Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілерінің даму проблемалары мен оларды мемлекеттік қолдау бағыттары, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер ету тиімділігіне баға беру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I Шағын және орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... .
1.1 Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму тенденциялары ... ... ...
1.2 Кәсіпкерлік қызметі мемлекеттік реттеудің салықтық аспектілері ... ...
2. Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Арнаулы салық режимі . орта және шағын кәсіпкерлікке салық салудың тиімді нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын және орта бизнес өкілдірінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет кірісіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ынталандырудың салықтық аспектілрінің жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Кәсіпкерлікті салықтық ынталандырудың шет елдік тәжірибесі ... ... ...
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерінің салықтық ынталандыру мәселелері және оны дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
I Шағын және орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... .
1.1 Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму тенденциялары ... ... ...
1.2 Кәсіпкерлік қызметі мемлекеттік реттеудің салықтық аспектілері ... ...
2. Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Арнаулы салық режимі . орта және шағын кәсіпкерлікке салық салудың тиімді нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын және орта бизнес өкілдірінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет кірісіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ынталандырудың салықтық аспектілрінің жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Кәсіпкерлікті салықтық ынталандырудың шет елдік тәжірибесі ... ... ...
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерінің салықтық ынталандыру мәселелері және оны дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкідік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстарды салуды білдіреді. Кәсіпкерліктің көзқарасы бойынша, олардың максималды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, ммлекеттіе ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүміндік беретін және осы негізде орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарлатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық- экономикалық құрылымын қалыптасыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сартқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, ммлекеттіе ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүміндік беретін және осы негізде орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарлатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық- экономикалық құрылымын қалыптасыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сартқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
1. Қазақстан Республикасының Кодексі "Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы", 26.01.2010ж. (01.01.2005ж. дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
2. Закон Республики Казахстан "О государственнной поддержке малого предпринимательства",19.07.2008 г.(өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринимтельстве", 19.06.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылык серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1995ж.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
6. Указ Президента Республики Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2005-2010 годы", 31.12.2005 г.
7. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М,1999
8. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 1997 г.
9. Кейыс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
10. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника// М. Финансы и статистика, 1999 ж. 11. Курс экономики. Под ред. Б,А. Райзберга // М., Инфра-М, 2000 г. 12.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, Қаржы -қаражат, 2003 ж..
13. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962,
14. Н.Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2009 ж.
15. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Оқулық.// Алматы. 2003ж.
16. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2002 г 17. П.Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике // М., ЮНИТИ, 1997 г. 18. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.2005 г.
19.Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г. 20.Бухгалтер бюллетені №49 (258) желтоқсан 2008 ж.
21.Алипов А. Механизм налогооблажения малого и средыего бизнеса // Деловая неделя, №39, 24.10.2009г.
22.Жарасбай А.О. Совершенствование механизма поддержки малого и среднего предпринимательства в Казахстане. Алматы. 2008ж.
23. Томпиев М.К."Малое предпринимательство и его проблемы" Алматы, 2003г.
24. Ваксян И.М. "Эффективные методы и приемы налогового контроля в
отношении малых предприятий". Налоговый эксперт, №1 2008 г. 25.Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2008г. №1 ст.5-10
26. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизыеса// Налоговый эксперт №5(30), 2008г.
27.Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2008г. №5 ст.5-10 "В"
28.Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого
предпринимательства//Саясат. №8, 2009ж.
29.Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №7, 2008ж.
30. Статистический ежегодник. ҚР Статистикалық Агенттігі. -Алматы. 2009ж.
31. ОҚО облысы Сайрам ауданы бойынша салық комитетінің 2008-2009жж. сандық мэліметтері. Ф-ІН.
басқа да міндетті төлемдер туралы", 26.01.2010ж. (01.01.2005ж. дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
2. Закон Республики Казахстан "О государственнной поддержке малого предпринимательства",19.07.2008 г.(өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринимтельстве", 19.06.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылык серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1995ж.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
6. Указ Президента Республики Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 2005-2010 годы", 31.12.2005 г.
7. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М,1999
8. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 1997 г.
9. Кейыс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
10. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника// М. Финансы и статистика, 1999 ж. 11. Курс экономики. Под ред. Б,А. Райзберга // М., Инфра-М, 2000 г. 12.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, Қаржы -қаражат, 2003 ж..
13. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962,
14. Н.Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2009 ж.
15. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Оқулық.// Алматы. 2003ж.
16. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2002 г 17. П.Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике // М., ЮНИТИ, 1997 г. 18. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.2005 г.
19.Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г. 20.Бухгалтер бюллетені №49 (258) желтоқсан 2008 ж.
21.Алипов А. Механизм налогооблажения малого и средыего бизнеса // Деловая неделя, №39, 24.10.2009г.
22.Жарасбай А.О. Совершенствование механизма поддержки малого и среднего предпринимательства в Казахстане. Алматы. 2008ж.
23. Томпиев М.К."Малое предпринимательство и его проблемы" Алматы, 2003г.
24. Ваксян И.М. "Эффективные методы и приемы налогового контроля в
отношении малых предприятий". Налоговый эксперт, №1 2008 г. 25.Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2008г. №1 ст.5-10
26. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизыеса// Налоговый эксперт №5(30), 2008г.
27.Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2008г. №5 ст.5-10 "В"
28.Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого
предпринимательства//Саясат. №8, 2009ж.
29.Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №7, 2008ж.
30. Статистический ежегодник. ҚР Статистикалық Агенттігі. -Алматы. 2009ж.
31. ОҚО облысы Сайрам ауданы бойынша салық комитетінің 2008-2009жж. сандық мэліметтері. Ф-ІН.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
I Шағын және орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны
мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... .
1. Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму
тенденциялары ... ... ...
2. Кәсіпкерлік қызметі мемлекеттік реттеудің салықтық
аспектілері ... ...
2. Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.1 Арнаулы салық режимі – орта және шағын кәсіпкерлікке салық
салудың тиімді нысаны ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.2 Шағын және орта бизнес өкілдірінен түсетін салықтық түсімдердің
бюджет кірісіндегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ынталандырудың салықтық аспектілрінің
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Кәсіпкерлікті салықтық ынталандырудың шет елдік
тәжірибесі ... ... ...
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерінің салықтық
ынталандыру мәселелері және оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкідік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстарды салуды білдіреді.
Кәсіпкерліктің көзқарасы бойынша, олардың максималды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына жетуіне
тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша
кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға,
қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін
түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық
қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және
тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын
экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет.
Сондықтан, ммлекеттіе ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен
қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке
инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүміндік беретін және осы негізде
орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарлатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық-
экономикалық құрылымын қалыптасыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды
рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сартқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлтық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары- салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі- салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің
ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың,
ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа
сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу
арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық
жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет
өндіргіш күштері аймақтық орналасуға, инфрақұрылым объектілерін салуға және
тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет
тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонмен қатар барлық шаруашылық
конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық
салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен
инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін
қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары –
кәсіпкерлер, іскер аамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастармен, ғылыми- техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлану дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік- эконмикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні- өндіріс құрал-жабдықтардың шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспетілері актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында ошағын
және орта бизнес субъектілерінің даму проблемалары мен оларды мемлекеттік
қолдау бағыттары, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер ету
тиімділігіне баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік- экономикалық алғы
шарттары;
- Қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметінің
даму жағдайы;
- Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі салық
жүйесінің атқаратын рөлі;
- Бүгінгі күнгі Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік
қызметке салық салу механизмі;
- Шағын және орта бизнес өкілдерінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
- Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жоғарыда айтылған мәселерді қарастыруда ең бірінші салықтық заңдық-
нормативтік актілер, содан кейін көптеген классик- экономистердің,
отандық ғалымдардың, экономика саласындағы қзметкерлердің ғылыми
еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі мақалалары қолданылып
отыр.
1. Шағын жіне орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны
мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері.
1. Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму тенденциялары.
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың міндеттерін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін жоғарылататын
шаруашылықты жүргізудің универсалды үлгісі болып табылады.
Кәсіпкерлік дамыту бүгінгі күні Қазақстанның экономикалық саясатында
үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға жету
жағдайында түрлі меншік формасындағы шағын және орта бизнестегі
кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни, тұтыну нарығына тез
тауарларын шығарып, халықты жұмыспер қамтамасыз ету, экономиканы жан- жақты
дамыту әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру және т.б.
Сонымен, жеке кәсіпкерлік дегеніміз – азаматтардың, мемлекеттік емес
кәсіпорындардың өзіндік жеке меншігіне негізделген және пайда табу
мақсатында бағытталған инициативалық іс-әрекеті болып табылады.
Жеке кәсіркерлікті заңды ұйым құрмай-ақ жеке азаматтардың өздері де өз
алдына жүзеге асыруына болады.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті мемлекеттің экономикалық
деігейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Әлемнің өнеркәсібі дамыған елдердің өзінде шағын жіне орта бизнестің
даму деңгейі сол елдің немесе аймақ пен қаланың жетістіктерінің бұлжытпас
дәлелі екенін көрсететін көрсеткіш есебінде қабылдау әдеттегі нәрсе болып
табылады. Кез келген қоғам бірқалыпты даму деңгейіне жеткісі келсе, ең
бірінші экономикада азаматтардың инициатива көтеруіне мүмкіндік жасауы
қажет. Шағын кәсіпкерліктің дамуы бұқаралық тұрғыда экономикалық
инициативаның пайда болғанын дәлелдейді. Егер, оған тереңірек үңілетін
болсақ, ТМД-ның елдерінің барлығында нарықтық қатынастардың пайда болуы мен
қалыптасуы, олардың кеңес үкіметі кезінде меншіктің ешкімнің иелігінде
болмауы себебінен пайда болады. Сондықтан реформаның мақсаты: халыққа өз
елінің қожайыны екенін білдіретін сезімді қайтару. Ал, шағын бизнес бұл
үшін іс әрекет жасаудың нағыз сәйкес келетін аумағы болып табылады.
Бұл нарықтық қатынастардың дамуының заңдылығы, өйткені
макроэкономикалық реформалардың іргетасы болып шағын және орта бизнесті
дамыту болып табылады.
Президентіміз айтып өткендей, “орындаушы органдар макроэкономиканың
мәселерімен көбірек айналысып, түрлі меншік формаларының, әсіресе шағын
жіне орта бизнестегі кәсіпорындардың жұмысының дамуына аса көңіл
бөлмейді... Бұл секторлардың жұмысын жандандырмай тұрып, біз өркениетті
нарыққа қол жеткізе алмаймыз”- деп атап көрсетті (25;5).
Базалық салаларды құрылымдық жағынан қайта құруды жүзеге асыру
көптеген себептерден өте баяу жүріп отырғандықтан, протекционисттік
шараларды іс жүзіне асыру арқылы еңбек күшін көбірек қажет ететін түрлі
жұмыс орындарын құруды ынталандырудың объективті қажеттілігі күннен күнге
артып отыр. Экономиканың басты секторлары болып қазіргі жағдайда ұсақ сауда
делдардары, фермерлер және де басқа ауыл шаруашылық өндірушілері, құрылыс
фирмалары, сондай-ақ түрлі бизнес циклдерінен тұратын кәсіпкерлікі табылуы
керек.
Қазақстан Республикасы шағын кәсіпкерлікті дамыту барысында аз
жұмыстар жасалған жоқ. Егер де кәсіпкерлік қызметті оларды дамуынан бастап
реттейтін заңдылықтарға келетін болсақ, онда, кәсіпкерлікті дамытудың
алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру негізінде қаланды. 1988
жылғы “Кооперация туралы” заңы мемлекеттік және экономикалық колхоздық-
кооперациялық секторларының бірдей құқықтық деңгейде жұмыс жасауын көздеді.
Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990 жылғы “Қазақ ССР
кәсіпкерлікті және шаруашылықты іс әрекетті дамыту” заңы шыққаннан кейін
қалыптаса бастады. Кооперативтер мен ұйымдар саны 15 мыңға жетті, ал онда
жұмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі тауарлар мен
қызметтердің төрттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан "Кооперация туралы" заң жаңаланып, өңделіп
қайтадан шықты. Осыған орай кәсіпорындар жұмыс істегенімен сатып алу-сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі құлдырауға ұшырады. Осыдан кейін 1992 жылы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алуының артын ала " Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы" заңның пайда болуы азда болса ілгері жылжуға әкелді. Сонымен
бірге "Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы" заңының
пайда болуы да оған тұстас келді. Кейіннен 1995 жылдың 2 мамырында ҚР
Президентінің "Шаруашылық серіктестіктер туралы" жарлығы шықты. Бұл
заңдылықтардың барлығында дерлік кәсіпкерлік қызметті табыс табуға немесе
сұранысты тауарлар арқылы қанағаттандырумен пайда табуға бағытталған өзінің
мүлкіне, өзіндік тәуекелге негізделген азаматтардың іс-әрекеті деп
қарастырады (22; 17).
Содан бері біраз уақыт өтті, экономикада да заңдылықтарда да күтпеген
өзгерістер болды. Шағын және орта бизнестегі кәсіпорындар пайда болып,
нығайа түсті.
Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектлері болып сәйкес
заңдылықтар бойынша жұмысшыларының саны 50-ден аспайтын, материалды
активтерінің құны алпыс еселенген айлық есептік көрсеткішке теңестірілген,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар табылады. Заңды тұлғалар өз
қызметін келесі формада жүзеге асыруы мүмкін: толық серіктестік, аралас
серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершіліктегі
серіктестік, өндірістік кооперативтер.
Бірнеше қызмет түрлерін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектлері
жылдық айналым көлеміне келесі ең көп қызмет түрлерінің өлшемдері бойынша
жатқызылады.
Кәсіпкерлік туралы заңдылықтарда заңды тұлғалардың егер олар, бір
немесе бірнеше шарушылық серіктестіктерде құрылтайшылар болатын болса, онда
олардың жеке кәсіпкерлердің жарғылық қорындағы үлесі 25% мөлшеріне
дейін шектеледі.
Азаматтардың жеке өзіндік кәсіпкерлігі тауарларды сату жолымен,
қызмет пен жұмыстарды іске асыру жолымен кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық
формасы болып табылады.
Адамдар қызметін оның сипатына қарай екі түрге бөлуге болады: еркін
(ағашқы, базалық) және еріксіз (екінші немесе келесі). Ал, кәсіпкерлік
еркін қызмет түріне жатады, өйткені, ол жеке адамның өз қызығушылығынан
туындайды өзінің ерік-жігеріне, таңдап алған мақсатына, жету құралына, оның
нәтижесі мен жүзеге асу процесіне тікелей байланысты.
Заңдылықтарға байланысты өзіндік жеке кәсіпкерліктің екі түрі бар:
жеке азаматтың меншік құқықтық бойынша өзіне тиеселі мүлкіне негізделген
немесе топтық, жалпы біріккен немесе үлестік меншікке негізделген
кәсіпкерлік.
Топтық кәсіпкерлік үш түрлі кәсіпкерлік қызметтен тұрады:
Жанұялық кәсіпкерлік, жалпы мүлікке негізделген шаруа қожалықтары
немесе жекешелендірілген үй-жайларға негізделген, кәсіпкерлік қызмет
үлестік меншіктен тұратын жай серіктестік.
Ауыл шаруашылығындагы жеке кәсіпкерлік осы уақытқа дейін 1990 жылғы 21
мамырдан "Шаруа қожалықтары туралы " заңы бойынша реттеліп келген болатын,
қазір "Жеке кәсіпкерлік туралы" заңы бойынша реттеліп отырады.
Фермерлік шаруашылық болып, қызметі тікелей өндіріспен байланысты
болатын және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және қайта өңдеумен
шұғылданатын жерді ауыл шаруашылығына бейімдеп жұмыс істейтін шаруашылықтар
табылады. Оның негізгі түрлерінс жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік
шаруашылықтар жэне шаруа қожалықтары жатады. Шаруа қожалықтары біріккен
қызметке негізделген жай серіктестік түрінде құрылған шаруашылық болып
табылады. Сонымен қатар оларға жалдау мүмкіндіктері берілген.
Заңды тұлғалар бөлігіндегі шағын кәсіпкерлікті реттеу
мақсатымен
08.04. 2008 ж. Осы сферада жұмыс істеушілердің санын келесілер бойынша
шектеу қарастырылған:
* өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында -50 адамға
дейін;
* сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетулерде -30 адамға дейін;
* транспорт пен байланыста- 25 адамға дейін;
* ғылыми және инновациялық қызметте- 20 адамға дейін және басқа
да қызметтерде (ойын жэне шоу-бизнестен басқасы) -15 адамға дейін.
Осы жерде айта кетерлік тағы да бір жайт, шет ел практикасында жеке
кәсіпкерлікті бөліп-жарып жіктемейді. Мысалға, Англияны алып қарайтын
болсақ оларға капитал нарығына кірмейтін (бағалы қағаздарды шығаруға және
таратуға болмайтын фирмалар) бір немесе бірнеше меншік тұлғалары басшылық
ететін фирмалар жатқызылады. Мұндай фирмаларда жұмыс істейтіндер саны 200-
ден аспауы керек.
Жапондық фирмаларда жеке кәсіпорындарда жұмыс істейтіндер саны 100
адамнан аспауы керек екен. Францияда нақты дифференциация жоқ: біреулер 50
адам дейді, біреулер 100 адамнан аспауы керектігін айтады.
Европалық контингентте капиталдың шекті айналымы жеке кәсіпкерлікті
анықтаудың негізі болып табылады.
Осылайша әр түрлі елдерде шағын кэсіпорындарға әр түрлі
кәсіпорындарды жатқызады.
Қазіргі кезде біздегі орташа кәсіпорындардың статусы әлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен 2008 жылы "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы" Заңда шағын және орта, ірі кәсіпорындардың ресми түрде анықтамасы
берілген болатын. Онда орта бизнес субъектлеріне жұмысшыларының саны 250
адамнан және жалпы активтерінің құны 325000 АЕК -тен аспайтын
кәсіпорындарды жатқызылған болатын. Осы уақытқа дейін, нақты қандай
кәсіпорындарға жатқызылатыны белгісіз, шағын кәсіпкерлігі қайсы, орта
кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық құжаттарында орта және шағын
бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады. Сондықтан мемлекеттік қолдауды
қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды анықтап, олар бойынша мониторинг
ұйымдастыру негізгі мәселелердің біреуі болып табылады.
Келесі маңызды мәселе кәсіпкерлік қызметтің жұмыссыздық проблемасын
шешудегі атқаратын ролін қарастыра кету өсуін болады деп есептейміз,
өйткені қазіргі шешуі қиын мәселелердің бірі осы жұмыссыздық мәселесі.
Нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік екі түрлі негізгі қызмет
атқарады: экономикалық жене әлеуметтік. Экономикалық қызметтің негізінде
бәсекелік орта туғызу, ішкі рынокты тауарлармен және қызмет түрлерімен
қамту, ұлттық өндірісті қолөнерді дамыту жэне т.б. Кәсіпкерліктің
элеуметтік кызметі жұмыссыздық проблемасын шешу, кедейшілікті жою, коғамды
демократияландыру және т.б.
Түрлі экономистердің талдау жасағаны көрсеткеніндей, Қазақстандағы
жеке кәсіпкерліктің негізгі тенденциялары болып:
-жеке кәсіпкерлік субъектлерін тауарлар мен қызмет көрсету сферасына
жұмылдыру;
-шағын кәсіпорындарды өнеркәсіптік дамыған аймақтарға бағыттау;
-соңғы жылдардағы болып келген салық салу, несиелеу, осы уақытқа дейін
әлі де болса дұрыс шешімін таппай келе жатқан олардың мемлекеттік
органдармен арақатынасын нығайту проблемаларын шешу;
-шағын кәсіпкерлік субъектлерінің сан жағынан өсуі жэне олардың
жұмысбастылық санының өсуіне тигізетін әсері.
Бүгінде Қазақстанда 2004 жылдың 1-қаңтарындағы мәліметтер бойынша
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын 177334 заңды тұлғалар, орта кәсіпкерлікпен
айналысатын 10700 заңды тұлға тіркелген. Шағын кәсіпкерлікті қарастыратын
болсақ, онда 2004 жылдың 1-қаңтарындағы мәлімет бойынша 68708 кәсіпкер
қызмет етеді, ондағы жалдамалы жұмыскерлер саны 748785 адам.
Сызба 1 - 2000-2003жж. ҚР шағын бизнестің даму қарқыны. мың
бірлік*
Шағын бизнес субъектілерінің дамуында соңғы бірнеше жылда жеке
тұлғалардың өсуі байқалады, ал заңды тұлғалар — шағын кәсіпорындар көп
болмаса да азайған. Мысалы, 2000 жылы олардың саны 45124 бірлік болса,
бүгінгі күні олардың саны 68708. 2000-2004 жылдары шағын кәсіпкерліктің
белсенділігі алдыңғы жылдарға қарағанда едәуір артты. Бұл мемлекеттік
қолдау шараларының күшеюімен, халықтың нақты кірісінің артуымен байланысты.
Бірақ, бұған қарамастан, қарастырылған мерзім ішінде шағын кәсіпорын
субъктілерінің — заңды тұлғалар мен ондағы жұмыс істеп жатқандардың санының
жоғарылағаны көрінеді (2-сызба)
Сызба 2 - 2000-2003 жж. аралыгындағы шағын бизнес саласындағы
жұмыскерлер санының өсу қарқыны* (Қазақстанның жыл сайынғы
Стат.мәліметтері. ҚР Статистикалық Агенттігі.)
Соңғы кезде өзіміз білетіндей үкімет тарапынан қолданылып жатқан
шараларға қарамастан кіші кәсіпкерлік көбінесе тауарлар сату мен қызмет
көрсету сферасында дамып отыр, ал, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт
және байланыс ірі кәсіпкерлік үлесіне тиіи отыр. Мысалға, өнеркэсіпте кіші
кәсіпкерлікте жұмыс жасайтындардың алатын үлесі 12 процентті құраса, ал,
бөлшек саудада жұмыс жасайтын адамдар 90 процентке жетеді екен.
Кесте 1-Шағын кәсіпкерліктің салалық кұрылымы
Салалар Жалпы енім өндірудегі ШКС
ШКС өнімініц жалпы жұмысбастылық
үлес салмағы, % санындағы үлес салмағы
Ауыл шаруашылығы 5,9 11,2
Өнеркәсіп 12,2 15,0
Қайта өңдеу 10,7 13,3
Құрылыс 12,4 14,9
Қызмет көрсету, аренда18,4 15,8
Көлік жэне байланыс 5,4 5,8
Сауда, автокөлік 39,1 29,0
жөндеу
Және т.б.қызметтер
*(Қазацстанның жыл сайынғы Стат. мәліметтері. ҚР
Статистикапык Агенттігі. Алматы. 2009ж.)
Кестеде көрсетілгеніндей шағын кәсіпкерлік субъектлерінің салалық
құрылымы мен жұмысбастылар санындағы нақты үлесі ең жоғары сала, ол бөлшек
сауда да, ең аз көрсеткіш ауыл шаруашылығы мен көлік, байланыс, өнеркәсіп
өндірісінде болып отыр. Ол дегеніміз, еліміздің экономикасында өнеркэсіптен
гөрі сауданың дамуы басым екенін тағы да дәлелдеп отыр. Жалпы өндірілген
өнімдегі және жалпы жүмысбастылықтағы үлесі экономиканың белгілі бір
салалары бойынша көрсетілген.
Енді шағын кәсіпкерлікті аймақтар бойынша қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерліктің көбінесе тұрғындар жиі орналасқан жерлерде, неғұрылым
өнеркәсібі жақсы дамыған жерлерде көбірек таралған. Ондай жерлерге Алматы
қаласында кіші кәсіпкерлердің жалпы санына шаққанда 29,8%, Оңтүстік-
Қазақстан облысында-9,9%, Қарағандыда-7,5% жэне Шығыс-Қазақстан облысында-
7,0% (27; 5-10).
Аталған аймақтардағы кәсіпкерлік қызметтің көп таралуы салыстырмалы
түрде олардың табыстарының жоғары екенін көрсетеді жэне өндірістік, кіші
кэсіпкерлікті қолдаудың нарықтық инфроқүрылымдарыныц дамығандығымен
сипатталады.
2009 жылдың 23 қазанында Астана қаласында өткен Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлерінің 12-Форумына, елбасы Н.А.Назарбаев кәсіпкерлер алдына
орындауға біраз мәселелер қойған болатын, оның ішінде негізгілері болып,
біріншіден ішкі өндірістегі өнім мөлшерін 50-70%-ға жеткізу. Ол үшін
өндірістік кәсіпорындарды дамыту керек және экономика саласында
тқрақтылыққа қол жеткізу және келешекте шикізат өндіру көзінен пайда
табудан ақырындап алыстауымыз қажет. Сонда ғана көздеген мақсатымызға
жетуге болады. Екіншіден, шағын және орта бизнесті "жүйені"
50-70 %-ын құрауы қажет. Ол үшін әрине, орта жэне кіші бизнес цикілдеріне
жан-жақты қолдау қажет, әсіресе мемлекеттің салықтық құралдар сияқты реттеу
тетіктерін тиімді түрде іске қосу қажет.
1.2 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің салықтық аспектлері
Экономиканы мемлекеттік реттеу, оның ішінде экономиканың негізгі
құрамдас бөлігі болып табылатын кәсіпкерлік қызметті реттеу соған сәйкес те
икемді келетін негізгі құралдарға сүйенеді. Осы құралдардың
бірі- салық.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектлерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін
мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне
және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қаражаттарды қайта қайтару немесе қайта
білу мақсатында шаруашылық субъектілерінен олардың мүліктері
мен
қаржыларының бір бөлігін алу болып табылады.Осылай, салықтар ұлттық
табыс және жалпы ішкі өнімді тарату процесінде маңызды рөль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальді жэәне реттеуші
қызметі пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра
отырып
экономикаға мақсатты түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай: "...
адамдардың салық салу мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне
керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі кәсіпорындардан салық
қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар мен қызметтер
өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді" .
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылык субъектлерінің
қызметтерін реттеп отырады.Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас қызмет болып табылады.
Мемлекеттік каржылық реттеу негізінде салықты
пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан шығады, қарағанда олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым қатынасында экономикалы категория болып табылады. Қорыта айтқанда
салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу, санкциондау
жэне стимулдау орындалады.
Мемлекет жоғарғы заңды орган бола отырып салықтың түрлерін және
оларды алудың түрлі механизмін ойлап табуға құқылы. Егер қалыптасқан салық
жүйесі өндірістің объективті тұтынуларымен қарама қайшылықта болса, онда ол
белгілі бір уақыт аралығында өзінің кемшілігін көрсетеді. Қоғамның
экономикалық, саяси жэне әлеуметтік жағдайына байланысты, бұл тиімсіздік
салықтан шаруашылық субъектлері көп бөлігінің одан ауытқуын және салық
базасының қысқаруының нәтижесінде салықтық түсімнің азаюуын көтеруге
болады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында құны бар
жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни олардың өндірістік
жэне өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту жолымен орындалатын іс
әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс әрекетінің
дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен қайта
өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық төлеушіге
ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ бұл
үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-элеуметтік теориясын ұсынды.Онда ол, салық
саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-элеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. “салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар”-, деп жазды ол өз еңбегінде,-басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметімен
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы пайдалануға болады ". Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін камтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дүрыс үйымдастырылған салык таза өяімнің негізінен
алынуы керек жэне өнеркэсіп шығыныныц қүрамына кірмеуі керек, себебі мүндай
жагдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі қүралуы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар
салық түсімін дүрыс бцлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына
зиянды эсерін элсірету мүмкіпдігін көрсете гтырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді эсер ету қүралы деп қарастырды.
Дамыған нарыктық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы қүралы ретінде пайдалапудыц тиімді іс-тэжірибесі олардың
пікірлерінің дүрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жагдайында ереже бойынша, өзінің орнын тауар
өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей араласа
алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі қүрылған байлықты алғашқы бөлуден
қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық тәуелділігі
төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты болады. Егер,
мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік қүқығын пайдалана
отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады да, содан кейін
өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру жолымен және басқа да
мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық рычагын
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқында жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындагы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай "жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда үкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады."
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың ролі туралы түрлі
ой-пікірлері қалыптасты. Жоғарыдағыларды түжырымдай келе салықтық реттеуге
анықтама беруге болады, сөйтіп салыктъщ реттеу дегеніміз- шаруашылық
субъектілері немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу
яғни олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту
жолымен әсер етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән
әдістерді жүзеге асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді
қысқарту арқылы мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес
тиімсіз өндірістің дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы
ынталандыру мысалға, "қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру" деп атауға
болатын әдіс бойынша жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық
төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды сырттан емес, өз табысы мен
құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгіейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай "кері қаржыландыру"
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикаға әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге қарағанда
салықтык реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де салық
төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру екі
жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылыктарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
болігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
карастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан,
оларды есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады. Салық жүйесінің әр-бір құрылымдық
бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы тетіктері ретінде қарастыруға болады.
Экономикаға салықтың әсер етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Өйтсе де
салықтар экономика дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымьша белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын
реттеу құралы болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына
қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизімін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу субъектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруте болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Республикасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып- жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бүған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі, салық ставкасы, оның төлеу
мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеуідің негізгі тетіктерінің біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалғы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы жэне қосылған құн
есептеледі. Қазақстан Республикасыныц заңдарына сәйкес, салық салу
объектісі болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын
мүліктер, жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер
қойнауын пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизімінің ең негізгі тетігінің бірі болып, салық ставкасы
табылады. Бекітілетін салық ставкасы жэне оның базалық мөлшері ең маңызды
нәрсе болып табылады. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе, кеңінен
тараған бәрімізге белгілі "ұсыным экономикасы" деп аталған Батыстың
экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес экономикалық өсу
салық жүйесінің негізгі функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол өндірістің
өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. қарастырылып отырған теория- қандай да
бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін- төмен және
жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге теңестірілген табысы,
салық ставкасы нолге және 100 процентке теңестірілген кезде пайда болады.
100 проценттік салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және жуық
арада өз жұмысын тоқтатады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: "Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал, бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеуден емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі- өте жоғары
салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді."
Теориялық жағынан мемлекеттік максимальды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптималды салық
ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, практикалық талдаулар көрсетіп
берді. Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптималды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақтылығы, инфлияция
деңгейінің төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірбие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 процент болуы өндірістің ынталылығының
немесе қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі елдерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде өндірістік
компаниялардың табысыыа салынатын салық ставкалары әлдеқайда төмендеген.
Біздін елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 2007-жылды алып
қарайтын болсақ түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
процентке дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бірте
келе 2008-жылы 30-45 проценттік екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 2009-
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 процент болып белгіленді және
томендетілген 20 проценттік жэне ауылшаруашылық кәсіпорындарына
төмендетілген 10 проценттік салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-20%
дейінгі дифференциялды жеке табыс салық ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салық ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері болып саналса ал,
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизімінің басқа элементтерінеи ерекшелігі мол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады. Егер, салық ставкасын сипаттай келе,
бұл элементтің икемділігін көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл
осы жеңілдіктер арқылы салықтық механизмді икемділікпен жэне жылдамдықпен
қамтамасыз етуге болады. Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-
несиелік, бюджетті-қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны
экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы механизіміне қолдану сферасын
қалыптастырады. Салықтық жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік
белсенділікті арттыруға қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-
техникалық прогрессті жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет
түрлерін меңгеретін мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салықтық
жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
* тиімділікті жоғарлату;
* қоғамға кажетті қызмет түрлерін игеру немесе
өндірістік
диверсификация;
* керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту
немесе
болдырмау;
* ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
* табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
* өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизіміндегі маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау жэне оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрі бір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Салықтық реттеудің экономикалық мән-мазмұнын талдауды түжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементтерін экономикаға мемлекет
тарапынан әсер етуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға
болатынын байқауымызға болады.
2. Орта және шағын бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі
механизмі
2.1 Арнаулы салық режимі - орта және шағын кәсіпкерлікке салық
салудың тиімді нысаны ретінде
Нарықтық катынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады. Орта және кіші кәсіпкерлікті
дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазакстанның экономикалық саясатында үлкен
орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға өту жағдайында
түрлі меншік формасындагы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар құруға
деген қажеттілік пайда болды, яғни, тұтыну нарығына өз тауарларын шығарып,
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік
рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру.т.б.
Жоғарыда атап отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектлер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, оларға, егер
олар заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына
сәйкес корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс
салығы және бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық
режимі қолданылады.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің өсуін
қолдау мақсатында Қазақстанда Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға бағытталған
бірқатар шараларды көздейді. Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің
ерекше (оңайлатылған) тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық
есеп беруіне қатысты "Салық жэне бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің негізгі
ережелері "Арнайы салық режимі" 15-бөлімінің "Жалпы ережелер" 63-ші және
"Шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық режимі" 64-тарауларында
біріктірілген.
Арнаулы салық режимін қолдана отырып мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына, өсіп-өркендеуіне жағдай жасайды жэне оларды салықтық реттеп
отырудан да құры қалмайды.
Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі кезеңді басынан кешіріп
отырған ҚР мемлекет үшін жеке кіші және орта бизнесті дамытуда аталмыш
салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ. Бұл салық салу әдісін
салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана қолданады, сонымен бірге салық
түрлерін, ягни, элеуметтік салықты, корпоративті табыс салығын, төлем
көзінен салық салынатын жеке табыс салығын қоспағанда жеке табыс салығын
төлеу мен есептеудің оңайлатылған тәртібін қолданады. Ол- біржолғы талон
негізінде, патент негізінде , оңайлатылған декларация негізінде болады.
Салық салу объектісі болып, салық төлеушілердің ҚР территориясы
аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы болып табылады.
Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті түрде
төмендегі шартты нәәрселер болуы керек:
• орналасқан жері бойынша аумақтық салық орагаыдарында мемлекеттік
тіркеуде болуы керек;
• бекітілген үлгіде өтініші болуы керек;
* лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру барысында лицензиясы
болуы керек;
* мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары төленуі керек;
* банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек;
сондай-ақ басқа да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары
болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды түлғалар- шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларда корпоротивтік табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін-жеке табыс және элеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке бастаған кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең
алдымен тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері-заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді.
Және құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжатта қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстван Республикасының заң актілерімен және жеке түлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік керсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады, 2010 жылы бұл
сома 13916 теңгені құрады (1993 теңге*12ай).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермерлер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасыныц азаматтығын алғанға дейін заңды түлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
толеуден босатылады. Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген
нысандағы өтінішті, мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек)
салық органына беру қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық
органы кұжаттарды беру күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер-заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу (СТН) үшін салық органына жүгінуге міндетті.
Жеке кәсіпкерлер егер жоқ болса, СТН-да алуы тиіс. Бұл үшін олар салық
органына етініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті беруінен кейін екі
жұмыс күнінің ішінде салық органы оған СТН мен салық төлеушінің куәлігін
береді.
Салық төлеушінің куәлігін алып жэне салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюждетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі.
Арнайы салық режимінің мәні сонда, арнайы салық режимі элеуметтік және
корпоротивтік немесе жеке табыс салықтары (жалдамалы кызметкерлердің
еңбекақысынан ұсталатын табыс салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін
кеңейтуге багытталған жеңілдік ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша
салық есеп беруін есептеу, төлеу және берудің оңтайлатылған тәртібін
көздейді.
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы "Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес заңды тұлға құрмай жеке тұлғалар және
қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және алпыс мың
еселік есептік көрсеткіштен аспайтын бір жыл үшін орташа активтердің жалпы
құнымен кәсіпкерлік қызметімен айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болып табылады.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық
режимін қолдану үшін Салық кодексінде "шағын бизнес субъектілері" термині
пайдаланылады, оған сойкес қызметтің кіріс, саны және түрлері бойынша
шектеулер белгіленеді.
Мысалы, "шағын бизнес субъектілері" түсінігіне мыналар түседі:
Жеке кәсіпкердің өзін қоса қызметкерлердіц саны 15 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 4,5 млн теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға
құрмай кәсіпкерлік қызметімен айналысатын жеке түлғалар);
Тоқсан үшін қызметкерлеріңнің саны 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
кірісі 9 млн теңгеден аспайтын заңды түлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылмайды: акцизделген өнім шығару; кеңестік, каржы, бухгалтерлік
қызмет көрсетулер; мұнай өнімдерін сату; шыны ыдысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
I Шағын және орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны
мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... .
1. Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму
тенденциялары ... ... ...
2. Кәсіпкерлік қызметі мемлекеттік реттеудің салықтық
аспектілері ... ...
2. Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.1 Арнаулы салық режимі – орта және шағын кәсіпкерлікке салық
салудың тиімді нысаны ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.2 Шағын және орта бизнес өкілдірінен түсетін салықтық түсімдердің
бюджет кірісіндегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ынталандырудың салықтық аспектілрінің
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Кәсіпкерлікті салықтық ынталандырудың шет елдік
тәжірибесі ... ... ...
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерінің салықтық
ынталандыру мәселелері және оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкідік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстарды салуды білдіреді.
Кәсіпкерліктің көзқарасы бойынша, олардың максималды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына жетуіне
тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша
кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға,
қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін
түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық
қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және
тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын
экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет.
Сондықтан, ммлекеттіе ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен
қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке
инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүміндік беретін және осы негізде
орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарлатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық-
экономикалық құрылымын қалыптасыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды
рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сартқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлтық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары- салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі- салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық үлесінің
ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың,
ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа
сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу
арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану процесіне
айтарлықтай әсер етеді.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық
жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет
өндіргіш күштері аймақтық орналасуға, инфрақұрылым объектілерін салуға және
тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет
тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, сонмен қатар барлық шаруашылық
конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық
салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен
инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін
қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары –
кәсіпкерлер, іскер аамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастармен, ғылыми- техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлану дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік- эконмикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні- өндіріс құрал-жабдықтардың шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспетілері актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында ошағын
және орта бизнес субъектілерінің даму проблемалары мен оларды мемлекеттік
қолдау бағыттары, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер ету
тиімділігіне баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік- экономикалық алғы
шарттары;
- Қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметінің
даму жағдайы;
- Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі салық
жүйесінің атқаратын рөлі;
- Бүгінгі күнгі Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік
қызметке салық салу механизмі;
- Шағын және орта бизнес өкілдерінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
- Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жоғарыда айтылған мәселерді қарастыруда ең бірінші салықтық заңдық-
нормативтік актілер, содан кейін көптеген классик- экономистердің,
отандық ғалымдардың, экономика саласындағы қзметкерлердің ғылыми
еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі мақалалары қолданылып
отыр.
1. Шағын жіне орта бизнес: қазіргі кездегі дамуы мен қалыптасуы және оны
мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері.
1. Шағын және орта бизнестің қазіргі кездегі даму тенденциялары.
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың міндеттерін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін жоғарылататын
шаруашылықты жүргізудің универсалды үлгісі болып табылады.
Кәсіпкерлік дамыту бүгінгі күні Қазақстанның экономикалық саясатында
үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға жету
жағдайында түрлі меншік формасындағы шағын және орта бизнестегі
кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни, тұтыну нарығына тез
тауарларын шығарып, халықты жұмыспер қамтамасыз ету, экономиканы жан- жақты
дамыту әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру және т.б.
Сонымен, жеке кәсіпкерлік дегеніміз – азаматтардың, мемлекеттік емес
кәсіпорындардың өзіндік жеке меншігіне негізделген және пайда табу
мақсатында бағытталған инициативалық іс-әрекеті болып табылады.
Жеке кәсіркерлікті заңды ұйым құрмай-ақ жеке азаматтардың өздері де өз
алдына жүзеге асыруына болады.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті мемлекеттің экономикалық
деігейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Әлемнің өнеркәсібі дамыған елдердің өзінде шағын жіне орта бизнестің
даму деңгейі сол елдің немесе аймақ пен қаланың жетістіктерінің бұлжытпас
дәлелі екенін көрсететін көрсеткіш есебінде қабылдау әдеттегі нәрсе болып
табылады. Кез келген қоғам бірқалыпты даму деңгейіне жеткісі келсе, ең
бірінші экономикада азаматтардың инициатива көтеруіне мүмкіндік жасауы
қажет. Шағын кәсіпкерліктің дамуы бұқаралық тұрғыда экономикалық
инициативаның пайда болғанын дәлелдейді. Егер, оған тереңірек үңілетін
болсақ, ТМД-ның елдерінің барлығында нарықтық қатынастардың пайда болуы мен
қалыптасуы, олардың кеңес үкіметі кезінде меншіктің ешкімнің иелігінде
болмауы себебінен пайда болады. Сондықтан реформаның мақсаты: халыққа өз
елінің қожайыны екенін білдіретін сезімді қайтару. Ал, шағын бизнес бұл
үшін іс әрекет жасаудың нағыз сәйкес келетін аумағы болып табылады.
Бұл нарықтық қатынастардың дамуының заңдылығы, өйткені
макроэкономикалық реформалардың іргетасы болып шағын және орта бизнесті
дамыту болып табылады.
Президентіміз айтып өткендей, “орындаушы органдар макроэкономиканың
мәселерімен көбірек айналысып, түрлі меншік формаларының, әсіресе шағын
жіне орта бизнестегі кәсіпорындардың жұмысының дамуына аса көңіл
бөлмейді... Бұл секторлардың жұмысын жандандырмай тұрып, біз өркениетті
нарыққа қол жеткізе алмаймыз”- деп атап көрсетті (25;5).
Базалық салаларды құрылымдық жағынан қайта құруды жүзеге асыру
көптеген себептерден өте баяу жүріп отырғандықтан, протекционисттік
шараларды іс жүзіне асыру арқылы еңбек күшін көбірек қажет ететін түрлі
жұмыс орындарын құруды ынталандырудың объективті қажеттілігі күннен күнге
артып отыр. Экономиканың басты секторлары болып қазіргі жағдайда ұсақ сауда
делдардары, фермерлер және де басқа ауыл шаруашылық өндірушілері, құрылыс
фирмалары, сондай-ақ түрлі бизнес циклдерінен тұратын кәсіпкерлікі табылуы
керек.
Қазақстан Республикасы шағын кәсіпкерлікті дамыту барысында аз
жұмыстар жасалған жоқ. Егер де кәсіпкерлік қызметті оларды дамуынан бастап
реттейтін заңдылықтарға келетін болсақ, онда, кәсіпкерлікті дамытудың
алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру негізінде қаланды. 1988
жылғы “Кооперация туралы” заңы мемлекеттік және экономикалық колхоздық-
кооперациялық секторларының бірдей құқықтық деңгейде жұмыс жасауын көздеді.
Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990 жылғы “Қазақ ССР
кәсіпкерлікті және шаруашылықты іс әрекетті дамыту” заңы шыққаннан кейін
қалыптаса бастады. Кооперативтер мен ұйымдар саны 15 мыңға жетті, ал онда
жұмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі тауарлар мен
қызметтердің төрттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан "Кооперация туралы" заң жаңаланып, өңделіп
қайтадан шықты. Осыған орай кәсіпорындар жұмыс істегенімен сатып алу-сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі құлдырауға ұшырады. Осыдан кейін 1992 жылы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алуының артын ала " Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы" заңның пайда болуы азда болса ілгері жылжуға әкелді. Сонымен
бірге "Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы" заңының
пайда болуы да оған тұстас келді. Кейіннен 1995 жылдың 2 мамырында ҚР
Президентінің "Шаруашылық серіктестіктер туралы" жарлығы шықты. Бұл
заңдылықтардың барлығында дерлік кәсіпкерлік қызметті табыс табуға немесе
сұранысты тауарлар арқылы қанағаттандырумен пайда табуға бағытталған өзінің
мүлкіне, өзіндік тәуекелге негізделген азаматтардың іс-әрекеті деп
қарастырады (22; 17).
Содан бері біраз уақыт өтті, экономикада да заңдылықтарда да күтпеген
өзгерістер болды. Шағын және орта бизнестегі кәсіпорындар пайда болып,
нығайа түсті.
Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектлері болып сәйкес
заңдылықтар бойынша жұмысшыларының саны 50-ден аспайтын, материалды
активтерінің құны алпыс еселенген айлық есептік көрсеткішке теңестірілген,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар табылады. Заңды тұлғалар өз
қызметін келесі формада жүзеге асыруы мүмкін: толық серіктестік, аралас
серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершіліктегі
серіктестік, өндірістік кооперативтер.
Бірнеше қызмет түрлерін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектлері
жылдық айналым көлеміне келесі ең көп қызмет түрлерінің өлшемдері бойынша
жатқызылады.
Кәсіпкерлік туралы заңдылықтарда заңды тұлғалардың егер олар, бір
немесе бірнеше шарушылық серіктестіктерде құрылтайшылар болатын болса, онда
олардың жеке кәсіпкерлердің жарғылық қорындағы үлесі 25% мөлшеріне
дейін шектеледі.
Азаматтардың жеке өзіндік кәсіпкерлігі тауарларды сату жолымен,
қызмет пен жұмыстарды іске асыру жолымен кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық
формасы болып табылады.
Адамдар қызметін оның сипатына қарай екі түрге бөлуге болады: еркін
(ағашқы, базалық) және еріксіз (екінші немесе келесі). Ал, кәсіпкерлік
еркін қызмет түріне жатады, өйткені, ол жеке адамның өз қызығушылығынан
туындайды өзінің ерік-жігеріне, таңдап алған мақсатына, жету құралына, оның
нәтижесі мен жүзеге асу процесіне тікелей байланысты.
Заңдылықтарға байланысты өзіндік жеке кәсіпкерліктің екі түрі бар:
жеке азаматтың меншік құқықтық бойынша өзіне тиеселі мүлкіне негізделген
немесе топтық, жалпы біріккен немесе үлестік меншікке негізделген
кәсіпкерлік.
Топтық кәсіпкерлік үш түрлі кәсіпкерлік қызметтен тұрады:
Жанұялық кәсіпкерлік, жалпы мүлікке негізделген шаруа қожалықтары
немесе жекешелендірілген үй-жайларға негізделген, кәсіпкерлік қызмет
үлестік меншіктен тұратын жай серіктестік.
Ауыл шаруашылығындагы жеке кәсіпкерлік осы уақытқа дейін 1990 жылғы 21
мамырдан "Шаруа қожалықтары туралы " заңы бойынша реттеліп келген болатын,
қазір "Жеке кәсіпкерлік туралы" заңы бойынша реттеліп отырады.
Фермерлік шаруашылық болып, қызметі тікелей өндіріспен байланысты
болатын және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және қайта өңдеумен
шұғылданатын жерді ауыл шаруашылығына бейімдеп жұмыс істейтін шаруашылықтар
табылады. Оның негізгі түрлерінс жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік
шаруашылықтар жэне шаруа қожалықтары жатады. Шаруа қожалықтары біріккен
қызметке негізделген жай серіктестік түрінде құрылған шаруашылық болып
табылады. Сонымен қатар оларға жалдау мүмкіндіктері берілген.
Заңды тұлғалар бөлігіндегі шағын кәсіпкерлікті реттеу
мақсатымен
08.04. 2008 ж. Осы сферада жұмыс істеушілердің санын келесілер бойынша
шектеу қарастырылған:
* өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында -50 адамға
дейін;
* сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетулерде -30 адамға дейін;
* транспорт пен байланыста- 25 адамға дейін;
* ғылыми және инновациялық қызметте- 20 адамға дейін және басқа
да қызметтерде (ойын жэне шоу-бизнестен басқасы) -15 адамға дейін.
Осы жерде айта кетерлік тағы да бір жайт, шет ел практикасында жеке
кәсіпкерлікті бөліп-жарып жіктемейді. Мысалға, Англияны алып қарайтын
болсақ оларға капитал нарығына кірмейтін (бағалы қағаздарды шығаруға және
таратуға болмайтын фирмалар) бір немесе бірнеше меншік тұлғалары басшылық
ететін фирмалар жатқызылады. Мұндай фирмаларда жұмыс істейтіндер саны 200-
ден аспауы керек.
Жапондық фирмаларда жеке кәсіпорындарда жұмыс істейтіндер саны 100
адамнан аспауы керек екен. Францияда нақты дифференциация жоқ: біреулер 50
адам дейді, біреулер 100 адамнан аспауы керектігін айтады.
Европалық контингентте капиталдың шекті айналымы жеке кәсіпкерлікті
анықтаудың негізі болып табылады.
Осылайша әр түрлі елдерде шағын кэсіпорындарға әр түрлі
кәсіпорындарды жатқызады.
Қазіргі кезде біздегі орташа кәсіпорындардың статусы әлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен 2008 жылы "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы" Заңда шағын және орта, ірі кәсіпорындардың ресми түрде анықтамасы
берілген болатын. Онда орта бизнес субъектлеріне жұмысшыларының саны 250
адамнан және жалпы активтерінің құны 325000 АЕК -тен аспайтын
кәсіпорындарды жатқызылған болатын. Осы уақытқа дейін, нақты қандай
кәсіпорындарға жатқызылатыны белгісіз, шағын кәсіпкерлігі қайсы, орта
кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық құжаттарында орта және шағын
бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады. Сондықтан мемлекеттік қолдауды
қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды анықтап, олар бойынша мониторинг
ұйымдастыру негізгі мәселелердің біреуі болып табылады.
Келесі маңызды мәселе кәсіпкерлік қызметтің жұмыссыздық проблемасын
шешудегі атқаратын ролін қарастыра кету өсуін болады деп есептейміз,
өйткені қазіргі шешуі қиын мәселелердің бірі осы жұмыссыздық мәселесі.
Нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік екі түрлі негізгі қызмет
атқарады: экономикалық жене әлеуметтік. Экономикалық қызметтің негізінде
бәсекелік орта туғызу, ішкі рынокты тауарлармен және қызмет түрлерімен
қамту, ұлттық өндірісті қолөнерді дамыту жэне т.б. Кәсіпкерліктің
элеуметтік кызметі жұмыссыздық проблемасын шешу, кедейшілікті жою, коғамды
демократияландыру және т.б.
Түрлі экономистердің талдау жасағаны көрсеткеніндей, Қазақстандағы
жеке кәсіпкерліктің негізгі тенденциялары болып:
-жеке кәсіпкерлік субъектлерін тауарлар мен қызмет көрсету сферасына
жұмылдыру;
-шағын кәсіпорындарды өнеркәсіптік дамыған аймақтарға бағыттау;
-соңғы жылдардағы болып келген салық салу, несиелеу, осы уақытқа дейін
әлі де болса дұрыс шешімін таппай келе жатқан олардың мемлекеттік
органдармен арақатынасын нығайту проблемаларын шешу;
-шағын кәсіпкерлік субъектлерінің сан жағынан өсуі жэне олардың
жұмысбастылық санының өсуіне тигізетін әсері.
Бүгінде Қазақстанда 2004 жылдың 1-қаңтарындағы мәліметтер бойынша
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын 177334 заңды тұлғалар, орта кәсіпкерлікпен
айналысатын 10700 заңды тұлға тіркелген. Шағын кәсіпкерлікті қарастыратын
болсақ, онда 2004 жылдың 1-қаңтарындағы мәлімет бойынша 68708 кәсіпкер
қызмет етеді, ондағы жалдамалы жұмыскерлер саны 748785 адам.
Сызба 1 - 2000-2003жж. ҚР шағын бизнестің даму қарқыны. мың
бірлік*
Шағын бизнес субъектілерінің дамуында соңғы бірнеше жылда жеке
тұлғалардың өсуі байқалады, ал заңды тұлғалар — шағын кәсіпорындар көп
болмаса да азайған. Мысалы, 2000 жылы олардың саны 45124 бірлік болса,
бүгінгі күні олардың саны 68708. 2000-2004 жылдары шағын кәсіпкерліктің
белсенділігі алдыңғы жылдарға қарағанда едәуір артты. Бұл мемлекеттік
қолдау шараларының күшеюімен, халықтың нақты кірісінің артуымен байланысты.
Бірақ, бұған қарамастан, қарастырылған мерзім ішінде шағын кәсіпорын
субъктілерінің — заңды тұлғалар мен ондағы жұмыс істеп жатқандардың санының
жоғарылағаны көрінеді (2-сызба)
Сызба 2 - 2000-2003 жж. аралыгындағы шағын бизнес саласындағы
жұмыскерлер санының өсу қарқыны* (Қазақстанның жыл сайынғы
Стат.мәліметтері. ҚР Статистикалық Агенттігі.)
Соңғы кезде өзіміз білетіндей үкімет тарапынан қолданылып жатқан
шараларға қарамастан кіші кәсіпкерлік көбінесе тауарлар сату мен қызмет
көрсету сферасында дамып отыр, ал, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт
және байланыс ірі кәсіпкерлік үлесіне тиіи отыр. Мысалға, өнеркэсіпте кіші
кәсіпкерлікте жұмыс жасайтындардың алатын үлесі 12 процентті құраса, ал,
бөлшек саудада жұмыс жасайтын адамдар 90 процентке жетеді екен.
Кесте 1-Шағын кәсіпкерліктің салалық кұрылымы
Салалар Жалпы енім өндірудегі ШКС
ШКС өнімініц жалпы жұмысбастылық
үлес салмағы, % санындағы үлес салмағы
Ауыл шаруашылығы 5,9 11,2
Өнеркәсіп 12,2 15,0
Қайта өңдеу 10,7 13,3
Құрылыс 12,4 14,9
Қызмет көрсету, аренда18,4 15,8
Көлік жэне байланыс 5,4 5,8
Сауда, автокөлік 39,1 29,0
жөндеу
Және т.б.қызметтер
*(Қазацстанның жыл сайынғы Стат. мәліметтері. ҚР
Статистикапык Агенттігі. Алматы. 2009ж.)
Кестеде көрсетілгеніндей шағын кәсіпкерлік субъектлерінің салалық
құрылымы мен жұмысбастылар санындағы нақты үлесі ең жоғары сала, ол бөлшек
сауда да, ең аз көрсеткіш ауыл шаруашылығы мен көлік, байланыс, өнеркәсіп
өндірісінде болып отыр. Ол дегеніміз, еліміздің экономикасында өнеркэсіптен
гөрі сауданың дамуы басым екенін тағы да дәлелдеп отыр. Жалпы өндірілген
өнімдегі және жалпы жүмысбастылықтағы үлесі экономиканың белгілі бір
салалары бойынша көрсетілген.
Енді шағын кәсіпкерлікті аймақтар бойынша қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерліктің көбінесе тұрғындар жиі орналасқан жерлерде, неғұрылым
өнеркәсібі жақсы дамыған жерлерде көбірек таралған. Ондай жерлерге Алматы
қаласында кіші кәсіпкерлердің жалпы санына шаққанда 29,8%, Оңтүстік-
Қазақстан облысында-9,9%, Қарағандыда-7,5% жэне Шығыс-Қазақстан облысында-
7,0% (27; 5-10).
Аталған аймақтардағы кәсіпкерлік қызметтің көп таралуы салыстырмалы
түрде олардың табыстарының жоғары екенін көрсетеді жэне өндірістік, кіші
кэсіпкерлікті қолдаудың нарықтық инфроқүрылымдарыныц дамығандығымен
сипатталады.
2009 жылдың 23 қазанында Астана қаласында өткен Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлерінің 12-Форумына, елбасы Н.А.Назарбаев кәсіпкерлер алдына
орындауға біраз мәселелер қойған болатын, оның ішінде негізгілері болып,
біріншіден ішкі өндірістегі өнім мөлшерін 50-70%-ға жеткізу. Ол үшін
өндірістік кәсіпорындарды дамыту керек және экономика саласында
тқрақтылыққа қол жеткізу және келешекте шикізат өндіру көзінен пайда
табудан ақырындап алыстауымыз қажет. Сонда ғана көздеген мақсатымызға
жетуге болады. Екіншіден, шағын және орта бизнесті "жүйені"
50-70 %-ын құрауы қажет. Ол үшін әрине, орта жэне кіші бизнес цикілдеріне
жан-жақты қолдау қажет, әсіресе мемлекеттің салықтық құралдар сияқты реттеу
тетіктерін тиімді түрде іске қосу қажет.
1.2 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің салықтық аспектлері
Экономиканы мемлекеттік реттеу, оның ішінде экономиканың негізгі
құрамдас бөлігі болып табылатын кәсіпкерлік қызметті реттеу соған сәйкес те
икемді келетін негізгі құралдарға сүйенеді. Осы құралдардың
бірі- салық.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектлерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін
мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне
және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қаражаттарды қайта қайтару немесе қайта
білу мақсатында шаруашылық субъектілерінен олардың мүліктері
мен
қаржыларының бір бөлігін алу болып табылады.Осылай, салықтар ұлттық
табыс және жалпы ішкі өнімді тарату процесінде маңызды рөль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальді жэәне реттеуші
қызметі пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра
отырып
экономикаға мақсатты түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай: "...
адамдардың салық салу мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне
керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі кәсіпорындардан салық
қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар мен қызметтер
өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді" .
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылык субъектлерінің
қызметтерін реттеп отырады.Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас қызмет болып табылады.
Мемлекеттік каржылық реттеу негізінде салықты
пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан шығады, қарағанда олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым қатынасында экономикалы категория болып табылады. Қорыта айтқанда
салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу, санкциондау
жэне стимулдау орындалады.
Мемлекет жоғарғы заңды орган бола отырып салықтың түрлерін және
оларды алудың түрлі механизмін ойлап табуға құқылы. Егер қалыптасқан салық
жүйесі өндірістің объективті тұтынуларымен қарама қайшылықта болса, онда ол
белгілі бір уақыт аралығында өзінің кемшілігін көрсетеді. Қоғамның
экономикалық, саяси жэне әлеуметтік жағдайына байланысты, бұл тиімсіздік
салықтан шаруашылық субъектлері көп бөлігінің одан ауытқуын және салық
базасының қысқаруының нәтижесінде салықтық түсімнің азаюуын көтеруге
болады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында құны бар
жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни олардың өндірістік
жэне өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту жолымен орындалатын іс
әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс әрекетінің
дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен қайта
өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық төлеушіге
ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ бұл
үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-элеуметтік теориясын ұсынды.Онда ол, салық
саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-элеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. “салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар”-, деп жазды ол өз еңбегінде,-басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметімен
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы пайдалануға болады ". Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін камтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дүрыс үйымдастырылған салык таза өяімнің негізінен
алынуы керек жэне өнеркэсіп шығыныныц қүрамына кірмеуі керек, себебі мүндай
жагдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі қүралуы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар
салық түсімін дүрыс бцлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына
зиянды эсерін элсірету мүмкіпдігін көрсете гтырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді эсер ету қүралы деп қарастырды.
Дамыған нарыктық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы қүралы ретінде пайдалапудыц тиімді іс-тэжірибесі олардың
пікірлерінің дүрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жагдайында ереже бойынша, өзінің орнын тауар
өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей араласа
алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі қүрылған байлықты алғашқы бөлуден
қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық тәуелділігі
төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты болады. Егер,
мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік қүқығын пайдалана
отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады да, содан кейін
өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру жолымен және басқа да
мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық рычагын
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқында жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындагы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай "жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда үкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады."
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың ролі туралы түрлі
ой-пікірлері қалыптасты. Жоғарыдағыларды түжырымдай келе салықтық реттеуге
анықтама беруге болады, сөйтіп салыктъщ реттеу дегеніміз- шаруашылық
субъектілері немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу
яғни олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту
жолымен әсер етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән
әдістерді жүзеге асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді
қысқарту арқылы мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес
тиімсіз өндірістің дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы
ынталандыру мысалға, "қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру" деп атауға
болатын әдіс бойынша жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық
төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды сырттан емес, өз табысы мен
құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгіейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай "кері қаржыландыру"
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикаға әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге қарағанда
салықтык реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де салық
төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру екі
жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылыктарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
болігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
карастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан,
оларды есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады. Салық жүйесінің әр-бір құрылымдық
бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы тетіктері ретінде қарастыруға болады.
Экономикаға салықтың әсер етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Өйтсе де
салықтар экономика дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымьша белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын
реттеу құралы болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына
қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизімін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу субъектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруте болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Республикасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып- жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бүған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі, салық ставкасы, оның төлеу
мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеуідің негізгі тетіктерінің біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалғы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы жэне қосылған құн
есептеледі. Қазақстан Республикасыныц заңдарына сәйкес, салық салу
объектісі болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын
мүліктер, жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер
қойнауын пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизімінің ең негізгі тетігінің бірі болып, салық ставкасы
табылады. Бекітілетін салық ставкасы жэне оның базалық мөлшері ең маңызды
нәрсе болып табылады. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе, кеңінен
тараған бәрімізге белгілі "ұсыным экономикасы" деп аталған Батыстың
экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес экономикалық өсу
салық жүйесінің негізгі функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол өндірістің
өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. қарастырылып отырған теория- қандай да
бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін- төмен және
жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге теңестірілген табысы,
салық ставкасы нолге және 100 процентке теңестірілген кезде пайда болады.
100 проценттік салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және жуық
арада өз жұмысын тоқтатады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: "Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал, бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеуден емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі- өте жоғары
салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді."
Теориялық жағынан мемлекеттік максимальды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптималды салық
ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, практикалық талдаулар көрсетіп
берді. Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптималды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақтылығы, инфлияция
деңгейінің төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірбие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 процент болуы өндірістің ынталылығының
немесе қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі елдерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде өндірістік
компаниялардың табысыыа салынатын салық ставкалары әлдеқайда төмендеген.
Біздін елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 2007-жылды алып
қарайтын болсақ түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
процентке дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бірте
келе 2008-жылы 30-45 проценттік екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 2009-
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 процент болып белгіленді және
томендетілген 20 проценттік жэне ауылшаруашылық кәсіпорындарына
төмендетілген 10 проценттік салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-20%
дейінгі дифференциялды жеке табыс салық ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салық ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері болып саналса ал,
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизімінің басқа элементтерінеи ерекшелігі мол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады. Егер, салық ставкасын сипаттай келе,
бұл элементтің икемділігін көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл
осы жеңілдіктер арқылы салықтық механизмді икемділікпен жэне жылдамдықпен
қамтамасыз етуге болады. Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-
несиелік, бюджетті-қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны
экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы механизіміне қолдану сферасын
қалыптастырады. Салықтық жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік
белсенділікті арттыруға қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-
техникалық прогрессті жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет
түрлерін меңгеретін мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салықтық
жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
* тиімділікті жоғарлату;
* қоғамға кажетті қызмет түрлерін игеру немесе
өндірістік
диверсификация;
* керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту
немесе
болдырмау;
* ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
* табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
* өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизіміндегі маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау жэне оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрі бір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Салықтық реттеудің экономикалық мән-мазмұнын талдауды түжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементтерін экономикаға мемлекет
тарапынан әсер етуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға
болатынын байқауымызға болады.
2. Орта және шағын бизнес өкілдеріне салық салудың қазіргі кездегі
механизмі
2.1 Арнаулы салық режимі - орта және шағын кәсіпкерлікке салық
салудың тиімді нысаны ретінде
Нарықтық катынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады. Орта және кіші кәсіпкерлікті
дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазакстанның экономикалық саясатында үлкен
орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға өту жағдайында
түрлі меншік формасындагы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар құруға
деген қажеттілік пайда болды, яғни, тұтыну нарығына өз тауарларын шығарып,
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік
рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру.т.б.
Жоғарыда атап отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектлер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, оларға, егер
олар заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына
сәйкес корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс
салығы және бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық
режимі қолданылады.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің өсуін
қолдау мақсатында Қазақстанда Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға бағытталған
бірқатар шараларды көздейді. Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің
ерекше (оңайлатылған) тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық
есеп беруіне қатысты "Салық жэне бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің негізгі
ережелері "Арнайы салық режимі" 15-бөлімінің "Жалпы ережелер" 63-ші және
"Шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық режимі" 64-тарауларында
біріктірілген.
Арнаулы салық режимін қолдана отырып мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына, өсіп-өркендеуіне жағдай жасайды жэне оларды салықтық реттеп
отырудан да құры қалмайды.
Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі кезеңді басынан кешіріп
отырған ҚР мемлекет үшін жеке кіші және орта бизнесті дамытуда аталмыш
салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ. Бұл салық салу әдісін
салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана қолданады, сонымен бірге салық
түрлерін, ягни, элеуметтік салықты, корпоративті табыс салығын, төлем
көзінен салық салынатын жеке табыс салығын қоспағанда жеке табыс салығын
төлеу мен есептеудің оңайлатылған тәртібін қолданады. Ол- біржолғы талон
негізінде, патент негізінде , оңайлатылған декларация негізінде болады.
Салық салу объектісі болып, салық төлеушілердің ҚР территориясы
аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы болып табылады.
Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті түрде
төмендегі шартты нәәрселер болуы керек:
• орналасқан жері бойынша аумақтық салық орагаыдарында мемлекеттік
тіркеуде болуы керек;
• бекітілген үлгіде өтініші болуы керек;
* лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру барысында лицензиясы
болуы керек;
* мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары төленуі керек;
* банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек;
сондай-ақ басқа да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары
болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды түлғалар- шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларда корпоротивтік табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін-жеке табыс және элеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке бастаған кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең
алдымен тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері-заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді.
Және құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжатта қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстван Республикасының заң актілерімен және жеке түлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік керсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады, 2010 жылы бұл
сома 13916 теңгені құрады (1993 теңге*12ай).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермерлер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасыныц азаматтығын алғанға дейін заңды түлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
толеуден босатылады. Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген
нысандағы өтінішті, мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек)
салық органына беру қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық
органы кұжаттарды беру күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер-заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу (СТН) үшін салық органына жүгінуге міндетті.
Жеке кәсіпкерлер егер жоқ болса, СТН-да алуы тиіс. Бұл үшін олар салық
органына етініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті беруінен кейін екі
жұмыс күнінің ішінде салық органы оған СТН мен салық төлеушінің куәлігін
береді.
Салық төлеушінің куәлігін алып жэне салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюждетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі.
Арнайы салық режимінің мәні сонда, арнайы салық режимі элеуметтік және
корпоротивтік немесе жеке табыс салықтары (жалдамалы кызметкерлердің
еңбекақысынан ұсталатын табыс салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін
кеңейтуге багытталған жеңілдік ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша
салық есеп беруін есептеу, төлеу және берудің оңтайлатылған тәртібін
көздейді.
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы "Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес заңды тұлға құрмай жеке тұлғалар және
қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және алпыс мың
еселік есептік көрсеткіштен аспайтын бір жыл үшін орташа активтердің жалпы
құнымен кәсіпкерлік қызметімен айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болып табылады.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық
режимін қолдану үшін Салық кодексінде "шағын бизнес субъектілері" термині
пайдаланылады, оған сойкес қызметтің кіріс, саны және түрлері бойынша
шектеулер белгіленеді.
Мысалы, "шағын бизнес субъектілері" түсінігіне мыналар түседі:
Жеке кәсіпкердің өзін қоса қызметкерлердіц саны 15 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 4,5 млн теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға
құрмай кәсіпкерлік қызметімен айналысатын жеке түлғалар);
Тоқсан үшін қызметкерлеріңнің саны 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
кірісі 9 млн теңгеден аспайтын заңды түлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылмайды: акцизделген өнім шығару; кеңестік, каржы, бухгалтерлік
қызмет көрсетулер; мұнай өнімдерін сату; шыны ыдысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz