Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтеріліс

Жоспар:

1. Ұлт. азаттық көтерілісітің басталу себептері
2. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтерілісінің басты мақсаттары
3. Көтерілістің жеңілу себептері

Қазақ халқының ұлт-азаттық күресінде Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының қолбасшылығымен болған көтеріліс маңызды орын алады. 1801ж. Еділ мен Жайық өзендері аралығына Бөкей хан басқарған 5 мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды. Мұның өзі Ішкі (Бөкей) орданың құрылуына бастапқы негіз болды. 30- жылдардың аяғында-ақ оны 20 мыңдай шаруашылық пен 80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жеке меншіктік иелігіне өтті. Жәңгір хан өзіне 400 мың десятина жерді бекітіп алды. Бұл істе, әсіресе ханның сұлтандық атағы жоқ туысы Қарауылқожа Бабажанов көп нәрсеге қол жеткізіп үлгерді. Помещиктерден жалға алған жерлерінің құны үшін олармен есеп айырысқаннан кейін сол жерлеріне малын жоюға өзі рұқсат еткен қазақ ауылдарынан арендалық ақыны өз қалауынша ала бастады, ханға жақындығын пайдаланып, олардан штрафтар, әр түрлі салықтар жинап отырды.
Оралдың әскери мекемесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы, Қамыс-Самар көлі төңірегіндегі жерлерді казактардың пайдалануына алып қойды. Жерге байланысты өткір дағдарысқа басқа да маңызы зор жағдайлар келіп қосылды: патша өкіметі Ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар (аралық басқару жүйесі) құрылып, дистанция бастығы қызметі енгізілді. Жер дағдарысының күшеюі, салықтық езгі, жерді әр түрлі себеппен кесіп алу, феодалдық талас-тартыс 1836ж. көтеріліске алып келді. Оны Исатай Тайманұлымен Махамбет Өтемісұлы батырлар басқарды.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы екеуі де беріш руының жайық бөлігінен еді. Е.П. Ковалевский Исатай жөнінде: оның «есімі барлық жерде» Еділден Жайыққа дейінгі қазақтар мен орыстар арасында «дүрілдеп тұрды» деп жазды. Исатай ең жақын серігі ақын Махамбет болды. 1836ж. ақпанында қазақ халқының Жәңгір ханға қарсы ашық күресі басталды. Бұған Исатай хан ордасына шақыртылуы себеп болды. Ол оған барудан бас тартты, өз ауылдарын қыстаулардан түсіріп, көтерілісшілердің үлкен қосынын жинады. 1836ж. 4 сәуірде Манаш қыстауына ханның Қарауылқожа Бабажанов бастаған жасағы келді. Көтеріліске шыққандардың қосынынан Исатай бастаған 200-ге жуық қаруланған жігіттер келіп жетті. Оның қолында туы болды. Жанында серіктері М.Өтемісұлы, Ө.Төлегенұлы, Т.Усин, Ө.Ұсынұлы және басқалар тұрды. Қантөгіс болмауы үшін Исатай істің барысын жекпе-жекпен шешуді ұсынды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанов та, оның төңірегіндегі басқалар да бұл шақыруды қабыл алмады.Бір апта бойы қарсыласып тұрғаннан кейін Исатай жауап күтуден бас тартты. Көтерілісшілер жасағы өз қосынына қайтып оралды. Исатай көтеріліс жетекшісі ретіндегі есімі әр түрлі рулар ауылдарында әйгілі бола түсті.
Сондықтан хан мен оның төңірегіндегілер өсек-аяңға жүгінді. Барымта кезінде бақташы шалды біреу өлтіріп кеткен еді. Хан ұйымдастырған тергеу оның өлтірілуіне Исатай мен соның серіктерінің қатысты болғанын дәлелдеуге тырысты.1836-1837жж. шағым мен ұжымдық өтінішті Исатай Тайманұлы шаруалар алдында Жәңгір мен оның төңірегіндегілердің саясатын әшкерелеу үшін пайдаланды. Шағым-өтінішті беруге көп адам қоса еріп жүрді. 1836ж. осындай шеруге адамдар көп қатысты. Исатай Тайманұлының бұл әдісі өзін ақтады: шаруалар көзі алдында хан масқара етілді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
2. Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
3. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000