша қаражаттарының болжамды айналым өсімін 20% деп алсақ
Серіктестіктің болжамды лимитінінің көлемі 22500 тенге (18800+18800*20100)
құрайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде кәсіпорындар және ұйымдар айналым кассаларына
лимит қойылмайды. Бұл елдерде клиенттер қолма-қолды ақшаларды банк
шотарындағы ақша қаражаттарының қалдығы шегінде кассалық чек бойынша алуға
құқы болады. Клиенттердің шоттарынан ақшаларды берудің мұндай тәртібі
депозитті-чекті деп аталады.
Ірі айналым (қолма-қолсыз есеп айырысу) кезінде банк клиенттері қолма-
қолды ақшаларды барлық төлемдер үшін ала алмайды яғни банк тәртібімен
қарастырылғандарына (еңбек-ақы, іс-сапар шығындары және т.б.) ғана
беріледі.
Операционды күн соңында ақша қаражаттарының қалдығы банк ұйымымен
қойылған айналым касса лимитінен аспауы тиіс. Егер айналым кассасында
қалыптасқан қалдық лимиттен асып түссе, ақшаның лимиттен тыс бөлігі банк
ұйымына клиенттің шотына еспке алу үшін инкассацияланады және кезекті
операционды күннің кассалық резерві ретінде пайдаланылады.
Біздің елге қарағанда АҚШ банктік ұйымдары еңбек ақыны төлеу бойынша
ақша қаражаттарын әр апта сайын жүргізеді. Халық шаруашылықты жалпы алғанда
бұл жағдай маңызды әсер етеді, яғни ақша айналымын жеделдетеді және
айналымда бар ақша массасын қысқартады.
1.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру
Ұйымның немесе кәсіпорынның қаржылық жағдайы және олардың даму болашағы
туралы мәліметтерінің маңызды бөлігін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есеп беру береді. Қуатты инвесторлар міндетті түрде кәсіпорынның ақша
қаражаттарының алу қабілеттілігінің бары яғни ол оның қызметінің
үздіксіздігін қамтамасыз ету негізін беретіні (жабдықтаушы шоттарының
өтелуі, еңбек ақы және салықтардың төленуі, қарыздарды қамтамасыз ету және
өз акциясының жоғары курсын сақтау) туралы ақпарат алуы тиіс. Бұл жағдай
қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына өте актуалды яғни айта кетсек
төлемдерді өтемеу сұрақтары әліге дейін шешліген жоқ. Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беруді қаржылық есеп беру нысаны қатарына енгізу
Қазақстандық есеп жүйесінің Халықаралық стандарттарға сәйкестенуіне қадам
ретінде (ақша қаражаттары және ақша эквиваленті туралы есеп беру
халықаралық тәжірибеде стандарты есеп беру нысанына жатады) саналады. №18
Түсім ХБЕС-на сәйкес кәсіпорынның табысы (пайдасы) өткізу принципінің
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ өтемсіз жағдайында бұл принциптің
қолданылуы мынадай жағдайға әкеп соғады. Яғни кәсіпорының қаржылық жағдайы
туралы есеп беруінде өткен жыл бойынша ауқымды табыстың бар болуы,
тұтынушыға кәсіпорын қаржылық жағдайының жақсы екенін көрсетсе, ал есепті
кезеңде оның есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының жоқтығын көрсетеді.
Ақша қаражаттарының келіп түсуін реттеу қабілеттілігі компанияның нарық
экономикасында өмір сүруіне критикалық маңызды болып табылады: барлық
кәсіпорындар табыстылық деңгейіне қарамастан өзінің ағымдаға міндеттемелері
бойынша шығындарын өз уақтылы өтелуін қамтамасыз етуі тиіс
(төлемқабілеттіліг). Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысаны
ұйымның ақша қаражаттары ағымы туралы ақпарат бере отырып тұтынушыларға
бухгалтерлік есептің басқада нысвандарын дұрыс түсінуін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру әдісін қолдану
келесілерді шешеді:
- есепті және өткен жылдың қаржылық есеп берулерін байланыстырады;
- ақша қаражаттарын алудың негізгі көздерін және пайдалану бағыттарын
ашады;
- өткізу әдісі бойынша көрініс табатын түсімнің әсерін
әрекетсіздендіру;
- келесі есепті кезеңде ақша қаражаттарының ағысын жәнек шығысын
болжау;
- кәсіпорынның өтімділігіне талдау жүргізу;
- кәсіпорынның негізгі қызмет бағыттарын ашады, кәсіпорын үшін
салыстырмалы маңыздылығын талдайды.
- Бухгалтерлік есептің әртүрлі әдісін қолдануда кәсіпорынның
қаржылық есеп беруін салыстыру.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысанын қалыптастырудың
ақпарат көздері болып ұйымның балансы және табыстар және шығындар туралы
есеп беру табылады.
№7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру” ХБЕС-ы ақша
қаражаттарының және ақшалай эквивалентерінің қозғалысы туралы есеп беруді
қалыптастыруды қарастырады. Ақшалай эквиваленттерге ақшалай қаражаттарға
жедел және минималды жоғалтулармен ауыстырылатын, тәукелсіз қысқа мерзімді,
өтімділігі жоғары қаржылық салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл тұтынушыларға
заңды тұлғаның қаржылық жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік
беретін есеп берудің нысаны, оларды операционды, инвестициялық және
қаржылық қызметтері бөлігінде есепті кезеңде ақша қаражаттарының келіп
түсуі және жұсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ақша ағысы туралы
ақпарат келесілерді атқаруға көмегін тигізеді:
- кәсіпорынның ақша қаражаттарын және олардың эквиваленттерін табу
қабілеттілігін, және де кәсіпорынның ақша ағыстарына байланысты
пайдалануын және қажеттілігін бағалайды;
- кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржылық
құрылымын (оның төлемқабілеттілігін және өтімділігін) және олардың
соммаларына және өзгермелі міндеттерге, мүмкіндіктерге қатысты
адаптациялау мақсатында ақша ағыстарының өз уақтылы әсер ету
қабілеттілігін бағалау;
- әртүрлі кәсіпорындардың операционды қызметі туралы есеп берулерді
салыстыру.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруде келесі қызмет түрлері
ашылады:
Операционды қызмет – шаруашылық субъектінің негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржылық қызметке қатысты емес басқада қызмет бойынша
табыс алу.
Операционды қызметтен алынған ақша қаражаттарының қозғалыс көлемі
қаржыландырудың сырт көздерін тартпай жаңа қаржы салымдарын жүзеге асыру,
дивиденттер төлеу, өнімділіг деңгейін сақтау және қарыздарды өтеу үшін
жеткілікті көлемде ақша қаражаттарынның жинақталуы жоспарында кәсіпорын
қызметінің тиімділіг көрсеткіші болып табылады.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді және ақшалай эквивалентке
жатпайтын басқада инвестицияларды сатып алу және сату, өтелмелі несиелерді
алу және беру.
Қаржылық қызмет – кәсіпорын займдары және меншік капиталы құрылымында
және көлеміндегі өзгеріс нәтижесіндегі қызмет түрі.
Инвестициялық және қаржылық сипаттағы ақшалай емес операцияларға тек
негізгі құралдар, ұзақ мерзімді несиелер неме акционерлік капитал бойынша
операциялар жатады. Оларға және ұзақ мерзімді несиелер негізінде алынған
негізгі құралдар, кредиторлар алдындағы міндеттемелерді қосымша акцияларды
айналымға шығару арқылы өтеуді жатқызуға болады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулер келесі әдістер
бойынша дайындалады:
1. Тікелей әдіс. Шаруашылық субъектінің қаржы-шаруашылық жағдайының
нәтижесі туралы есеп берудің әрбір баптары бойынша трансформациялау жолы
бойынша негізгі түсімдерді және төлемдерді ашуды қарастырады. Тікелей әдіс
бойынша кәсіпорын болашақ ақша қаражаттары қозғалысын болжауда
ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Тікелей әдісті қолдану кезінде ақша қаражаттары бойынша жйынтық
түсімдер және төлемдердің негізіг түрлері бойынша ақпарат келесі
көздерден алынады:
1) есеп регистрлерінен;
2) табыстар және шығындар туралы есеп беру нысандарындағы басқада
баптары және өткізуден алынған табыс және өнімнің өзіндік құнын
корректировкалау жолымен:
а) ағымдағы есепті кезеңдегі тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
және кредиторлық қарыздар жүргізілген операциялары бойынша
өзгерістер;
ә) ақшалай емес баптар;
б) әрекет етуі нәтижесінде инветициялық және қаржылық қызметке қатысты
басқада баптар (алынған және ұсынылған несиелер бойынша пайыздар).
Жанама әдіс ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің әрбір баптары бойынша трансформацияланбайды. Жанама әдісті қолдану
кезінде операционды қызмет нәтижесінде пайда болатын, ақшалай емес
операциялар, әртүрлі мерзімі ұзартылған төлемдер, өткен және алдынғы
есепті кезеңдегі төлемдер немесе келіптүсулер және де инвестициялық және
қаржылық қызметтімен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы, табыстар
және шығындар баптары әсерін көрсету үшін таза табыс немесе зиянның жалпы
соммасы корректировкаға ұшырайды
Кәсіпорын жанама әдісті қолдану кезінде операционды қызмет нәтижесінде
пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысы таза табысты немесе зиянды
корректировкалау жолымен келесілерді есепке алғанда анықталады:
1) ағымдағы есепті кезеңдегі операционды қызметтен тауарлы-
материалдық қорлар, дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жүргізілген операциялары бойынша өзгерістер;
2) тозу, резервтер, кейінге қалдырылған салық, шетел валютасын
ұлттық валютаға аудару кезіндегі өткізілмеген пайдалар мен
зияндар, ассоциирленген компаниялардың бөлінбеген табысы және
бақылаушы емес акция пакеты сияқты ақшалай емес баптар;
3) инвестициялық және қаржылық қызметке қатысты ақша қаражаттарының
қозғалысымен байланысты басқада барлық баптар (негізгі
құралдарды және т.б. өткізуден болатын табыстар мен зияндар);
Басқаша вариант бойынша – жанама әдісті қолдану кезінде операционды
қызметтен болатын таза ақша қаражаттарының қозғалысы, ағымдағы есепті
кезеңдегі операционды қызметтен болатын тауарлы-материалдық қорлар,
дебиторлық және кредиторлық қарыздар операциялары бойынша өзгерістеріне
корректировкаланған Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берулерде көрініс табатын табыстар және шығындар соммаларымен көрінеді.
Тікелей және жанама әдісті қодану қорытындысында бірдей нәтижеге алып
келеді. Осы әдістер бойынша өзгешелік тек қана операционды қызмет нәтижесі
бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы бөлігінде көрінеді.
2. Өзенмұнайгаз ӨФ мысалында ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру
2.1 Өзенмұнайгаз ӨФ қызметінің сипаттамасы және оның негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін талдау
Өзенмұнайгаз ӨФ негізгі қызметі: мұнай және газ шығару, және оларды
тауарлы өнімге дейін жеткізу. Кен орындарын пайдаланғанда негізгі өнімі
мұнай, газ, су болып табылады..
Өзенмұнайгаз ӨФ өзінің қаржы-шаруашылық және өндірістік қызметінің
есебін және аудитін ұйымдастыруда кәсіпорындағы есеп саясаты негізінде
жүргізіледі.
Кәсiпорын өзiнiң шаруашылық қызметiн атқаруда ең басты өндiрiс және
басқару құрылымын тиiмдi төрде ұйымдастыру қажет. Яғни кәсiпорынның
құрылымдық бөлiмшелерiнiң өзара байланысы өте тиiмдi және орынды түрде
құрастырылуы тиiс.
Өзенмұнайгаз ӨФ-нiң басқару жүйесi келесi органдармен жүргiзiледi:
1) Жоғарғы орган – серiктестiк қатысушыларының жалпы жиналысы;
2) Атқарушы басты орган – Директор.
Кәсіпорынның басқару құрылымында ерекше орынды бухгалтерия бөлiмi
атқарады. Бухгалтерия бөлiмi 5 (бес) штаттан тұрады, яғни бас бухгалтер,
материалды бухгалтер, есеп бухгалтерi, салық бухгалтерi және кассир.
Өзенмұнайгаз ӨФ жеке дербес шаруашылық есептегі ұйым болып саналады
және Қазақстан Республикасындағы іс-әрекеттеріне байланысты солардың
заңдары мен нормативтік актілері негізінде қызмет жүргізеді. Кәсіпорын
халықаралық нарықта немесе шетел әріптестерімен бірлескен қызмет
ұйымдастыру жағдайында Қазақстан Республикасының заңдарын, сонымен қатар
Халықаралық құқықты басшылыққа алады.
Өзенмұнайгаз ӨФ өз міндеттемелері бойынша өзіне қарайтын барлық
мүлкімен жауап береді, оған шара қолданылуы мүмкін.
Өзенмұнайгаз ӨФ бухгалтерлiк есеп келесi құжаттардың негiзiнде
жүргiзiледi:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң Бухгалтерлiк есеп және есеп
беру заңы күшi бар жарлығы 24.06.02 ж.;
2) Халықаралық бухгалтерлiк есеп стандарты;
3) Қ.Р. Қаржы министрлiгiнiң бұйрығымен бекiтiлген бухгалтерлiк есептiң
типтiк есеп шоттар жоспары;
4) Кәсiпорынның есеп саясаты.
Өзенмұнайгаз ӨФ-нiң есеп саясаты –бухгалтерлiк есеп және қаржылық
есеп беру жүйесiн реттейтiн құжат болып табылады.
Өзенмұнайгаз ӨФ бухгалтерлiк есеп журнал-ордерлi нысаны бойынша
жүргiзiледi. Кәсіпорын есеп берудiң жедiлдетiлген формасымен жұмыс
жасайды. Негiзгi және айналым қаражаттарын сақтау мақсатында жылына бiр
реттен кем емес, түгендеу жүргiзiледi.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беру” туралы Заңы, Қаржылық есеп беруді дайындау және
ұсынудың концептуалды негізі арқылы жүргізіледі. Оны қалыптастырудың негізі
ретінде Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп стандарты және
Қазақстан республикасының есеп жүйесін реттейтін нормативті-құқықты
құжаттар табылады.
Өзенмұнайгаз ӨФ техника-экономикалық жағынан сипаттамасын оның
қаржылық есеп беру көрсеткіштерінен байқауымызға болады.
Есепті кезеңде табыс бойынша қызмет көлемінің өсуі 2007 жылмен
салыстырғанда, 16,6% жетті. Барлық алынған табыс 33857312 теңгені құрайды.
2008 жылы таза табыс 2007 жылмен салыстырғанда 38% - ға өсті және
728946 мың теңгені құрайды.
Кәсіпорынның меншікті капиталы есептеу кезеңіне қарай 26% - ға
төмендеді.
1 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ негізгі технико – экономикалық
көрсеткіштері.
№ Көрсеткіш 2007 жылдың 2008 жылдың Абсолюттік Салыстырма
аяғында аяғында ауытқу лы ауытқу
1 2 3 4 5
1. Өткізуден 29129261 33857312 +4728051 116,6
алынған түсім
2. Өткізілген 3814858 5728902 +1914044 150
өнімнің өзіндік
құны
3. Жалпы табыс 25314403 28128410 2814007 111
4. Кезең шығыс 5728902 1814858 -3914044 31,6
5. Негізгі 26337392 29946721 36099329 113
қызметтен
алынған табыс
6 Негізгі емес 2791869 3910591 1118722 140
қызметтен
алынған табыс
7 Таза табыс 527830 728946 +20116 138
8 Қызметкерлердің 1564 1839 +275 117
тізім бойынша
орташа саны
9 Еңбекке ақы 1488695 1649590 +160895 110,8
төлеу қоры
10 Жылдық орташа 61794 82538 +20744 133
жалақы (теңге)
11 Негізгі құрал – 85942533 81851369 -4091164 95
жабдықтардың
жылдық орташа
құны
12 Қор қайтарымы 0,33 0,41 125
Еңбек өнімділігі 2%-ға төмендеді, сонымен қатар 2008 жылы жалақы өсті
және ол 2007 жылмен салыстырғанда 33%-ды құрды.
Тауарлы – материалдық артықшылықтың құны 5%-ға төмендеді.
1 кестеде Өзенмұнайгаз ӨФ компаниясының бухгалтерлік есебі бойынша
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметін сипаттайтын салыстырмалы
көрсеткіштің есеп қатарын құрамыз.
Қор қайтарымы
2007 жылы:
29129261 : 85942533 = 0,33
2008 жылы:
33857312 : 81851369 = 0,41
Қор сиымдылығы
2007 жылы:
85942533 : 29129261 = 2,95
2008 жылы:
81851369 : 33857312 = 2,41
Қормен жарақтандырылу
2007 жылы:
85942533 : 1564 = 37687
2008 жылы:
81851369 : 1839 = 44508
Еңбек өнімділігі
2007 жылы:
29129261 : 1564 = 18625 мың. теңге
2008 жылы:
33857312 : 1839 = 18410 мың. теңге
ТМҚ айналымдылығы
2007 жылы:
29129261 : 2593800 = 11,2
2008 жылы:
33857312 : 3054346 = 11
Есептің нәтижесін 2 кестеге кіргіземіз
2 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ өндірістік – шаруашылық қызметінің бағалық
көрсеткіштері, 2007-2008 жж.
мың.теңге
№ Көрсеткіш Есептік формула 2007 2008 2008, 2007
жыл %
1. Қор қайтарымы Өткізу қызметінен 0,33 0,41 125
түскен табыс (түсім):
Орташа жылдық баға
2. Қор сиымдылығы Орташа жылдық баға: 2,95 2,41 81
Өткізу қызметінен
түскен табыс (түсім)
3. Қормен Орташа жылдық баға: 37687 44508 118
жарақтандырылу Персоналдың орташа
жылдық санауы
4. Еңбек өнімділігі Өткізу көлемі: 18624 18410 98
Персоналдың орташа
жылдық санауы
5. Айналымдылығы ТМЗӨткізу қызметінен 11,2 11 98
түскен табыс (түсім):
Активтердің орташа
көлемі
Өзенмұнайгаз ӨФ қор қайтарымы өсуде, яғни бұл өнеркәсіптің капитал
сиымдылығымен түсіндіріледі.
Сонымен бірге салыстырмалы көрсеткіштерді бөліп қарастырайық:
Негізгі қорлардың табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 85942533 = 0,006
2008 жылы
728946 : 81851369 = 0,0089
Меншікті капиталдың табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 70730830 = 0,007
2008 жылы
728946 : 52501625 = 0,014
Өткізілген өнімнің табыстылығы:
2007 жылы
527830 : 29129261 = 0,018
2008 жылы
728946 : 33857312 = 0,02
3 кесте - Өзенмұнайгаз ӨФ жұмыстарының 2007 – 2008 жылдардағы
табыстылық көрсеткіштері.
Көрсеткіш Есептік формула 2007 2008 %
Табыстылық Пайда: орташа жылдық 0,006 0,0089 143
баға
Меншікті капиталдың Таза пайда: меншікті 0,44 0,36 81
табыстылығы капиталдың көлемі
Өткізілген өнімнің Таза пайда: өткізуден 0,213 0,218 102,3
табыстылығы түскен түсім
2.2 Өзенмұнайгаз ӨФ-нің кассадағы ақша қаражаттарының есебі
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер соның ішінде Өзенмұнайгаз
ӨФ өз ақша қаражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және
міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте осы мекемелер арқылы қолма-қолсыз
нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде қолма-қолды ақшамен есептесуді
жүзеге асырады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары бұл
банк пен клиенттер арасындағы келісім шарттың негізінде болып өтетін
қатынастарды көрсететін әдіс.
Өзенмұнайгаз ӨФ өзінің өндірістік шаруашылық қызметін жүзеге асыру
барысында есеп айрысудың қолма-қолды және қолма-қолсыз нысанын қолданады.
Осыған байланысты бұл кәсіпорында ақша қаражаттар есебі бойынша екі
объектінің есебі жүргізіледі, яғни қолма-қолды ақша қаражаттары бойынша
касса операцияларының есебі және қолма-қолсыз ақша қаражаттыр бойынша есеп
айрысу операцияларының есебі.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін Өзенмұнайгаз ӨФ
касса бөлімі бар. Касса бөлімінде кассир жұмыс істейді.
Кассир – материалдық жауапты тұлға. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұларлдың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады.
Өзенмұнайгаз ӨФ касса операцияларының есебі 1000-ші кассадағы
қолма-қол ақша бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында: 1010 және 1020-
ші шоттарда жүргізіледі.
Өзенмұнайгаз ӨФ кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның есебі
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі мен бекітілген кассалық
операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау кезінде кіріс касса ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитанция) беріледі. Кассаға қабылданған теңге
сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады. Толтырылған кассалық кіріс
ордері көрсетілген.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттар мен және басқа да құжаттармен
рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қос тіркелген құжжаттарда субъект
басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес.
Ақшаны алушы кассса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені –
жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді. Толтырылған касса шығыс ордері
қосымша №2 көрсетілген.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім білдірген тұлғаның тегі, аты-жөні көрсетіледі.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Өзенмұнайгаз ӨФ жалақының, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі
жәрдемақылармен сыйлықтар төлем тізімдемесі (ведомості) бойынша таратылады,
оның қас бетінде ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі
және оған басшы мен бас бухгалтер қол қояды.
Өзенмұнайгаз ӨФ жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына
жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса ордерлерін тіркеу журналында
тіркеледі, ондағы кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың
рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас
бухгалтердің қолдарын: олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілетін
қосымшалардың болуын тексеруга міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан
кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамб
басылады немесе жазумен Алынды, немесе Төлендідеп белгі соғады.
Өзенмұнайгаз ӨФ касса операциялары есебін кассир касса кітабында
жүргізеді. Олар номерленуі, тігілуі және оған мөр басылуы тиіс.
Касса операциялары жағын болса онда касса есебі 3-5 күнде бір рет
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланатын шоты, сомасы
көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның
жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен
ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмеген. Түзеулерге кассир
мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.
Кіріс және шығыс касса ордерлерін және оларды алмастырушы құжаттарды
бухгалтер нақты және түсінікті етіп сиямен толтырады.
Еңбек ақыны, уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдем ақыны және сыйақыны
төлеу төлем ведомостісі арқылы жүзеге асырылады, оның сыртқы бетінде ақшаны
беру мерзімі және жазбаша түрдегі жалпы сома көрсетілгенбас бухгалтердің
және басшының ақшаны беруге рұқсаты туралы қолдары қойылады.
Банктен еңбек ақы төлеу үшін ақша алғаннан үш күннен кейін кассир
еңбек ақы сомасын алмаған тұлғалардың төлем ведомостіндегі фамилиясының
жанына штамп немесе қолдан Депонирленген белгісін қоюы керек. Төленбеген
сома берілмеген еңбек ақы реестріне енгізіледі және төлем ведомостісінде
нақты төленген және депонирленетін сома туралы белгі жасалады. Егер ақша
беруді кассир емес өкілетті тұлға жүзеге асырса, төлем ведомостісінде
Ақшаны ведомост бойынша берді (қолы) жазуы жазылады. Касса ордерлерінде
ешқандай түзетулерге, өшірулерге және шимайларға жол берілмейді.
Кассалық ордерлер бойынша ақшаларды қабылдау және беру тек олар
тотырылған күні ғана жүргізіледі. Ордерді алғаннан кейін кассир келесілерді
тексеруі керек: басшының және бас бухгалтер қолдарының барын және
шынайылығын, олардың толтырылу дұрыстығын, ордерлерде қосымшалардың
көрсетілуін. Операция жүргізілгеннен кейін ордерлерге кассир қол қояды, ал
оларға қосымша құжаттарға штамп немесе күн, ай, жылды көрсете отырып қолдан
Алынды немесе Төленді белгілері қойылады. Кассир кассалық операцияларды
Касса кітабында жүргізеді, ол номерленген, тігілген және дөңгелек мөр
басылған болуы керек; ондағы беттер саны басшының және бас бухгалтердің
қолдарымен рәсімделеді.
Касса кітабының әр беті теңдей екі бөліктен тұрады: оның біреуін
кассир бірінші дана ретінде толтырады, ол кітапта қалады; екніші бөлігі
беттік және теріс жағынан көшірме қағаз арқылы толтырылады. Ол кассирдің
есеп беруі ретінде беттің жыртылатын бөлігі болып табылады. Кассалық
операцияларды жазу беттің жыртылмайтын бөлігінің беттік жағынан басталады
(Күн басындағы қалдық жолынан кейін). Бетті алдын ала жыртылатын бөлігі
кітапта қалатын бөлігінің астында қалатындай етіп жырту түзуі бойынша
бүктеу керек. Ауыстыру дан кейін жазуды жазу үшін жыртылатын бөлікті
жыртылмайтын бөліктің беттік жағына қояды және жыртылмайтын бөліктің теріс
жағынан жазуды жалғастырады. Есеп беру бланкісі бір күндегі операциялар
соңына дейін жыртылмайды. Сонымен қатар еңбек ақыға жолы бойынша касса
бойынша шығынға жатқызылмаған тқлем ведомостісі бойынша еңбек ақы сомасы
көрсетіледі.
Кассирдің келісімімен касса кітабы автоматтандырылған тәсілмен
жүргізілуі мүмкін. Егер беттер Касса кітабының салым беті машинограммасы
ретінде құрастырылса, сол кезде кассирдің есеп беруі машинограммасы
құрастырылады. Бұл машинограммалар тексеріледі және кассирдің қолы қойылып
кассалық құжаттармен бірге кассалық кітаптың салым бетіне қол қою арқылы
бухгалтерияға жіберіледі. Соңғысын кассир жыл бойында ай бойынша бөліп
сақтауы керек. Жыл бойындағы беттердің жалпы саны басшының және бас
бухгалтердің қолдарымен рәсімделеді және кітапқа таңба басылады.
Кассирдің есеп беруінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі
жасайды, содан кейін оларды машинограммаларға немесе 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотының дебеті және кредиті бойынша есеп регистрлеріне
енгізіледі.
Кассада қолма қол ақшалардан басқа акциялар, облигациялар,
мемлекеттік қарыздар, вексельдер, чек кітапшалар, басқа да бағалы қағаздар
және қатал есеп беру бланкілері де сақталуы мүмкін. Қатал есеп бланкілеріне
келесілерді жатқызуға болады: асханадағы тамақ алуғы, диабеттік тағамдарды,
оқу орындарындағы асханадан тамақ алуға, емдік профилактикалық тағамдарды
алуға арналған абонементер; персоналға ақысыз арнайы тағамдарды (сүт немесе
басқа ұқсас тамақ өнімдері) және т.б. беруге арналған талондар. Билеттер,
талондар, абонементтер және басқа да қатал есеп беру бланкілері тұтынудың
нақты өзіндік құны бойынша материалдық құндылықтар ретінде 1316 Басқа да
материалдар шотында есепке алынады.
Есеп саясатында белгіленген кассада сақталатын ақша қаражаттары мен
қатал есеп беру бланкілерінің ревизиясын жүргізу қажет. Оны субъект басшысы
тағайындаған комиссия жүргізеді.
Кассалық операциялардың есебін компьютеризациялау кезінде касса
құжаттарын өңдейтін бағдарламалық құралдар жұмысының дұрыстығын тексеру
жүзеге асырылады. Тәртіп бұзышылықтарға кінәлі тұлғалар белгіленген
тәртіппен жауапкершілікке тартылады. Ақшалай қаражаттарды және қатал есеп
беру бланкілерін тексеру нәтижелері ақшалай қаражаттарды инвентаризациялау
актісімен (ф.№Инв 15) және құндылықтар мен қатал есеп беру бланкілерімен
инвентаризациялық тізімімен рәсімделеді. Кассада табылған артық ақшалай
қаражаттар кассаға көрсетіледі, бұл операция 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотынын дебеті және 6280 Негізгі емес қызметтен түскен
басқа да табыстар шотынын кредиті бойынша көрсетіледі. Кем ақшалай
қаражаттар мен бағалы қағаздарды кассир өтейді: 1250 Жұмысшылардың және
басқа тұлғалардың қарыздары шотынын дебеті және 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шотынын кредиті.
Субъектіде қатал есеп беру бланкілерінің жетіспеушілігінен туындаған
зиян олардын номиналдық құны негізінде есептеледі. Касса бойынша
операциялардың есебі машинограммаларда және 1010 шоттын дебеті және
кредиті бойынша жүргізілетін басқа да есеп регистрлерінде жүргізіледі.
Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассирдін есеп берулерінің келіп түсу
барысы бойыеша жүргізіледі. Жазуларды жазу кезінде шоттар
карреспонденциялары бірдей сомалар біріктіріледі. Ай соңында регистрлерде
есепті айдан кейінгі айдын бірінші күніндегі қалдық шығарылады, ол кассир
есеп беру бойынша қалдыққа және 1010 шот бойынша Бас кітапқа сәйкес келу
керек.
Кассаға ақшалай қаражаттарда кірістеу 1010 Кассадағы ұлттық
валютадағы ақшалар шоттың дебеті бойынша және келесі шоттардың кредиті
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz