Қаржы және несие
Мазмұны
Кіріспе
Бөлім 1. Қаржы . ақша
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
1.2. Қаржы
Бөлім 2. Несие
2.1. Несие. Несие түрлері.
2.2. Несиелік ақшалар және олардың Қазақстан Республикасындағы түрлері мен қызметтері
Қорытынды
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бөлім 1. Қаржы . ақша
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
1.2. Қаржы
Бөлім 2. Несие
2.1. Несие. Несие түрлері.
2.2. Несиелік ақшалар және олардың Қазақстан Республикасындағы түрлері мен қызметтері
Қорытынды
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
" Несие мен үшін ең бастысы –ол қажеттілігіңді дәл уақытында қанағаттандыру"
Ротшильд.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап табу және шығару – адамзаттың данышпандық табысы .
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Сонымен қатар болашақта экономистерге несиенің не себепті шыққаны жәнеде ең бастысы экономикада оның ролі қандай? Соны білу тиіс.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективтік қажеттілік ол тауар өндірісі мен тауар айналысының болуына негізделеді. Кез-келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша-жалпыға бірдей эквивалент.
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді. Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес. Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ, мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою қажет. Банктердің қазіргі таңдағы жүргізіп отырған несиелік саясатындағы басты нәрсе ол несиелік тәуекелді азайту екендігі белгілі.
Қаржы ақшаның жинақталып белгілі бір қорды құраған бөлігі. Арнайы белгілі бір мақсаттармен жинақталған қаржылар өз мақсаттарына пайдаланылып белгілі бір игілікті істер асырады. Оған мысалы мемлекеттік бюджет. мемлекеттік несиелер, арнайы мақсаттарда жинақталынған қорларды жатқызуға болады.
Несиелік ақшалар- ақша қызметінің белгілі бір түрін атқаратын құралдар яғни чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар т.б
Курстық жобаны жазудағы негізгі мақсат - қазіргі несиелеу, қаржыландыру процестерінің жүргізілу әдістерімен және ондағы саясаты қандай, нені негізге алады, тәуекелділікті қалай азайтуда, осы сұрақтарға жауап беру.
Курстық жобаның негізгі міндеттері;
1. Мемлекеттің жүргізіп отырған қаржы-несие саясатының мақсатын анықтау
2. Қаржы-несиелік саясатындағы басты көңіл бөлінетін несиелік тәуекелдерді азайтудың әдістерін қарастыру.
3. Қаржы-несиелік саясатты жаңашалаудың жолдары / инновациялау/.
4.т.б сұрақтар
Куртық жоба ірі кең көлемді екі бөлімдерден тұрады.
Бірінші бөлімде - жалпы ақша , олардың түрлері туралы, ақшаның қаржыға айналу процесін ұйымдастыру әдістері туралы, ақша-қаржы саясат маңызы мен мазмұны туралы баяндалған.
Екінші бөлім кеңінен несиеге арналады. Мұнда несиенің түрлері, несие ақшалар олардың Қазақстан Республикасындағы айналысы туралы баяндалады.
Қорытындыда қаржы- несиелік саясатты дамыту жолдары көрсетілген
" Несие мен үшін ең бастысы –ол қажеттілігіңді дәл уақытында қанағаттандыру"
Ротшильд.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап табу және шығару – адамзаттың данышпандық табысы .
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Сонымен қатар болашақта экономистерге несиенің не себепті шыққаны жәнеде ең бастысы экономикада оның ролі қандай? Соны білу тиіс.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективтік қажеттілік ол тауар өндірісі мен тауар айналысының болуына негізделеді. Кез-келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша-жалпыға бірдей эквивалент.
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді. Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес. Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ, мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою қажет. Банктердің қазіргі таңдағы жүргізіп отырған несиелік саясатындағы басты нәрсе ол несиелік тәуекелді азайту екендігі белгілі.
Қаржы ақшаның жинақталып белгілі бір қорды құраған бөлігі. Арнайы белгілі бір мақсаттармен жинақталған қаржылар өз мақсаттарына пайдаланылып белгілі бір игілікті істер асырады. Оған мысалы мемлекеттік бюджет. мемлекеттік несиелер, арнайы мақсаттарда жинақталынған қорларды жатқызуға болады.
Несиелік ақшалар- ақша қызметінің белгілі бір түрін атқаратын құралдар яғни чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар т.б
Курстық жобаны жазудағы негізгі мақсат - қазіргі несиелеу, қаржыландыру процестерінің жүргізілу әдістерімен және ондағы саясаты қандай, нені негізге алады, тәуекелділікті қалай азайтуда, осы сұрақтарға жауап беру.
Курстық жобаның негізгі міндеттері;
1. Мемлекеттің жүргізіп отырған қаржы-несие саясатының мақсатын анықтау
2. Қаржы-несиелік саясатындағы басты көңіл бөлінетін несиелік тәуекелдерді азайтудың әдістерін қарастыру.
3. Қаржы-несиелік саясатты жаңашалаудың жолдары / инновациялау/.
4.т.б сұрақтар
Куртық жоба ірі кең көлемді екі бөлімдерден тұрады.
Бірінші бөлімде - жалпы ақша , олардың түрлері туралы, ақшаның қаржыға айналу процесін ұйымдастыру әдістері туралы, ақша-қаржы саясат маңызы мен мазмұны туралы баяндалған.
Екінші бөлім кеңінен несиеге арналады. Мұнда несиенің түрлері, несие ақшалар олардың Қазақстан Республикасындағы айналысы туралы баяндалады.
Қорытындыда қаржы- несиелік саясатты дамыту жолдары көрсетілген
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Как получить кредитң оқулығы Алматы 1998 ж.
2. «Ақша, несие, банктер ң С.Мақыш Алматы 2002 ж.
3. « Казахстанская правда газеті ң 16 сәуір 2003 ж.
4. «ҚР Несиелік серіктестіктер туралы заңы ң
Астана 28 наурыз 2003 ж.
5. «ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені ң қараша 2003 ж.
6. Саясат газеті 27 шілде 1999 жыл
7. Ұлттық Банк хабаршысы 2003 ж, № 16
8. Жас алаш /газет/ 26- қараша, 2003 ж
9. Банки Казахстана /журнал/ наурыз 2004
10. Саясат /газет/ 27- шілде 1999
11. Қаржы -қаражат /журнал/ 2003 ж № 16
12. Ақиқат /журнал/ № 6, 2001 ж
13. ААҚ " Халық банкі" /журнал/ 2004 ж
14. Қазіргі кездегі банктік жүйенің жағдайы және Қазақстандағы банктік қызмет көрсету нарығының дамуы /мақала. Қазақстан қаржылары 2002 ж.
15. Сейітқасымов Г.С Банковский учет и отчетность – Алматы « Қаржы-қаражатң 2000ж
16. Лаврушин О.И Банковское дело - Москва «Қаржы-қаражат ң 1999ж
17. Колесников В.И «Банковское делоң - Москва 2000ж
18. Даулетова М.Т «Кредитная деятельность банков в Казахстанең Алматы 2001ж
19. «Қ.Р. Ұлттық Банк туралы заңң 30.03.1995
20. «Қ.Р Банк және банк қызметтері туралы заңң 31.08.1995
21. Пруденциялдық нормативтер туралы заң 23.05.1997
22. Банкттің жаңа шот жоспары
23. Стат. бюллетендер
24. Қалығұлова Р Банктегі бұхгалтірлік есеп - Алматы 2001ж
1. «Как получить кредитң оқулығы Алматы 1998 ж.
2. «Ақша, несие, банктер ң С.Мақыш Алматы 2002 ж.
3. « Казахстанская правда газеті ң 16 сәуір 2003 ж.
4. «ҚР Несиелік серіктестіктер туралы заңы ң
Астана 28 наурыз 2003 ж.
5. «ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені ң қараша 2003 ж.
6. Саясат газеті 27 шілде 1999 жыл
7. Ұлттық Банк хабаршысы 2003 ж, № 16
8. Жас алаш /газет/ 26- қараша, 2003 ж
9. Банки Казахстана /журнал/ наурыз 2004
10. Саясат /газет/ 27- шілде 1999
11. Қаржы -қаражат /журнал/ 2003 ж № 16
12. Ақиқат /журнал/ № 6, 2001 ж
13. ААҚ " Халық банкі" /журнал/ 2004 ж
14. Қазіргі кездегі банктік жүйенің жағдайы және Қазақстандағы банктік қызмет көрсету нарығының дамуы /мақала. Қазақстан қаржылары 2002 ж.
15. Сейітқасымов Г.С Банковский учет и отчетность – Алматы « Қаржы-қаражатң 2000ж
16. Лаврушин О.И Банковское дело - Москва «Қаржы-қаражат ң 1999ж
17. Колесников В.И «Банковское делоң - Москва 2000ж
18. Даулетова М.Т «Кредитная деятельность банков в Казахстанең Алматы 2001ж
19. «Қ.Р. Ұлттық Банк туралы заңң 30.03.1995
20. «Қ.Р Банк және банк қызметтері туралы заңң 31.08.1995
21. Пруденциялдық нормативтер туралы заң 23.05.1997
22. Банкттің жаңа шот жоспары
23. Стат. бюллетендер
24. Қалығұлова Р Банктегі бұхгалтірлік есеп - Алматы 2001ж
Тақырыбы: Қаржы және несие
Мазмұны
Кіріспе
Бөлім 1. Қаржы - ақша
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
1.2. Қаржы
Бөлім 2. Несие
2.1. Несие. Несие түрлері.
2.2. Несиелік ақшалар және олардың Қазақстан Республикасындағы түрлері мен
қызметтері
Қорытынды
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
" Несие мен үшін ең бастысы –ол қажеттілігіңді дәл уақытында
қанағаттандыру"
Ротшильд.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап табу және шығару – адамзаттың
данышпандық табысы .
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке
қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Сонымен қатар болашақта экономистерге несиенің не себепті шыққаны жәнеде
ең бастысы экономикада оның ролі қандай? Соны білу тиіс.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективтік қажеттілік ол тауар өндірісі мен тауар
айналысының болуына негізделеді. Кез-келген тауар айналысында ақша айырбас
құралы болып табылады. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша-жалпыға
бірдей эквивалент.
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық
өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі
әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді.
Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі
бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес.
Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ,
мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің
экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан
да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін
таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты
төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе
қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық
өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы
сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын
мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие
алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз
хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын
халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені
тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден
төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою
қажет. Банктердің қазіргі таңдағы жүргізіп отырған несиелік саясатындағы
басты нәрсе ол несиелік тәуекелді азайту екендігі белгілі.
Қаржы ақшаның жинақталып белгілі бір қорды құраған бөлігі. Арнайы белгілі
бір мақсаттармен жинақталған қаржылар өз мақсаттарына пайдаланылып белгілі
бір игілікті істер асырады. Оған мысалы мемлекеттік бюджет. мемлекеттік
несиелер, арнайы мақсаттарда жинақталынған қорларды жатқызуға болады.
Несиелік ақшалар- ақша қызметінің белгілі бір түрін атқаратын құралдар яғни
чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар т.б
Курстық жобаны жазудағы негізгі мақсат - қазіргі несиелеу, қаржыландыру
процестерінің жүргізілу әдістерімен және ондағы саясаты қандай, нені
негізге алады, тәуекелділікті қалай азайтуда, осы сұрақтарға жауап беру.
Курстық жобаның негізгі міндеттері;
1. Мемлекеттің жүргізіп отырған қаржы-несие саясатының мақсатын анықтау
2. Қаржы-несиелік саясатындағы басты көңіл бөлінетін несиелік тәуекелдерді
азайтудың әдістерін қарастыру.
3. Қаржы-несиелік саясатты жаңашалаудың жолдары инновациялау.
4.т.б сұрақтар
Куртық жоба ірі кең көлемді екі бөлімдерден тұрады.
Бірінші бөлімде - жалпы ақша , олардың түрлері туралы, ақшаның қаржыға
айналу процесін ұйымдастыру әдістері туралы, ақша-қаржы саясат маңызы мен
мазмұны туралы баяндалған.
Екінші бөлім кеңінен несиеге арналады. Мұнда несиенің түрлері, несие
ақшалар олардың Қазақстан Республикасындағы айналысы туралы баяндалады.
Қорытындыда қаржы- несиелік саясатты дамыту жолдары көрсетілген
Бөлім 1. Қаржы
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпыға эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны
бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында
еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Ақша қоғамда ең алдымен өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін
құрал, яғни тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралы қызметін
атқарады. Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі, ал сан
жағынан салыстырмалы . Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс
кезінде тікелей құнның көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек
айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен ғана көрінеді. Алайда
тауарларды бір-біріне теңестірілетін ақша емес, керісінше, толық құнды
ақшаны (алтынды) қоса алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық
еңбек қана айырбаста тауарларды теңгермелі етеді.
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген өнімнің
құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының
қажеті жоқ. Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиалдағы, яғни
ойдағы ақша ретінде, орындайды. Себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға
айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына
айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті.
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген құнның
ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын ақшамен анықтау
керек делік, яғни оны айырбасқа түсіру үшін бағасын белгілеу керек. Ол үшін
баға масштабын қолдану қажет. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде
мемлекет белгілеген белгілі бір металдың (алтын, күміс, мыс) мөлшері мен
массасын айтады.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының арасында
айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі – ол ақшаның экономикалық қызметі,
яғни құн өнімді шығаруға жұмсалған еңбек шығынын анықтайды. Ал баға
масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін
мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттағы техникалық құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан
металл (күміс, алтын) ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы
өзінің экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің
өзінің нарықтық бағаға негізделіп жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар.
Соның негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.
Айналыс құралы, басқаша айтқанда, тауарлар бір-бірімен айырбасталғанда
ақша делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауар
айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына айналады. Бұнда екі
акты бар: біріншісі Т-А – ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға
айырбастау, ал екіншісі А-Т – ақшаға басқа өажетті тауарды сатып алуын
немесе ақшаны тауарға айырбастауды бейнелейді. Ақшаның бұл қызметі тауар
айналымында сапалық өзгерістер енгізді. Атап айтқанда:
Біріншіден, Т-А – процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған
еңбегін қоғам таныды деген мағынаны білдіреді.
Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір нарықта керек тауарды
сатып алуға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек тауарды сатып алуды
кейінге қалдыруға болады.
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындауы;
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп,
ілезде шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақты ақша материалы (алтын)
емес, оның орнына қолданатын ақша белгілерінің жүруі.
Ақша неғұрлым тез айналса, сол ғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша
қажет. Егер де айналыстағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда
айналымдағы кем бағалы ақша құнсызданады. Оны ғылым тілінде "инфляция"
деп атайды.
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақыты мен сәйкес келе бермейді. Төлемді кешіктіре отырып, сатылған
тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы
тауар үшін ақшаның төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек, бұл
– тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы –
несие беруші (кредитор), ал сатып алушы борышқор (қарыздар) деп аталады.
Сатып лаушы ақшаның орнына сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді.
Қарыз өтелгенде ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбек ақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен
өзгешеліктері. Бұл қызметінде ақша сатып алу-сату процестерін аяқтайды
және қолма-қол ақшамен қатар несие ақшалары да жүреді.
Ақшаның айналыс және төлем құралдары қызметін орындауы үшін қажетті
мөлшерде белгілі-бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әр түрлі жағдайларға
байланысты тауар айналысы (Т-А-Т) тоқтап (Т-А) қалуы мүмкін. Осының
нәтижесінде ақша айналысы да тоқтап, белгілі бір тауарларды сатқаннан
соң ақша жиналып қалады. Әрине ақша қорын жинау әр түрлі нақты себептерге
байланысты. Мысалы, ауыл шаруашылығындағы жұмыстар жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі. Көктемде егін егі үшін алдын ала қажетті құрал-
жабдықтарды сатып алу немесе жөндеуден өткізу, тұқым және жанар-жағар
майларды дайындау және т.с.с. жұмыстарға ақша қорын жинау керек. Бұл
экономикалық себептер. Сонымен қатар пайдакүнемдік, әшекей бұйымдарын
жинау, жеке қор жинауға құмарлық, т.с.с. әлеуметтік себептер де ақша
жинауға әсер етеді.
Ақша қорын жинау заңды және жеке тұлғалардың жинақтар түрінде болады.
Бұл дегеніміз хылықтың банктердегі салымдары, мемлекеттік облигациялары,
ұымдардың банктердегі шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы.
Ақшаның қор жинау қызметі арқылы ұлттық табысты қалыптастырып қайта
бөлу процесі жүреді.
Ақша айналымы әлемдік нарықта қамтиды. Бұл ақшаның дүниежүзілік
қызметінің алғы шарты. Ақша халықаралық сауда саттықта қызмет көрсетеді.
1867 жыл Париж келісімі бойынша дүниежүзілік ақшаның қызметін алтын
атқарады деп бекітілген.
Ақша реформасы деп- мемлекеттік ақша жүесіне өзгеріс енгізуді айтады.
Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
1922-1924 жж ақша реформасын жүргізүге мына жағдайлар әсер етті.
Біріншіден, 1917 ж. қазан төңкерісін кейін патшалық Ресеиден қалған
тауар-ақша айналымын елдегі азамат соғысы мен шетел әсерлік интервенциясы
одан әрі бұзылуына жол ашты.Оның мәні -өндірушілерге азық тұлік алымын
продразверстка салу, яғни шаруалар өндірген өнімінің өз қажетінен
артығын, тіпті кей жағдайда өзіне қажетті бөлігін де мемлекетке нақты
бағамен өткізу.Алайда өткізген өніменің шаруалар қолма-қол ақша ала алмай
қарызға береді.Осының салдарына нарықта сатылатын тауарлар күрт азайып,
бағалары өсті.Халық азық түлікпен және керекті заттармен тек карточкамен
қамтамассыз етілді, жалақы заттай түрде берілді.Мысалы,1917ж. жалақының
5-- заттай төленсе, ал 1920 ж. ол көрсеткіш - 93- - жетті.Ақшаның
қызметі тек жалақының есептеудің шектеліп қолма-қол ақшаны тек әскер
қатарындағылар ғана алды.Сөйтіп,тауар-ақша айналымы тарылды .Ақшаның мәні
төмендеді, ақша жүйесі одан әрі бұзылды.
Екіншіден, ақша айналымына жүйелі түрде көп мөлшерде ақша шығару да
ақша жүйесінің бұзылуына әсер етті.
Ақша реформасының екінші аяқтау кезінде,яғни 1924 ж.5 ақпанына
бастап елдің барлық жерінде төлем құралы ретінде пайдалынатын бағасы 1,3
және 5 сом болатын қазыналық билетке айналымға шығарылады
10 қазыналық билет 1 червонец тең, демек 1 сом 0,774 г алтыңға тең, яғни
червонецтің 110 бөлігі,
1924 ж. 15 ақпанынан бастап 1923 жылдан шығарыла бастаған ақшаның
кеңестік белгілері айналымға шығарылмай және оның сақтаудағы қоры
жойылады. 1924 ж. 22 ақпанынан бастап бурын дайындап қойған бағасы
10,15,20 және 50 тиын болатын күміс тиындар және бағасы 1,2,3,4,5 мыс
тиындар аиналымға шығарылады . 1924 10 наурызынан бастап
айналымдағы ақшаның кеңестік белгілерін нақты курспен сатып алу басталды;
есеп 1 сом қазыналық билет немесе 1 сом алтын 1923 ж. үлгідегі 50 мың
ақша теңгерілді немесе 1 сом соғысқа дейінге 50 млтд сомға тең .
Сөйтіп ақша реформасы 1922ж. қазанынан басталып, 1924ж. наутызында
аяқталады оның маңызы мынада елдің; ақша жүйесі қайта қүрылып , жана
сипатқа ие болды реформаға дейін бюджетінің кемшілігін толтыру мақсатынан
қағаз ақша шығарылса, енді тауарлармен және алтының қамтамассыз етілген
несие ақшаоары шығарылатын болды. 1924 ж. аяғына кемшіліксіз бюджет
қалыптасты.1925 жыыылдан бастап ақшаны тек Мемлекеттік банк шығарылатын
болды;
Ұлы Отан соғысынан кейінгі халық шаруашылығын өркендетудің бесжылдық
жоспарларын артығымен орындаудың нәтижесінде, елдің ақша айналымы,
мемлекеттік бюджет, ұлттық табыс және т.б. аса зор көрсеткіштерге жетіп,
60-жылдардың бас кезінде олар жүздеген миллиард және триллион соммен
есептелді. мұндай үлкен сомамен есеп жүргізу қаржы-банк және шаруашылық
мекемелерінің жұмысын күрделілендірді. Аса ірі көлемдегі құн
көрсеткіштерін есептеуге қоладынп жүрген баға масштабы өте ұсақ болды.
Есеп жұмысын жеңілдету мақсатында КСРО үкіметі 1961 жылдың 1
қаңтарынан баға масштабын 10 есе ірілендіру, сомның алтын құрамын өсіру
және айналымдағы ақшаны жаңа ақша үлгісіне өзгерту туралы шешім
қабылдады.
Баға масштабын өзгерту шаралары мына тәртіппен жүргізілді:
• 1961 ж.1 қаңтарынан айналысқа жаңа үлгідегі 1, 3, 5, 10, 25, 50 және 100
сом мемлекеттік банктің билеттері (банкноталар) және 1, 2, 3, 5, 10, 15,
20 және 50 тиын майда монеталар шығарылды;
• ескі үлгідегі ақша белгілері мен майда тиындар жаңа үлгідегі ақшаға 10
сом ескі ақша 1 сом жаңа ақшаға арақатынасымен айырбасталды;
• ақша айырбастау процесі үш ай мерзімде жүрді, сондықтан 1961 жылдың І
тоқсанында айналымда ескі және жаңа ақшалар бірдей жүріп, ақша
операциялары бекітілген арақатынаспен жүргізілді;
• сол арақатынаспен тауарлар мен қызметтердің бағасы, халықтың еңбек ақысы
және басқа табыстары, сондай-ақ халықпен, кәсіпорындар мен ұйымдардың
арасындағы есеп айырысу осы ірілендірілген баға масштабымен қайта
есептелді.
Баға масштабын ірілендіру нәтижесінде ақшаның сатып алу мүмкіншілігі
10 есе ұлғайып, халықтың табысы (жалақысы, зейнетақысы, шәкіртақысы және
т.б.) сонша есе азайды. Тек ақша есебі жеңілдетілді. Тауар бағалары мен
тарифтердің 10 есе кемуі майда тиындарды кең мөлшерде пайдаланып, сауда
жүйесіне автоматтарды кең көлемде енгізуге мүмкіндік туғызып, айналым
және есептеу шығындарын азайтты. Жаңа ақшаның форматы кіші болғандықтан,
оларды алып жүру де ыңғайлы болды.
Баға масштабын ірілендірумен қатар ақшаның алтын құрамын және оның
шетел валютасына қарағанда курсын арттыру жүргізілді. 1961 жылдың 1
қаңтарынан рубльдің жаңа алтын құрамы бұрынғы 0,222168 г орнына 0,987412
г алтынға теңгерілді. Бұл 1913 жылғы оның алтын құрамынан
Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің негізгі
себебі - ақша белгісін тұрақтандыру. Себебі КСРО ыдырағаннан кейінгі екі
жыл аралығында кеңестік рубль (сом) бұрынғы одақтас республикалардың
орнына құрылған тәуелсіз елдерде біртектес ақша ретінде қолданылды. Ол
елдерде 1986 жылы басталған экономиканы қайта құру кезінде өндіріс
құлдырап, айналыстағы ақша массасы өсіп, инфляция қарқыны шарықтады.
Тауарлар мен азық-түлік негізінен шетелдерден тасылды. 1990 ж. қолма-қол
ақша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-1985 жж. эмиссияланған қосымды
сомадан әлдеқайда көп еді.
1991 ж. қаңтарындағы "КСРО Мемлекеттік банкнің 1961 ж. үлгідегі 50
және 100 сомдық ақша белгілерін төлемге қабылдамау және оларды айырбастау
тәртібі мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу
туралы" КСРО Президентінің Жарлығы және КСРО Министрлер Кабинетінің
қаулысына сай 1991 ж. үлгідегі 50 және 100 сомдық купюралар шығарылды.
Ескі ақшаларды жаңасына айырбастау процесі жеке адамдар үшін үш күнде
өтті. Кейін 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 сомдық кеңестік үлгідегі ірі
купюралар шығарылды.
Республикалар өздерінің егемендігін жариялаған бойда оларда 15 ұлттық
банктер құрылып, олар бір-біріне тәуелсіз орталық банк ретінде қызмет
атқара бастады. Бірақ олардың барлығын қолма-қол ақшамен қамтамасыз
ететін жалғыз емиссиялық орталық - ақша шығаратын станок - біреу, ол
Москвада еді. Ресей бағаны босатқаннан кейін әрбір тәуелсіз елдерде
олардың қатал ақша-несиелік саясатына байланысты рубльдің сатып алу
мүмкіндігі әр түрлі қалыптасты және соған сәйкес рубльдің бағалануы да
түрлі деңгейде болды. Қолма-қол ақшаның осындай жетіспеуі жағдайында
кейбір елдер өз ұлттық банктерінің несиесін беруді ұлғайтты (Украина,
Латвия, Литва). 1992 ж. маусымынды Ресей Банкі 5000 купюраларды сом, ал
кейін 10000 және 50000 сом шығарды [23; 51.].
1993 ж. мамырында Қырғызстан, тамызында Грузия өз ұлттық валюталарын
енгізді. Сөйтіп бұл мемлекеттер рубль зонасынан шықты.
Рубль зонасын 1993 ж. Түрікменстан, Әзербайжан, Армения; Молдова
тастап шықты.
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті,
үкіметі, Жоғары кеңес Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп,
шегіне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін
(дизайн) дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен
келісімге қол қойған. 1993 ж. наурызында Англияда "Харрисон және ұлдары"
атты жеке фирмада қажетті мөлшерде ұлттық валюта - 1, 3, 5, 10, 20, 50
және 100 теңге - дайындалып, Алматыға жеткізілген.
1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республиксының Президенті Н.Ә. Назарбаев
"Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта енгізу туралы" Жарлық шығарды.
Осы жарлыққа сәйкес:
• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта -
теңге - енгізілді.
• 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір
заңды төлем құралы болып тағайындалды. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол
қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
• қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1
теңгеге арақатынасымен айырбасталды, ол 18 қарашада сағат 18-де аяқталды.
Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі валюта - сом және теңге - айналымда
қатар жүрді.
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100 мың
сом ақша айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол
туралы төлқұжатта белгі соғылды.
Ақша айналымы дегеніміз- қолма-қол және қолма-қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерінің айналымы. Бұл анықтама
ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек
ақша белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша
айналымы мен біріктірілді. Қазіргі ақша айналымын құн айналымы депте
айтуға келмейді. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақша мен қолма-қол
емес ақша белгілерінің тауар айналымының және тәуелсіз төлемдер мен
шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.
Сонымен ақша айналымы екі бөліктен қолма-қол ақша айналысы және қолма-
қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды, екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін
қолма-қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің
операциялық кассасынан қолма-қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге
беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен
ұйымдардың кассасының түседі де, ал клиент жеке тұлға болса, ақша
тікелей халыққа беріледі.
Қолма-қол ақша негізіне халықтың ақшалы табысынан және
жұмсаудан түседі.Бірақ ақшаның көп бөлігін салық,жарна,сақтандыру
төлемін,пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін,қарызды өтеуге,тауар сатып
алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге,бағалы қағаздар мен лоторея
сатып алуға,жалгерлік ақы,және т.с.с.төлеуге жұмсайды.
Қолма- қолсыз ақша айналымы
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы)-ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе
ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы.
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр-түрлі шоттар
қолданылады.Олардың арасында кең тарағандары; ағымдағы,есеп айырысу
және т.б шоттары.
Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы; тауарлы операциялар бойынша
және қаржы міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. бірінші
топқа тауарлармен қызметтер үшін қолма -қол ақшасыз есеп айырысу, ал
екіншіге бюджетке төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн
салығы, жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және басқада міндетті
төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін
өсімді төлеу,сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымы басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ-та
халықтың барлық төлемдерінің тек 14 бөлігі ғана қолма -қол ақша
төлеумен жүргізілсе, қалған төлемдер чектермен, несие карточкаларымен
және т.с.с жүргізіледі.
Банктердің есептесу операциялары; инкассо, аудару және аккредетив
болып бөлінеді.
Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы
бойынша және олардың шотына банктердің ақша түсіру
операциясы.Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және тағы
басқа құжаттар қабылданады.
Инкассалық операцияның екі түрі бар. Жай инкассо - клиенттің банк
арқылы коммерциялық құжаттсыз қойған төлем талабы негізінде банктің
үшінші жақтан ақша алуға міндеттенген операциясы, жай инкассо тауарсыз
есеп айырысуда қолданылады.
Құжатты ( документарное) инкассо - үшінші жаққа клиенттен алған
құжатты көрсету, тауарды реттеуші және оны тек төлемді қолма -қол
алғанда немесе акцепт алғанда ғана беру нәтижесінде банктің жүргізетін
операциясы.
Аккредитив ( латын сөзі - "сенемін ") - бір банктің екінші банкке
аккредитивте көрсетілген шартарда орындағанда белгілі бір сомманы
жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша тапсырмасы.
Аккредетивтің негізгі түрлері; ақшалы және құжатты.
Ақшалы аккредитив -келісім ол бойынша элемент - банк клиенттің
нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа төлемді жүргізу
немесе оның үкімі бойынша төлеуі немесе сатып алу керек.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп пайдалану, жұмсау үшін
құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы экономиканы
дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін көтеруге және
басқа да мақсаттарға пайдаланады.
Қазақстан республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар, мемлекеттік бджетті толықтырудың негізгі
көзі болып табылады.
Бюджет - негіз қалыптастырар құжат, оны бекіткен кезде кейде өткір түрде
қөһ
ІІІ Бөлім. Бюджетпен есеп айырысу есебі
2.1. Бюджетті толықтыратын салықтар туралы жалпы түсінік
Экономикалық ілімдер тарихында салықтардың экономикалық мазмұнын ғылыми
түсіну біртіндеп ұзақ уақыт бойы қалыптысты.
А. Смит ойы бойынша салықтар – халықтың өз табыстарының бір бөлігімен
мемлекет міндеттерін жүзеге асырумен байланысты болатын шығындардың орнын
толтыру үшін қажетті мемлекеттік табысты қалыптастыруға қатысу бір тәсілің.
Салықтардың экономикалық мазмұны Давид Рикардо еңбектерінде зерттелген.
Салықтар – деп жазды ол, үкімет иелігіне түсетін елдің өнімін және еңбегін
құрайды, олар барлық уақытта елдің капиталынан және табысынан төленедің.
Салық кодексінде салықтарға келесі анықтама береді: Салықтар – қайтарымсыз
сипаттағы белгіленген мөлшерде бір жақты тәртіппен төленетін мемлекет заңды
түрде белгіленген бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдерң.
Салықтардың экономикалық белгілеріне жататындар:
Салықтардың ақшалай нысаны;
Салықтардың қайтарымсыздығы және эквивалентсіздігі;
Салықтардың объектісі, субъектісі, мөлшері және төлеу мерзімдерінің
анықталғандығы;
Салықтар мемлекеттің табысы болып табылады.
Салықтардың басқа салық салу жүйесінде бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер бар.
Оларға жататындар:
Алымдар;
Төлемдер;
Мемлекеттік баж;
Кедендік төлемдер.
Экономикалық әдебиеттерде салықтық 3 түрі бар:
Салықтар;
Салықтық емес төлемдер;
Бір жолғы алымдар.
Егер салықтар жүйесіне тікелей енетін бюджетке төленетін міндетті салым
және салық заңдары актілерімен белгіленеді. Мысалы, зейнетақы қорына
аударым. Бір жолғы алым – төтенше жағдайларда айрықша тәртіппен, жаза
түрінде төленетін төлемдер.
Салықтардың атқаратын үш негізгі қызметі бар.
Функция мемлекеттің табыстарын құндық қайта бөлу құралы ретінде осы
экономикалық категорияның қоғамдық мақсаты қалай орындалатынын көрсетеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде салықтардың келесідей функциялары
(қызметтері)болып көрсетіледі:
Фискалдық (бюджеттік, жұмылдырушылық, жинақтаушы);
Қайта бөлу (әлеуметтік!;
Реттеуші;
Фискалдық қызметінің көмегімен мемлекеттік ақшалай қорлар құрылады және
мемлекеттің қызмет етуі үшін материалдық жағдай қалыптасады.
Қайта бөлу қызметі салық салудың прогрессивті ставкаларын белгілеу, бюджет
шығындарының едәуір бөлігін халықтың әлеуметтік мұқтаждарына бағыттау,
әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтың бөлігін ішінара немесе толық босатуды
білдіреді.
Реттеуші қызметі ұдайы өндіріс процестерінің ауқымы мен динамикасына әсер
етуінен байқалады. Салықтар экономикаға мемлекеттік араласудың ең белсенді
құралы болып табылады.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің салық қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесің деп
аталады.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Бұл Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
заңға негізделеді.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.Жанама
салықтарға ҚҚС акциздер жатады.
Салық алатын орнына қарай жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар болып
бөлінеді.Жергілікті салықтарға жер салығы, көлік құралдарына салынатын
салық, мүлікке салынатын салық жатады.Жалпымемлекеттік салықтарға қалған
салықтар жатады.
Пайдалану тәртібіне қарай салықтар жалпы және мақсатты салықтар болып
бөліненді.
Жалпы салықтар жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржландыруға
пайдаланылады.
Мақсатты салықтар әртүрлі арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөліненді.Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады.Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалауға мынадай тәсілдер
қолданылады: 1.Кадастрлық
2.Салық төлеущінің мағлұмдамасы бойынша
3.Табыстың алу көзінен ұстап қалу
4.Патенттік негізде
1.Кадастрлық, кадастрды пайдалануды білдіретін, онда сәйкес салықты
есептеген пайдаланылатын салық салу объектісін табыстылығы туралы
мағлұматтардан тұрады.
2.Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді.
3.Табысты алу көзінен ұстап қалу әдісі бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін
ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде
есептеп, ұстайды.
4.Патенттік әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтік сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат
Бюджетке төленетін алымдардың түрлері:
1.Салықтар
1.Корпарациялық табыс салыға
2.Жеке табыс салығы
3.ҚҚС
4.Акциздер
5.Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6.Әлеуметтік салық
7.Жер салығы
8.Көлік құралдарына салынатын салық
9.Мүлікке салынатын салық
2.Алымдар
1.Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4.Радиоэлектрондық құралдары және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым және т.б.
3 Төлемақылар
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы және т.б.
4. Мемлекеттік баж
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Төлемақы;
Бөлім 2. Несие. Несие түрлері
2.1. Несие туралы жалпы түсінік
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық
өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі
әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді.
Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі
бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес.
Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ,
мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің
экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан
да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін
таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты
төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе
қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық
өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы
сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын
мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие
алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз
хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын
халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені
тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден
төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою
қажет. Ол елдегі салықтық жағдайға қарап беру болып табылады.
Мысал келтіре келсек оның пайыздық өсімақысын азайту тұрақсыздығын жою
және тәуекелділікті минимумға жеткізу болып табылады.
Несие лимиті – бұл ақша қаражаты қыстау уақытта зор көмек көрсетеді.
Мұны алу жолы несие лимитін беруші банктен өз жалақыңды жүргізіп
отырасын, мұның мағынасы насие лимитін жалақың арқылы жабу деген сөз.
Несие лимитін тұрмыстық керек – жарақтарды алуда да пайдаланса болады.
Әрбір экономикалыќ категорияныњ мәні оныњ атќаратын ќызметінен көрінеді. Ал
оныњ әрбір ќызметі басќа категориялардан өзгешелігін аныќтайтын мањызын
сипаттайды.
Айырбас процесінде уаќытша бөлініп шыќќан ќұнды кейін өзініњ алѓашќы
иесіне өсім аќымен ќайтарып беру келісімі бойынша несие беруші мен ќарыз
алушыныњ арасында несие ќатынастары пайда болады. Қайта бөлу – несиеніњ
алѓашќы ќызметі. Несие арќылы ќайта бөлінетін не? Соны аныќтау ќажет,
яѓни несиеніњ ќайта бөлу ќызметініњ белгілері ќандай? Несие беруші несие
мәмілесі арќылы ќарыздарѓа бір жаѓдайда уаќытша ќолдануѓа тауарлы –
материалдыќ ќўндылыќтарды; ал басќа жаѓдайда аќша ќаражатын беруі мүмкін.
Екі жаѓдайда да мәміленіњ мәні бірдей болѓанымен берілетін зат (объект) әр
тџрлі болуына ќарамастан, оныњ мазмұны өзгермейді: ќайта бөлінетін заттыњ
ќұны.
• Сонымен несиені ќайта бөлу ќызметіне ќұнды бөлу ќасиеті тән. Ол
аймаќтыќ, салалыќ, шаруашылыќ нышандарына байланысты: аймаќтыќаралыќ,
салалыќаралыќ, салалыќ және шаруашылыќаралыќ тџрлерге бөлінеді.
Несиеніњ келесі атќаратын ќызметі – наќты аќшаны несие
операцияларымен алмастыру. Тауарлы шаруашылыќта наќты аќшаныњ орнына несие
операцияларын жүргізу үшін ќажетті жаѓдайлар жасалѓан. Сатылып алынѓан
тауарлар мен көрсетілген ќызметтер үшін ќолма – ќол аќшасыз есеп айыруѓа
байланысты, өзара есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне аќша аудару ќолма
– ќол аќша төлемін ќысќартуѓа, аќша айналымыныњ ќұрылымын жаќсартуѓа, төлем
айналымын кењейтуге мумкіндік беріп, нәтижесінде айналыс шыѓындарын
азайтады.
Коммерциялық банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
Һ борышқордың типіне байланысты – кәсіпорынға, үкіметке және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
Һ пайдаланылатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді (1 жылдан 5
жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Һ қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
Һ борыштылардың қай салаға тиістілігіне қарай - өнеркәсіпке, саудаға,
ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
Һ қамтамасыз етілуі бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және
қамтамасыз етілмеген (бланктік);
Һ өтеу тәсіліне қарай – бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін
қарыз.
Несеені банктер несиелеудің мына негігі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарылымдылық, мерзімдік,
төлемділік және мақсаттылық.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие линиясының
мөлшерін (лимит) бекіту арқылы реттеледі. Бұл жағдайда банк пен клиент
арасында келісім бекітіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір самаға несиеберуге міндетті. Несие линиясы бір жылға
ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей-ақ және
қосымша рәсімдемей-ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік алады. Әйтседе,
егер клиенттің қаржылық жағдаый нашарлап кетсе, онда келісімнің аяқталуы
мерзіміне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие линиясы банк жоғары сенім
көрсеткен бірінші кластыборышқоға қолданылады. Келісім бекітілген клиенттің
несие линиясы лимитінің 20-30( көлемінде орнын толтыратын (компенсационный)
аз қалдық сақтау жағдайы көрсетылген құжат қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетінен клиенттің ағымдағы (есептесу) шотының кредитіне
аударылады. Есеп-төлем құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей.
Ағылшын және Швейцария банктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
Бөлім 1. Қаржы - ақша
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
1.2. Қаржы
Бөлім 2. Несие
2.1. Несие. Несие түрлері.
2.2. Несиелік ақшалар және олардың Қазақстан Республикасындағы түрлері мен
қызметтері
Қорытынды
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі
Кіріспе
" Несие мен үшін ең бастысы –ол қажеттілігіңді дәл уақытында
қанағаттандыру"
Ротшильд.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап табу және шығару – адамзаттың
данышпандық табысы .
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке
қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Сонымен қатар болашақта экономистерге несиенің не себепті шыққаны жәнеде
ең бастысы экономикада оның ролі қандай? Соны білу тиіс.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективтік қажеттілік ол тауар өндірісі мен тауар
айналысының болуына негізделеді. Кез-келген тауар айналысында ақша айырбас
құралы болып табылады. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша-жалпыға
бірдей эквивалент.
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық
өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі
әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді.
Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі
бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес.
Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ,
мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің
экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан
да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін
таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты
төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе
қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық
өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы
сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын
мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие
алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз
хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын
халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені
тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден
төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою
қажет. Банктердің қазіргі таңдағы жүргізіп отырған несиелік саясатындағы
басты нәрсе ол несиелік тәуекелді азайту екендігі белгілі.
Қаржы ақшаның жинақталып белгілі бір қорды құраған бөлігі. Арнайы белгілі
бір мақсаттармен жинақталған қаржылар өз мақсаттарына пайдаланылып белгілі
бір игілікті істер асырады. Оған мысалы мемлекеттік бюджет. мемлекеттік
несиелер, арнайы мақсаттарда жинақталынған қорларды жатқызуға болады.
Несиелік ақшалар- ақша қызметінің белгілі бір түрін атқаратын құралдар яғни
чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар т.б
Курстық жобаны жазудағы негізгі мақсат - қазіргі несиелеу, қаржыландыру
процестерінің жүргізілу әдістерімен және ондағы саясаты қандай, нені
негізге алады, тәуекелділікті қалай азайтуда, осы сұрақтарға жауап беру.
Курстық жобаның негізгі міндеттері;
1. Мемлекеттің жүргізіп отырған қаржы-несие саясатының мақсатын анықтау
2. Қаржы-несиелік саясатындағы басты көңіл бөлінетін несиелік тәуекелдерді
азайтудың әдістерін қарастыру.
3. Қаржы-несиелік саясатты жаңашалаудың жолдары инновациялау.
4.т.б сұрақтар
Куртық жоба ірі кең көлемді екі бөлімдерден тұрады.
Бірінші бөлімде - жалпы ақша , олардың түрлері туралы, ақшаның қаржыға
айналу процесін ұйымдастыру әдістері туралы, ақша-қаржы саясат маңызы мен
мазмұны туралы баяндалған.
Екінші бөлім кеңінен несиеге арналады. Мұнда несиенің түрлері, несие
ақшалар олардың Қазақстан Республикасындағы айналысы туралы баяндалады.
Қорытындыда қаржы- несиелік саясатты дамыту жолдары көрсетілген
Бөлім 1. Қаржы
1.1. Ақша туралы жалпы түсінік
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпыға эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны
бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында
еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Ақша қоғамда ең алдымен өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін
құрал, яғни тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралы қызметін
атқарады. Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі, ал сан
жағынан салыстырмалы . Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс
кезінде тікелей құнның көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек
айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен ғана көрінеді. Алайда
тауарларды бір-біріне теңестірілетін ақша емес, керісінше, толық құнды
ақшаны (алтынды) қоса алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық
еңбек қана айырбаста тауарларды теңгермелі етеді.
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген өнімнің
құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының
қажеті жоқ. Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиалдағы, яғни
ойдағы ақша ретінде, орындайды. Себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға
айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына
айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті.
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген құнның
ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын ақшамен анықтау
керек делік, яғни оны айырбасқа түсіру үшін бағасын белгілеу керек. Ол үшін
баға масштабын қолдану қажет. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде
мемлекет белгілеген белгілі бір металдың (алтын, күміс, мыс) мөлшері мен
массасын айтады.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының арасында
айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі – ол ақшаның экономикалық қызметі,
яғни құн өнімді шығаруға жұмсалған еңбек шығынын анықтайды. Ал баға
масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін
мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттағы техникалық құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан
металл (күміс, алтын) ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы
өзінің экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің
өзінің нарықтық бағаға негізделіп жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар.
Соның негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.
Айналыс құралы, басқаша айтқанда, тауарлар бір-бірімен айырбасталғанда
ақша делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауар
айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына айналады. Бұнда екі
акты бар: біріншісі Т-А – ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға
айырбастау, ал екіншісі А-Т – ақшаға басқа өажетті тауарды сатып алуын
немесе ақшаны тауарға айырбастауды бейнелейді. Ақшаның бұл қызметі тауар
айналымында сапалық өзгерістер енгізді. Атап айтқанда:
Біріншіден, Т-А – процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған
еңбегін қоғам таныды деген мағынаны білдіреді.
Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір нарықта керек тауарды
сатып алуға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек тауарды сатып алуды
кейінге қалдыруға болады.
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындауы;
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп,
ілезде шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақты ақша материалы (алтын)
емес, оның орнына қолданатын ақша белгілерінің жүруі.
Ақша неғұрлым тез айналса, сол ғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша
қажет. Егер де айналыстағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда
айналымдағы кем бағалы ақша құнсызданады. Оны ғылым тілінде "инфляция"
деп атайды.
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақыты мен сәйкес келе бермейді. Төлемді кешіктіре отырып, сатылған
тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы
тауар үшін ақшаның төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек, бұл
– тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы –
несие беруші (кредитор), ал сатып алушы борышқор (қарыздар) деп аталады.
Сатып лаушы ақшаның орнына сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді.
Қарыз өтелгенде ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбек ақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен
өзгешеліктері. Бұл қызметінде ақша сатып алу-сату процестерін аяқтайды
және қолма-қол ақшамен қатар несие ақшалары да жүреді.
Ақшаның айналыс және төлем құралдары қызметін орындауы үшін қажетті
мөлшерде белгілі-бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әр түрлі жағдайларға
байланысты тауар айналысы (Т-А-Т) тоқтап (Т-А) қалуы мүмкін. Осының
нәтижесінде ақша айналысы да тоқтап, белгілі бір тауарларды сатқаннан
соң ақша жиналып қалады. Әрине ақша қорын жинау әр түрлі нақты себептерге
байланысты. Мысалы, ауыл шаруашылығындағы жұмыстар жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі. Көктемде егін егі үшін алдын ала қажетті құрал-
жабдықтарды сатып алу немесе жөндеуден өткізу, тұқым және жанар-жағар
майларды дайындау және т.с.с. жұмыстарға ақша қорын жинау керек. Бұл
экономикалық себептер. Сонымен қатар пайдакүнемдік, әшекей бұйымдарын
жинау, жеке қор жинауға құмарлық, т.с.с. әлеуметтік себептер де ақша
жинауға әсер етеді.
Ақша қорын жинау заңды және жеке тұлғалардың жинақтар түрінде болады.
Бұл дегеніміз хылықтың банктердегі салымдары, мемлекеттік облигациялары,
ұымдардың банктердегі шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы.
Ақшаның қор жинау қызметі арқылы ұлттық табысты қалыптастырып қайта
бөлу процесі жүреді.
Ақша айналымы әлемдік нарықта қамтиды. Бұл ақшаның дүниежүзілік
қызметінің алғы шарты. Ақша халықаралық сауда саттықта қызмет көрсетеді.
1867 жыл Париж келісімі бойынша дүниежүзілік ақшаның қызметін алтын
атқарады деп бекітілген.
Ақша реформасы деп- мемлекеттік ақша жүесіне өзгеріс енгізуді айтады.
Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен
ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді.
1922-1924 жж ақша реформасын жүргізүге мына жағдайлар әсер етті.
Біріншіден, 1917 ж. қазан төңкерісін кейін патшалық Ресеиден қалған
тауар-ақша айналымын елдегі азамат соғысы мен шетел әсерлік интервенциясы
одан әрі бұзылуына жол ашты.Оның мәні -өндірушілерге азық тұлік алымын
продразверстка салу, яғни шаруалар өндірген өнімінің өз қажетінен
артығын, тіпті кей жағдайда өзіне қажетті бөлігін де мемлекетке нақты
бағамен өткізу.Алайда өткізген өніменің шаруалар қолма-қол ақша ала алмай
қарызға береді.Осының салдарына нарықта сатылатын тауарлар күрт азайып,
бағалары өсті.Халық азық түлікпен және керекті заттармен тек карточкамен
қамтамассыз етілді, жалақы заттай түрде берілді.Мысалы,1917ж. жалақының
5-- заттай төленсе, ал 1920 ж. ол көрсеткіш - 93- - жетті.Ақшаның
қызметі тек жалақының есептеудің шектеліп қолма-қол ақшаны тек әскер
қатарындағылар ғана алды.Сөйтіп,тауар-ақша айналымы тарылды .Ақшаның мәні
төмендеді, ақша жүйесі одан әрі бұзылды.
Екіншіден, ақша айналымына жүйелі түрде көп мөлшерде ақша шығару да
ақша жүйесінің бұзылуына әсер етті.
Ақша реформасының екінші аяқтау кезінде,яғни 1924 ж.5 ақпанына
бастап елдің барлық жерінде төлем құралы ретінде пайдалынатын бағасы 1,3
және 5 сом болатын қазыналық билетке айналымға шығарылады
10 қазыналық билет 1 червонец тең, демек 1 сом 0,774 г алтыңға тең, яғни
червонецтің 110 бөлігі,
1924 ж. 15 ақпанынан бастап 1923 жылдан шығарыла бастаған ақшаның
кеңестік белгілері айналымға шығарылмай және оның сақтаудағы қоры
жойылады. 1924 ж. 22 ақпанынан бастап бурын дайындап қойған бағасы
10,15,20 және 50 тиын болатын күміс тиындар және бағасы 1,2,3,4,5 мыс
тиындар аиналымға шығарылады . 1924 10 наурызынан бастап
айналымдағы ақшаның кеңестік белгілерін нақты курспен сатып алу басталды;
есеп 1 сом қазыналық билет немесе 1 сом алтын 1923 ж. үлгідегі 50 мың
ақша теңгерілді немесе 1 сом соғысқа дейінге 50 млтд сомға тең .
Сөйтіп ақша реформасы 1922ж. қазанынан басталып, 1924ж. наутызында
аяқталады оның маңызы мынада елдің; ақша жүйесі қайта қүрылып , жана
сипатқа ие болды реформаға дейін бюджетінің кемшілігін толтыру мақсатынан
қағаз ақша шығарылса, енді тауарлармен және алтының қамтамассыз етілген
несие ақшаоары шығарылатын болды. 1924 ж. аяғына кемшіліксіз бюджет
қалыптасты.1925 жыыылдан бастап ақшаны тек Мемлекеттік банк шығарылатын
болды;
Ұлы Отан соғысынан кейінгі халық шаруашылығын өркендетудің бесжылдық
жоспарларын артығымен орындаудың нәтижесінде, елдің ақша айналымы,
мемлекеттік бюджет, ұлттық табыс және т.б. аса зор көрсеткіштерге жетіп,
60-жылдардың бас кезінде олар жүздеген миллиард және триллион соммен
есептелді. мұндай үлкен сомамен есеп жүргізу қаржы-банк және шаруашылық
мекемелерінің жұмысын күрделілендірді. Аса ірі көлемдегі құн
көрсеткіштерін есептеуге қоладынп жүрген баға масштабы өте ұсақ болды.
Есеп жұмысын жеңілдету мақсатында КСРО үкіметі 1961 жылдың 1
қаңтарынан баға масштабын 10 есе ірілендіру, сомның алтын құрамын өсіру
және айналымдағы ақшаны жаңа ақша үлгісіне өзгерту туралы шешім
қабылдады.
Баға масштабын өзгерту шаралары мына тәртіппен жүргізілді:
• 1961 ж.1 қаңтарынан айналысқа жаңа үлгідегі 1, 3, 5, 10, 25, 50 және 100
сом мемлекеттік банктің билеттері (банкноталар) және 1, 2, 3, 5, 10, 15,
20 және 50 тиын майда монеталар шығарылды;
• ескі үлгідегі ақша белгілері мен майда тиындар жаңа үлгідегі ақшаға 10
сом ескі ақша 1 сом жаңа ақшаға арақатынасымен айырбасталды;
• ақша айырбастау процесі үш ай мерзімде жүрді, сондықтан 1961 жылдың І
тоқсанында айналымда ескі және жаңа ақшалар бірдей жүріп, ақша
операциялары бекітілген арақатынаспен жүргізілді;
• сол арақатынаспен тауарлар мен қызметтердің бағасы, халықтың еңбек ақысы
және басқа табыстары, сондай-ақ халықпен, кәсіпорындар мен ұйымдардың
арасындағы есеп айырысу осы ірілендірілген баға масштабымен қайта
есептелді.
Баға масштабын ірілендіру нәтижесінде ақшаның сатып алу мүмкіншілігі
10 есе ұлғайып, халықтың табысы (жалақысы, зейнетақысы, шәкіртақысы және
т.б.) сонша есе азайды. Тек ақша есебі жеңілдетілді. Тауар бағалары мен
тарифтердің 10 есе кемуі майда тиындарды кең мөлшерде пайдаланып, сауда
жүйесіне автоматтарды кең көлемде енгізуге мүмкіндік туғызып, айналым
және есептеу шығындарын азайтты. Жаңа ақшаның форматы кіші болғандықтан,
оларды алып жүру де ыңғайлы болды.
Баға масштабын ірілендірумен қатар ақшаның алтын құрамын және оның
шетел валютасына қарағанда курсын арттыру жүргізілді. 1961 жылдың 1
қаңтарынан рубльдің жаңа алтын құрамы бұрынғы 0,222168 г орнына 0,987412
г алтынға теңгерілді. Бұл 1913 жылғы оның алтын құрамынан
Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің негізгі
себебі - ақша белгісін тұрақтандыру. Себебі КСРО ыдырағаннан кейінгі екі
жыл аралығында кеңестік рубль (сом) бұрынғы одақтас республикалардың
орнына құрылған тәуелсіз елдерде біртектес ақша ретінде қолданылды. Ол
елдерде 1986 жылы басталған экономиканы қайта құру кезінде өндіріс
құлдырап, айналыстағы ақша массасы өсіп, инфляция қарқыны шарықтады.
Тауарлар мен азық-түлік негізінен шетелдерден тасылды. 1990 ж. қолма-қол
ақша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-1985 жж. эмиссияланған қосымды
сомадан әлдеқайда көп еді.
1991 ж. қаңтарындағы "КСРО Мемлекеттік банкнің 1961 ж. үлгідегі 50
және 100 сомдық ақша белгілерін төлемге қабылдамау және оларды айырбастау
тәртібі мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу
туралы" КСРО Президентінің Жарлығы және КСРО Министрлер Кабинетінің
қаулысына сай 1991 ж. үлгідегі 50 және 100 сомдық купюралар шығарылды.
Ескі ақшаларды жаңасына айырбастау процесі жеке адамдар үшін үш күнде
өтті. Кейін 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 сомдық кеңестік үлгідегі ірі
купюралар шығарылды.
Республикалар өздерінің егемендігін жариялаған бойда оларда 15 ұлттық
банктер құрылып, олар бір-біріне тәуелсіз орталық банк ретінде қызмет
атқара бастады. Бірақ олардың барлығын қолма-қол ақшамен қамтамасыз
ететін жалғыз емиссиялық орталық - ақша шығаратын станок - біреу, ол
Москвада еді. Ресей бағаны босатқаннан кейін әрбір тәуелсіз елдерде
олардың қатал ақша-несиелік саясатына байланысты рубльдің сатып алу
мүмкіндігі әр түрлі қалыптасты және соған сәйкес рубльдің бағалануы да
түрлі деңгейде болды. Қолма-қол ақшаның осындай жетіспеуі жағдайында
кейбір елдер өз ұлттық банктерінің несиесін беруді ұлғайтты (Украина,
Латвия, Литва). 1992 ж. маусымынды Ресей Банкі 5000 купюраларды сом, ал
кейін 10000 және 50000 сом шығарды [23; 51.].
1993 ж. мамырында Қырғызстан, тамызында Грузия өз ұлттық валюталарын
енгізді. Сөйтіп бұл мемлекеттер рубль зонасынан шықты.
Рубль зонасын 1993 ж. Түрікменстан, Әзербайжан, Армения; Молдова
тастап шықты.
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті,
үкіметі, Жоғары кеңес Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп,
шегіне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін
(дизайн) дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен
келісімге қол қойған. 1993 ж. наурызында Англияда "Харрисон және ұлдары"
атты жеке фирмада қажетті мөлшерде ұлттық валюта - 1, 3, 5, 10, 20, 50
және 100 теңге - дайындалып, Алматыға жеткізілген.
1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республиксының Президенті Н.Ә. Назарбаев
"Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта енгізу туралы" Жарлық шығарды.
Осы жарлыққа сәйкес:
• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта -
теңге - енгізілді.
• 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір
заңды төлем құралы болып тағайындалды. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол
қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
• қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1
теңгеге арақатынасымен айырбасталды, ол 18 қарашада сағат 18-де аяқталды.
Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі валюта - сом және теңге - айналымда
қатар жүрді.
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100 мың
сом ақша айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол
туралы төлқұжатта белгі соғылды.
Ақша айналымы дегеніміз- қолма-қол және қолма-қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерінің айналымы. Бұл анықтама
ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек
ақша белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша
айналымы мен біріктірілді. Қазіргі ақша айналымын құн айналымы депте
айтуға келмейді. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақша мен қолма-қол
емес ақша белгілерінің тауар айналымының және тәуелсіз төлемдер мен
шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.
Сонымен ақша айналымы екі бөліктен қолма-қол ақша айналысы және қолма-
қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды, екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін
қолма-қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің
операциялық кассасынан қолма-қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге
беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен
ұйымдардың кассасының түседі де, ал клиент жеке тұлға болса, ақша
тікелей халыққа беріледі.
Қолма-қол ақша негізіне халықтың ақшалы табысынан және
жұмсаудан түседі.Бірақ ақшаның көп бөлігін салық,жарна,сақтандыру
төлемін,пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін,қарызды өтеуге,тауар сатып
алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге,бағалы қағаздар мен лоторея
сатып алуға,жалгерлік ақы,және т.с.с.төлеуге жұмсайды.
Қолма- қолсыз ақша айналымы
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы)-ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе
ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы.
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр-түрлі шоттар
қолданылады.Олардың арасында кең тарағандары; ағымдағы,есеп айырысу
және т.б шоттары.
Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы; тауарлы операциялар бойынша
және қаржы міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. бірінші
топқа тауарлармен қызметтер үшін қолма -қол ақшасыз есеп айырысу, ал
екіншіге бюджетке төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн
салығы, жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және басқада міндетті
төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін
өсімді төлеу,сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымы басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ-та
халықтың барлық төлемдерінің тек 14 бөлігі ғана қолма -қол ақша
төлеумен жүргізілсе, қалған төлемдер чектермен, несие карточкаларымен
және т.с.с жүргізіледі.
Банктердің есептесу операциялары; инкассо, аудару және аккредетив
болып бөлінеді.
Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы
бойынша және олардың шотына банктердің ақша түсіру
операциясы.Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және тағы
басқа құжаттар қабылданады.
Инкассалық операцияның екі түрі бар. Жай инкассо - клиенттің банк
арқылы коммерциялық құжаттсыз қойған төлем талабы негізінде банктің
үшінші жақтан ақша алуға міндеттенген операциясы, жай инкассо тауарсыз
есеп айырысуда қолданылады.
Құжатты ( документарное) инкассо - үшінші жаққа клиенттен алған
құжатты көрсету, тауарды реттеуші және оны тек төлемді қолма -қол
алғанда немесе акцепт алғанда ғана беру нәтижесінде банктің жүргізетін
операциясы.
Аккредитив ( латын сөзі - "сенемін ") - бір банктің екінші банкке
аккредитивте көрсетілген шартарда орындағанда белгілі бір сомманы
жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша тапсырмасы.
Аккредетивтің негізгі түрлері; ақшалы және құжатты.
Ақшалы аккредитив -келісім ол бойынша элемент - банк клиенттің
нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа төлемді жүргізу
немесе оның үкімі бойынша төлеуі немесе сатып алу керек.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп пайдалану, жұмсау үшін
құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы экономиканы
дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін көтеруге және
басқа да мақсаттарға пайдаланады.
Қазақстан республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар, мемлекеттік бджетті толықтырудың негізгі
көзі болып табылады.
Бюджет - негіз қалыптастырар құжат, оны бекіткен кезде кейде өткір түрде
қөһ
ІІІ Бөлім. Бюджетпен есеп айырысу есебі
2.1. Бюджетті толықтыратын салықтар туралы жалпы түсінік
Экономикалық ілімдер тарихында салықтардың экономикалық мазмұнын ғылыми
түсіну біртіндеп ұзақ уақыт бойы қалыптысты.
А. Смит ойы бойынша салықтар – халықтың өз табыстарының бір бөлігімен
мемлекет міндеттерін жүзеге асырумен байланысты болатын шығындардың орнын
толтыру үшін қажетті мемлекеттік табысты қалыптастыруға қатысу бір тәсілің.
Салықтардың экономикалық мазмұны Давид Рикардо еңбектерінде зерттелген.
Салықтар – деп жазды ол, үкімет иелігіне түсетін елдің өнімін және еңбегін
құрайды, олар барлық уақытта елдің капиталынан және табысынан төленедің.
Салық кодексінде салықтарға келесі анықтама береді: Салықтар – қайтарымсыз
сипаттағы белгіленген мөлшерде бір жақты тәртіппен төленетін мемлекет заңды
түрде белгіленген бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдерң.
Салықтардың экономикалық белгілеріне жататындар:
Салықтардың ақшалай нысаны;
Салықтардың қайтарымсыздығы және эквивалентсіздігі;
Салықтардың объектісі, субъектісі, мөлшері және төлеу мерзімдерінің
анықталғандығы;
Салықтар мемлекеттің табысы болып табылады.
Салықтардың басқа салық салу жүйесінде бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер бар.
Оларға жататындар:
Алымдар;
Төлемдер;
Мемлекеттік баж;
Кедендік төлемдер.
Экономикалық әдебиеттерде салықтық 3 түрі бар:
Салықтар;
Салықтық емес төлемдер;
Бір жолғы алымдар.
Егер салықтар жүйесіне тікелей енетін бюджетке төленетін міндетті салым
және салық заңдары актілерімен белгіленеді. Мысалы, зейнетақы қорына
аударым. Бір жолғы алым – төтенше жағдайларда айрықша тәртіппен, жаза
түрінде төленетін төлемдер.
Салықтардың атқаратын үш негізгі қызметі бар.
Функция мемлекеттің табыстарын құндық қайта бөлу құралы ретінде осы
экономикалық категорияның қоғамдық мақсаты қалай орындалатынын көрсетеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде салықтардың келесідей функциялары
(қызметтері)болып көрсетіледі:
Фискалдық (бюджеттік, жұмылдырушылық, жинақтаушы);
Қайта бөлу (әлеуметтік!;
Реттеуші;
Фискалдық қызметінің көмегімен мемлекеттік ақшалай қорлар құрылады және
мемлекеттің қызмет етуі үшін материалдық жағдай қалыптасады.
Қайта бөлу қызметі салық салудың прогрессивті ставкаларын белгілеу, бюджет
шығындарының едәуір бөлігін халықтың әлеуметтік мұқтаждарына бағыттау,
әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтың бөлігін ішінара немесе толық босатуды
білдіреді.
Реттеуші қызметі ұдайы өндіріс процестерінің ауқымы мен динамикасына әсер
етуінен байқалады. Салықтар экономикаға мемлекеттік араласудың ең белсенді
құралы болып табылады.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің салық қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесің деп
аталады.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі
жұмыс істей бастады. Бұл Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
заңға негізделеді.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің
жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.Жанама
салықтарға ҚҚС акциздер жатады.
Салық алатын орнына қарай жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар болып
бөлінеді.Жергілікті салықтарға жер салығы, көлік құралдарына салынатын
салық, мүлікке салынатын салық жатады.Жалпымемлекеттік салықтарға қалған
салықтар жатады.
Пайдалану тәртібіне қарай салықтар жалпы және мақсатты салықтар болып
бөліненді.
Жалпы салықтар жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржландыруға
пайдаланылады.
Мақсатты салықтар әртүрлі арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөліненді.Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады.Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалауға мынадай тәсілдер
қолданылады: 1.Кадастрлық
2.Салық төлеущінің мағлұмдамасы бойынша
3.Табыстың алу көзінен ұстап қалу
4.Патенттік негізде
1.Кадастрлық, кадастрды пайдалануды білдіретін, онда сәйкес салықты
есептеген пайдаланылатын салық салу объектісін табыстылығы туралы
мағлұматтардан тұрады.
2.Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді.
3.Табысты алу көзінен ұстап қалу әдісі бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін
ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде
есептеп, ұстайды.
4.Патенттік әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтік сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді.Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат
Бюджетке төленетін алымдардың түрлері:
1.Салықтар
1.Корпарациялық табыс салыға
2.Жеке табыс салығы
3.ҚҚС
4.Акциздер
5.Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6.Әлеуметтік салық
7.Жер салығы
8.Көлік құралдарына салынатын салық
9.Мүлікке салынатын салық
2.Алымдар
1.Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4.Радиоэлектрондық құралдары және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін алым және т.б.
3 Төлемақылар
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы және т.б.
4. Мемлекеттік баж
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Төлемақы;
Бөлім 2. Несие. Несие түрлері
2.1. Несие туралы жалпы түсінік
Несие. Несие бұл белгілі бір мерзімге және белгілі бір пайыздық
өсімақысымен берілетін ақша қаражаты. Қазіргі таңда несие беру тәртібі
әртүрлі өйткені, несие алу сомасына байланысты.
Қазақстанда несие аты қазір халыққа белгілі бір қаржы көзін көрсетеді.
Халықтың несие алу мақсаты өз қаржылық жағдайын жақсарту болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алған соң экономикалық жағдайды жақсартудың бір тірегі
бұл несие. Өйткені, халқымыздың бәрінің бірдей әл- ауқаты жақсы емес.
Сондықтанда несиенің ролі өте зор. Несие туралы айта келетін болсақ,
мысалы: батыста және басқада экономикасы тұрақты мемлекеттерде несиенің
экономикаға және халықтың әл-ауқатына тигізетін әсері өте зор, сондықтан
да сол елдердің халқы өз көңіліне сай, яғни өзіне ұтымды несие түрін
таңдайды пайыздық өсімақысының аздығы, мерзімінің ұзақтығы және тұрақты
төлемдік мөлшермен берілуі. Біздің елде мұндай жетістіктерге қол жетікізе
қойған жоқпыз.
Біздің халық нсие алуға шошынады, өйткені қазіргі таңда олардың пайыздық
өсімақысының жоғарлығы және оның тұрақсыздығы. Әрі мерзімінің қысқалығы
сонымен қатар тәуекелділіктің өте жоғарлығы, яғни кепілге қойылатын
мүліктің несие мөлшеріне қарағанда өте арзан бағаланатындығы. Әрі несие
алатын азаматтың несие талаптарынан, заңдарынан және міндеттерінен өте аз
хабардар болуы.
Бұл жеткіліксіздіктерді жою үшін несиенің тиімді және тиімсіз жақтарын
халыққа тиянақты жеткізу қажет. Несие ала отырып әрбір азамат сол несиені
тиімді жолға салса. яғни белгілі бір нәтижелерге жетсе алғысты төбеден
төгер еді. Сондай нәтижелерге жету үшін несиенің тиімсіз жақтарын жою
қажет. Ол елдегі салықтық жағдайға қарап беру болып табылады.
Мысал келтіре келсек оның пайыздық өсімақысын азайту тұрақсыздығын жою
және тәуекелділікті минимумға жеткізу болып табылады.
Несие лимиті – бұл ақша қаражаты қыстау уақытта зор көмек көрсетеді.
Мұны алу жолы несие лимитін беруші банктен өз жалақыңды жүргізіп
отырасын, мұның мағынасы насие лимитін жалақың арқылы жабу деген сөз.
Несие лимитін тұрмыстық керек – жарақтарды алуда да пайдаланса болады.
Әрбір экономикалыќ категорияныњ мәні оныњ атќаратын ќызметінен көрінеді. Ал
оныњ әрбір ќызметі басќа категориялардан өзгешелігін аныќтайтын мањызын
сипаттайды.
Айырбас процесінде уаќытша бөлініп шыќќан ќұнды кейін өзініњ алѓашќы
иесіне өсім аќымен ќайтарып беру келісімі бойынша несие беруші мен ќарыз
алушыныњ арасында несие ќатынастары пайда болады. Қайта бөлу – несиеніњ
алѓашќы ќызметі. Несие арќылы ќайта бөлінетін не? Соны аныќтау ќажет,
яѓни несиеніњ ќайта бөлу ќызметініњ белгілері ќандай? Несие беруші несие
мәмілесі арќылы ќарыздарѓа бір жаѓдайда уаќытша ќолдануѓа тауарлы –
материалдыќ ќўндылыќтарды; ал басќа жаѓдайда аќша ќаражатын беруі мүмкін.
Екі жаѓдайда да мәміленіњ мәні бірдей болѓанымен берілетін зат (объект) әр
тџрлі болуына ќарамастан, оныњ мазмұны өзгермейді: ќайта бөлінетін заттыњ
ќұны.
• Сонымен несиені ќайта бөлу ќызметіне ќұнды бөлу ќасиеті тән. Ол
аймаќтыќ, салалыќ, шаруашылыќ нышандарына байланысты: аймаќтыќаралыќ,
салалыќаралыќ, салалыќ және шаруашылыќаралыќ тџрлерге бөлінеді.
Несиеніњ келесі атќаратын ќызметі – наќты аќшаны несие
операцияларымен алмастыру. Тауарлы шаруашылыќта наќты аќшаныњ орнына несие
операцияларын жүргізу үшін ќажетті жаѓдайлар жасалѓан. Сатылып алынѓан
тауарлар мен көрсетілген ќызметтер үшін ќолма – ќол аќшасыз есеп айыруѓа
байланысты, өзара есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне аќша аудару ќолма
– ќол аќша төлемін ќысќартуѓа, аќша айналымыныњ ќұрылымын жаќсартуѓа, төлем
айналымын кењейтуге мумкіндік беріп, нәтижесінде айналыс шыѓындарын
азайтады.
Коммерциялық банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
Һ борышқордың типіне байланысты – кәсіпорынға, үкіметке және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
Һ пайдаланылатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді (1 жылдан 5
жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Һ қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
Һ борыштылардың қай салаға тиістілігіне қарай - өнеркәсіпке, саудаға,
ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
Һ қамтамасыз етілуі бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және
қамтамасыз етілмеген (бланктік);
Һ өтеу тәсіліне қарай – бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін
қарыз.
Несеені банктер несиелеудің мына негігі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарылымдылық, мерзімдік,
төлемділік және мақсаттылық.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие линиясының
мөлшерін (лимит) бекіту арқылы реттеледі. Бұл жағдайда банк пен клиент
арасында келісім бекітіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір самаға несиеберуге міндетті. Несие линиясы бір жылға
ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей-ақ және
қосымша рәсімдемей-ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік алады. Әйтседе,
егер клиенттің қаржылық жағдаый нашарлап кетсе, онда келісімнің аяқталуы
мерзіміне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие линиясы банк жоғары сенім
көрсеткен бірінші кластыборышқоға қолданылады. Келісім бекітілген клиенттің
несие линиясы лимитінің 20-30( көлемінде орнын толтыратын (компенсационный)
аз қалдық сақтау жағдайы көрсетылген құжат қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі – несиелік шотты
пайдалану арқылы несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік
шоттың дебетінен клиенттің ағымдағы (есептесу) шотының кредитіне
аударылады. Есеп-төлем құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей.
Ағылшын және Швейцария банктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz