Кедейшілік және оның белгілері. Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері
Кіріспе
І.ші бөлім.Кедейшілік және оның өлшемі.
1.1 Кедейшілік түсінігі,мәні.
1.2 Экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі
ІІ. бөлім.Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы.
2.1 Кедейшілік пен теңсіздік.
2.2 Экономикалық өсудің кедейшіліктің деңгейіне ықпалы
2.3 Еңбек рыногының ахуалы мен кедейшілік.
2.4 Аймақтық кедейлік.
ІІІ бөлім . Қазақстандағы қала және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері
3.1 Қала және ауыл кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы.
3.2 Шағын қалалардағы дағдарыс
3.3 Ауыл кедейшілігінің тұрпаты.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І.ші бөлім.Кедейшілік және оның өлшемі.
1.1 Кедейшілік түсінігі,мәні.
1.2 Экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі
ІІ. бөлім.Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы.
2.1 Кедейшілік пен теңсіздік.
2.2 Экономикалық өсудің кедейшіліктің деңгейіне ықпалы
2.3 Еңбек рыногының ахуалы мен кедейшілік.
2.4 Аймақтық кедейлік.
ІІІ бөлім . Қазақстандағы қала және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері
3.1 Қала және ауыл кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы.
3.2 Шағын қалалардағы дағдарыс
3.3 Ауыл кедейшілігінің тұрпаты.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы «Кедейшілік және оның белгілері.Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері».
Курстық жұмыстың мақсаты – кедейшілік деңгейін төмендету,күнкөріс минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың үлесін сан жағынан азайту және тақыр жоқшылық пен аштықты жою.
Курстық жұмыс негізінен 3 бөлімнен тұрады. І-ші бөлім «Кедейшілік және оның өлшемі» деп аталады, мұнда кедейшілік түсінігі мен мәні,экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі туралы баяндалған.ІІ-ші бөлім «Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы»деп аталады,бұл бөлімде Қазақстандағы кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының дәрежесіне,төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздігіне,еңбек рыногының жай-күйіне,демографиялық және көші-қон үдерістеріне,әлеуметтік сектордың дағдарысына сипаттама берілген.ІІІ-ші бөлімнің атауы - «Қазақстандағы қала және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері».Мұнда негізінен қала мен ауыл кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы,шағын қалалардағы дағдарыс,ауыл кедейшілігінің ахуалы жайлы баяндалған.
Кедейшілік дегеніміз-күрделі құбылыс,оның әлеуметтік-экономикалық және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар.Кедейлік уақыт пен кеңістікке қарай салыстырмалы.Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы тарихи жағдайлардыескеру арқылы жүргізу қажет.
Кедейлікті өлшеудің бірнеше тәсілдері бар,олар.абсолютті,салыстырмалы және субъективті тәсілдер.1997 жылдағы адам дамуы туралы Баяндамада БҰҰ даму Бағдарламасы кедейлікті адам дамуы көзқарасы тұрғысынан қарауды ұсынды.Осы контексте табыс деңгейі,күнкөріс минимумы және сатып алу қабілеті сияқты дәстүрлі көрсеткіштермен қатар адам дамуының көрсеткіштері (болжалды өмір ұзақтығы,жұмыссыздық) қолданылады.Адам дамуының көрсеткіштері мыңжылдық дамуының барлық Мақсаттары мен міндеттерін қамтиды.Соған сәйкес,есепте Қазақстандағы кедейлік өлшемі индикаторларының жаппай қамтитын тізбесін пайдалану ұсынылады.
Күнкөріс минимумы – кедейлікті азайту жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды құралы.Шын мәнінде әлемде ол абсолюттік кедейліктің критерийі ретінде пайдаланылады да, «кедейлік шегі» деп аталады,ол адамның негізгі мұқтаждарын қанағаттандыруға жарамды ең төменгі табыс деңгейі ұғымын білдіреді.Қазақстанда да күнкөріс минимумы сондай-ақ абсолютті кедейлік деңгейін өлшеу үшін қолданылады.Алайда кедейлік экономикалық теңсіздікпен тығыз байланысты.Есепте Қазақстандағы кедейлікті азайту жөніндегі іс-шараларды тек абсолютті кедейлік кешетіндерге ғана емес,сонымен бірге кедейлік қаупіндегі абсолютті кедейлікке түсуі мүмкін тұрғын халықтың алдын алу үшін де жұмылдыру ұсынылады.
Кедейлік мәселесінің маңыздығын түсіне отырып,Қазақстан Үкіметі әлеуметтік саланың дамуына көп назар аударуда:ол денсаулық сақтау,білім беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында қаржыландыру жүйесін жетілдіруге бағытталған орта мерзімді программалар дайындауда.
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы «Кедейшілік және оның белгілері.Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері».
Курстық жұмыстың мақсаты – кедейшілік деңгейін төмендету,күнкөріс минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың үлесін сан жағынан азайту және тақыр жоқшылық пен аштықты жою.
Курстық жұмыс негізінен 3 бөлімнен тұрады. І-ші бөлім «Кедейшілік және оның өлшемі» деп аталады, мұнда кедейшілік түсінігі мен мәні,экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі туралы баяндалған.ІІ-ші бөлім «Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы»деп аталады,бұл бөлімде Қазақстандағы кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының дәрежесіне,төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздігіне,еңбек рыногының жай-күйіне,демографиялық және көші-қон үдерістеріне,әлеуметтік сектордың дағдарысына сипаттама берілген.ІІІ-ші бөлімнің атауы - «Қазақстандағы қала және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері».Мұнда негізінен қала мен ауыл кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы,шағын қалалардағы дағдарыс,ауыл кедейшілігінің ахуалы жайлы баяндалған.
Кедейшілік дегеніміз-күрделі құбылыс,оның әлеуметтік-экономикалық және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар.Кедейлік уақыт пен кеңістікке қарай салыстырмалы.Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы тарихи жағдайлардыескеру арқылы жүргізу қажет.
Кедейлікті өлшеудің бірнеше тәсілдері бар,олар.абсолютті,салыстырмалы және субъективті тәсілдер.1997 жылдағы адам дамуы туралы Баяндамада БҰҰ даму Бағдарламасы кедейлікті адам дамуы көзқарасы тұрғысынан қарауды ұсынды.Осы контексте табыс деңгейі,күнкөріс минимумы және сатып алу қабілеті сияқты дәстүрлі көрсеткіштермен қатар адам дамуының көрсеткіштері (болжалды өмір ұзақтығы,жұмыссыздық) қолданылады.Адам дамуының көрсеткіштері мыңжылдық дамуының барлық Мақсаттары мен міндеттерін қамтиды.Соған сәйкес,есепте Қазақстандағы кедейлік өлшемі индикаторларының жаппай қамтитын тізбесін пайдалану ұсынылады.
Күнкөріс минимумы – кедейлікті азайту жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды құралы.Шын мәнінде әлемде ол абсолюттік кедейліктің критерийі ретінде пайдаланылады да, «кедейлік шегі» деп аталады,ол адамның негізгі мұқтаждарын қанағаттандыруға жарамды ең төменгі табыс деңгейі ұғымын білдіреді.Қазақстанда да күнкөріс минимумы сондай-ақ абсолютті кедейлік деңгейін өлшеу үшін қолданылады.Алайда кедейлік экономикалық теңсіздікпен тығыз байланысты.Есепте Қазақстандағы кедейлікті азайту жөніндегі іс-шараларды тек абсолютті кедейлік кешетіндерге ғана емес,сонымен бірге кедейлік қаупіндегі абсолютті кедейлікке түсуі мүмкін тұрғын халықтың алдын алу үшін де жұмылдыру ұсынылады.
Кедейлік мәселесінің маңыздығын түсіне отырып,Қазақстан Үкіметі әлеуметтік саланың дамуына көп назар аударуда:ол денсаулық сақтау,білім беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында қаржыландыру жүйесін жетілдіруге бағытталған орта мерзімді программалар дайындауда.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. 1999 жылғы 16 қарашадағы «Қазақстан Республикасындағы күнкөріс минимумы туралы» Заң
2. 2001 жылғы 17 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заң
3. ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 8 сәуірдегі «Кедейшілік шегін анықтау тәртібі туралы» №537 Қаулысы
4. ҚР Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы «2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму Стратегиясын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» №3834 Жарлығы
5. Н.Назарбаев «Қазақстан – 2030.Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы үшін».Президенттің Қазақстан халқына жолдауы.Алматы 1997.
6. 2004-2010 жылдарда Қазақстан Республикасындағы ауыл аумақтарын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы.ҚР Президентінің 2003 жылғы 10 маусымындағы №1149 Жарлығымен бекітілді.
7. 2003-2005 жылдарда Қазақстан Республикасында кедейшілікті азайту жөніндегі Бағдарлама.ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 26 наурыздағы №296 Қаулысымен бекітілді.
8. Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы,2003.
9. Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы,2002.
10. «Кедейшіліктің себептері мен жағдайлары» үй шаруашылықтарын бір жолғы зерттеу.ҚР статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы, 2002.
11. 2003 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 2003.
12. 2000 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 2000.
13. 1999 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 1999.
14. 1997 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 1997.
15. «Қазақстандағы ауыл дамуы: Проблемалар мен перспективалар» Қазақстандағы адам дамуы туралы 2002 жылғы Ұлттық есеп,2002.
16. «Жарқын болашақ үшін кедейшілікпен күрес жүргізу» Қазақстандағы адам дамуы туралы 2000 жылғы Ұлттық есеп,2000.
17. Ю.Шокаманов.Қазақстандағы адам дамуы,өлшеу әдістемесі және талдау.Алматы, 2003.
18. Шағын қалаларды зерттеу.Азия даму банкі,2002.
19. www.president.kz
20. www.adb.org/statistiks/poverty
1. 1999 жылғы 16 қарашадағы «Қазақстан Республикасындағы күнкөріс минимумы туралы» Заң
2. 2001 жылғы 17 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заң
3. ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 8 сәуірдегі «Кедейшілік шегін анықтау тәртібі туралы» №537 Қаулысы
4. ҚР Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы «2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму Стратегиясын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» №3834 Жарлығы
5. Н.Назарбаев «Қазақстан – 2030.Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы үшін».Президенттің Қазақстан халқына жолдауы.Алматы 1997.
6. 2004-2010 жылдарда Қазақстан Республикасындағы ауыл аумақтарын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы.ҚР Президентінің 2003 жылғы 10 маусымындағы №1149 Жарлығымен бекітілді.
7. 2003-2005 жылдарда Қазақстан Республикасында кедейшілікті азайту жөніндегі Бағдарлама.ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 26 наурыздағы №296 Қаулысымен бекітілді.
8. Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы,2003.
9. Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы,2002.
10. «Кедейшіліктің себептері мен жағдайлары» үй шаруашылықтарын бір жолғы зерттеу.ҚР статистика жөніндегі Агенттігі,Алматы, 2002.
11. 2003 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 2003.
12. 2000 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 2000.
13. 1999 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 1999.
14. 1997 жылғы адам дамуы туралы Баяндама,БҰҰДБ, 1997.
15. «Қазақстандағы ауыл дамуы: Проблемалар мен перспективалар» Қазақстандағы адам дамуы туралы 2002 жылғы Ұлттық есеп,2002.
16. «Жарқын болашақ үшін кедейшілікпен күрес жүргізу» Қазақстандағы адам дамуы туралы 2000 жылғы Ұлттық есеп,2000.
17. Ю.Шокаманов.Қазақстандағы адам дамуы,өлшеу әдістемесі және талдау.Алматы, 2003.
18. Шағын қалаларды зерттеу.Азия даму банкі,2002.
19. www.president.kz
20. www.adb.org/statistiks/poverty
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Кедейшілік және оның
белгілері.Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты – кедейшілік деңгейін төмендету,күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың үлесін сан жағынан азайту және
тақыр жоқшылық пен аштықты жою.
Курстық жұмыс негізінен 3 бөлімнен тұрады. І-ші бөлім Кедейшілік
және оның өлшемі деп аталады, мұнда кедейшілік түсінігі мен
мәні,экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі туралы баяндалған.ІІ-ші
бөлім Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайыдеп аталады,бұл
бөлімде Қазақстандағы кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-
экономикалық даму орнықтылығының дәрежесіне,төмен деңгейдегі табыстар мен
қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздігіне,еңбек рыногының жай-
күйіне,демографиялық және көші-қон үдерістеріне,әлеуметтік сектордың
дағдарысына сипаттама берілген.ІІІ-ші бөлімнің атауы - Қазақстандағы қала
және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері.Мұнда негізінен қала мен ауыл
кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы,шағын қалалардағы дағдарыс,ауыл
кедейшілігінің ахуалы жайлы баяндалған.
Кедейшілік дегеніміз-күрделі құбылыс,оның әлеуметтік-экономикалық
және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар.Кедейлік уақыт пен кеңістікке
қарай салыстырмалы.Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы
тарихи жағдайлардыескеру арқылы жүргізу қажет.
Кедейлікті өлшеудің бірнеше тәсілдері
бар,олар.абсолютті,салыстырмалы және субъективті тәсілдер.1997 жылдағы адам
дамуы туралы Баяндамада БҰҰ даму Бағдарламасы кедейлікті адам дамуы
көзқарасы тұрғысынан қарауды ұсынды.Осы контексте табыс деңгейі,күнкөріс
минимумы және сатып алу қабілеті сияқты дәстүрлі көрсеткіштермен қатар адам
дамуының көрсеткіштері (болжалды өмір ұзақтығы,жұмыссыздық)
қолданылады.Адам дамуының көрсеткіштері мыңжылдық дамуының барлық
Мақсаттары мен міндеттерін қамтиды.Соған сәйкес,есепте Қазақстандағы
кедейлік өлшемі индикаторларының жаппай қамтитын тізбесін пайдалану
ұсынылады.
Күнкөріс минимумы – кедейлікті азайту жөніндегі мемлекеттің
әлеуметтік саясатының маңызды құралы.Шын мәнінде әлемде ол абсолюттік
кедейліктің критерийі ретінде пайдаланылады да, кедейлік шегі деп
аталады,ол адамның негізгі мұқтаждарын қанағаттандыруға жарамды ең төменгі
табыс деңгейі ұғымын білдіреді.Қазақстанда да күнкөріс минимумы сондай-ақ
абсолютті кедейлік деңгейін өлшеу үшін қолданылады.Алайда кедейлік
экономикалық теңсіздікпен тығыз байланысты.Есепте Қазақстандағы кедейлікті
азайту жөніндегі іс-шараларды тек абсолютті кедейлік кешетіндерге ғана
емес,сонымен бірге кедейлік қаупіндегі абсолютті кедейлікке түсуі мүмкін
тұрғын халықтың алдын алу үшін де жұмылдыру ұсынылады.
Кедейлік мәселесінің маңыздығын түсіне отырып,Қазақстан Үкіметі
әлеуметтік саланың дамуына көп назар аударуда:ол денсаулық сақтау,білім
беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында қаржыландыру жүйесін
жетілдіруге бағытталған орта мерзімді программалар дайындауда.
І-ші бөлім.Кедейшілік және оның өлшемі.
1.1 Кедейшілік түсінігі,мәні.
Кез келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы,іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз белгілі бір себептерге қарай (экономикалық,демогра-
Фиялық,әлеуметтік,физикалық,психоло гиялық және т.б.) қоғамнан тысқары
қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша сарапталады,оған
қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,киінуге,бос уақыт
өткізуге және т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға шамалары келмейтіндер
де жатады.Ондай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
абсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды.Адам егер организмнің физиологиялық
мұқтаждарынан туындайтын деңгейде өз қажеттіліктері мен ең төменгі
әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ете алмаса,онда мұндай тұрмыс
жағдайларын абсолютті кедейшілік деп атайды,ал салыстырмалы кедейшілік
кезінде қоғамда ең көп тараған стандарттарға сай өмір сүруге материалдық
мүмкіндіктері жоқ адамдарды жатқызады (1 кесте).Одан басқа,кедейшілік
адамдардың тұтынуға қажет деңгейі туралы пікірлерінің негізінде бағалануы
мүмкін,осындай жағдайда олар өздерін кедеймін деп санамайды.Бұл жағдайда
әңгіме субъективті кедейшілік туралы қозғалады.
1997 жылғы адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында кедейшілікті адам
әлеуетінің даму контексінде қарау ұсынылды,бұл тұрғыдағы кедейшілік адам
дамуы үшін базалық мүмкіндіктердің болмауымен және оның таңдау
шектеулілігімен анықталады,олар:ұзақ,салауатты және баянды өмір
сүруге,лайықты тұрмыс деңгейін иеленуге,жеке қадір-қасиет сезіміне қысым
жасаусыз еркіндіктен ләззат алуға,өзгелердің тарапынан сый-құрметке
бөленуге шамаларының жоқтығы.Проблемаға адам дамуы көзқарасы тұрғысынан
қарау кедейшілікті көп аспектті әлеуметтік құбылыс ретінде пайымдауға
мүмкіндік береді.
1 кесте.
Кейбір елдердегі абсолютті кедейшілік,2001 жыл
Ел Абсолютті кедейшілік деңгейі,%
Германия 11,5
Франция 12,0
Ұлыбритания 13,1
АҚШ 14,1
Ресей 27,3
Қазақстан 24,2
Қырғызстан 84,0
1.2 Экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі
Кедейшілік пен экономикалық теңсіздікке сан және сапа жөнінен баға
берудің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын әзірлеу үшін
үлкен маңызы бар.
Табыс (кіріс) бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдаланылатын ең көп
тараған көрсеткіштер –елдегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі,кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі.
Кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі-табысы немесе
тұтынуы әдетте күнкөріс минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық
белгісінен (кедейшілік шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар
үлесі.Кедейшілік ауқымдарын сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі
қасиеті бар.Біріншіден,күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі
деңгейде қажет тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтынумен анықталады,ол
елдің дәстүрлері мен климаттық жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қатысты
ұлттық ерекшелікті көрсетеді.Екіншіден,күнкөріс минимумын қолдану түрлі
елдер және уақыт бойынша адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік
жасайды.Қазақстанда кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі
күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы халықтың пайыздық үлесімен
анықталады,яғни олар ең аз тұтыну себетінен тауарлар мен қызмет
көрсетулерді сатып алуға мүмкіндіктері жоқ адамдар.Бұдан бөлек,Қазақстанда
азық-түлік кедейшілігінің деңгейі немесе азық-түлік себеті деңгейінен
төмен табыстағы халықтың үлесі есептеледі.Елдегі кедейшілік ауқымдарын
сипаттай отырып,кедейшілік деңгейінің көрсеткіші,соған қарамастан кедей
тұрмысты халықтың жағдайларындағы өзгерістерді (нашарлаужақсару)
көрсетпейді.Табыс бойынша кедейшілікке тереңдетілген сапалы сипаттама беру
үшін кедейшіліктің тереңдік және өткірлік индекстерін қолданады.
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне
(Қазақстандағы күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар
деңгейі арасындағы айырмашылықты білдіреді.Кедейшілік тереңдігі осылайша
кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығын сипаттайды.Кедей тұрмысты
халық табыстарының тапшылығы мен кедейшілік шегіне сәйкесетін табыстардың
қатынасы кедейшілік тереңдігінің индексін көрсетеді.Кедейшілік өткірлігі
қоғамдағы ең кедей адамның қаншалықты кедей екендігін көрсетеді,яғни
кедей тұрмысты халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.Кедейшілік
өткірлігінің индексі де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және ол
кедейшілік тереңдігі индексінің негізінде есептеледі.Кедейшілік тереңдігі
мен өткірлігі индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты адамдардың
жағдайларының нашарлауы туралы айғақтайды.Осы индекстерді қолдану кедей
тұрмыстылар табыстарының тапшылығынан арылу үшін қажет қаржылай
қаражаттардың көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады.Кедейшіліктің
тереңдік және өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа
мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де
пайдаланылулары мүмкін.
Кедейшіліктің экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет,яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек.Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салыстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды,бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде білдірмейді.Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
- табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар.Осы топқа жеке меншік мөлшерінен
болатын,сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының байлық жинаулары
деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға болады;
- білім деңгейіндегі айырмашылықтар.Осы топқа сондай-ақ білімнің деңгейі
мен сапасындағы өзгерістерді,жеке жетістіктер және шығу тегімен
сабақтастын айырмашылықтарды қосады;
- адамдардың жастарына қарай және физиологиялық
айырмашылықтары,сондай-ақ түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі;
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып,олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді.Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін әзірледі,жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерийлерге сүйене отырып,елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды.Осы жүйе негізгі үш
әлеуметтік стандартты (нормативті) қамтиды,олар:күнкөріс минимумы (КМ),ең
төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті (ЖМБ).
Күнкөріс минимумы (КМ),бұрын айтылғандай адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кедейшілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып
табылады.Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының Күнкөріс
минимумы туралы Заңымен белгіленді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну
себеті құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшалай табысты көрсетеді.
Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) адамдар тұтынуын қалпына келтіретін
деңгейді қамтамасыз ететін жоғары әлеуметтік стандартты көрсетеді.Ең
төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс минимумының екі мөлшеріне тең және ол
адамның дене және парасат күштерін қалпына келтіру,балалар мен
жасөспірімдердің әлеуметтік және дене жай-күйлерін демеу үшін қажет
халықтың негізгі материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруы
тиіс.
Жоғары молшылық бюджеті(ЖМБ) адамның физиологиялық және әлеуметтік
қажеттіліктерін толық және орынды негізделген қанағаттандырумен қамтамасыз
ететін игіліктер мен қызмет көрсетулердің оңтайлы жиынтығының болуын
ұйғарды, ол сондай-ақ міндетті төлемдер мен алымдарға жұмсалатын
шығыстарды,бюджеттің осы үлгісін ұстау үшін жинақ ақшалар жасауға қажет
шығыстарды қамтиды.Жоғары молшылық бюджеті адамның тұтынудың дамушы
деңгейін иемденуіне жағдай жасайды немесе, басқаша айтқанда, адамның жан-
жақты дамуын қамтамасыз ететін таңдау мүмкіндігін ұлғайтуды, ұзақ және
салауатты өмір сүруді,білім алу мен лайықты тұрмыс құруды қосқандағы
игіліктерді пайдалану мүмкіндігі.
Тұтыну бюджеттерінің жүйесіне сүйене отырып , елдегі бүкіл халықты
шартты түрде төрт әлеуметтік жікке бөлуге болады:кедей тұрмыстылардан ең
жоғарғы қамтамасыздандырылған адамдарға дейін (2 кесте).
2 кесте.
Қоғамның тұтыну бюджеттері жүйесіндегі әлеуметтік жіктері
Әлеуметтік жік Критерий
Кедей тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
төмен(КМ)
Төмен тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
жоғары,бірақ ең төменгі тұтыну
бюджетінен төмен(2 КМ)
Орташа тұрмыстылар Табыстары ең төменгі тұтыну
бюджетінен жоғары,бірақ жоғары
молшылық бюджетінен төмен(7
КМ),тұтынудың қалпына келтіруші
деңгейін қамтамасыз етеді.
Жоғары тұрмыстылар(дәулеттілер) Табыстары жоғары молшылық бюджетінен
көп,тұтынудың дамушы деңгейін
қамтамасыз етеді.
Қоғамдағы экономикалық теңсіздікті сараптау үшін табыстарды
шоғырландыру мен саралау коэффициенттері кеңінен қолданылады.Қорлар
коэффициенті (табыстарды саралау коэффициенті) ең көп және аз
қамтамасыздандырылған халық топтарының табыстарын салыстыруға мүмкіндік
жасайды,ол ең жоғары және ең төмен тұрмысты халықтың 10%(20%) ақшалай
табыстарының жалпы белгілерінің арақатынасын көрсетеді(3 кесте).
3 кесте.
Кейбір елдердегі қорлардың коэффициенті,2001 жыл
Ел Қорлар коэффициенті
Қырғызстан 6,0
Хорватия 7,3
Болгария 9,9
Қазақстан 11,3
Ресей 14,0
Джини индексі (табыстарды шоғырландыру коэффициенті) қоғамдағы
(адамдар мен үй шаруашылықтары арасында) ақшалай табыстардың (тұтыну) жалпы
қорын бөлудегі теңсіздікті бағалауға мүмкіндік туғызады.Саралау
коэффициенттерінен айырмасы,бұл көрсеткіш халықтың ең көп және ең аз
қамтамасыз етілген топтарының ақшалай табыстарын салыстыру жолымен емес,ал
ақшалай табыстардың жиынтық көлемінде халық арасындағыжеке топтардың
меншігінде бар табыстардың үлесті салмақтары негізінде
есептейді.Табыстардың жалпы көлемі неғұрлым біркелкі бөлінген
сайын,соғұрлым Джини индексі аз болады (0-ге жақын).Және керісінше,Джини
индексінің шамасы неғұрлым көп болса (1-ге жақын),соғұрлым ұлттық
табыстардың аз үлесі халықтың кедей жіктеріне жиналады (4 кесте).
4 кесте.
Кейбір елдердегі Джини коэффициенті,2001 жыл
Ел Джини коэффициенті
Чехия 0,273
Қазақстан 0,348
Румыния 0,388
Молдова 0,391
Ресей 0,398
Украина 0,452
Қырғызстан 0,512
Бұдан бөлек,халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесі халықтың сатып алу
қабілеті табыстарының көрсеткішін енгізеді.Осы индикатор халықтың күнкөріс
минимумының орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстарының
арақатынасы ретінде есептеледі (Қазақстанда тұтынуға пайдаланылған орта
есеппен жан басына шаққандағы табыстар есептеуге қолданылады),ол осы
табыстарға сатып алуға болатын күнкөріс минимумына кіретін тауарлар мен
қызмет көрсетулер жиынтығының санын анықтауға мүмкіндік жасайды.Адамдар
табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіші елдегі экономикалық
теңсіздіктің сипаттамасы болып табылады.
ІІ- бөлім.Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы.
2.1 Кедейшілік пен теңсіздік.
Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен
табыстағы халықтың үлесімен анықталады.
Күнкөріс минимумы-тіршілікті демеу үшін қажетті болып саналатын және
ең аз тұтыну себетіне енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің
құнын өлшейтін табыстардың (шығыстардың) объективті белгіленген деңгейі.Ең
аз тұтыну себетінің құнына азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке
жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсалатын ең аз шығындар
кіреді.Азық-түлік себетінің құрамы адам организміне қажет калория санының
түсуін қамтамасыз ететін белгіленген тағам мөлшеріне сүйене
отырып,анықталады.Қазіргі кезде азық-түлік себеті күніне 2172 ккал
деңгейіндегі калория жан басылық тұтынуды қамтамасыз ететін тағамдардың
атауын қамтиды,ол ДДҰ талаптарына сәйкес келеді және ең аз тұтыну себеті
(күнкөріс минимумының) құнының 70% құрайды.Азық-түлікке жатпайтын тауарлар
мен қызмет көрсетулердің үлесі ең аз тұтыну себеті (күнкөріс минимумы)
құнының 30% мөлшерінде белгіленген.
Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғарғы
деңгейі,республикадағы бүкіл халықтың 39% күнкөріс минимумынан төмен
табыстар еншілеген 1998 жылы тіркелді (ресми айырбас бағамы бойынша 42,6
АҚШ доллары немесе 3336 теңге).1998 жылдан 2002 жылға дейінгі кезеңдегі
уақыт аралығында кедейшілік деңгейі едәуір төмендеді(5 кесте).Күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы халықтың үлесі 2002 жылға қарай 1,6 есе
қысқарды және ол 24%-ды немесе 3,6 млн.адамды құрады.2002 жылы күнкөріс
минимумы 4761 теңге немесе ресми айырбас бағамы бойынша 31,1 АҚШ доллары
болды.Кедейшіліктің сондай-ақ тереңдік және өткірлік көрсеткіштерінің
төмендеу үрдісі де байқалады,олар кедей тұрмысты халық табыстарының
тапшылығы мен солардың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.1998-2002 жылдар
аралығындағы кедейшілік тереңдігі 1,6 есеге,ал кедейшілік өткірлігі 1,7
есеге кеміп,2002 жылы сәйкестігіне қарай 6,1 және 2,2%-ды құрады.Бұл кедей
тұрмысты халық табыстары тұтынуларының тапшылығы 2002 жылы күнкөріс
минимумының шамамен 25% құрағанын білдіреді.Орын алған үрдістерді ескере
отырып ,Мыңжылдық табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму мақсаттары есебі
бойынша,Қазақстан 1991 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы халықтың 50%-ның жағдайларын жақсартудың
есебінен мыңжылдық дамуы 1 Мақсатына 1 Міндетіне жетуі мүмкін екендігі
ұйғарылды.
5 кесте.
Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері,1998-2002 жылдар.
Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998
1 Үй шаруашылықтарының тұтынуға 5030 5729 6518
пайдаланатын табыстары,теңге
2 Халықтың жан басына шаққанда 4007 4596 4761
күнкөріс минимумының
мөлшері(КМ),теңге
3 Халықтың сатып алу қабілеті,КМ 1,25 1,24 1,36
жиынтықтарының саны
Қазақстандықтардың табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіштеріне
сүйене отырып,елдегі барша халықты тұрмыс деңгейі бойынша бірнеше
әлеуметтік топқа бөлуге болады (7 кесте).Кестеде көрсетілгендей,2002 жылы
71%-дан астам қазақстандықтар материалдық әл-ауқат деңгейі бойынша не кедей
тұрмысты (24,2%),немесе төмен табысты (47,3%) болған.
7 кесте
Қазақстандағы халықтың әлеуметтік жіктері,2002 жыл
рб№ Әлеуметтік жік Табыстар деңгейі Халықтың жалпы
санындағы үлес,%
1 Кедей тұрмыстылар Күнкөріс минимумынан 24,2
төмен(КМ)
2 Төмен тұрмыстылар КМ жоғары,бірақ ең 47,3
төменгі тұтыну
бюджетінен(ТТБ)
3 Орташа тұрмыстылар ТТБ жоғары,бірақ жоғары 23,8
молшылық бюджетінен
төмен(ЖМБ)
4 Жоғары ЖМБ жоғары 4,7
тұрмыстылар(дәулеттілер)
Экономикалық теңсіздік көрсеткіштері бойынша Қазақстан ТМД аралық
жағдайға ие.Қазақстандағы қорлар коэффициенті 11-12 есеге тең,ал Джини
индексінің мәні 0,34-ке жуық шаманы құрайды (8 кесте).2002 жылы осы
коэффициенттердің кейбір төмендеулері байқалды:қорлар коэффициенті-9,8
есеге және Джини коэффициенті 0,31-ге дейін.
8 кесте
Экономикалық теңсіздіктің көрсеткіштері,1998-2002 жылдар
Рб№ Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002
1 Қорлар коэффициенті 11,3 11,0 11,9 11,3 9,8
2 Джини коэффициенті 0,347 0,340 0,343 0,348 0,312
2.2 Экономикалық өсудің кедейшіліктің деңгейіне ықпалы
Динамикалық және орнықты экономикалық даму елдегі халықтың әл-
ауқатының арту мен кедейшілік деңгейін азайтудың аса маңызды шарты болып
табылады.Кедейшілікті азайтудағы Қазақстандағы оң үдерістер соңғы жылдар
аралығында 1999 жылы басталған экономикалық өрлеумен байланысты,осы
жылдардағы әрекет халықтың жұмыспен қамтылуы мен табыстарының артуына
жағдай жасап қазақстандықтардың тұрмыс сапасын жақсарту үшін қолайлы орта
қалыптастырды.Осыған орай кедейшілік себептерін талдау экономикалық өсу мен
кедейшілік арасындағы өзара байланысты талдаудан басталады.
Өтпелі кезеңнің басындағы экономикалық терең дағдарыс бес жылға
созылды.Жалпы ішкі өнімнің(ЖІӨ) 0,5%-ға өсуі алғаш рет тек 1996 жылы ғана
тіркелді.Ал 1999 жылдан бері республикада елеулі экономикалық өрлеу
байқалады,осы өрлеу инфляцияның өсу қарқындарын бәсеңдетті.Былайғы тең
жағдайлар кезінде осы ахуал халықтың жұмыспен қамтылуы мен табыстарының
өсуі,табыстардың сатып алу қабілетінің артуы және елдегі кедейшілік
деңгейінің төмендеуі үшін қолайлы макроэкономикалық орта жасады.Расында
да,1998 жылдан 2002 жылдарға дейінгі аралықта Қазақстандағы кедейшілік
деңгейі 39-дан 24%-ға дейін кеміді.Діттелген үрдістің орнықты болуы
үшін,ЖІӨ одан әрі нақты дамуы және оның құрылымында,мекен тұрағына,жынысы
мен жасына қатыссыз елдегі бүкіл халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін
қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін өзгерістер жасау қажет.
Қазақстандағы экономикалық өсудің салдарынан мемлекеттік бюджеттің
кірістері мен шығыстары едәуір өсті.Үкімет бюджет тапшылығын 1999 жылғы
69,8 млрд. теңгеден 2002 жылы 13,0 млрд. теңгеге дейін түсірді.Мұндай жәйт
халықтың әл-ауқатын арттыру мен елдегі кедейшіліктің деңгейін азайтуға сеп
болатын мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік шығыстарын ұлғайту үшін қолайлы
жағдайлар жасады.Соған қарамастан,білім,денсаулық сақтау секторлары мен
республика халқын әлеуметтік қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру
біршама төмен деңгейде сақталып отыр.
2.3 Еңбек рыногының ахуалы мен кедейшілік.
Жаңа жұмыс орындарын ашу және бұрынғыларын жаңғырту ел экономикасының
жалпы ахуалын жақсартумен тікелей байланысты.Мемлекет жүргізіп жатқан
макроэкономикалық саясат бәсеке қабілеті төмендеу салаларда,нашарлау
дамыған аймақтар мен халықтың ең осал топтары үшін жаңа жұмыс орындарын
ашуға жұмыс берушілерді ынталандыру арқылы халықты жұмыспен қамтуды өсіруге
ықпал жасайды.Ол сондай-ақ жұмыс орындарының сапалық сипаттамаларын
нашарлататын келеңсіз үрдістерді де қолға алады.Жалпы экономикалық шаралар
тоқтап тұрған кәсіпорындарды қалпына келтіруге,өндірістерді қайта жарақтау
мен осы заманғы технологияларды өндіруге ынталандырып,ресми емес жұмыспен
қамтылу көлемдерінің қысқаруына сеп болады.
Бұрын айтылғандай,Қазақстандағы кедейшіліктің басты себептерінің бірі
жұмыспен тиімді қамтылу проблемасының шешімін таппауы болып
табылады.Республика халқы осы проблеманы өткір сезініп отыр және оны
кедейшіліктің басты себебі ретінде атайды.Соңғы жылдардағы экономикалық
өсуге байланысты,Қазақстанда еңбек рыногының дамуындағы оң үрдістер
байқалды,ол еңбекке деген сұраныстың ұлғаюына және адамдардың экономикалық
белсенділіктерінің өсуіне түрткі болды,бұл туралы 9 кестенің деректері
айғақтайды.1999 жылдан бері жұмыспен қамтылғандардың саны тұрақты көбейіп
отыр.
9 кесте
Қазақстандағы еңбек рыногының кейбір көрсеткіштері,1998-2002 жылдар
1998 1999 2000 2001 2002
Экономикалық белсенділік 65,9 66,0 66,0 70,2 70,1
деңгейі(%)
Жұмыспен қамтылған халық(мың 6127,6 6105,4 6201,0 6698,8 6708,9
адам)
Жұмыспен қамтудың деңгейі(%) 86,9 86,5 87,2 89,6 90,7
Жұмыссыз халық(мың адам) 925,0 950,0 906,4 780,3 690,7
Жұмыссыздық деңгейі(%) 13,1 13,5 12,8 10,4 9,3
Тіркелуші жұмыссыздықтың 3,7 3,9 3,7 2,9 2,6
деңгейі(%)
1999-2001 жылдары экономика секторлары бойынша жұмыспен қамту құрылымы
бірқатар өзгерістерге ұшырады.Ауыл шаруашылығында,аңшылық және орман
шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың үлесі өсті(22-ден 35%-ға дейін).2000
жылы ауыл шаруашылығында,аңшылық және орман шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандар 45,3%-ға,2001 жылы өзгерген жоқ.Жалпы экономиканың осы
секторларында жұмыспен қамтылған адамдар саны 1999 жылғымен салыстырғанда
2002 жылы 77,2%-ға өсті.Соған қарамастан,ауыл шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандардың өсуімен қатар ауыл тұрғындарының қалаға қарай елеулі көші-
қоны байқалды.Халықтың ауылдан кетулерінің басты себептері жұмыстың,жұмысқа
орналасу перспективаларының немесе жеке іс ашу мүмкіндігінің (34,5%)
жоқтығы болып табылады.
Сонымен қатар өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің саны жыл сайын қысқарып
отырды-2000 жылы 5,5% –ға.2001 жылы 2,9% –ға және 2002 жылы
0,8%-ға азайды.Бұл орайда өнеркәсіптің өңдеуші және кен өндіруші
салаларында үрдістер сәйкес келмейді.Егер өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен
қамтылғандар санының қысқаруы байқалса,ал кен өндіруші өнеркәсіпте мұнай-
газ кешеніндегі өндірістің және түсті металдар рудаларын өндірудің өсуі
есебінен жұмыспен қамтылудың кейбір ұлғаюы белгіленеді.Алайда,осыны
ескергеннің өзінде 2002 жылы кен өндіру өнеркәсібіндегі жұмыспен
қамтылғандардың үлесі экономикада жұмыс істейтіндердің жалпы санының 2,5%
ғана құрап,1999 жылғыдан небәрі 0,4%-ға ғана жоғары болды.
Атаулы жалақы мен күнкөріс минимумы мөлшерінің арақатынасына сүйене
келгенде,елдегі жұмыс істейтін халықты бірнеше кіріс топтарына бөлуге
болады.Жалдамалы жұмыскерлердің төмен төлемді кіріс тобы атаулы жалақының
төмен деңгейдегі сатып алу қабілетін еншілейді,оның мөлшері ең төменгі
тұтыну бюджетінен немесе екі күнкөріс минимумынан аз.Орташа төлемдегі кіріс
тобының атаулы жалақысының мөлшері ең төменгі тұтыну бюджетінен
жоғары,бірақ жоғары молшылық бюджетінен төмен,яғни күнкөріс минимумының
екіден жетіге дейінгі мөлшері аралығында болады.Соған сәйкес,жоғары
төлемдегі кіріс тобы жоғары молшылық бюджетінен астам немесе күнкөріс
минимумының жеті мөлшерінен көп атаулы жалақы алады.
Халықтың жұмыспен қамтылу құрылымы әдетте экономикадағы жұмыс
орындарының құрамы мен құрылымына байланысты,сондай-ақ ол еңбек төлемінің
деңгейіне де қатысты.Әсіресе жастарды жұмыспен қамту құрылымы маңызды.Ол
еңбек рыногының даму үрдістерін айқындайды.Жастарды тиімді жұмыстармен
қамту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Кедейшілік және оның
белгілері.Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты – кедейшілік деңгейін төмендету,күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың үлесін сан жағынан азайту және
тақыр жоқшылық пен аштықты жою.
Курстық жұмыс негізінен 3 бөлімнен тұрады. І-ші бөлім Кедейшілік
және оның өлшемі деп аталады, мұнда кедейшілік түсінігі мен
мәні,экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі туралы баяндалған.ІІ-ші
бөлім Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайыдеп аталады,бұл
бөлімде Қазақстандағы кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-
экономикалық даму орнықтылығының дәрежесіне,төмен деңгейдегі табыстар мен
қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздігіне,еңбек рыногының жай-
күйіне,демографиялық және көші-қон үдерістеріне,әлеуметтік сектордың
дағдарысына сипаттама берілген.ІІІ-ші бөлімнің атауы - Қазақстандағы қала
және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері.Мұнда негізінен қала мен ауыл
кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы,шағын қалалардағы дағдарыс,ауыл
кедейшілігінің ахуалы жайлы баяндалған.
Кедейшілік дегеніміз-күрделі құбылыс,оның әлеуметтік-экономикалық
және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар.Кедейлік уақыт пен кеңістікке
қарай салыстырмалы.Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы
тарихи жағдайлардыескеру арқылы жүргізу қажет.
Кедейлікті өлшеудің бірнеше тәсілдері
бар,олар.абсолютті,салыстырмалы және субъективті тәсілдер.1997 жылдағы адам
дамуы туралы Баяндамада БҰҰ даму Бағдарламасы кедейлікті адам дамуы
көзқарасы тұрғысынан қарауды ұсынды.Осы контексте табыс деңгейі,күнкөріс
минимумы және сатып алу қабілеті сияқты дәстүрлі көрсеткіштермен қатар адам
дамуының көрсеткіштері (болжалды өмір ұзақтығы,жұмыссыздық)
қолданылады.Адам дамуының көрсеткіштері мыңжылдық дамуының барлық
Мақсаттары мен міндеттерін қамтиды.Соған сәйкес,есепте Қазақстандағы
кедейлік өлшемі индикаторларының жаппай қамтитын тізбесін пайдалану
ұсынылады.
Күнкөріс минимумы – кедейлікті азайту жөніндегі мемлекеттің
әлеуметтік саясатының маңызды құралы.Шын мәнінде әлемде ол абсолюттік
кедейліктің критерийі ретінде пайдаланылады да, кедейлік шегі деп
аталады,ол адамның негізгі мұқтаждарын қанағаттандыруға жарамды ең төменгі
табыс деңгейі ұғымын білдіреді.Қазақстанда да күнкөріс минимумы сондай-ақ
абсолютті кедейлік деңгейін өлшеу үшін қолданылады.Алайда кедейлік
экономикалық теңсіздікпен тығыз байланысты.Есепте Қазақстандағы кедейлікті
азайту жөніндегі іс-шараларды тек абсолютті кедейлік кешетіндерге ғана
емес,сонымен бірге кедейлік қаупіндегі абсолютті кедейлікке түсуі мүмкін
тұрғын халықтың алдын алу үшін де жұмылдыру ұсынылады.
Кедейлік мәселесінің маңыздығын түсіне отырып,Қазақстан Үкіметі
әлеуметтік саланың дамуына көп назар аударуда:ол денсаулық сақтау,білім
беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында қаржыландыру жүйесін
жетілдіруге бағытталған орта мерзімді программалар дайындауда.
І-ші бөлім.Кедейшілік және оның өлшемі.
1.1 Кедейшілік түсінігі,мәні.
Кез келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы,іске асырылатын экономикалық
даму үлгісіне тәуелсіз белгілі бір себептерге қарай (экономикалық,демогра-
Фиялық,әлеуметтік,физикалық,психоло гиялық және т.б.) қоғамнан тысқары
қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша сарапталады,оған
қоғамда қабылданған тіршілік стандарттарын (тамақ ішуге,киінуге,бос уақыт
өткізуге және т.б.) тіпті ең төменгі деңгейде ұстауға шамалары келмейтіндер
де жатады.Ондай адамдарды кедей деп атайды.
Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан
абсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе
оның тұтыну деңгейін қарайды.Адам егер организмнің физиологиялық
мұқтаждарынан туындайтын деңгейде өз қажеттіліктері мен ең төменгі
әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ете алмаса,онда мұндай тұрмыс
жағдайларын абсолютті кедейшілік деп атайды,ал салыстырмалы кедейшілік
кезінде қоғамда ең көп тараған стандарттарға сай өмір сүруге материалдық
мүмкіндіктері жоқ адамдарды жатқызады (1 кесте).Одан басқа,кедейшілік
адамдардың тұтынуға қажет деңгейі туралы пікірлерінің негізінде бағалануы
мүмкін,осындай жағдайда олар өздерін кедеймін деп санамайды.Бұл жағдайда
әңгіме субъективті кедейшілік туралы қозғалады.
1997 жылғы адам дамуы туралы БҰҰДБ Баяндамасында кедейшілікті адам
әлеуетінің даму контексінде қарау ұсынылды,бұл тұрғыдағы кедейшілік адам
дамуы үшін базалық мүмкіндіктердің болмауымен және оның таңдау
шектеулілігімен анықталады,олар:ұзақ,салауатты және баянды өмір
сүруге,лайықты тұрмыс деңгейін иеленуге,жеке қадір-қасиет сезіміне қысым
жасаусыз еркіндіктен ләззат алуға,өзгелердің тарапынан сый-құрметке
бөленуге шамаларының жоқтығы.Проблемаға адам дамуы көзқарасы тұрғысынан
қарау кедейшілікті көп аспектті әлеуметтік құбылыс ретінде пайымдауға
мүмкіндік береді.
1 кесте.
Кейбір елдердегі абсолютті кедейшілік,2001 жыл
Ел Абсолютті кедейшілік деңгейі,%
Германия 11,5
Франция 12,0
Ұлыбритания 13,1
АҚШ 14,1
Ресей 27,3
Қазақстан 24,2
Қырғызстан 84,0
1.2 Экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі
Кедейшілік пен экономикалық теңсіздікке сан және сапа жөнінен баға
берудің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын әзірлеу үшін
үлкен маңызы бар.
Табыс (кіріс) бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдаланылатын ең көп
тараған көрсеткіштер –елдегі бүкіл халықтың ішіндегі кедей тұрмыстылар
үлесі,кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі.
Кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі-табысы немесе
тұтынуы әдетте күнкөріс минимумына теңгерілетін елде белгіленген табалдырық
белгісінен (кедейшілік шегінен) төмен деңгейде күнелтетін адамдар
үлесі.Кедейшілік ауқымдарын сараптау үшін күнкөріс минимумын қолданудың екі
қасиеті бар.Біріншіден,күнкөріс минимумы адамға белгілі бір ең төменгі
деңгейде қажет тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтынумен анықталады,ол
елдің дәстүрлері мен климаттық жағдайларына сәйкес тамақ пен киімге қатысты
ұлттық ерекшелікті көрсетеді.Екіншіден,күнкөріс минимумын қолдану түрлі
елдер және уақыт бойынша адамдардың тұрмыс деңгейін салыстыруға мүмкіндік
жасайды.Қазақстанда кедейшілік деңгейі немесе кедей тұрмысты халықтың үлесі
күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы халықтың пайыздық үлесімен
анықталады,яғни олар ең аз тұтыну себетінен тауарлар мен қызмет
көрсетулерді сатып алуға мүмкіндіктері жоқ адамдар.Бұдан бөлек,Қазақстанда
азық-түлік кедейшілігінің деңгейі немесе азық-түлік себеті деңгейінен
төмен табыстағы халықтың үлесі есептеледі.Елдегі кедейшілік ауқымдарын
сипаттай отырып,кедейшілік деңгейінің көрсеткіші,соған қарамастан кедей
тұрмысты халықтың жағдайларындағы өзгерістерді (нашарлаужақсару)
көрсетпейді.Табыс бойынша кедейшілікке тереңдетілген сапалы сипаттама беру
үшін кедейшіліктің тереңдік және өткірлік индекстерін қолданады.
Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты кедей екендігін
көрсетеді және кедей тұрмысты халықтың табыстары мен кедейшілік шегіне
(Қазақстандағы күнкөріс минимумы) сәйкес ең аз қажеттіліктегі табыстар
деңгейі арасындағы айырмашылықты білдіреді.Кедейшілік тереңдігі осылайша
кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығын сипаттайды.Кедей тұрмысты
халық табыстарының тапшылығы мен кедейшілік шегіне сәйкесетін табыстардың
қатынасы кедейшілік тереңдігінің индексін көрсетеді.Кедейшілік өткірлігі
қоғамдағы ең кедей адамның қаншалықты кедей екендігін көрсетеді,яғни
кедей тұрмысты халықтың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.Кедейшілік
өткірлігінің индексі де салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және ол
кедейшілік тереңдігі индексінің негізінде есептеледі.Кедейшілік тереңдігі
мен өткірлігі индекстері белгілерінің ұлғаюы кедей тұрмысты адамдардың
жағдайларының нашарлауы туралы айғақтайды.Осы индекстерді қолдану кедей
тұрмыстылар табыстарының тапшылығынан арылу үшін қажет қаржылай
қаражаттардың көлемдерін белгілеуге мүмкіндік туғызады.Кедейшіліктің
тереңдік және өткірлік индекстері сондай-ақ ең кедей тұрмысты халыққа
мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмек жүйесін ұйымдастыру кезінде де
пайдаланылулары мүмкін.
Кедейшіліктің экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен өзара байланысты қарау қажет,яғни қоғамдағы
экономикалық теңсіздікпен сабақтастыру керек.Қоғамдағы экономикалық
теңсіздік онда салыстырмалы кедейшіліктің болуы туралы айғақтайды,бірақ
абсолютті кедейшіліктің орын алуын міндетті түрде білдірмейді.Қоғамдағы
экономикалық теңсіздік деңгейіне ықпал ететін факторларды бірнеше топқа
бөлуге болады:
- табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар.Осы топқа жеке меншік мөлшерінен
болатын,сондай-ақ адамдардың әркелкі санаттарының байлық жинаулары
деңгейіне байланысты айырмашылықтарды қосуға болады;
- білім деңгейіндегі айырмашылықтар.Осы топқа сондай-ақ білімнің деңгейі
мен сапасындағы өзгерістерді,жеке жетістіктер және шығу тегімен
сабақтастын айырмашылықтарды қосады;
- адамдардың жастарына қарай және физиологиялық
айырмашылықтары,сондай-ақ түрлі материалдық игіліктердің мүмкіндігі;
Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері
қалыптасып,олар материалдық молшылық пен тұтыну әрекеттеріне қарай
бөлінеді.Тұрмыс деңгейі жөніндегі Бүкілресейлік орталықтың мамандары
халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін әзірледі,жүйе әл-ауқаттұрмыс
деңгейіндегі белгілі бір критерийлерге сүйене отырып,елдегі бүкіл тұрғын
халықты нақты топтарға бөлуге мүмкіндік жасайды.Осы жүйе негізгі үш
әлеуметтік стандартты (нормативті) қамтиды,олар:күнкөріс минимумы (КМ),ең
төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) және жоғары молшылық бюджеті (ЖМБ).
Күнкөріс минимумы (КМ),бұрын айтылғандай адамның абсолютті
кедейшілігінің жігін белгілейді және кедейшілікпен күрес жүргізудегі
мемлекет саясатымен байланысты маңызды әлеуметтік норматив болып
табылады.Қазақстанда күнкөріс минимумы Қазақстан Республикасының Күнкөріс
минимумы туралы Заңымен белгіленді және ол бір адамға ең төменгі тұтыну
себеті құнының шамасымен бірдей және дамудың осы кезеңінде қоғам қабылдаған
адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қажет ең аз
мөлшердегі ақшалай табысты көрсетеді.
Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) адамдар тұтынуын қалпына келтіретін
деңгейді қамтамасыз ететін жоғары әлеуметтік стандартты көрсетеді.Ең
төменгі тұтыну бюджеті күнкөріс минимумының екі мөлшеріне тең және ол
адамның дене және парасат күштерін қалпына келтіру,балалар мен
жасөспірімдердің әлеуметтік және дене жай-күйлерін демеу үшін қажет
халықтың негізгі материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруы
тиіс.
Жоғары молшылық бюджеті(ЖМБ) адамның физиологиялық және әлеуметтік
қажеттіліктерін толық және орынды негізделген қанағаттандырумен қамтамасыз
ететін игіліктер мен қызмет көрсетулердің оңтайлы жиынтығының болуын
ұйғарды, ол сондай-ақ міндетті төлемдер мен алымдарға жұмсалатын
шығыстарды,бюджеттің осы үлгісін ұстау үшін жинақ ақшалар жасауға қажет
шығыстарды қамтиды.Жоғары молшылық бюджеті адамның тұтынудың дамушы
деңгейін иемденуіне жағдай жасайды немесе, басқаша айтқанда, адамның жан-
жақты дамуын қамтамасыз ететін таңдау мүмкіндігін ұлғайтуды, ұзақ және
салауатты өмір сүруді,білім алу мен лайықты тұрмыс құруды қосқандағы
игіліктерді пайдалану мүмкіндігі.
Тұтыну бюджеттерінің жүйесіне сүйене отырып , елдегі бүкіл халықты
шартты түрде төрт әлеуметтік жікке бөлуге болады:кедей тұрмыстылардан ең
жоғарғы қамтамасыздандырылған адамдарға дейін (2 кесте).
2 кесте.
Қоғамның тұтыну бюджеттері жүйесіндегі әлеуметтік жіктері
Әлеуметтік жік Критерий
Кедей тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
төмен(КМ)
Төмен тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан
жоғары,бірақ ең төменгі тұтыну
бюджетінен төмен(2 КМ)
Орташа тұрмыстылар Табыстары ең төменгі тұтыну
бюджетінен жоғары,бірақ жоғары
молшылық бюджетінен төмен(7
КМ),тұтынудың қалпына келтіруші
деңгейін қамтамасыз етеді.
Жоғары тұрмыстылар(дәулеттілер) Табыстары жоғары молшылық бюджетінен
көп,тұтынудың дамушы деңгейін
қамтамасыз етеді.
Қоғамдағы экономикалық теңсіздікті сараптау үшін табыстарды
шоғырландыру мен саралау коэффициенттері кеңінен қолданылады.Қорлар
коэффициенті (табыстарды саралау коэффициенті) ең көп және аз
қамтамасыздандырылған халық топтарының табыстарын салыстыруға мүмкіндік
жасайды,ол ең жоғары және ең төмен тұрмысты халықтың 10%(20%) ақшалай
табыстарының жалпы белгілерінің арақатынасын көрсетеді(3 кесте).
3 кесте.
Кейбір елдердегі қорлардың коэффициенті,2001 жыл
Ел Қорлар коэффициенті
Қырғызстан 6,0
Хорватия 7,3
Болгария 9,9
Қазақстан 11,3
Ресей 14,0
Джини индексі (табыстарды шоғырландыру коэффициенті) қоғамдағы
(адамдар мен үй шаруашылықтары арасында) ақшалай табыстардың (тұтыну) жалпы
қорын бөлудегі теңсіздікті бағалауға мүмкіндік туғызады.Саралау
коэффициенттерінен айырмасы,бұл көрсеткіш халықтың ең көп және ең аз
қамтамасыз етілген топтарының ақшалай табыстарын салыстыру жолымен емес,ал
ақшалай табыстардың жиынтық көлемінде халық арасындағыжеке топтардың
меншігінде бар табыстардың үлесті салмақтары негізінде
есептейді.Табыстардың жалпы көлемі неғұрлым біркелкі бөлінген
сайын,соғұрлым Джини индексі аз болады (0-ге жақын).Және керісінше,Джини
индексінің шамасы неғұрлым көп болса (1-ге жақын),соғұрлым ұлттық
табыстардың аз үлесі халықтың кедей жіктеріне жиналады (4 кесте).
4 кесте.
Кейбір елдердегі Джини коэффициенті,2001 жыл
Ел Джини коэффициенті
Чехия 0,273
Қазақстан 0,348
Румыния 0,388
Молдова 0,391
Ресей 0,398
Украина 0,452
Қырғызстан 0,512
Бұдан бөлек,халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесі халықтың сатып алу
қабілеті табыстарының көрсеткішін енгізеді.Осы индикатор халықтың күнкөріс
минимумының орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстарының
арақатынасы ретінде есептеледі (Қазақстанда тұтынуға пайдаланылған орта
есеппен жан басына шаққандағы табыстар есептеуге қолданылады),ол осы
табыстарға сатып алуға болатын күнкөріс минимумына кіретін тауарлар мен
қызмет көрсетулер жиынтығының санын анықтауға мүмкіндік жасайды.Адамдар
табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіші елдегі экономикалық
теңсіздіктің сипаттамасы болып табылады.
ІІ- бөлім.Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы.
2.1 Кедейшілік пен теңсіздік.
Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен
табыстағы халықтың үлесімен анықталады.
Күнкөріс минимумы-тіршілікті демеу үшін қажетті болып саналатын және
ең аз тұтыну себетіне енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің
құнын өлшейтін табыстардың (шығыстардың) объективті белгіленген деңгейі.Ең
аз тұтыну себетінің құнына азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке
жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсалатын ең аз шығындар
кіреді.Азық-түлік себетінің құрамы адам организміне қажет калория санының
түсуін қамтамасыз ететін белгіленген тағам мөлшеріне сүйене
отырып,анықталады.Қазіргі кезде азық-түлік себеті күніне 2172 ккал
деңгейіндегі калория жан басылық тұтынуды қамтамасыз ететін тағамдардың
атауын қамтиды,ол ДДҰ талаптарына сәйкес келеді және ең аз тұтыну себеті
(күнкөріс минимумының) құнының 70% құрайды.Азық-түлікке жатпайтын тауарлар
мен қызмет көрсетулердің үлесі ең аз тұтыну себеті (күнкөріс минимумы)
құнының 30% мөлшерінде белгіленген.
Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғарғы
деңгейі,республикадағы бүкіл халықтың 39% күнкөріс минимумынан төмен
табыстар еншілеген 1998 жылы тіркелді (ресми айырбас бағамы бойынша 42,6
АҚШ доллары немесе 3336 теңге).1998 жылдан 2002 жылға дейінгі кезеңдегі
уақыт аралығында кедейшілік деңгейі едәуір төмендеді(5 кесте).Күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы халықтың үлесі 2002 жылға қарай 1,6 есе
қысқарды және ол 24%-ды немесе 3,6 млн.адамды құрады.2002 жылы күнкөріс
минимумы 4761 теңге немесе ресми айырбас бағамы бойынша 31,1 АҚШ доллары
болды.Кедейшіліктің сондай-ақ тереңдік және өткірлік көрсеткіштерінің
төмендеу үрдісі де байқалады,олар кедей тұрмысты халық табыстарының
тапшылығы мен солардың арасындағы теңсіздікті сипаттайды.1998-2002 жылдар
аралығындағы кедейшілік тереңдігі 1,6 есеге,ал кедейшілік өткірлігі 1,7
есеге кеміп,2002 жылы сәйкестігіне қарай 6,1 және 2,2%-ды құрады.Бұл кедей
тұрмысты халық табыстары тұтынуларының тапшылығы 2002 жылы күнкөріс
минимумының шамамен 25% құрағанын білдіреді.Орын алған үрдістерді ескере
отырып ,Мыңжылдық табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму мақсаттары есебі
бойынша,Қазақстан 1991 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта күнкөріс
минимумынан төмен табыстағы халықтың 50%-ның жағдайларын жақсартудың
есебінен мыңжылдық дамуы 1 Мақсатына 1 Міндетіне жетуі мүмкін екендігі
ұйғарылды.
5 кесте.
Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері,1998-2002 жылдар.
Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998
1 Үй шаруашылықтарының тұтынуға 5030 5729 6518
пайдаланатын табыстары,теңге
2 Халықтың жан басына шаққанда 4007 4596 4761
күнкөріс минимумының
мөлшері(КМ),теңге
3 Халықтың сатып алу қабілеті,КМ 1,25 1,24 1,36
жиынтықтарының саны
Қазақстандықтардың табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіштеріне
сүйене отырып,елдегі барша халықты тұрмыс деңгейі бойынша бірнеше
әлеуметтік топқа бөлуге болады (7 кесте).Кестеде көрсетілгендей,2002 жылы
71%-дан астам қазақстандықтар материалдық әл-ауқат деңгейі бойынша не кедей
тұрмысты (24,2%),немесе төмен табысты (47,3%) болған.
7 кесте
Қазақстандағы халықтың әлеуметтік жіктері,2002 жыл
рб№ Әлеуметтік жік Табыстар деңгейі Халықтың жалпы
санындағы үлес,%
1 Кедей тұрмыстылар Күнкөріс минимумынан 24,2
төмен(КМ)
2 Төмен тұрмыстылар КМ жоғары,бірақ ең 47,3
төменгі тұтыну
бюджетінен(ТТБ)
3 Орташа тұрмыстылар ТТБ жоғары,бірақ жоғары 23,8
молшылық бюджетінен
төмен(ЖМБ)
4 Жоғары ЖМБ жоғары 4,7
тұрмыстылар(дәулеттілер)
Экономикалық теңсіздік көрсеткіштері бойынша Қазақстан ТМД аралық
жағдайға ие.Қазақстандағы қорлар коэффициенті 11-12 есеге тең,ал Джини
индексінің мәні 0,34-ке жуық шаманы құрайды (8 кесте).2002 жылы осы
коэффициенттердің кейбір төмендеулері байқалды:қорлар коэффициенті-9,8
есеге және Джини коэффициенті 0,31-ге дейін.
8 кесте
Экономикалық теңсіздіктің көрсеткіштері,1998-2002 жылдар
Рб№ Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002
1 Қорлар коэффициенті 11,3 11,0 11,9 11,3 9,8
2 Джини коэффициенті 0,347 0,340 0,343 0,348 0,312
2.2 Экономикалық өсудің кедейшіліктің деңгейіне ықпалы
Динамикалық және орнықты экономикалық даму елдегі халықтың әл-
ауқатының арту мен кедейшілік деңгейін азайтудың аса маңызды шарты болып
табылады.Кедейшілікті азайтудағы Қазақстандағы оң үдерістер соңғы жылдар
аралығында 1999 жылы басталған экономикалық өрлеумен байланысты,осы
жылдардағы әрекет халықтың жұмыспен қамтылуы мен табыстарының артуына
жағдай жасап қазақстандықтардың тұрмыс сапасын жақсарту үшін қолайлы орта
қалыптастырды.Осыған орай кедейшілік себептерін талдау экономикалық өсу мен
кедейшілік арасындағы өзара байланысты талдаудан басталады.
Өтпелі кезеңнің басындағы экономикалық терең дағдарыс бес жылға
созылды.Жалпы ішкі өнімнің(ЖІӨ) 0,5%-ға өсуі алғаш рет тек 1996 жылы ғана
тіркелді.Ал 1999 жылдан бері республикада елеулі экономикалық өрлеу
байқалады,осы өрлеу инфляцияның өсу қарқындарын бәсеңдетті.Былайғы тең
жағдайлар кезінде осы ахуал халықтың жұмыспен қамтылуы мен табыстарының
өсуі,табыстардың сатып алу қабілетінің артуы және елдегі кедейшілік
деңгейінің төмендеуі үшін қолайлы макроэкономикалық орта жасады.Расында
да,1998 жылдан 2002 жылдарға дейінгі аралықта Қазақстандағы кедейшілік
деңгейі 39-дан 24%-ға дейін кеміді.Діттелген үрдістің орнықты болуы
үшін,ЖІӨ одан әрі нақты дамуы және оның құрылымында,мекен тұрағына,жынысы
мен жасына қатыссыз елдегі бүкіл халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін
қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін өзгерістер жасау қажет.
Қазақстандағы экономикалық өсудің салдарынан мемлекеттік бюджеттің
кірістері мен шығыстары едәуір өсті.Үкімет бюджет тапшылығын 1999 жылғы
69,8 млрд. теңгеден 2002 жылы 13,0 млрд. теңгеге дейін түсірді.Мұндай жәйт
халықтың әл-ауқатын арттыру мен елдегі кедейшіліктің деңгейін азайтуға сеп
болатын мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік шығыстарын ұлғайту үшін қолайлы
жағдайлар жасады.Соған қарамастан,білім,денсаулық сақтау секторлары мен
республика халқын әлеуметтік қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру
біршама төмен деңгейде сақталып отыр.
2.3 Еңбек рыногының ахуалы мен кедейшілік.
Жаңа жұмыс орындарын ашу және бұрынғыларын жаңғырту ел экономикасының
жалпы ахуалын жақсартумен тікелей байланысты.Мемлекет жүргізіп жатқан
макроэкономикалық саясат бәсеке қабілеті төмендеу салаларда,нашарлау
дамыған аймақтар мен халықтың ең осал топтары үшін жаңа жұмыс орындарын
ашуға жұмыс берушілерді ынталандыру арқылы халықты жұмыспен қамтуды өсіруге
ықпал жасайды.Ол сондай-ақ жұмыс орындарының сапалық сипаттамаларын
нашарлататын келеңсіз үрдістерді де қолға алады.Жалпы экономикалық шаралар
тоқтап тұрған кәсіпорындарды қалпына келтіруге,өндірістерді қайта жарақтау
мен осы заманғы технологияларды өндіруге ынталандырып,ресми емес жұмыспен
қамтылу көлемдерінің қысқаруына сеп болады.
Бұрын айтылғандай,Қазақстандағы кедейшіліктің басты себептерінің бірі
жұмыспен тиімді қамтылу проблемасының шешімін таппауы болып
табылады.Республика халқы осы проблеманы өткір сезініп отыр және оны
кедейшіліктің басты себебі ретінде атайды.Соңғы жылдардағы экономикалық
өсуге байланысты,Қазақстанда еңбек рыногының дамуындағы оң үрдістер
байқалды,ол еңбекке деген сұраныстың ұлғаюына және адамдардың экономикалық
белсенділіктерінің өсуіне түрткі болды,бұл туралы 9 кестенің деректері
айғақтайды.1999 жылдан бері жұмыспен қамтылғандардың саны тұрақты көбейіп
отыр.
9 кесте
Қазақстандағы еңбек рыногының кейбір көрсеткіштері,1998-2002 жылдар
1998 1999 2000 2001 2002
Экономикалық белсенділік 65,9 66,0 66,0 70,2 70,1
деңгейі(%)
Жұмыспен қамтылған халық(мың 6127,6 6105,4 6201,0 6698,8 6708,9
адам)
Жұмыспен қамтудың деңгейі(%) 86,9 86,5 87,2 89,6 90,7
Жұмыссыз халық(мың адам) 925,0 950,0 906,4 780,3 690,7
Жұмыссыздық деңгейі(%) 13,1 13,5 12,8 10,4 9,3
Тіркелуші жұмыссыздықтың 3,7 3,9 3,7 2,9 2,6
деңгейі(%)
1999-2001 жылдары экономика секторлары бойынша жұмыспен қамту құрылымы
бірқатар өзгерістерге ұшырады.Ауыл шаруашылығында,аңшылық және орман
шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың үлесі өсті(22-ден 35%-ға дейін).2000
жылы ауыл шаруашылығында,аңшылық және орман шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандар 45,3%-ға,2001 жылы өзгерген жоқ.Жалпы экономиканың осы
секторларында жұмыспен қамтылған адамдар саны 1999 жылғымен салыстырғанда
2002 жылы 77,2%-ға өсті.Соған қарамастан,ауыл шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандардың өсуімен қатар ауыл тұрғындарының қалаға қарай елеулі көші-
қоны байқалды.Халықтың ауылдан кетулерінің басты себептері жұмыстың,жұмысқа
орналасу перспективаларының немесе жеке іс ашу мүмкіндігінің (34,5%)
жоқтығы болып табылады.
Сонымен қатар өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің саны жыл сайын қысқарып
отырды-2000 жылы 5,5% –ға.2001 жылы 2,9% –ға және 2002 жылы
0,8%-ға азайды.Бұл орайда өнеркәсіптің өңдеуші және кен өндіруші
салаларында үрдістер сәйкес келмейді.Егер өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен
қамтылғандар санының қысқаруы байқалса,ал кен өндіруші өнеркәсіпте мұнай-
газ кешеніндегі өндірістің және түсті металдар рудаларын өндірудің өсуі
есебінен жұмыспен қамтылудың кейбір ұлғаюы белгіленеді.Алайда,осыны
ескергеннің өзінде 2002 жылы кен өндіру өнеркәсібіндегі жұмыспен
қамтылғандардың үлесі экономикада жұмыс істейтіндердің жалпы санының 2,5%
ғана құрап,1999 жылғыдан небәрі 0,4%-ға ғана жоғары болды.
Атаулы жалақы мен күнкөріс минимумы мөлшерінің арақатынасына сүйене
келгенде,елдегі жұмыс істейтін халықты бірнеше кіріс топтарына бөлуге
болады.Жалдамалы жұмыскерлердің төмен төлемді кіріс тобы атаулы жалақының
төмен деңгейдегі сатып алу қабілетін еншілейді,оның мөлшері ең төменгі
тұтыну бюджетінен немесе екі күнкөріс минимумынан аз.Орташа төлемдегі кіріс
тобының атаулы жалақысының мөлшері ең төменгі тұтыну бюджетінен
жоғары,бірақ жоғары молшылық бюджетінен төмен,яғни күнкөріс минимумының
екіден жетіге дейінгі мөлшері аралығында болады.Соған сәйкес,жоғары
төлемдегі кіріс тобы жоғары молшылық бюджетінен астам немесе күнкөріс
минимумының жеті мөлшерінен көп атаулы жалақы алады.
Халықтың жұмыспен қамтылу құрылымы әдетте экономикадағы жұмыс
орындарының құрамы мен құрылымына байланысты,сондай-ақ ол еңбек төлемінің
деңгейіне де қатысты.Әсіресе жастарды жұмыспен қамту құрылымы маңызды.Ол
еңбек рыногының даму үрдістерін айқындайды.Жастарды тиімді жұмыстармен
қамту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz