Ұ. Есдәулетов поэзиясындағы азаматтық үн
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақ әдебиеті тарихындағы азаматтық әуен,
ол туралы ғалымдар зерттеулері 6
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух 12
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын 20
2 Ұ.Есдәулетов поэзиясының ұлттық болмысы 26
2.1 Ауыл, туған жер, ондағы адамдар . Ұлықбек шығармашылығының
асыл қайнарлары 40
2.2 Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында 44
2.3 «Заман.ай» . замана зары 49
2.4 Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі 51
2.5 «Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып...»
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында) 55
2.6 «Қара пима» және өмір шындығы 57
2.7 Жергілікті ақындар жырларындағы Есдәулетов үні 62
Қорытынды 67
Әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе 3
1 Қазақ әдебиеті тарихындағы азаматтық әуен,
ол туралы ғалымдар зерттеулері 6
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух 12
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын 20
2 Ұ.Есдәулетов поэзиясының ұлттық болмысы 26
2.1 Ауыл, туған жер, ондағы адамдар . Ұлықбек шығармашылығының
асыл қайнарлары 40
2.2 Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында 44
2.3 «Заман.ай» . замана зары 49
2.4 Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі 51
2.5 «Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып...»
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында) 55
2.6 «Қара пима» және өмір шындығы 57
2.7 Жергілікті ақындар жырларындағы Есдәулетов үні 62
Қорытынды 67
Әдебиеттер тізімі 70
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттану ғылымында азаматтық лирика мәселесі ертеден қозғалып келе жатқаны мәлім. Әдебиеттегі азаматтық лирика мәселесі туралы көптеген зерттеу еңбектері бар. «Жалпы, қай дәуір ақындарын алсақ та, негізінен өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен, ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан табыстырып, жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды» [1, 143 б].
Азаматтық үн бірлігі ақынның даралығына нұқсан келтірмейді. Азаматтық жырлар саяси тақырыпқа да, махаббат, табиғат тақырыбына да жазылатынын көріп жүрміз. Бұл күмәнсіз. Кей-кейде айтылып жүретін азаматтық әуенге тек күн талабына, болмаса, саяси тақырыпқа публицистикалық леппен жазылып жүрген жырларды еншілеп айдар тағып қоятынымыз өрескел. Тіпті, әрі-беріден соң, азаматтық әуен мен публицистикалық өлең дегендердің теориялық, түрлік ұғымдары, сипаттары екі басқа.
Азаматтық әуен жөнінде сәл де болса, бөле-жара пікір білдіруге талпынғандағы мақсатымыз – ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулысының ең бір өміршең, әрі қасиеттісі екенін айта кету.
Біз ендігі әңгіме етсек деген ақын жырларына да осы тұрғыдан келдік. Әрі азаматтық әуен, әлеуметтік тереңдік бүгінгі поэзияның да жарқын бояу - нәрі ғой. Бұл бояу қазіргі ақындардың жырларында шама шарқынша өз реңімен көрініп жүр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік «Алаш» сыйлығының лауреаты талантты ақын Ұлықбек Есдәулетов шығармашылығы туралы аракідік мақалалардан басқа іргелі зерттеулер жоқ. Мақалалардың басты көпшілігі ақын шығармашылығына жалпылама сипаттаулар жасаудан аса қоймаған. Әсіресе оның азаматтық үні, ұлттық болмысы, өз заманының өрелі де келелі мәселелерін көтерген шығармашылығы арнайы зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысы осы бір тың да күрделі тақырыпты ашуға бағытталған.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты Ұ.Есдәулетов шығармашылығындағы азаматтық лириканың тақырыптық-идеялық көрінісін зерттеу. Осыдан келіп, жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
- Осы ақынның өлеңдерінің негізінде азаматтық лириканың поэзиялық шығарманың бейнелілігі арқылы танылатынын дәлелдеу.
- Бүгінгі поэзиямыздағы азаматтық сарынның ашылуына жанрлар мүмкіндігінің ықпал ететінін көрсету.
- Ұ.Есдәулетов шығармашылығы арқылы азаматтық әуен мен ұлттық болмыстың өзара қатынасын айқындау.
- Азаматтық лириканы бейнелеу жүйесі аясында қазіргі қазақ поэзиясының негізгі жетістіктерін, көркемдік ізденістерін саралау.
Зерттеудің объектісі.
Жұмыстың негізгі нысанасы ретінде Ұ.Есдәулетовтың «Жұлдыз жарығы», «Жүректегі жарылыстар», «Ұлыстың ұлы күні», «Заман-ай», «Киіз кітап» атты өлең жинақтарын алдық.
Жұмыстың теориялық негіздері.
Аталған мәселелердің шешімін табу үшін көптеген ғалымдардың, әсіресе поэзиялық шығармалардың стильдік, жанрлық мәселелеріне арналған бірқыдыру еңбектерді басшылыққа ала отырып, олардың ой-тұжырымдарына сүйендік. Атап айтсақ: З.Ахметов «Өлең сөздің теориясы», «Поэзия шыңы-даналық», Б.Кәрібаева «Қара өлең және лирика», А.Егеубаев «Сыр мен сымбат», Қ.Мырзалиев «Сөз сиқыры», Қ.Бекхожин «Өлең өткелдері», С.Негимов «Өлең өрімі», Қ.Мәшһүр-Жүсіпов «Өлең-сөздің патшасы», Ә.Жөмішев «Жыр жанры».
Жұмыстың жаңашылдығы.
Ұ.Есдәулетовтің поэзиясындағы азаматтық лирикасына жан-жақты талдау жасалуы.
Азаматтық лирика ақындық тұлға арқылы танылатыны мәлім. Ұ.Есдәулетовтің шығармашылығын талдай отырып, қазіргі қазақ поэзиясындағы азаматтық сарында ашу жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысын орта мектептердің, педагогикалық колледждердің әдебиет пәнінде қазіргі қазақ поэзиясы туралы сөз қозғағанда пайдалануға болады. Әсіресе, Ұ. Есдәулетов шығармашылығы туралы ғылыми жоба қорғау, реферат жазу, тағы басқа жұмыстарда еңбек қосымша материал қызметін атқара алады.
Жұмыстың құрылымы.
Бітіру жұмысымыз кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан құралған.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттану ғылымында азаматтық лирика мәселесі ертеден қозғалып келе жатқаны мәлім. Әдебиеттегі азаматтық лирика мәселесі туралы көптеген зерттеу еңбектері бар. «Жалпы, қай дәуір ақындарын алсақ та, негізінен өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен, ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан табыстырып, жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды» [1, 143 б].
Азаматтық үн бірлігі ақынның даралығына нұқсан келтірмейді. Азаматтық жырлар саяси тақырыпқа да, махаббат, табиғат тақырыбына да жазылатынын көріп жүрміз. Бұл күмәнсіз. Кей-кейде айтылып жүретін азаматтық әуенге тек күн талабына, болмаса, саяси тақырыпқа публицистикалық леппен жазылып жүрген жырларды еншілеп айдар тағып қоятынымыз өрескел. Тіпті, әрі-беріден соң, азаматтық әуен мен публицистикалық өлең дегендердің теориялық, түрлік ұғымдары, сипаттары екі басқа.
Азаматтық әуен жөнінде сәл де болса, бөле-жара пікір білдіруге талпынғандағы мақсатымыз – ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулысының ең бір өміршең, әрі қасиеттісі екенін айта кету.
Біз ендігі әңгіме етсек деген ақын жырларына да осы тұрғыдан келдік. Әрі азаматтық әуен, әлеуметтік тереңдік бүгінгі поэзияның да жарқын бояу - нәрі ғой. Бұл бояу қазіргі ақындардың жырларында шама шарқынша өз реңімен көрініп жүр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік «Алаш» сыйлығының лауреаты талантты ақын Ұлықбек Есдәулетов шығармашылығы туралы аракідік мақалалардан басқа іргелі зерттеулер жоқ. Мақалалардың басты көпшілігі ақын шығармашылығына жалпылама сипаттаулар жасаудан аса қоймаған. Әсіресе оның азаматтық үні, ұлттық болмысы, өз заманының өрелі де келелі мәселелерін көтерген шығармашылығы арнайы зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысы осы бір тың да күрделі тақырыпты ашуға бағытталған.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты Ұ.Есдәулетов шығармашылығындағы азаматтық лириканың тақырыптық-идеялық көрінісін зерттеу. Осыдан келіп, жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
- Осы ақынның өлеңдерінің негізінде азаматтық лириканың поэзиялық шығарманың бейнелілігі арқылы танылатынын дәлелдеу.
- Бүгінгі поэзиямыздағы азаматтық сарынның ашылуына жанрлар мүмкіндігінің ықпал ететінін көрсету.
- Ұ.Есдәулетов шығармашылығы арқылы азаматтық әуен мен ұлттық болмыстың өзара қатынасын айқындау.
- Азаматтық лириканы бейнелеу жүйесі аясында қазіргі қазақ поэзиясының негізгі жетістіктерін, көркемдік ізденістерін саралау.
Зерттеудің объектісі.
Жұмыстың негізгі нысанасы ретінде Ұ.Есдәулетовтың «Жұлдыз жарығы», «Жүректегі жарылыстар», «Ұлыстың ұлы күні», «Заман-ай», «Киіз кітап» атты өлең жинақтарын алдық.
Жұмыстың теориялық негіздері.
Аталған мәселелердің шешімін табу үшін көптеген ғалымдардың, әсіресе поэзиялық шығармалардың стильдік, жанрлық мәселелеріне арналған бірқыдыру еңбектерді басшылыққа ала отырып, олардың ой-тұжырымдарына сүйендік. Атап айтсақ: З.Ахметов «Өлең сөздің теориясы», «Поэзия шыңы-даналық», Б.Кәрібаева «Қара өлең және лирика», А.Егеубаев «Сыр мен сымбат», Қ.Мырзалиев «Сөз сиқыры», Қ.Бекхожин «Өлең өткелдері», С.Негимов «Өлең өрімі», Қ.Мәшһүр-Жүсіпов «Өлең-сөздің патшасы», Ә.Жөмішев «Жыр жанры».
Жұмыстың жаңашылдығы.
Ұ.Есдәулетовтің поэзиясындағы азаматтық лирикасына жан-жақты талдау жасалуы.
Азаматтық лирика ақындық тұлға арқылы танылатыны мәлім. Ұ.Есдәулетовтің шығармашылығын талдай отырып, қазіргі қазақ поэзиясындағы азаматтық сарында ашу жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысын орта мектептердің, педагогикалық колледждердің әдебиет пәнінде қазіргі қазақ поэзиясы туралы сөз қозғағанда пайдалануға болады. Әсіресе, Ұ. Есдәулетов шығармашылығы туралы ғылыми жоба қорғау, реферат жазу, тағы басқа жұмыстарда еңбек қосымша материал қызметін атқара алады.
Жұмыстың құрылымы.
Бітіру жұмысымыз кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан құралған.
Әдебиеттер тізімі
1 Егеубаев А. Сыр мен сымбат/А.Егеубаев.-Алматы:Жазушы,1981.-224 б.
2 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 2-кітап/В.Г.Белинский.-Алматы,1950.-324 б.
3 Айбергенова С. Мен даланың қызы едім/С.Айбергенова.-Алматы,1999.-141 б.
4 Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі/З.Ахметов.-Алматы:Ана тілі,1998
5 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық/З.Ахметов.-Астана:Фолиант,2002.-408 б.
6 Қабдолов З. Сөз өнері/З.Қабдолов.- Алматы:Қазақ Университеті,1992.-528 б.
7 Қирабаев С. Шығармалар 2-том/С.Қирабаев.-Алматы:Жазушы,1992.-544 б.
8 Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі/Қ.Құрманғали.-Алматы:Санат,2002.-472 б.
9 Зақанқызы Р. Ұлттық мінездің көркем көрінісі /Р.Зақанқызы // Ақиқат, 2001.- №3
10 Төрт ана.- Алматы:Білім, 2002.-160 б.
11 Мұқашева Р. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу жүйесі. Автореферат /Р.Мұқашева.- Алматы, 2000
12 Есдәулетов Ұ. Өр мінезді өлең /Ұ.Есдәулетов // Жұлдыз, 1986.- №8
13 Райымбекұлы М. Ай/М. Райымбекұлы.-Алматы: Жазушы, 2001-168 б.
14 Боқаев Қ. Ұлттық салт-дәстүр! Махаббат! Қайсысын насихаттаймыз? /Қ.Боқаев // Қазақ әдебиеті, 2004.- №11
15 С.Торайғыровтың 110 жылдығына арналған Республикалық студенттер мүшәйрасы. Өлеңдер жинағы.-Павлодар, 2003-83 б.
16 Байбатыров Ғ. Шабыт керген көкірегінің шанағын /Ғ.Байбатыров // Дидар, 2002.- 2 қараша
17 Қаңтарбаев Ә. «Ұясы тұғыр болмас тас түлекке»/Ә. Қаңтарбаев // Дидар, 2004.- №42
18 Қуантайұлы Н. Кестелі жырдың кемелі /Н.Қуантайұлы // Ана тілі, 2002.- №48
19 Қазақ поэзиясының антологиясы // Егемен Қазақстан, 2004.- 28 қаңтар
20 Әлібеков Ә. Ұлттық поэзиямыздағы Ұлықбек жырлары/Ә.Әлібеков // Астана хабары, 2004.- №56
21 Есдәулетов Ұ. Жұлдыз жарығы/Ұ. Есдәулетов.-Алматы:Жазушы, 1977.- б.
22 Шәкіров М. Перзент парызы /М.Шәкіров // Дидар, 1999, 11 мамыр
23 Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?/Т.Медетбек.-Алматы: Өлке, 2001.-248 б.
24 Уақыт және қаламгер.-Алматы:Жазушы, 1986.-316 б.
25 Амантай Д. «Мойыныңдағы қамыт қажап» /Д.Амантай // Ана тілі, 2004.-29 сәуір
26 Әлімбай М. Жанымның жапырағын жамыратып/М.Әлімбай // Жас Алаш, 2004.- №53
27 Ақсұңқарұлы С. «Түсіме енеді жылқының кісінегені»/С.Ақсұңқарұлы // Жұлдыз, 2002.- №8
28 Кемелбаева А. Өлеңдерім – жанымның жылнамасы/А.Кемелбаева // Жас Алаш, 2004.- №34-35
29 Сәрсенбай О. Менің мекенім/О.Сәрсенбай.-Алматы: Қайнар, 2002.-340 б.
30 Тұрғынбекұлы С. Сөзге ғашық жүрек/С.Тұрғынбекұлы // Егемен Қазақстан, 2002.- №263-264
31 Елубай О. Алтайым, алтын тамырым/О.Елубай.-Алматы: Әл-Фараби, 2000.-210 б
32 Бозтаев К. Семей полигоны «Қайнар қасірет»/К.Бозтаев.-Алматы:Қазақстан, 1997.-296 б.
33 Баешов А. Экология және таза су проблемалары/А.Баешов.-Алматы: Дәнекер, 2003.-280 б.
34 Раев Қ. Ұлағат/Қ.Раев.-Алматы:Жазушы, 2001.-246 б.
35 Толғауы тоқсан қызыл тіл.-Алматы:Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы, 1993.-20 б.
36 Қосбармақов Т. Мемлекеттік тілді қайтсек көркейеді?/Т.Қосбармақов //Заң және заман, 2004.- №1-2
37 Жұмахметұлы Е. Көзіміз, құлағымыз қазақ тілінде ауыз ашпаса /Е.Жұмахметұлы // Ана тілі, 2002.- №29
38 Байбатыров Ғ. Қыран жырлар самғауы /Ғ.Байбатыров // Тіл мен діл, 2004.- №4
39 Тоқпатаев У. Санамда сәулесі мол жыр-таңым бар /У.Тоқпатаев // Дидар, 2001.- 2 қазан
40 Байбатыров Ғ. Жүрек сөзі, жан сыры/Ғ.Байбатыров // Дидар, 1995.- 12 тамыз
41 Құмарбекұлы М. Сөнбейтін үміт /М.Құмарбекұлы // Дидар, 1999.- 11 мамыр.
42 Уәлханова Р. Ақын аға, сізді іздеп жүрміз /Р.Уәлханова // Дидар, 2002.- 30 қараша
Қосымша әдебиеттер
1 Егеубаев А. Сыр мен сымбат/А.Егеубаев.-Алматы:Жазушы,1981.-224 б.
2 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 2-кітап/В.Г.Белинский.-Алматы,1950.-324 б.
3 Айбергенова С. Мен даланың қызы едім/С.Айбергенова.-Алматы,1999.-141 б.
4 Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі/З.Ахметов.-Алматы:Ана тілі,1998
5 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық/З.Ахметов.-Астана:Фолиант,2002.-408 б.
6 Қабдолов З. Сөз өнері/З.Қабдолов.- Алматы:Қазақ Университеті,1992.-528 б.
7 Қирабаев С. Шығармалар 2-том/С.Қирабаев.-Алматы:Жазушы,1992.-544 б.
8 Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі/Қ.Құрманғали.-Алматы:Санат,2002.-472 б.
9 Зақанқызы Р. Ұлттық мінездің көркем көрінісі /Р.Зақанқызы // Ақиқат, 2001.- №3
10 Төрт ана.- Алматы:Білім, 2002.-160 б.
11 Мұқашева Р. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу жүйесі. Автореферат /Р.Мұқашева.- Алматы, 2000
12 Есдәулетов Ұ. Өр мінезді өлең /Ұ.Есдәулетов // Жұлдыз, 1986.- №8
13 Райымбекұлы М. Ай/М. Райымбекұлы.-Алматы: Жазушы, 2001-168 б.
14 Боқаев Қ. Ұлттық салт-дәстүр! Махаббат! Қайсысын насихаттаймыз? /Қ.Боқаев // Қазақ әдебиеті, 2004.- №11
15 С.Торайғыровтың 110 жылдығына арналған Республикалық студенттер мүшәйрасы. Өлеңдер жинағы.-Павлодар, 2003-83 б.
16 Байбатыров Ғ. Шабыт керген көкірегінің шанағын /Ғ.Байбатыров // Дидар, 2002.- 2 қараша
17 Қаңтарбаев Ә. «Ұясы тұғыр болмас тас түлекке»/Ә. Қаңтарбаев // Дидар, 2004.- №42
18 Қуантайұлы Н. Кестелі жырдың кемелі /Н.Қуантайұлы // Ана тілі, 2002.- №48
19 Қазақ поэзиясының антологиясы // Егемен Қазақстан, 2004.- 28 қаңтар
20 Әлібеков Ә. Ұлттық поэзиямыздағы Ұлықбек жырлары/Ә.Әлібеков // Астана хабары, 2004.- №56
21 Есдәулетов Ұ. Жұлдыз жарығы/Ұ. Есдәулетов.-Алматы:Жазушы, 1977.- б.
22 Шәкіров М. Перзент парызы /М.Шәкіров // Дидар, 1999, 11 мамыр
23 Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?/Т.Медетбек.-Алматы: Өлке, 2001.-248 б.
24 Уақыт және қаламгер.-Алматы:Жазушы, 1986.-316 б.
25 Амантай Д. «Мойыныңдағы қамыт қажап» /Д.Амантай // Ана тілі, 2004.-29 сәуір
26 Әлімбай М. Жанымның жапырағын жамыратып/М.Әлімбай // Жас Алаш, 2004.- №53
27 Ақсұңқарұлы С. «Түсіме енеді жылқының кісінегені»/С.Ақсұңқарұлы // Жұлдыз, 2002.- №8
28 Кемелбаева А. Өлеңдерім – жанымның жылнамасы/А.Кемелбаева // Жас Алаш, 2004.- №34-35
29 Сәрсенбай О. Менің мекенім/О.Сәрсенбай.-Алматы: Қайнар, 2002.-340 б.
30 Тұрғынбекұлы С. Сөзге ғашық жүрек/С.Тұрғынбекұлы // Егемен Қазақстан, 2002.- №263-264
31 Елубай О. Алтайым, алтын тамырым/О.Елубай.-Алматы: Әл-Фараби, 2000.-210 б
32 Бозтаев К. Семей полигоны «Қайнар қасірет»/К.Бозтаев.-Алматы:Қазақстан, 1997.-296 б.
33 Баешов А. Экология және таза су проблемалары/А.Баешов.-Алматы: Дәнекер, 2003.-280 б.
34 Раев Қ. Ұлағат/Қ.Раев.-Алматы:Жазушы, 2001.-246 б.
35 Толғауы тоқсан қызыл тіл.-Алматы:Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы, 1993.-20 б.
36 Қосбармақов Т. Мемлекеттік тілді қайтсек көркейеді?/Т.Қосбармақов //Заң және заман, 2004.- №1-2
37 Жұмахметұлы Е. Көзіміз, құлағымыз қазақ тілінде ауыз ашпаса /Е.Жұмахметұлы // Ана тілі, 2002.- №29
38 Байбатыров Ғ. Қыран жырлар самғауы /Ғ.Байбатыров // Тіл мен діл, 2004.- №4
39 Тоқпатаев У. Санамда сәулесі мол жыр-таңым бар /У.Тоқпатаев // Дидар, 2001.- 2 қазан
40 Байбатыров Ғ. Жүрек сөзі, жан сыры/Ғ.Байбатыров // Дидар, 1995.- 12 тамыз
41 Құмарбекұлы М. Сөнбейтін үміт /М.Құмарбекұлы // Дидар, 1999.- 11 мамыр.
42 Уәлханова Р. Ақын аға, сізді іздеп жүрміз /Р.Уәлханова // Дидар, 2002.- 30 қараша
Қосымша әдебиеттер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ филологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы Ұ.ЕСДӘУЛЕТОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҮН
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Қазақ әдебиеті тарихындағы азаматтық әуен,
ол туралы ғалымдар зерттеулері
6
1. Азаматтық лирика және ұлттық рух
12
2. Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
20
2. Ұ.Есдәулетов поэзиясының ұлттық болмысы
26
1. Ауыл, туған жер, ондағы адамдар – Ұлықбек шығармашылығының
асыл қайнарлары
40
2. Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында
44
3. Заман-ай - замана зары
49
4. Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі
51
5. Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып...
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында)
55
6. Қара пима және өмір шындығы
57
7. Жергілікті ақындар жырларындағы Есдәулетов үні
62
Қорытынды
67
Әдебиеттер тізімі
70
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттану ғылымында азаматтық лирика мәселесі ертеден қозғалып келе
жатқаны мәлім. Әдебиеттегі азаматтық лирика мәселесі туралы көптеген
зерттеу еңбектері бар. Жалпы, қай дәуір ақындарын алсақ та, негізінен
өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен,
ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан табыстырып,
жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды [1, 143
б].
Азаматтық үн бірлігі ақынның даралығына нұқсан келтірмейді. Азаматтық
жырлар саяси тақырыпқа да, махаббат, табиғат тақырыбына да жазылатынын
көріп жүрміз. Бұл күмәнсіз. Кей-кейде айтылып жүретін азаматтық әуенге тек
күн талабына, болмаса, саяси тақырыпқа публицистикалық леппен жазылып
жүрген жырларды еншілеп айдар тағып қоятынымыз өрескел. Тіпті, әрі-беріден
соң, азаматтық әуен мен публицистикалық өлең дегендердің теориялық, түрлік
ұғымдары, сипаттары екі басқа.
Азаматтық әуен жөнінде сәл де болса, бөле-жара пікір білдіруге
талпынғандағы мақсатымыз – ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулысының
ең бір өміршең, әрі қасиеттісі екенін айта кету.
Біз ендігі әңгіме етсек деген ақын жырларына да осы тұрғыдан келдік.
Әрі азаматтық әуен, әлеуметтік тереңдік бүгінгі поэзияның да жарқын бояу -
нәрі ғой. Бұл бояу қазіргі ақындардың жырларында шама шарқынша өз реңімен
көрініп жүр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Алаш сыйлығының лауреаты
талантты ақын Ұлықбек Есдәулетов шығармашылығы туралы аракідік мақалалардан
басқа іргелі зерттеулер жоқ. Мақалалардың басты көпшілігі ақын
шығармашылығына жалпылама сипаттаулар жасаудан аса қоймаған. Әсіресе оның
азаматтық үні, ұлттық болмысы, өз заманының өрелі де келелі мәселелерін
көтерген шығармашылығы арнайы зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысы осы бір тың да күрделі тақырыпты ашуға бағытталған.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты Ұ.Есдәулетов шығармашылығындағы азаматтық
лириканың тақырыптық-идеялық көрінісін зерттеу. Осыдан келіп, жұмыстың
негізгі міндеттері туындайды:
- Осы ақынның өлеңдерінің негізінде азаматтық лириканың поэзиялық
шығарманың бейнелілігі арқылы танылатынын дәлелдеу.
- Бүгінгі поэзиямыздағы азаматтық сарынның ашылуына жанрлар мүмкіндігінің
ықпал ететінін көрсету.
- Ұ.Есдәулетов шығармашылығы арқылы азаматтық әуен мен ұлттық болмыстың
өзара қатынасын айқындау.
- Азаматтық лириканы бейнелеу жүйесі аясында қазіргі қазақ поэзиясының
негізгі жетістіктерін, көркемдік ізденістерін саралау.
Зерттеудің объектісі.
Жұмыстың негізгі нысанасы ретінде Ұ.Есдәулетовтың Жұлдыз жарығы,
Жүректегі жарылыстар, Ұлыстың ұлы күні, Заман-ай, Киіз кітап атты
өлең жинақтарын алдық.
Жұмыстың теориялық негіздері.
Аталған мәселелердің шешімін табу үшін көптеген ғалымдардың, әсіресе
поэзиялық шығармалардың стильдік, жанрлық мәселелеріне арналған бірқыдыру
еңбектерді басшылыққа ала отырып, олардың ой-тұжырымдарына сүйендік. Атап
айтсақ: З.Ахметов Өлең сөздің теориясы, Поэзия шыңы-даналық,
Б.Кәрібаева Қара өлең және лирика, А.Егеубаев Сыр мен сымбат,
Қ.Мырзалиев Сөз сиқыры, Қ.Бекхожин Өлең өткелдері, С.Негимов Өлең
өрімі, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов Өлең-сөздің патшасы, Ә.Жөмішев Жыр жанры.
Жұмыстың жаңашылдығы.
Ұ.Есдәулетовтің поэзиясындағы азаматтық лирикасына жан-жақты талдау
жасалуы.
Азаматтық лирика ақындық тұлға арқылы танылатыны мәлім.
Ұ.Есдәулетовтің шығармашылығын талдай отырып, қазіргі қазақ поэзиясындағы
азаматтық сарында ашу жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысын орта мектептердің, педагогикалық колледждердің
әдебиет пәнінде қазіргі қазақ поэзиясы туралы сөз қозғағанда пайдалануға
болады. Әсіресе, Ұ. Есдәулетов шығармашылығы туралы ғылыми жоба қорғау,
реферат жазу, тағы басқа жұмыстарда еңбек қосымша материал қызметін атқара
алады.
Жұмыстың құрылымы.
Бітіру жұмысымыз кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Негізгі бөлім екі тараудан құралған.
1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ӘУЕН, ОЛ ТУРАЛЫ ҒАЛЫМДАР
ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Поэзия – қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып десек, оны
ашатын алтын кілт – ақын жүрегі. Ақын халықтың сүйікті де ардақты
азаматтарының қатарында тұрады. Халық қалаулысы болу ақынның тілге шешен
болуы ғана емес, сонымен бірге халық тұрмысының шындығын суреттеуі, оның
қуанышына бірге қуанып, қайғысына бірге қайғыруы.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай анықтама береді:
Поэзия – сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды
қуанышы. Поэзия – көрікті қыздың жүзіндей ұялшақ, албырт қызғылт, теңіздей,
көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі. Әйтпесе оның қара
көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының толқыны, торғын
кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы, сиқырлы сөзінің
музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу қозғалыстарының
ғажайып сиқыры... Поэзия – қайраты қайнардай балғын жігіттің отты көзі, өрен
ерлігі, тентек тегеуріні, аспан мен жерді жалынды құшағына сыйдырмақ болған
тойымсыз талабы... Поэзия – ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден
билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен
көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты. Бүкіл әлем, гүл.
Бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір – поэзия дүниесі, осы
құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар –
поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы,
сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні [2, 126 б].
Поэзия Фариза ақынша айтқанда:
Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдікте
Қимылы – ырғақ, әуен
Поэзия – арудай
құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең... [1, 38 б]
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар
мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен
небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен тамсанта
білген. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы топта жыр
төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп, сілкінбей қалған
дала перзенті болмаған. Сол ақын халық, батыр халық елдің дәстүрінен нәр
алып, оны қастерлеп, уақыт елегімен елеп-екшеп, барған сайын жаңарта,
құлпырта беру болашақтың міндеті [3, 3 б].
Қазіргі қазақ поэзиясы ақынға да, өзіне лайықты бояуға да кенде емес.
Бүгінгі қазақ өлеңдеріндегі ең қымбат, ең қызықты проблемалардың
қатарында өзекті екі желіні атап едік. Олар – поэзиямыздағы халықтық рух
пен азаматтық әуен, дауыс [1, 197 б].
Азаматтық үн... Жалпы, қай дәуір ақындарын оқысақ та, негізінен
өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен,
ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан тыбыстырып,
жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды [1, 143
б].
Азаматтық лирикаға ғалым З.Ахметов былайша анықтама береді:
Азаматтық лирика – лирикалық поэзияның әлеуметтік мәселелерді
қозғайтын үлкен бір саласы. Өмір жөнінде, халықтың тағдыры туралы ой-
толғамдар ақынның өз көңіл-күйімен терең ұштасып, өзінің өмірге қатынасын
суреттеу арқылы көрінеді. Адамның белгілі бір дәуірге байланысты ой-
арманын, мақсатын жырлайды, жалпы әлеуметтік мәселелерді толғайды.
Сондықтан азаматтық лириканы кейде саяси-әлеуметтік лирикаға қосады.
Әлеуметтік тақырып, саяси сарындар, әрине лириканың барлық түрінде
кезедеседі. Халық қамын, оның қоғамдық халін шығармасына арқау еткен әрбір
ақын лирикасында азаматтық сарын басым болмақ. Тақырыпты көтеру арқылы ақын
заман сырын ашады. Әсіресе оның қайшылықтары мен кемшіліктерін көрсетеді,
алға, болашаққа жол сілтегендей ой қозғайды [4, 32 б].
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді [5, 239 б] .
Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-
жағдайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен
сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да лирикада сол кезеңнің
шындығы мен сыры жатады [6, 310 б].
В.Г.Белинскийдің сөзімен айтсақ: Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке
мені туралы айтса, жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны;
өйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тән күллі қасиеттердің бәрі
бар. [2, 135 б].
Поэзиядағы азаматтық үн әрқашан оның өнерлік күшін де, қоғамдық
қызметін де айқындайтыны белгілі. Бүгін азаматтық дегеннің де мазмұны
өзгерді. Бір кезде ұран үлгісінде жазылған өлеңдерді, риторика мен жалаң
социологиялық үгітке толы жырларды ғана азаматтықтың үлгісі есебінде
қараған кездеріміз де болған. Бүгін соның бәріне қарсы күресе отырып,
қоғамдық құбылысқа, адамның жан дүниесіне тән сипаттарға терең талдау бере
білетін жырлардың бәрінен де азаматтық үн табамыз. Шын ақын өз дәуірінің,
өз замандасының сырына үңілмей тұра алмайды. Содан тапқаны мен көргенін
айтады, сол негізде халық өмірі, оны толғантқан мәселелер жайлы ойланады,
соның бәрін оқушысымен бөліседі. Поэзия - өзіңді, өз құпияңды ашу, жария
ету, Абай тілмен айтқанда, сырыңды жұртқа жаю. Поэзиядағы азаматтық әуен
де сондықтан ақынның азаматтық кейпінен тұрады. Өз заманының алдыңғы
қатарлы идеясымен қаруланған, әрқашан жаңалық пен жақсылықтың жаршысы, биік
мұраты бар ақын - өз елінің азаматы да. Ендеше, оның бойындағы ақындық
пафос пен рух та, оның адамзатпен, уақытпен сырласуы да, өзімен-өзі
кеңесетін шақтары да қоғам, ел мүддесімен, адамзаттың көкейкесті арманымен
ұштасып жатады,- дейді С.Қирабаев [7, 40 б].
Азаматтық – идеялық-эстетикалық категория. Ол ақынның творчестволық
позициясын, дүниетанымын белгілейді, сөйте тұра, өлең сөзге өлмес өмір
сыйлайды [1, 143 б].
Ақын мен уақыт – егіз. Ақынды уақыт туғызады, ал ақын өз
творчествосында сол уақыттың жанды бейнесін жасайды, заман шындығын, өмір
сырын уақыт тезімен өлшеп, оны көркем образға айналдырады. Уақыттың үш
мезгілі де ақын еңбегіне өлшем бола алады, оның ойына ой қосады, түсінігін
байытады, сезімін толықтырады. Осы үшеуінің бірлігін сақтай отырып, ақын
жалпы уақыт атынан сөйлеуге өкілдік алады. Шындыққа, тарихи фактілер
жүйесіне өз дәуірінің көзімен қарап, уақыттың заманға әсерін таниды.
Бүгінгі өмір материалын кешегімен салыстыру оған ертеңгі болашақты
барларлық мүмкіндік туғызады. Мезгілдің осы бірлігін, тұтастығын танығанда
ғана ақын ойы толысады, көзқарасы жетіледі. Егер ақын тек көргенін тіркеуші
ғана болса, ол өмірде аңдағанын тарих сабағымен жинақтап қорыта да алмайды,
ілгері тіршілікке тіреу ете алмайды.
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
көптің өмірін сүреді, көп көргенді көре алады, көп сезгенді сезе алады. Бұл
– ақын сезімі жалпы және жеке адам сезім-күйінің жиынтығы деген сөз. Ол
жеке адам көңіл-күйін заман рухымен жалғастырады. Жалпылық пен жекелікті
осылай тұтастыра алғанда ғана ақын азаматқа айналады, өзінің ақындық,
азаматтық тұлғасын қалыптастырады.
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
байланысты. Әдебиеттің халық алдындағы биік мақсат-мұратын дұрыс түсініп
бағалаған, сөз өнерінің күнін ардақтай сыйлаған, өмір шындығын, қат-қабат
құбылыстарын оның терең мазмұнына үңіле отырып суреттей алған ақын жыры
әрқашан қоғамдық, азаматтық мәселелерді көтереді. Ақынның азаматтық
тұлғасын оның шығармаларының азаматтық үні ғана таныта алады [7, 159-160
б].
Жазба әдебиетте азаматтық сарын Абай шығармаларынан бастау алады. 20-
ғасырдың бас кезінде бұл сарындағы лирика Ахмет Байтұрсынов, Мағжан
Жұмабаев, Міржақып Дулатов поэзиясында үлкен әлеуметтік маңызға ие болды.
Қоғамдық өмірдің ең көкейкесті мәселелері халықтың тағдырына, мүдделеріне
кемшілігіне байланысты сарындар азаматтық лирикаға арқау болды. Азаматтық
лириканың тамаша үлгілерін С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Т.Жароков,
Қ.Аманжолов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов
шығармаларынан табамыз [4, 33 б].
Қай заманда да қазақ өлеңінің бағы тайып, сағы сынған жері жоқ.
Заман сырын, замандас келбетін, яғни өмірдің өзін жырлау жөнінде қазақ
ақындарының монында қарыз жоқ сияқты. Атам заманғы Кет-Бұға, Асан-Қайғыдан
Абайға, кешегі Мағжаннан Мұқағалиға дейінгі аралықтағы ақындардың
шығармаларын оқи отырып осындай ойға қалып, түйін түйесің және бұл пікірдің
талассыз екенін мойындайсың [8, 410 б].
Тіл тұсалып, ой тұтқындалған тұста, шындық шырғалаңға түсіп, сөздің
саудаға салынған, саясаттың қақпайына бағынған кешегі тоқырау жылдары да
қазақ жыры ақиқат жолын ұстады. Орағытып өтіп, орайын тауып, қиын жағдайда
қисынын келтіріп, кемел ойлы, келісті, кестелі жыр маржандарын тізген ақиық
ақындардың көркемдігін шығармаларын оқи, біле жүріп те осындай ой түйіп,
тұжырым жасайсың.
Әлбетте, әр заманның өз жыршысы болуға тиіс. Рас, ұлы ақындар ұлт
өмірінде өшпес із қалдырып, жырлары мәңгі жасайды. Солай бола тұра әр
заманның сыры бөлек, ендеше жыры да бөлек қой.
Қазір заман да, қоғам да, соған орай өмір де, адам да өзгерген шақ.
Жалғыз қазақ елі емес, жер жүзінде ғажайып жаңалықтар, ғаламат өзгерістер
бар. Ендеше, сол уақыт көшінің-алмағайып заманның аңсысын аңсап, ақиқатын
аңғартып өлеңде өрнектейтін өзгеше сипаттағы жаңа ақындар керек. Бұл орайда
қазіргі қазақ әдебиетінің орға жығылып, орта жолда қалып қоймайтындығы
көңілге медет, ойға азық. Ескі және жаңа замандардың арасындағы өлара
мезгілдің өзінде-ақ қазақ поэзиясына сыры да, жыры да бөлек жаңа ақындар
толқыны келіп қосылып, ұлтымыздың көркем ойының көшін түзуде.
Жаңарған заман, өзгерген қоғам сияқты жаңа ақындар да көктен түскен,
ғажайыптан пайда болған жоқ. Абай, Махамбет, Мағжан, Ілияс дәстүрін
дәріптеп, қазақ өлеңінің жұлдызын жарқыратып, көкке көтерген Қасым, Ғафу,
Жұмекен, Мұқағали, Фариза, Тұманбай, Қадыр сынды саңлақтардан қара үзіп
кетпесе да жаңа ақындарға із салған кешегі Кеңшілік, Жұматай, Жарасқан,
ортамызда жүрген Темірхан, Мұхтар, Иранбек, Исраил, Ұлықбек, Есенғали.
Осынау кешегі жас, бүгінгі бас ақындардың тынымсыз ізденістері, құдай
берген құдірет дарындары нәтижесінде қазақ поэзиясына жаңа ақындардың
тегеуірінді легі келіп қосылғаны анық. Олар біреу-екеу емес, бір топ. Атап
айтсақ, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Гүлнар Салықбаева, Жанат Әскербекқызы,
Нұрлан Мәукенұлы, Маралтай Райымбекұлы. Толқыннан толқын туады дегендей,
осы ақындарымыздың ізін басып келе жатқан жас толқынның бар екенін айтпай
кету мүмкін емес.
Шын ақын – қашанда өзгеріс, қашанда жаңару мен жаңғыру. Әрине, ол
өзгерістер, ол жаңару мен жаңғыру өзінен-өзі пайда болып, өзінен өзі
түзіліп жатпайды. Олар ақын жанының қоршаған орта әсерімен, ең бастысы
уақыт пен заман лебімен жанды байланысынан пайда болары белгілі.
Ақын толысып, кемелденген сайын оның бойындағы құбылыстардың ошағы
кеңіп, отыны молая түседі. Заманмен байланысты о баста басталғандай әлсіз
бір талшықтармен емес, білем-білем күре тамырлармен жалғасып кетеді. Мұнан
да дәлірек айтсақ, ақын бара-бара өмірдің, уақыт пен заманның қызығы мен
мұңын төбе үстінде отырып қадағалап, бақылаушыдан сол өмірдің, сол заман
мен уақыттың қызығымен гүлдеп, мұңымен өртенушіге айналады. Бұл – енді
ақынның уақыт пен заманмен тағдырлас болып кетуі.
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух
80-90 жылдардағы қазақ поэзиясы жайлы сөз қозғағанда, осы жылдардағы
тарихи жағдайды айтпай кету мүмкін емес. Бұл кезең халқымыздың өмірінде аса
үлкен тарихи маңызы бар уақыт болғаны мәлім. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы
ұлттық сананың ұлы төңкерісі болды. Орыс империясының шырмауындағы қазақ
халқы бодандық бұғауын үзіп шықты. Желтоқсан оқиғасы жаңа тарихи кезеңге
жол ашты. Қазақ халқы егемендігін жариялап, Ата Заңын қабылдап, өзін әлемге
танытты. Тарихымыз бен мәдениетіміздің көлеңкелі жақтарының ашылуының
ұлтымыздың рухани өміріндегі маңызы ерекше. Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Мағжан шығармаларының жарыққа шығуы поэзиямыздың көркемдік көкжиегінің
кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Дамыған сайын, ондағы ұлттық белгілер ашық бедерлене түсті. 80-90
жылдардағы қазақ ақындарының өлеңдері осы ойымызды айғақтайды [9, 79 б].
Ең алдымен, ұлттық рух деген не? Соған тоқтала кетсек.
Ұлттық рухқа Төрт ана атты кітапта былайша анықтама берілген.
Ұлттық рух дегеніміз - өте киелі ұғым. Ол өзге халықтан бөлектену,
оқшаулану, өз артықшылығыңды көрсету, өзгеге менсінбей қарау дегенді
білдірмейді, оның беті аулақ болсын, оны шовинизм дейді. Біздің халық
ешқашан да оның дертіне шалдығып көрген емес, алдағы уақытта да сол
кесепатты ауруға ұшырамас та. Ұлттық рух дегеніміз - өз ұлтыңның озық салт-
дәстүрлерін, әдет-ғұрпын, таңғажайып тілін бала кезіңнен бастап, қашан жер
құшағына енгенше төбеңе ту етіп көтеру, тілін, тәрбиесін берген халықтың
лайықты азаматы бола білу деген сөз [10, 30 б].
80-90 жылдары қазақ поэзиясына жаңа леп алып келген жас ақындар,
қазіргі аға буын ақындар Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, Т.Әбдікәкімов,
Н.Мәукенұлы, М.Ақдәулетов еді.
Тыныштықбек Әбдікәкімовтың мына бір сыры мен арм анына құлақ түріп
тыңдайықшы:
... Мен бейшара Даламның айтқан сырын,
пенделердің тіліне аударамын!
Ей, Уақыт, сөз берме,
Берсең маған
Ұлып шыққан ойлардың кезегін бер! [2, 20 б].
Ақын ұлы Даланың сырын ұғып, тереңнен ой толғап, соны өлең түріне
көшіруге өлердей ынтық, құштар. Пайымдауымызша, Тыныштықбек өлеңін өзі
жазып отырмағандай, тек Даланың сырлы жырын жүрегімен тыңдап, жанарына
көшіріп, қағаз бетіне түсіргендей.
Жалпы, Т.Әбдікәкімов нені айтып, нені жазса да тыңнан жол салуға
шебер. Оған айсыз түнде даласы мен дарыны адастырмайтын, жалғызсыратпайтын
жансерік. Ақын арманы – табиғаттың қаз қалпында сақталуын аңсау [8, 417
б].
Көлдерімді, шіркін-ай, сақтап қалсам,
Көдерімнің мөлдірін берсем де мен! [2, 22 б].
Көзін берсе көлін сақтап қалуды армандаған ақын сөзінің ақиқаттығына
сенесің.
Қайдасың сен, бауырым – қоңыр тауым?!
Қайдасың, самал жел – қарындасым?!
Қайнамайды мендегі қалайша қан:
(Қаңтарда да көрмедім балауса қар!)
Көз алдымда барасың сен үзіліп,
Көде мұртты Далам-ай, селеу сақал!
Түсіндіре алар ма мұны ғалым,
Түйсіктердің сайраған тілі қане?
Көрсетпеші, бұралқы итке айналып,
Ағысы жоқ арнаның ұлығанын!...
Тонауменен, Далам-ай, күн кештің-ау
Тоғайлардан томарлар ғана қалған!...
...Жарасынан жанымның дірдек қағып,
Дірдек қағып, қып-қызыл жыр ағады... [2, 23 б].
Тоналған табиғат, күйкі тірлік құрбаны болып кеткен адамдарды көрген
ақын сан қилы ой жетегіне ілеседі:
Тағдырыңа тақсырет тап болды ма,
Сыртыңда – шөл, жұртым-ай, ішіңде – шер?!
...Неге, неге, мына жұрт салғырт, керең?
Ойлай білер ұлдары мәңгүрттенген... [2, 27 б].
Ұлттық намыс, ел болашағы туралы толғаныстан туған мұндай әрі мұңды,
әрі жігеріңді қамшылайтын қайсар жырлар Тыныштықбек талантына тәнті етері
сөзсіз.
Мысалы, Қайран өлеңінде Абайдан мұра болған сыншылдық дәстүрмен
қазақ мінезін егжей-тегжейлі сөз етеді. Бұл өлең ұлт мінезінің жағымсыз
жақтарын сынаумен ғана емес, олардың ұлы тағдырына тигізген әсерін қоса
жырлайды.
Мен – қазақпын,
Зарығымда қан жылап,
Суқанымда сүт күлген!...
Мен – қазақпын,
Делебемнен селебем,
Кезенемнен кебенегім бар!
Мен – қазақпын,
Дәтім кәлимадан да ауыр
Зәрем жаһаннамнан да терең.
Осы жолдардан жұртым деп соққан жүрек, ұлтына деген ақын махаббаты
айқын көрінеді.
Даласына сертіне адал, берік,
Намысына жаны құл адамға еріп,
Өткел кешсең,
Өлмейтін рухым менің
Жылынар саған келіп.
Қайсар төзім қайысып босағанда,
Езбен кетсең,
Жаралы рухым менің
Жылайды босанғанда,
- дейді М.Ақдәулетұлы Жоламан батырдың қоштасуы өлеңінде.Батырдың жорыққа
аттанарда артында қалып бара жатқан жарына айтқан аманатынан оның елінің
ертеңін, ұрпағының тексізденбеуін ойлау бар. Біздің пікірімізше, ақын осы
батырдың жарына айтқан аманаты арқылы халқына аманатын айтқан сияқты.
Қазақ халқы бодандық шырмауында екі жарым ғасырдан астам уақыт
болғанын білеміз. Ұзақ уақыт бойы бодандықта болуымыздың себебі қанымызға
сіңген момындығымызда жатқандай. Момындықты әр ақын әр қалай жырлайды.
Мәселен, Т.Әбдікәкімов бір өлеңінде:
Жаратқанға сенгендей өздері тым аңғал-ақ,
Мал баққан боп жүр әлі, маңдай тері сорғалап,
-десе, енді мына өлеңінде:
Қоңыр тірлік...
Көншір ме көңіл оған?
Мосы ілінген мойныңа,
Мөрлі маңдай момындығың
Сор болды-ау маңыраған [2, 29 б].
Қоңыр тірлік – момын тірлік. Қойдан қоңыр деген жуастықты
білдіретін халық теңеуі бар. Ақынның бұл тірлікке көңілі толмайды, себебі
өз тірлігі емес. Момындықты маңдайына әлдекім мөр ғып басқан. Мына
өлеңдегі момын, ойымызша, қазақтың нақ бейнесі.
Кеулемей ме жегідей жанды шүбә?
Өз тірлігі өзіне мәнді шығар...
Өмір бақи келеді мал соңында,
Қаланы да оллаһи көргісі бар!
Кеңесері кемпірі...
Керқасқасы,
Жауыр болған міністен ол да бүгін!
Тағы да сол таныс таң, жолдас іңір
Жалғыз сыйлық ғұмырын қабылдамай,
Қырсығар да тұншығар көңіл талай.
Әлем қанша құбылып үлгерсе де,
Ата жолын тым қуғыш момындар-ай [2, 23 б].
Момындық салғырттыққа, мәңгүрттікке апаратын мінез екенін меңзейді.
Н.Мәукенұлы нарық кезінде де қазақтың бейқам қалғаны жайлы былайша
жыр етеді:
Шошымайтын нарқыңнан,
Үрікпейтін талқыңнан,
Қорқам осы кейде мен
Қазақ дейтін халқымнан.
Қазақ халқының сөзді құрметтеу, сөзге табыну мінезі туралы
қазіргі қазақ ақындарының ішінде барынша мән бере жырлаған ақын –
М.Ақдәулетұлы.
Жан берісіп,
Жан алған жалғыз ауыз сөз үшін
Менің дана бабамның басар ма еді көзі шел?!
Сұры қашқан қайсысы
заман ба, әлде адам ба?
Арзандаса анттай сөз,
Азған екен бағаң да...
Жауласқан екі елді бітістірген, араз ағайынды татуластырған, ел
дауын, жер дауын, жесір дауын шешкен құдіретті сөзден қалған тек сөз
қауыз. Сөздің бағасымен халқымыздың бүкіл рухани қадір-қасиеті өлшеніп
тұр.
Азаттық үшін өз жанын құрбан ететін түркілік тегімізді барынша мол
жырлаған ақын М.Жұмабаев еді:
Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа,
Түріктен басқа от болып жан туып па?
Көк түрік енші алып тарасқанда
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?
-деп түркілердің бойындағыдай оттай ыстық қуаттың басқада жоқ екенін,
түркілердің қара шаңырағы қазақ екенін айтады. Осы қуатты негізімізден
үзіліп қалғанымыз жайлы Т.Әбдікәкімов:
Көк бөрі жоқ көкірегін емізетін ,
-деп өтініш білдірсе, Н.Мәукенұлының төмендегі өлеңінен де осы көңіл-күйді
байқаймыз.
Тәңірі көкке қараған
Жүрегі түкті ұл едім.
Тегіме тартпай кеттім бе,
Көңілінен шықпай көптің де?
Ұлттық рухтың бір символы қазақ поэзиясында Дала болып келген.
Бұған мысал ретінде І.Жансүгіровтің Дала поэмасын алуға болады. Қазіргі
қазақ ақындарында Дала тақырыбы лепірме шалқулар, пафос арқылы емес, шынайы
суреттеу жолымен ашылады.
Сөз сүйегін өлшеме мұңды өлшегін,
Ой көп, қобыз ділімнің түртер ішегін.
Сары дала дөңбекшіп Күн астында,
Сайтан – соғым сорады бұлт емшегін [2, 21 б].
Дала дөңбекшіген дертті адам бейнесінде. Осы образды ары қарай былай
деп нақтылайды: Айнала кіл күйік тау, ісік төбе..., Қарағандардың ғана
күшіктеуі, шалажансар ермен, тобылғының гүлінің орнынан шеңгел тілінің
қызарып көрініп тұруы дала табиғатын сорлы халге душар болғанын бейнелейді.
Өлеңдегі Қи түбінде кесіртке бақырайып, Ши түбінде шегіртке шоқынады!
деген жолдар жай суретшілік емес. Даламның жасылы қалған жердегі
шегірткенің шоқынуы табиғи жұтты жасаушының тікелей өзіне нұсқап тұр.
Шегіртке қашанда қазақта жақсылықтың нышаны болмаған [9, 84 б].
Дала – Тыныштықбекте әрқашан адам бейнесінде. Дала – Тыныштықбек
үшін, ең бірінші, өзі туған Шыңғыстау. Семей даласының ядролық алаң
полигоны болғаны белгілі.
Күн кірпігін ашқанда, тақыр Дала көрінген,
Қалаға да сол тақыр қорқынышты өлімнен.
Қасқыр да жоқ ол жақта,
Арқар да жоқ. Құрыған.
Тек иттері мияулап, мысықтары ұлыған.
Жер төсіне сол жақта Атом сынақ қаққан-ды
Мекендейтін халқы да қара халық ақ қанды [2, 76 б].
Тақыр дала өлімнен хабар беріп тұр. Иттерді мияулатып, мысықтарды
ұлыту арқылы табиғатта пайда болған қатерлі дисгормонияны образдаған. Ақ
қанды қара халық – ұлт трагедиясы. Дала трагедиясы – тек табиғи апат емес,
бүкіл ұлт тағдырының апаты [9, 84 б].
1986 жылғы желтоқсан оқиғасының ұранына айналған Е.Раушановтың мына
бір өлеңіне көз жүгіртсек:
Қара бауыр қасқалдақ, қайда ұштың пыр-пырлап?
Сазың қалды сәбидің еңбегіндей былқылдып.
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға қамықпа деп көңіл айт.
Ұя қалса иесіз - айдын үшін сол қайғы,
Қаңғып келген шүрегей көлге пана болмайды.
Өз босағаң – бұл жердің тауы, қыры, белесі,
Босағасын басқаға тастай ма екен, о, несі?
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға қамықпа деп көңіл айт.
Сараптауымызға жүгінсек, бір рет оқып шыққанда, құс туралы өлең
сияқты болып көрінері анық. Бірақ бұл өлеңнің ар жағында сол кездегі өмір,
халықтың тағдыры жатыр. Қонаевтың орнына келген Колбинді қаңғып келген
шүрегей деген сөздермен берген. Саясаттың сойылынан жасқанбай, Желтоқсан
оқиғасына түрткі болған мәселені астарлап берудің өзі Е.Раушановтың
батылдығы іспеттес.
Тасырқағанда тас жауған
Тау болды ұйықтар айлағым.
Қасқырдан анау, қас жаудан
Тартып ап апан жайладым.
Тағдырдан олжа айырып,
Тарпаңды міндім көлік деп,
Жетіп бір құлан қайырып,
Желкеден алдым жеміт деп,
-дейді Еркек өлеңінде. Бұл жолдардан жыраулық поэзияның ізі байқалады.
Бұрынғы жыраулар толғауларын өздері тікелей жорық үстінде жүріп
жазса, қазіргі ақындар шарттылық дүниесінде жазады [9, 81 б].
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында
алдыңғы буын ақындары тоталитарлық тәртіп қысымымен айта алмаған тақырыптық
желілер бой көтерді.
Қазақ ұлттың келешегін ойлайтын, оның экономикалық тәуелсіздігін алуы
мен өркениетке қол созуын, дүние жүзіндегі басқа ұлттармен тең өмір сүріп,
ғылымы мен мәдениетінің дамуын тілейтін көзқарастар мен прогресшіл идеялар
қазіргі қазақ ақындарының шығармаларының басты ерекшелігін танытады [11, 9
б].
Ұлттық мүддені, ұлттық намыс, ұлттық мінез, ұлттық рухты жырлау
азаматтықтың басты белгісі деп білеміз.
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
Ақын атаулының жетем деп қиял еткен қия шыңы болады. Онсыз ол ақын
емес. Жету, жетпеу сол шыңға – талант пен тағдырдың ісі. Ол екеуі қос
қанаттай егіз қатар болуы шарт. Талантты тағдыр қостамаса, талант – тұл.
Сондай-ақ тағдырды талант қыздырмаса тағдыр мұзбен тең [12, 184 б].
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның,
-деп Төлеген Айбергенов айтқандай, ақын жүгінің ауыртпалығын белі қайыспай
көтере білу тума талантқа ғана тән.
Адамның өмірдегі белсенділігінің, қимыл-қарекетінің ірілі,
ұсақтылығына байланысты оның ашу-ызасы, қайғы-мұңы, қуанышы мен ой-арманы
да ірілі, ұсақты болады. Кесек мінезді адамнан кесек іс туады... Ал таланты
биік ақыннан аласа ойлы жыр тууы екіталай [12, 190 б].
Бұл қазақтың таланты биік ақыны Фариза Оңғарсынова туралы айтылған
сөз еді:
Сенде тас та қастерлі, аспан да алау,
Сенде жанды тербетер дастан бар-ау.
Менің мынау өмірге құштарлығым
Сені жақсы көруден басталған-ау, [1, 7 б]
-деп жырлаған Фариза ақынның ізін басып келе жатқан бауыр-сіңлілерінде
азаматтық әуен қалайша көрінеді екен. Бір сәт соған тоқталып өтейік.
Өмір сүру дегеніміз сезіну мен ойлау, қайғыру мен қуану: басқа
өмірдің бәрі де өлім – деген Белинскийдің сөзі ең алдымен ақын үшін
айтылған. Өйткені ақын өмірі - өлең, ал өлең өмірі – сезіну мен ойлау,
қайғыру мен қуану. Адам бойындағы осы қасиеттерді ақын басқалардан өзгеше
сезінеді. Ол қуанса – дүниені басына көтере әлемге бар дауысымен шаттана
айғайлайды, қайғырса – күйінішіне бүкіл тіршілікті ортақ ете отырып, пәлені
төндіріп жазады. Оның сезімталдығы мен ойшылдығы да осыдан туады. Бұл -
өмірді толық сезінуден, оған деген құштар сезімнен ғана туатын қасиет.
Ақынның өлеңсіз тіршілігі жоғын түсіну де осы жағынан қиынға соқпайды [7,
456 б].
Өлең – үздіккен көңілдің үзіліп түскен моншақ-нұрлары...
Өлең – адам жанының жауынды, дауылды сәттерінің көрініс...
Нағыз жыр мен шынайы лириканың табиғатын жарқыратып ашар сөз
патшасының осынау қайталанбас мінезі айрықша сипатқа ие болып, ерекше
ырғаққа, берік ұйқасқа, бедерлі де бейнелі сөзге бөлінген тұста ақынның
абыройы артып, бағы жанбақ. Өрнегі бөлек, үлгісі таза жырларды оқып отырып,
тебіренбеу, толқымау, қуанбау, қайғырмау, таңырқамау, тамсанбау мүмкін
емес. Өйткені мұндай өз оқырманын адаспай тауып, жаңылмай тілдесер жырдың
өмірі ұзақ, ғұмыры баянды болады [13, 3 б].
Қазақ әдебиетіне, қазақ поэзиясына 90-жылдардан бастап жаңа леп, жас
толқын келіп қосылды.
Қазақ жырының түндігін желкілдете келген Гүлнәр ақынымыз:
Тасып жатыр қара су...
Қара суда тас қала,
Тасқа айналмай мен қалай төзіп жүрмін
Масқара! [3, 72 б].
Г.Салықбаева өлеңдерінің өзгеше қасиеті – ой айқындылығы, сезім
мөлдірлігі, ақыл айқындылығы, мазмұн байлығы, әрі оны жыр жолдарына
түсіргенде мейілінше қысқа қайыруға ұмтылыс, жан тебіреністерінің жүрек
толғататын құдірет күшінің мықтылығы [8, 404 б].
Жанасың кеп,
Жаның бардай бірнеше,
Әппақ-әппақ сеніміңді қарша атып.
Өмір деген – кедір-бұдыр бір көше,
Мәңгілікке апаратын, шаршатып, [3, 28 б]
-деп философиялық ой түйеді.
Заманы басқа болған соң, адам басқа. Сол жаңа адамдардың
жаңғырған жан-дүниесін өлеңде өзгеше-жаңаша өрнектейтін мезгіл келгенін жас
ақындардың жырларынан айқын аңғарасың [8, 415 б].
Жүрегімнен жүз бұтақ өріп шығып,
Айналып кетсе, шіркін талға денем, [4, 50 б]
-деп жырлаған Маралтай Райымбекұлы осы жас толқынның көш басында тұрғандай.
Жұлдыздар қаралы...
Ғаламның бетінде жаралы
Жұмыр жер адасып барады... [4, 28 б]
-дейді ақын. Көзқарастар майданы мен әр алуан діни нанымдардың қайшыласуы
күшейген дәуір жайлы, өмір сүру, ұрпақ тәрбиелеу, ұлтты сақтау қиынға
айналған алмағайып заман жайлы көркем айтудың үлгісі сынды.
Тағы бір жас ақын Нәзира Бердалының мына бір жолдарына көңіл
аударсақ:
Мойнына алып жұмыр жер күнәсін да
Қып-қызыл боп жиектен Күн асуда.
Қантөгісін көргенде адамдардың
Қайтеді енді қызармай, шыдасын ба?
Менің жаным жануда жалын болып,
Дөңгелек Күн, сен соны ұғасың ба? [5, 9 б]
- дейді Жұмыр жердегі жұмыр басты пенденің күнәсін жүрегімен түйсінген
жас ақынның азаматтық бейнесі айқын көрінетіндей.
Кез-келген жасөспірім аңыз-жырлардан бастап бүгінгі көркем
әдебиетті оқып, фильмдер көріп, ғашықтықты қасиетті сезім деп, құдайға
емес, құранға емес, ата-баба өсиетіне емес, махаббатқа табынып, өзінің ғана
қара басының рахатын ғана мұрат етіп өсіп келе жатқаны анық.
Халқымыз бүгінгі таңда махаббат тақырыбын емес, ұлттық салт-санамызды
насихаттауды талап етіп, сусап отыр- дейді Қуандық Боқаев [14, 6].
Қазіргі жас ақындарда азаматтық лирика жоқ деген пікірлерді де
құлағымыз шалып қалады. Бұл көпке топырақ шашу деп ойлаймыз.
Жалпы, поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталады – дейді
ғой Мұқағали Мақатаев. Қазіргі жастар, пікірімізше, тек махаббатты жырлап,
ұлттық салт-сананы насихаттайтын азаматтық өлеңдер жазбайды деуге
болмайды. Бұл пікірімізге Ықылас Ожайдың мына бір жолдары дәлел бола алады.
Құр сүлде қылар
Күн күткен күмәнді күншілдерім-ай,
Адамзат үшін даламның
Қаймығып күрсінгенін-ай.
Кешіргей бізді, бабалар,
Кешіргей бізді, жер ана,
Жұртым деп соғар жүректің
Құлқын деп дүрсілеуін-ай [6, 83 б].
Тіл тамырына жаңа жан бітіп, асылымызды енді ардақтап жатқан шақта
жыр патшалығына айтары бар, сөзі сұлу, ойы өрнекті кейінгі толқын бар екені
көз қуантады [15, 3 б].
Халық әнін тыңдап өскен бесіктен,
Бала қазір заманына өшіккен.
Бес жасында отырса да сүндетке,
Шіркеулерді артық көрген мешіттен, [7, 7 б]
-деген жас ақын Алмат Исәділдің өлең жолдары қазіргі кездегі дін сатушылық
проблемасын көтерген.
Әлібек Шегебайдың Ит талас атты өлеңін оқып көрсек:
Мұңға орап жүрегім мен тәнімді,
Баяндасам баянсыздау халімді,
Тақ таласым ит адамдар болғанмен,
Бақталасым иттер болды кәдімгі.
Үйсіздердің үй болғанда көп мұңы,
Біреулердің тоңдырады тоқтығы.
Қаныңды ішіп, қайнатады сорыңды
Қанден иттей қадіріңнің жоқтығы.
Жылылық қой адамзатқа керегі,
Онсыз дағы басты басты бағым кем еді.
Мерседеспен ит қыдыртқан мырзаның
Күйіп кейде иті болғың келеді [8, 10 б].
Талдауымыз бойынша, бұл өлеңнің көтерген мәселесі – жастардың
жұмыссыздығы, үйсіздігі. Бұл барлық жастың басында бар хал.
Ал, Ержан Алаштуған болса:
Арамдаса немене қапқаны емей,
Айтақтайды сорлы ауыл қаппа демей.
Қасқыр емес, қанденін хан көтерген,
Қайран жұрт-ай, боққа-бай, баққа-кедей! [9, 21 б]
-дейді. Адамдардың тарылған пейілін, арлан тұрса да, қанденін хан
көтерген жұртын ақын ашына жырлайды.
Замана шындығын ашық жырлаған жас ақын Арман Бердалиннің мына бір
жолдарына үңілейік:
Тәуелсіздігіңді қайтейін,
Бостандығың жат қолында, һәм қамауда тұр ұлың,
Айырылып барыңнан, жүргенде жоққа құнығып.
Басыңа күн туғанда, арқаңнан қаққан қалқа деп,
Қарға тамыр қасқалар қарамайды бұрылып.
Ақша берсе жас ұрпақ айырбастап Құдайын,
Бүйткен сенің есі жоқ еркіндігіңді ұрайын.
Қыз саудадан ұл сатқан көргенсіздік, жоқ елде
Сатып-сатып жері мен тауысқандай мұнайын
Қарамастан қасқиып көзден аққан жасқа да,
Өз ұрпағын басқаға,
Сату деген Масқара! [6, 30 б].
Өмірдің қазіргі заманның, қоғамның нақты бейнесін ашып
бергендей.
Жұртым деп соғар жүрегі бар жастарымыздың халқымыздың
болашағы екені сөзсіз. Осындай талантты жастары бар қазақ поэзиясының
шоқтығы биік деген ойдамыз.
2 Ұ.ЕСДӘУЛЕТОВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ
Сан ықылым заманнан бері арнасы құрғамай, арыны басылмай келе жатқан
ағыны күшті ақдария-жыр тасқыны сол баяғы толас таппаған күйінде жаңа ғасыр
қақпасын айқара ашты. Тегі мықты, текпіні тегеурінді күш міне, мен бармын
дегендей, бұрынғыдан бетер мінсіз, таза, мөлдір қалпында, көңілің аңсаған
шекер шетбеттей шөліңді қандырып, шекеңнен теріңді бұрқ еткізер ылғи бір
жауһар дүниелер жалғасын тапты. Сол баяғы Ақтамбердінің ағыл-тегіл толқыма-
шалқыма екпіні, ақ найзасынан найзағай ойнатқан Махамбеттің текпіні, берісі
– Абайдың ақыл-парасаты, Мағжанның мақамы, Сырбайдың сырлары, Мұқағалидың
мұңды әні, Жұмекеңнің жұмбағы, тіпті кешегі Кеңшіліктің кең тынысы – бәрі-
бәрі күні бүгінгідей көрініс тауып, Ұлықбек қаламы арқылы көркем құбылысқа
айналып бара жатқандай.
Ұлықбек Есдәулет. Бұл күнде Ұлықбек десе қазақ өлеңі, өлең десе
Ұлықбек көз алдыңа тұра қалады. Өзі өлеңге, өлеңі өзіне айналып, жырға
айналғандай, - дейді Ғ.Байбатыров [16, 6 б].
Ал Әлібек Қаңтарбаевтың мына бір сөздеріне назар салсақ: Мектеп
қабырғасында жүргенде-ақ ақын бала атанған ол алғашқы еңбек жолындағы
қадамын осы өзіміздің Дидардан бастаған. Арман оны қазақ поэзиясының
патриархтары бас мүжіп, жамбас кертіп отырған Алматыға жетелеген.
Қазақтың өнері мен мәдениетінің кіндігі саналар Алматы ақын бозбаланы
артқа теппегенімен, табиғатынан шылбыр үзер тентектіктен, ұрдажық
кеудемсоқтықтан ада Ұлықбек оның киелі босағасынан имене аттаған. Аттаған
да...поэзияның бәсеке-иірімі әй-шәйға қаратпай тума дарынды өз ағысының ақжол
толқынына лақтырған.
Содан бері аттай отыз төрт жыл өтіпті, - дейді [17, б 3].
...Сонау 70-жылдардың басында Таңғы сүрлеу, Намаздыгерде қолатта,
Шығылға барсаң шілдеде секілді тамаша жырларымен қазақ жырының үйіріне
екпіндей қосылған. Ұлықбек Есдәулет – бүгінде кемеліне келген ақын.
Сөз өнері – жанды құбылыс. Оның нәрі өзгеше безбенді керек ететіні,
мұнда кәдеге сан емес, сапа жүгінетіні ежелден белгілі жайт. Қазақ
поэзиясына майда леп әкеліп, әуезді лирикасы жүректің ең нәзік пернелерін
сөйлетіп, дыбыстың айрықша үйлесімін тауып, өлең жолдарын күйше
күмбірлеткен дарынды қаламгердің бірі – Ұлықбек ақын – деп баға береді
ақын Н.Қуантайұлы [18, 8 б].
Жиырмасыншы ғасыр жырлайды деген атпен Егемен Қазақстан газетіне
ақынның бір топ өлеңдерімен қоса мынадай пікір жарияланған еді.
Фурор деген сөз бар. Бір нәрсеге қатты таңғалғанда, өте риза
болғанда туатын әсерді айтады. Осыдан отыз үш жылдай бұрын, тоғызыншы сынып
оқушысы Ұлықбек Есдәулетов сонау жер түбіндегі Зайсаннан жолдаған балауса
жырлары Лениншіл жастың жарты бетін алып тұрып суретімен жарқ ете
қалғанда, оқырман қауым тап осындай көңіл-күйді кешкен болатын. Жарқылды
жылтырдан, сыңғырды сылдырдан айыра алар адамның қай-қайсысы да жастар
газетінің сол топтамасынан қазақ жырына тағы бір ақын қосылғанын айна-
қатесіз аңғарған еді. Мектеп шәкіртінің биік мәдениеті поэзияға қойылар
талаптарға толық жауап бере алатындай, қалыптасқан қолтаңбасы қайран
қалдырған, өлеңнің әр шумағын әуенді, әсерлі әрлейтіні, жыр жолдарының
жігін жымдастырып жіберетін сұлу стилі сұқтандырған. Сырлы сөздің салқар
көшесіне ырдуан арбада ырғалып, ылдимен құлдай келіп қосылған табиғи талант
иесі салған беттен дәйім өміршең өлеңге ұмтылған ұрымталдығымен көзге
түсті [19, 13 б].
Ақынның курстасы Әбдімүтәл Әлібеков: Иә, сол кезде Лениншіл жастың
бетінде топтамаңмен топ жарып шығу оңай болмайтын. Өйткені, онда мүйіздері
қарағайдай танымал ақын-жазушылар мен журналистер еңбек етті. Талап та,
талғам да тым-тым жоғары болды. Солардың сүзгісінен шын мәнінде болашағынан
үлкен үміт күттіретін, тегеуріні мықты таланттар ғана өтіп, өз оқырманына
жол аша алатын. Ақындардың бақытына олардың оқырмандары да көп болатын.
Жоғары оқу орындарында өтетін студенттердің қаламгерлермен кездесулеріне
жұрт осы кезде жақсы айтысқа жиналғандай жиналатын. Ұлықбек өлең
патшалығының есігін, міне, тап сондай кезде ашып еді – дейді [20, 3 б].
1977 жылы, студент шағында жарық көрген Жұлдыз жарығы атты тұңғыш
жинағына жазған алғысөзінде Ұлықбектің тазалық тұнып тұратын әсемдік
әлемін, сол әлемді келісті кестелейтін өзіндік өрнегін кез келгенге құсы
түс бермейтін Қуандық Шаңғытбаев атап айтқан.
Жас ақын Ұлықбектің тұңғыш кітабы көп қауымға сыпайы
қарапайымдылығымен, ұтымды ой, тал жібектей есілген майда тілімен ұнататыны
кәміл. Өлеңге таласы бар тұрғыластарының ортасында өз алдына оқшау отау
көтерген талабы мол ініме шын көңілден құтты мүбәрәк айта отыра, оның
таудай талабына, туған жер, тума халық дегендегі елжіреген перзент пейіліне
разылығымды тағы да ескерткім келеді.
Әзірше бәрі мәз. Болашағы Ұлықбектің өзіне байланысты. Ал оның
болашағы жарқын екеніне шәгіміз жоқ дер едім [21, 2 б].
Бұл - алғашқы жинағына жазылған алғысөз еді. Ал қазір Ұлықбек
Есдәулетов есімі республикамыздағы жыр сүйер қауымға жақсы таныс.
Ұлықбектің лирикаға толы, туған ел мен жерге сүйіспеншілігі жайлы
жырлары көрші Қырғыз, Өзбек, Болгария, Румыния елдерінде де тасқа басылып
шықты. Бір қызығы, ауылы аралас, қойы қоралас жатқан қырғыз елі Ұлықбекті
өз баламыз деп ардақтайды екен. Қырғыздың ақыны Сүйінбай Ералиев ұзақ
жылдар бойы Ұлықбектің ән-жырларын қырғыз тіліне аударып жүр [22, 5 б].
Қазақстанның шығысы мен Қырғыз елінің арасы біршама жер екендігі
мәлім. Әйткенмен де, тау мен тау қосылмаса да, адам мен адам табысар
деген ғой атам қазақ.
Ұлықбек Есдәулетов - өз тұстастарынан әдебиетке әлдеқайда ерте
келіп, жұрт көзіне ерте іліккен жігіт. Ол шәкірттік мектептен шұғыл түрде
өтті де, өлеңдегі өз жолын, өз үнін бірден-ақ белгілеп алды. Үнемі ізденіс
үстінде жүретін бұл ақын өлеңдері де бүгінде бұрынғыдан да ауқымын
кеңейтіп, бұрынғыдан да тереңдей түсті. Оның өлеңдері енді қазіргі қазақ
поэзиясының принциптері сәттіліктері мен перспективті тенденцияларына
арналған еңбектерде сөз бола алатындай деңгейге көтерілді дей аламыз,-деп
баға береді Темірхан Медетбек [23, 22 б].
1977 жылдан бүгінге дейін шыққан ол шақты жыр кітабындағы мөлдір де
кіршіксіз жырлардың арқауы елге, жерге деген ыстық махаббат Перзент
парызы деген өлеңіндегі мына бір жолдардан айқын көрінеді.
Туған үйімнің терезесінен,
Қазақстан даласы көрінеді.
Аспанда ақша бұлт керіледі.
Ақша бұлтқа жолдаған сәлемі деп,
Ошағымның түтіні өрілді [10, 104 б].
Ошақтан басталған Отанның көркем бейнесі жүректен кіріп, ойыңды да,
бойыңды да еріксіз азаматтық пен ұлтжандылыққа толтырады.
Ұлықбек ә дегеннен қазақ поэзиясының өзіне дейінгі жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ филологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы Ұ.ЕСДӘУЛЕТОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҮН
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Қазақ әдебиеті тарихындағы азаматтық әуен,
ол туралы ғалымдар зерттеулері
6
1. Азаматтық лирика және ұлттық рух
12
2. Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
20
2. Ұ.Есдәулетов поэзиясының ұлттық болмысы
26
1. Ауыл, туған жер, ондағы адамдар – Ұлықбек шығармашылығының
асыл қайнарлары
40
2. Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында
44
3. Заман-ай - замана зары
49
4. Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі
51
5. Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып...
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында)
55
6. Қара пима және өмір шындығы
57
7. Жергілікті ақындар жырларындағы Есдәулетов үні
62
Қорытынды
67
Әдебиеттер тізімі
70
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттану ғылымында азаматтық лирика мәселесі ертеден қозғалып келе
жатқаны мәлім. Әдебиеттегі азаматтық лирика мәселесі туралы көптеген
зерттеу еңбектері бар. Жалпы, қай дәуір ақындарын алсақ та, негізінен
өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен,
ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан табыстырып,
жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды [1, 143
б].
Азаматтық үн бірлігі ақынның даралығына нұқсан келтірмейді. Азаматтық
жырлар саяси тақырыпқа да, махаббат, табиғат тақырыбына да жазылатынын
көріп жүрміз. Бұл күмәнсіз. Кей-кейде айтылып жүретін азаматтық әуенге тек
күн талабына, болмаса, саяси тақырыпқа публицистикалық леппен жазылып
жүрген жырларды еншілеп айдар тағып қоятынымыз өрескел. Тіпті, әрі-беріден
соң, азаматтық әуен мен публицистикалық өлең дегендердің теориялық, түрлік
ұғымдары, сипаттары екі басқа.
Азаматтық әуен жөнінде сәл де болса, бөле-жара пікір білдіруге
талпынғандағы мақсатымыз – ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулысының
ең бір өміршең, әрі қасиеттісі екенін айта кету.
Біз ендігі әңгіме етсек деген ақын жырларына да осы тұрғыдан келдік.
Әрі азаматтық әуен, әлеуметтік тереңдік бүгінгі поэзияның да жарқын бояу -
нәрі ғой. Бұл бояу қазіргі ақындардың жырларында шама шарқынша өз реңімен
көрініп жүр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Алаш сыйлығының лауреаты
талантты ақын Ұлықбек Есдәулетов шығармашылығы туралы аракідік мақалалардан
басқа іргелі зерттеулер жоқ. Мақалалардың басты көпшілігі ақын
шығармашылығына жалпылама сипаттаулар жасаудан аса қоймаған. Әсіресе оның
азаматтық үні, ұлттық болмысы, өз заманының өрелі де келелі мәселелерін
көтерген шығармашылығы арнайы зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысы осы бір тың да күрделі тақырыпты ашуға бағытталған.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты Ұ.Есдәулетов шығармашылығындағы азаматтық
лириканың тақырыптық-идеялық көрінісін зерттеу. Осыдан келіп, жұмыстың
негізгі міндеттері туындайды:
- Осы ақынның өлеңдерінің негізінде азаматтық лириканың поэзиялық
шығарманың бейнелілігі арқылы танылатынын дәлелдеу.
- Бүгінгі поэзиямыздағы азаматтық сарынның ашылуына жанрлар мүмкіндігінің
ықпал ететінін көрсету.
- Ұ.Есдәулетов шығармашылығы арқылы азаматтық әуен мен ұлттық болмыстың
өзара қатынасын айқындау.
- Азаматтық лириканы бейнелеу жүйесі аясында қазіргі қазақ поэзиясының
негізгі жетістіктерін, көркемдік ізденістерін саралау.
Зерттеудің объектісі.
Жұмыстың негізгі нысанасы ретінде Ұ.Есдәулетовтың Жұлдыз жарығы,
Жүректегі жарылыстар, Ұлыстың ұлы күні, Заман-ай, Киіз кітап атты
өлең жинақтарын алдық.
Жұмыстың теориялық негіздері.
Аталған мәселелердің шешімін табу үшін көптеген ғалымдардың, әсіресе
поэзиялық шығармалардың стильдік, жанрлық мәселелеріне арналған бірқыдыру
еңбектерді басшылыққа ала отырып, олардың ой-тұжырымдарына сүйендік. Атап
айтсақ: З.Ахметов Өлең сөздің теориясы, Поэзия шыңы-даналық,
Б.Кәрібаева Қара өлең және лирика, А.Егеубаев Сыр мен сымбат,
Қ.Мырзалиев Сөз сиқыры, Қ.Бекхожин Өлең өткелдері, С.Негимов Өлең
өрімі, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов Өлең-сөздің патшасы, Ә.Жөмішев Жыр жанры.
Жұмыстың жаңашылдығы.
Ұ.Есдәулетовтің поэзиясындағы азаматтық лирикасына жан-жақты талдау
жасалуы.
Азаматтық лирика ақындық тұлға арқылы танылатыны мәлім.
Ұ.Есдәулетовтің шығармашылығын талдай отырып, қазіргі қазақ поэзиясындағы
азаматтық сарында ашу жұмыстың жаңашылдығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысын орта мектептердің, педагогикалық колледждердің
әдебиет пәнінде қазіргі қазақ поэзиясы туралы сөз қозғағанда пайдалануға
болады. Әсіресе, Ұ. Есдәулетов шығармашылығы туралы ғылыми жоба қорғау,
реферат жазу, тағы басқа жұмыстарда еңбек қосымша материал қызметін атқара
алады.
Жұмыстың құрылымы.
Бітіру жұмысымыз кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Негізгі бөлім екі тараудан құралған.
1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ӘУЕН, ОЛ ТУРАЛЫ ҒАЛЫМДАР
ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Поэзия – қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып десек, оны
ашатын алтын кілт – ақын жүрегі. Ақын халықтың сүйікті де ардақты
азаматтарының қатарында тұрады. Халық қалаулысы болу ақынның тілге шешен
болуы ғана емес, сонымен бірге халық тұрмысының шындығын суреттеуі, оның
қуанышына бірге қуанып, қайғысына бірге қайғыруы.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай анықтама береді:
Поэзия – сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды
қуанышы. Поэзия – көрікті қыздың жүзіндей ұялшақ, албырт қызғылт, теңіздей,
көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі. Әйтпесе оның қара
көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының толқыны, торғын
кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы, сиқырлы сөзінің
музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу қозғалыстарының
ғажайып сиқыры... Поэзия – қайраты қайнардай балғын жігіттің отты көзі, өрен
ерлігі, тентек тегеуріні, аспан мен жерді жалынды құшағына сыйдырмақ болған
тойымсыз талабы... Поэзия – ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден
билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен
көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты. Бүкіл әлем, гүл.
Бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір – поэзия дүниесі, осы
құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар –
поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы,
сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні [2, 126 б].
Поэзия Фариза ақынша айтқанда:
Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдікте
Қимылы – ырғақ, әуен
Поэзия – арудай
құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең... [1, 38 б]
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар
мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен
небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен тамсанта
білген. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы топта жыр
төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп, сілкінбей қалған
дала перзенті болмаған. Сол ақын халық, батыр халық елдің дәстүрінен нәр
алып, оны қастерлеп, уақыт елегімен елеп-екшеп, барған сайын жаңарта,
құлпырта беру болашақтың міндеті [3, 3 б].
Қазіргі қазақ поэзиясы ақынға да, өзіне лайықты бояуға да кенде емес.
Бүгінгі қазақ өлеңдеріндегі ең қымбат, ең қызықты проблемалардың
қатарында өзекті екі желіні атап едік. Олар – поэзиямыздағы халықтық рух
пен азаматтық әуен, дауыс [1, 197 б].
Азаматтық үн... Жалпы, қай дәуір ақындарын оқысақ та, негізінен
өлеңіне өміршең қуат, сөнбес от беріп тұратын тағы да осы азаматтық әуен,
ақынның дүниетанымдық позициясы. Оларды ғасырлар қойнауларынан тыбыстырып,
жалғастырып жататын дәстүр өзектері де сол төңіректен туындайды [1, 143
б].
Азаматтық лирикаға ғалым З.Ахметов былайша анықтама береді:
Азаматтық лирика – лирикалық поэзияның әлеуметтік мәселелерді
қозғайтын үлкен бір саласы. Өмір жөнінде, халықтың тағдыры туралы ой-
толғамдар ақынның өз көңіл-күйімен терең ұштасып, өзінің өмірге қатынасын
суреттеу арқылы көрінеді. Адамның белгілі бір дәуірге байланысты ой-
арманын, мақсатын жырлайды, жалпы әлеуметтік мәселелерді толғайды.
Сондықтан азаматтық лириканы кейде саяси-әлеуметтік лирикаға қосады.
Әлеуметтік тақырып, саяси сарындар, әрине лириканың барлық түрінде
кезедеседі. Халық қамын, оның қоғамдық халін шығармасына арқау еткен әрбір
ақын лирикасында азаматтық сарын басым болмақ. Тақырыпты көтеру арқылы ақын
заман сырын ашады. Әсіресе оның қайшылықтары мен кемшіліктерін көрсетеді,
алға, болашаққа жол сілтегендей ой қозғайды [4, 32 б].
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді [5, 239 б] .
Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-
жағдайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен
сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да лирикада сол кезеңнің
шындығы мен сыры жатады [6, 310 б].
В.Г.Белинскийдің сөзімен айтсақ: Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке
мені туралы айтса, жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны;
өйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тән күллі қасиеттердің бәрі
бар. [2, 135 б].
Поэзиядағы азаматтық үн әрқашан оның өнерлік күшін де, қоғамдық
қызметін де айқындайтыны белгілі. Бүгін азаматтық дегеннің де мазмұны
өзгерді. Бір кезде ұран үлгісінде жазылған өлеңдерді, риторика мен жалаң
социологиялық үгітке толы жырларды ғана азаматтықтың үлгісі есебінде
қараған кездеріміз де болған. Бүгін соның бәріне қарсы күресе отырып,
қоғамдық құбылысқа, адамның жан дүниесіне тән сипаттарға терең талдау бере
білетін жырлардың бәрінен де азаматтық үн табамыз. Шын ақын өз дәуірінің,
өз замандасының сырына үңілмей тұра алмайды. Содан тапқаны мен көргенін
айтады, сол негізде халық өмірі, оны толғантқан мәселелер жайлы ойланады,
соның бәрін оқушысымен бөліседі. Поэзия - өзіңді, өз құпияңды ашу, жария
ету, Абай тілмен айтқанда, сырыңды жұртқа жаю. Поэзиядағы азаматтық әуен
де сондықтан ақынның азаматтық кейпінен тұрады. Өз заманының алдыңғы
қатарлы идеясымен қаруланған, әрқашан жаңалық пен жақсылықтың жаршысы, биік
мұраты бар ақын - өз елінің азаматы да. Ендеше, оның бойындағы ақындық
пафос пен рух та, оның адамзатпен, уақытпен сырласуы да, өзімен-өзі
кеңесетін шақтары да қоғам, ел мүддесімен, адамзаттың көкейкесті арманымен
ұштасып жатады,- дейді С.Қирабаев [7, 40 б].
Азаматтық – идеялық-эстетикалық категория. Ол ақынның творчестволық
позициясын, дүниетанымын белгілейді, сөйте тұра, өлең сөзге өлмес өмір
сыйлайды [1, 143 б].
Ақын мен уақыт – егіз. Ақынды уақыт туғызады, ал ақын өз
творчествосында сол уақыттың жанды бейнесін жасайды, заман шындығын, өмір
сырын уақыт тезімен өлшеп, оны көркем образға айналдырады. Уақыттың үш
мезгілі де ақын еңбегіне өлшем бола алады, оның ойына ой қосады, түсінігін
байытады, сезімін толықтырады. Осы үшеуінің бірлігін сақтай отырып, ақын
жалпы уақыт атынан сөйлеуге өкілдік алады. Шындыққа, тарихи фактілер
жүйесіне өз дәуірінің көзімен қарап, уақыттың заманға әсерін таниды.
Бүгінгі өмір материалын кешегімен салыстыру оған ертеңгі болашақты
барларлық мүмкіндік туғызады. Мезгілдің осы бірлігін, тұтастығын танығанда
ғана ақын ойы толысады, көзқарасы жетіледі. Егер ақын тек көргенін тіркеуші
ғана болса, ол өмірде аңдағанын тарих сабағымен жинақтап қорыта да алмайды,
ілгері тіршілікке тіреу ете алмайды.
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
көптің өмірін сүреді, көп көргенді көре алады, көп сезгенді сезе алады. Бұл
– ақын сезімі жалпы және жеке адам сезім-күйінің жиынтығы деген сөз. Ол
жеке адам көңіл-күйін заман рухымен жалғастырады. Жалпылық пен жекелікті
осылай тұтастыра алғанда ғана ақын азаматқа айналады, өзінің ақындық,
азаматтық тұлғасын қалыптастырады.
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
байланысты. Әдебиеттің халық алдындағы биік мақсат-мұратын дұрыс түсініп
бағалаған, сөз өнерінің күнін ардақтай сыйлаған, өмір шындығын, қат-қабат
құбылыстарын оның терең мазмұнына үңіле отырып суреттей алған ақын жыры
әрқашан қоғамдық, азаматтық мәселелерді көтереді. Ақынның азаматтық
тұлғасын оның шығармаларының азаматтық үні ғана таныта алады [7, 159-160
б].
Жазба әдебиетте азаматтық сарын Абай шығармаларынан бастау алады. 20-
ғасырдың бас кезінде бұл сарындағы лирика Ахмет Байтұрсынов, Мағжан
Жұмабаев, Міржақып Дулатов поэзиясында үлкен әлеуметтік маңызға ие болды.
Қоғамдық өмірдің ең көкейкесті мәселелері халықтың тағдырына, мүдделеріне
кемшілігіне байланысты сарындар азаматтық лирикаға арқау болды. Азаматтық
лириканың тамаша үлгілерін С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Т.Жароков,
Қ.Аманжолов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов
шығармаларынан табамыз [4, 33 б].
Қай заманда да қазақ өлеңінің бағы тайып, сағы сынған жері жоқ.
Заман сырын, замандас келбетін, яғни өмірдің өзін жырлау жөнінде қазақ
ақындарының монында қарыз жоқ сияқты. Атам заманғы Кет-Бұға, Асан-Қайғыдан
Абайға, кешегі Мағжаннан Мұқағалиға дейінгі аралықтағы ақындардың
шығармаларын оқи отырып осындай ойға қалып, түйін түйесің және бұл пікірдің
талассыз екенін мойындайсың [8, 410 б].
Тіл тұсалып, ой тұтқындалған тұста, шындық шырғалаңға түсіп, сөздің
саудаға салынған, саясаттың қақпайына бағынған кешегі тоқырау жылдары да
қазақ жыры ақиқат жолын ұстады. Орағытып өтіп, орайын тауып, қиын жағдайда
қисынын келтіріп, кемел ойлы, келісті, кестелі жыр маржандарын тізген ақиық
ақындардың көркемдігін шығармаларын оқи, біле жүріп те осындай ой түйіп,
тұжырым жасайсың.
Әлбетте, әр заманның өз жыршысы болуға тиіс. Рас, ұлы ақындар ұлт
өмірінде өшпес із қалдырып, жырлары мәңгі жасайды. Солай бола тұра әр
заманның сыры бөлек, ендеше жыры да бөлек қой.
Қазір заман да, қоғам да, соған орай өмір де, адам да өзгерген шақ.
Жалғыз қазақ елі емес, жер жүзінде ғажайып жаңалықтар, ғаламат өзгерістер
бар. Ендеше, сол уақыт көшінің-алмағайып заманның аңсысын аңсап, ақиқатын
аңғартып өлеңде өрнектейтін өзгеше сипаттағы жаңа ақындар керек. Бұл орайда
қазіргі қазақ әдебиетінің орға жығылып, орта жолда қалып қоймайтындығы
көңілге медет, ойға азық. Ескі және жаңа замандардың арасындағы өлара
мезгілдің өзінде-ақ қазақ поэзиясына сыры да, жыры да бөлек жаңа ақындар
толқыны келіп қосылып, ұлтымыздың көркем ойының көшін түзуде.
Жаңарған заман, өзгерген қоғам сияқты жаңа ақындар да көктен түскен,
ғажайыптан пайда болған жоқ. Абай, Махамбет, Мағжан, Ілияс дәстүрін
дәріптеп, қазақ өлеңінің жұлдызын жарқыратып, көкке көтерген Қасым, Ғафу,
Жұмекен, Мұқағали, Фариза, Тұманбай, Қадыр сынды саңлақтардан қара үзіп
кетпесе да жаңа ақындарға із салған кешегі Кеңшілік, Жұматай, Жарасқан,
ортамызда жүрген Темірхан, Мұхтар, Иранбек, Исраил, Ұлықбек, Есенғали.
Осынау кешегі жас, бүгінгі бас ақындардың тынымсыз ізденістері, құдай
берген құдірет дарындары нәтижесінде қазақ поэзиясына жаңа ақындардың
тегеуірінді легі келіп қосылғаны анық. Олар біреу-екеу емес, бір топ. Атап
айтсақ, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Гүлнар Салықбаева, Жанат Әскербекқызы,
Нұрлан Мәукенұлы, Маралтай Райымбекұлы. Толқыннан толқын туады дегендей,
осы ақындарымыздың ізін басып келе жатқан жас толқынның бар екенін айтпай
кету мүмкін емес.
Шын ақын – қашанда өзгеріс, қашанда жаңару мен жаңғыру. Әрине, ол
өзгерістер, ол жаңару мен жаңғыру өзінен-өзі пайда болып, өзінен өзі
түзіліп жатпайды. Олар ақын жанының қоршаған орта әсерімен, ең бастысы
уақыт пен заман лебімен жанды байланысынан пайда болары белгілі.
Ақын толысып, кемелденген сайын оның бойындағы құбылыстардың ошағы
кеңіп, отыны молая түседі. Заманмен байланысты о баста басталғандай әлсіз
бір талшықтармен емес, білем-білем күре тамырлармен жалғасып кетеді. Мұнан
да дәлірек айтсақ, ақын бара-бара өмірдің, уақыт пен заманның қызығы мен
мұңын төбе үстінде отырып қадағалап, бақылаушыдан сол өмірдің, сол заман
мен уақыттың қызығымен гүлдеп, мұңымен өртенушіге айналады. Бұл – енді
ақынның уақыт пен заманмен тағдырлас болып кетуі.
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух
80-90 жылдардағы қазақ поэзиясы жайлы сөз қозғағанда, осы жылдардағы
тарихи жағдайды айтпай кету мүмкін емес. Бұл кезең халқымыздың өмірінде аса
үлкен тарихи маңызы бар уақыт болғаны мәлім. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы
ұлттық сананың ұлы төңкерісі болды. Орыс империясының шырмауындағы қазақ
халқы бодандық бұғауын үзіп шықты. Желтоқсан оқиғасы жаңа тарихи кезеңге
жол ашты. Қазақ халқы егемендігін жариялап, Ата Заңын қабылдап, өзін әлемге
танытты. Тарихымыз бен мәдениетіміздің көлеңкелі жақтарының ашылуының
ұлтымыздың рухани өміріндегі маңызы ерекше. Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Мағжан шығармаларының жарыққа шығуы поэзиямыздың көркемдік көкжиегінің
кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Дамыған сайын, ондағы ұлттық белгілер ашық бедерлене түсті. 80-90
жылдардағы қазақ ақындарының өлеңдері осы ойымызды айғақтайды [9, 79 б].
Ең алдымен, ұлттық рух деген не? Соған тоқтала кетсек.
Ұлттық рухқа Төрт ана атты кітапта былайша анықтама берілген.
Ұлттық рух дегеніміз - өте киелі ұғым. Ол өзге халықтан бөлектену,
оқшаулану, өз артықшылығыңды көрсету, өзгеге менсінбей қарау дегенді
білдірмейді, оның беті аулақ болсын, оны шовинизм дейді. Біздің халық
ешқашан да оның дертіне шалдығып көрген емес, алдағы уақытта да сол
кесепатты ауруға ұшырамас та. Ұлттық рух дегеніміз - өз ұлтыңның озық салт-
дәстүрлерін, әдет-ғұрпын, таңғажайып тілін бала кезіңнен бастап, қашан жер
құшағына енгенше төбеңе ту етіп көтеру, тілін, тәрбиесін берген халықтың
лайықты азаматы бола білу деген сөз [10, 30 б].
80-90 жылдары қазақ поэзиясына жаңа леп алып келген жас ақындар,
қазіргі аға буын ақындар Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, Т.Әбдікәкімов,
Н.Мәукенұлы, М.Ақдәулетов еді.
Тыныштықбек Әбдікәкімовтың мына бір сыры мен арм анына құлақ түріп
тыңдайықшы:
... Мен бейшара Даламның айтқан сырын,
пенделердің тіліне аударамын!
Ей, Уақыт, сөз берме,
Берсең маған
Ұлып шыққан ойлардың кезегін бер! [2, 20 б].
Ақын ұлы Даланың сырын ұғып, тереңнен ой толғап, соны өлең түріне
көшіруге өлердей ынтық, құштар. Пайымдауымызша, Тыныштықбек өлеңін өзі
жазып отырмағандай, тек Даланың сырлы жырын жүрегімен тыңдап, жанарына
көшіріп, қағаз бетіне түсіргендей.
Жалпы, Т.Әбдікәкімов нені айтып, нені жазса да тыңнан жол салуға
шебер. Оған айсыз түнде даласы мен дарыны адастырмайтын, жалғызсыратпайтын
жансерік. Ақын арманы – табиғаттың қаз қалпында сақталуын аңсау [8, 417
б].
Көлдерімді, шіркін-ай, сақтап қалсам,
Көдерімнің мөлдірін берсем де мен! [2, 22 б].
Көзін берсе көлін сақтап қалуды армандаған ақын сөзінің ақиқаттығына
сенесің.
Қайдасың сен, бауырым – қоңыр тауым?!
Қайдасың, самал жел – қарындасым?!
Қайнамайды мендегі қалайша қан:
(Қаңтарда да көрмедім балауса қар!)
Көз алдымда барасың сен үзіліп,
Көде мұртты Далам-ай, селеу сақал!
Түсіндіре алар ма мұны ғалым,
Түйсіктердің сайраған тілі қане?
Көрсетпеші, бұралқы итке айналып,
Ағысы жоқ арнаның ұлығанын!...
Тонауменен, Далам-ай, күн кештің-ау
Тоғайлардан томарлар ғана қалған!...
...Жарасынан жанымның дірдек қағып,
Дірдек қағып, қып-қызыл жыр ағады... [2, 23 б].
Тоналған табиғат, күйкі тірлік құрбаны болып кеткен адамдарды көрген
ақын сан қилы ой жетегіне ілеседі:
Тағдырыңа тақсырет тап болды ма,
Сыртыңда – шөл, жұртым-ай, ішіңде – шер?!
...Неге, неге, мына жұрт салғырт, керең?
Ойлай білер ұлдары мәңгүрттенген... [2, 27 б].
Ұлттық намыс, ел болашағы туралы толғаныстан туған мұндай әрі мұңды,
әрі жігеріңді қамшылайтын қайсар жырлар Тыныштықбек талантына тәнті етері
сөзсіз.
Мысалы, Қайран өлеңінде Абайдан мұра болған сыншылдық дәстүрмен
қазақ мінезін егжей-тегжейлі сөз етеді. Бұл өлең ұлт мінезінің жағымсыз
жақтарын сынаумен ғана емес, олардың ұлы тағдырына тигізген әсерін қоса
жырлайды.
Мен – қазақпын,
Зарығымда қан жылап,
Суқанымда сүт күлген!...
Мен – қазақпын,
Делебемнен селебем,
Кезенемнен кебенегім бар!
Мен – қазақпын,
Дәтім кәлимадан да ауыр
Зәрем жаһаннамнан да терең.
Осы жолдардан жұртым деп соққан жүрек, ұлтына деген ақын махаббаты
айқын көрінеді.
Даласына сертіне адал, берік,
Намысына жаны құл адамға еріп,
Өткел кешсең,
Өлмейтін рухым менің
Жылынар саған келіп.
Қайсар төзім қайысып босағанда,
Езбен кетсең,
Жаралы рухым менің
Жылайды босанғанда,
- дейді М.Ақдәулетұлы Жоламан батырдың қоштасуы өлеңінде.Батырдың жорыққа
аттанарда артында қалып бара жатқан жарына айтқан аманатынан оның елінің
ертеңін, ұрпағының тексізденбеуін ойлау бар. Біздің пікірімізше, ақын осы
батырдың жарына айтқан аманаты арқылы халқына аманатын айтқан сияқты.
Қазақ халқы бодандық шырмауында екі жарым ғасырдан астам уақыт
болғанын білеміз. Ұзақ уақыт бойы бодандықта болуымыздың себебі қанымызға
сіңген момындығымызда жатқандай. Момындықты әр ақын әр қалай жырлайды.
Мәселен, Т.Әбдікәкімов бір өлеңінде:
Жаратқанға сенгендей өздері тым аңғал-ақ,
Мал баққан боп жүр әлі, маңдай тері сорғалап,
-десе, енді мына өлеңінде:
Қоңыр тірлік...
Көншір ме көңіл оған?
Мосы ілінген мойныңа,
Мөрлі маңдай момындығың
Сор болды-ау маңыраған [2, 29 б].
Қоңыр тірлік – момын тірлік. Қойдан қоңыр деген жуастықты
білдіретін халық теңеуі бар. Ақынның бұл тірлікке көңілі толмайды, себебі
өз тірлігі емес. Момындықты маңдайына әлдекім мөр ғып басқан. Мына
өлеңдегі момын, ойымызша, қазақтың нақ бейнесі.
Кеулемей ме жегідей жанды шүбә?
Өз тірлігі өзіне мәнді шығар...
Өмір бақи келеді мал соңында,
Қаланы да оллаһи көргісі бар!
Кеңесері кемпірі...
Керқасқасы,
Жауыр болған міністен ол да бүгін!
Тағы да сол таныс таң, жолдас іңір
Жалғыз сыйлық ғұмырын қабылдамай,
Қырсығар да тұншығар көңіл талай.
Әлем қанша құбылып үлгерсе де,
Ата жолын тым қуғыш момындар-ай [2, 23 б].
Момындық салғырттыққа, мәңгүрттікке апаратын мінез екенін меңзейді.
Н.Мәукенұлы нарық кезінде де қазақтың бейқам қалғаны жайлы былайша
жыр етеді:
Шошымайтын нарқыңнан,
Үрікпейтін талқыңнан,
Қорқам осы кейде мен
Қазақ дейтін халқымнан.
Қазақ халқының сөзді құрметтеу, сөзге табыну мінезі туралы
қазіргі қазақ ақындарының ішінде барынша мән бере жырлаған ақын –
М.Ақдәулетұлы.
Жан берісіп,
Жан алған жалғыз ауыз сөз үшін
Менің дана бабамның басар ма еді көзі шел?!
Сұры қашқан қайсысы
заман ба, әлде адам ба?
Арзандаса анттай сөз,
Азған екен бағаң да...
Жауласқан екі елді бітістірген, араз ағайынды татуластырған, ел
дауын, жер дауын, жесір дауын шешкен құдіретті сөзден қалған тек сөз
қауыз. Сөздің бағасымен халқымыздың бүкіл рухани қадір-қасиеті өлшеніп
тұр.
Азаттық үшін өз жанын құрбан ететін түркілік тегімізді барынша мол
жырлаған ақын М.Жұмабаев еді:
Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа,
Түріктен басқа от болып жан туып па?
Көк түрік енші алып тарасқанда
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?
-деп түркілердің бойындағыдай оттай ыстық қуаттың басқада жоқ екенін,
түркілердің қара шаңырағы қазақ екенін айтады. Осы қуатты негізімізден
үзіліп қалғанымыз жайлы Т.Әбдікәкімов:
Көк бөрі жоқ көкірегін емізетін ,
-деп өтініш білдірсе, Н.Мәукенұлының төмендегі өлеңінен де осы көңіл-күйді
байқаймыз.
Тәңірі көкке қараған
Жүрегі түкті ұл едім.
Тегіме тартпай кеттім бе,
Көңілінен шықпай көптің де?
Ұлттық рухтың бір символы қазақ поэзиясында Дала болып келген.
Бұған мысал ретінде І.Жансүгіровтің Дала поэмасын алуға болады. Қазіргі
қазақ ақындарында Дала тақырыбы лепірме шалқулар, пафос арқылы емес, шынайы
суреттеу жолымен ашылады.
Сөз сүйегін өлшеме мұңды өлшегін,
Ой көп, қобыз ділімнің түртер ішегін.
Сары дала дөңбекшіп Күн астында,
Сайтан – соғым сорады бұлт емшегін [2, 21 б].
Дала дөңбекшіген дертті адам бейнесінде. Осы образды ары қарай былай
деп нақтылайды: Айнала кіл күйік тау, ісік төбе..., Қарағандардың ғана
күшіктеуі, шалажансар ермен, тобылғының гүлінің орнынан шеңгел тілінің
қызарып көрініп тұруы дала табиғатын сорлы халге душар болғанын бейнелейді.
Өлеңдегі Қи түбінде кесіртке бақырайып, Ши түбінде шегіртке шоқынады!
деген жолдар жай суретшілік емес. Даламның жасылы қалған жердегі
шегірткенің шоқынуы табиғи жұтты жасаушының тікелей өзіне нұсқап тұр.
Шегіртке қашанда қазақта жақсылықтың нышаны болмаған [9, 84 б].
Дала – Тыныштықбекте әрқашан адам бейнесінде. Дала – Тыныштықбек
үшін, ең бірінші, өзі туған Шыңғыстау. Семей даласының ядролық алаң
полигоны болғаны белгілі.
Күн кірпігін ашқанда, тақыр Дала көрінген,
Қалаға да сол тақыр қорқынышты өлімнен.
Қасқыр да жоқ ол жақта,
Арқар да жоқ. Құрыған.
Тек иттері мияулап, мысықтары ұлыған.
Жер төсіне сол жақта Атом сынақ қаққан-ды
Мекендейтін халқы да қара халық ақ қанды [2, 76 б].
Тақыр дала өлімнен хабар беріп тұр. Иттерді мияулатып, мысықтарды
ұлыту арқылы табиғатта пайда болған қатерлі дисгормонияны образдаған. Ақ
қанды қара халық – ұлт трагедиясы. Дала трагедиясы – тек табиғи апат емес,
бүкіл ұлт тағдырының апаты [9, 84 б].
1986 жылғы желтоқсан оқиғасының ұранына айналған Е.Раушановтың мына
бір өлеңіне көз жүгіртсек:
Қара бауыр қасқалдақ, қайда ұштың пыр-пырлап?
Сазың қалды сәбидің еңбегіндей былқылдып.
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға қамықпа деп көңіл айт.
Ұя қалса иесіз - айдын үшін сол қайғы,
Қаңғып келген шүрегей көлге пана болмайды.
Өз босағаң – бұл жердің тауы, қыры, белесі,
Босағасын басқаға тастай ма екен, о, несі?
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға қамықпа деп көңіл айт.
Сараптауымызға жүгінсек, бір рет оқып шыққанда, құс туралы өлең
сияқты болып көрінері анық. Бірақ бұл өлеңнің ар жағында сол кездегі өмір,
халықтың тағдыры жатыр. Қонаевтың орнына келген Колбинді қаңғып келген
шүрегей деген сөздермен берген. Саясаттың сойылынан жасқанбай, Желтоқсан
оқиғасына түрткі болған мәселені астарлап берудің өзі Е.Раушановтың
батылдығы іспеттес.
Тасырқағанда тас жауған
Тау болды ұйықтар айлағым.
Қасқырдан анау, қас жаудан
Тартып ап апан жайладым.
Тағдырдан олжа айырып,
Тарпаңды міндім көлік деп,
Жетіп бір құлан қайырып,
Желкеден алдым жеміт деп,
-дейді Еркек өлеңінде. Бұл жолдардан жыраулық поэзияның ізі байқалады.
Бұрынғы жыраулар толғауларын өздері тікелей жорық үстінде жүріп
жазса, қазіргі ақындар шарттылық дүниесінде жазады [9, 81 б].
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында
алдыңғы буын ақындары тоталитарлық тәртіп қысымымен айта алмаған тақырыптық
желілер бой көтерді.
Қазақ ұлттың келешегін ойлайтын, оның экономикалық тәуелсіздігін алуы
мен өркениетке қол созуын, дүние жүзіндегі басқа ұлттармен тең өмір сүріп,
ғылымы мен мәдениетінің дамуын тілейтін көзқарастар мен прогресшіл идеялар
қазіргі қазақ ақындарының шығармаларының басты ерекшелігін танытады [11, 9
б].
Ұлттық мүддені, ұлттық намыс, ұлттық мінез, ұлттық рухты жырлау
азаматтықтың басты белгісі деп білеміз.
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
Ақын атаулының жетем деп қиял еткен қия шыңы болады. Онсыз ол ақын
емес. Жету, жетпеу сол шыңға – талант пен тағдырдың ісі. Ол екеуі қос
қанаттай егіз қатар болуы шарт. Талантты тағдыр қостамаса, талант – тұл.
Сондай-ақ тағдырды талант қыздырмаса тағдыр мұзбен тең [12, 184 б].
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның,
-деп Төлеген Айбергенов айтқандай, ақын жүгінің ауыртпалығын белі қайыспай
көтере білу тума талантқа ғана тән.
Адамның өмірдегі белсенділігінің, қимыл-қарекетінің ірілі,
ұсақтылығына байланысты оның ашу-ызасы, қайғы-мұңы, қуанышы мен ой-арманы
да ірілі, ұсақты болады. Кесек мінезді адамнан кесек іс туады... Ал таланты
биік ақыннан аласа ойлы жыр тууы екіталай [12, 190 б].
Бұл қазақтың таланты биік ақыны Фариза Оңғарсынова туралы айтылған
сөз еді:
Сенде тас та қастерлі, аспан да алау,
Сенде жанды тербетер дастан бар-ау.
Менің мынау өмірге құштарлығым
Сені жақсы көруден басталған-ау, [1, 7 б]
-деп жырлаған Фариза ақынның ізін басып келе жатқан бауыр-сіңлілерінде
азаматтық әуен қалайша көрінеді екен. Бір сәт соған тоқталып өтейік.
Өмір сүру дегеніміз сезіну мен ойлау, қайғыру мен қуану: басқа
өмірдің бәрі де өлім – деген Белинскийдің сөзі ең алдымен ақын үшін
айтылған. Өйткені ақын өмірі - өлең, ал өлең өмірі – сезіну мен ойлау,
қайғыру мен қуану. Адам бойындағы осы қасиеттерді ақын басқалардан өзгеше
сезінеді. Ол қуанса – дүниені басына көтере әлемге бар дауысымен шаттана
айғайлайды, қайғырса – күйінішіне бүкіл тіршілікті ортақ ете отырып, пәлені
төндіріп жазады. Оның сезімталдығы мен ойшылдығы да осыдан туады. Бұл -
өмірді толық сезінуден, оған деген құштар сезімнен ғана туатын қасиет.
Ақынның өлеңсіз тіршілігі жоғын түсіну де осы жағынан қиынға соқпайды [7,
456 б].
Өлең – үздіккен көңілдің үзіліп түскен моншақ-нұрлары...
Өлең – адам жанының жауынды, дауылды сәттерінің көрініс...
Нағыз жыр мен шынайы лириканың табиғатын жарқыратып ашар сөз
патшасының осынау қайталанбас мінезі айрықша сипатқа ие болып, ерекше
ырғаққа, берік ұйқасқа, бедерлі де бейнелі сөзге бөлінген тұста ақынның
абыройы артып, бағы жанбақ. Өрнегі бөлек, үлгісі таза жырларды оқып отырып,
тебіренбеу, толқымау, қуанбау, қайғырмау, таңырқамау, тамсанбау мүмкін
емес. Өйткені мұндай өз оқырманын адаспай тауып, жаңылмай тілдесер жырдың
өмірі ұзақ, ғұмыры баянды болады [13, 3 б].
Қазақ әдебиетіне, қазақ поэзиясына 90-жылдардан бастап жаңа леп, жас
толқын келіп қосылды.
Қазақ жырының түндігін желкілдете келген Гүлнәр ақынымыз:
Тасып жатыр қара су...
Қара суда тас қала,
Тасқа айналмай мен қалай төзіп жүрмін
Масқара! [3, 72 б].
Г.Салықбаева өлеңдерінің өзгеше қасиеті – ой айқындылығы, сезім
мөлдірлігі, ақыл айқындылығы, мазмұн байлығы, әрі оны жыр жолдарына
түсіргенде мейілінше қысқа қайыруға ұмтылыс, жан тебіреністерінің жүрек
толғататын құдірет күшінің мықтылығы [8, 404 б].
Жанасың кеп,
Жаның бардай бірнеше,
Әппақ-әппақ сеніміңді қарша атып.
Өмір деген – кедір-бұдыр бір көше,
Мәңгілікке апаратын, шаршатып, [3, 28 б]
-деп философиялық ой түйеді.
Заманы басқа болған соң, адам басқа. Сол жаңа адамдардың
жаңғырған жан-дүниесін өлеңде өзгеше-жаңаша өрнектейтін мезгіл келгенін жас
ақындардың жырларынан айқын аңғарасың [8, 415 б].
Жүрегімнен жүз бұтақ өріп шығып,
Айналып кетсе, шіркін талға денем, [4, 50 б]
-деп жырлаған Маралтай Райымбекұлы осы жас толқынның көш басында тұрғандай.
Жұлдыздар қаралы...
Ғаламның бетінде жаралы
Жұмыр жер адасып барады... [4, 28 б]
-дейді ақын. Көзқарастар майданы мен әр алуан діни нанымдардың қайшыласуы
күшейген дәуір жайлы, өмір сүру, ұрпақ тәрбиелеу, ұлтты сақтау қиынға
айналған алмағайып заман жайлы көркем айтудың үлгісі сынды.
Тағы бір жас ақын Нәзира Бердалының мына бір жолдарына көңіл
аударсақ:
Мойнына алып жұмыр жер күнәсін да
Қып-қызыл боп жиектен Күн асуда.
Қантөгісін көргенде адамдардың
Қайтеді енді қызармай, шыдасын ба?
Менің жаным жануда жалын болып,
Дөңгелек Күн, сен соны ұғасың ба? [5, 9 б]
- дейді Жұмыр жердегі жұмыр басты пенденің күнәсін жүрегімен түйсінген
жас ақынның азаматтық бейнесі айқын көрінетіндей.
Кез-келген жасөспірім аңыз-жырлардан бастап бүгінгі көркем
әдебиетті оқып, фильмдер көріп, ғашықтықты қасиетті сезім деп, құдайға
емес, құранға емес, ата-баба өсиетіне емес, махаббатқа табынып, өзінің ғана
қара басының рахатын ғана мұрат етіп өсіп келе жатқаны анық.
Халқымыз бүгінгі таңда махаббат тақырыбын емес, ұлттық салт-санамызды
насихаттауды талап етіп, сусап отыр- дейді Қуандық Боқаев [14, 6].
Қазіргі жас ақындарда азаматтық лирика жоқ деген пікірлерді де
құлағымыз шалып қалады. Бұл көпке топырақ шашу деп ойлаймыз.
Жалпы, поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталады – дейді
ғой Мұқағали Мақатаев. Қазіргі жастар, пікірімізше, тек махаббатты жырлап,
ұлттық салт-сананы насихаттайтын азаматтық өлеңдер жазбайды деуге
болмайды. Бұл пікірімізге Ықылас Ожайдың мына бір жолдары дәлел бола алады.
Құр сүлде қылар
Күн күткен күмәнді күншілдерім-ай,
Адамзат үшін даламның
Қаймығып күрсінгенін-ай.
Кешіргей бізді, бабалар,
Кешіргей бізді, жер ана,
Жұртым деп соғар жүректің
Құлқын деп дүрсілеуін-ай [6, 83 б].
Тіл тамырына жаңа жан бітіп, асылымызды енді ардақтап жатқан шақта
жыр патшалығына айтары бар, сөзі сұлу, ойы өрнекті кейінгі толқын бар екені
көз қуантады [15, 3 б].
Халық әнін тыңдап өскен бесіктен,
Бала қазір заманына өшіккен.
Бес жасында отырса да сүндетке,
Шіркеулерді артық көрген мешіттен, [7, 7 б]
-деген жас ақын Алмат Исәділдің өлең жолдары қазіргі кездегі дін сатушылық
проблемасын көтерген.
Әлібек Шегебайдың Ит талас атты өлеңін оқып көрсек:
Мұңға орап жүрегім мен тәнімді,
Баяндасам баянсыздау халімді,
Тақ таласым ит адамдар болғанмен,
Бақталасым иттер болды кәдімгі.
Үйсіздердің үй болғанда көп мұңы,
Біреулердің тоңдырады тоқтығы.
Қаныңды ішіп, қайнатады сорыңды
Қанден иттей қадіріңнің жоқтығы.
Жылылық қой адамзатқа керегі,
Онсыз дағы басты басты бағым кем еді.
Мерседеспен ит қыдыртқан мырзаның
Күйіп кейде иті болғың келеді [8, 10 б].
Талдауымыз бойынша, бұл өлеңнің көтерген мәселесі – жастардың
жұмыссыздығы, үйсіздігі. Бұл барлық жастың басында бар хал.
Ал, Ержан Алаштуған болса:
Арамдаса немене қапқаны емей,
Айтақтайды сорлы ауыл қаппа демей.
Қасқыр емес, қанденін хан көтерген,
Қайран жұрт-ай, боққа-бай, баққа-кедей! [9, 21 б]
-дейді. Адамдардың тарылған пейілін, арлан тұрса да, қанденін хан
көтерген жұртын ақын ашына жырлайды.
Замана шындығын ашық жырлаған жас ақын Арман Бердалиннің мына бір
жолдарына үңілейік:
Тәуелсіздігіңді қайтейін,
Бостандығың жат қолында, һәм қамауда тұр ұлың,
Айырылып барыңнан, жүргенде жоққа құнығып.
Басыңа күн туғанда, арқаңнан қаққан қалқа деп,
Қарға тамыр қасқалар қарамайды бұрылып.
Ақша берсе жас ұрпақ айырбастап Құдайын,
Бүйткен сенің есі жоқ еркіндігіңді ұрайын.
Қыз саудадан ұл сатқан көргенсіздік, жоқ елде
Сатып-сатып жері мен тауысқандай мұнайын
Қарамастан қасқиып көзден аққан жасқа да,
Өз ұрпағын басқаға,
Сату деген Масқара! [6, 30 б].
Өмірдің қазіргі заманның, қоғамның нақты бейнесін ашып
бергендей.
Жұртым деп соғар жүрегі бар жастарымыздың халқымыздың
болашағы екені сөзсіз. Осындай талантты жастары бар қазақ поэзиясының
шоқтығы биік деген ойдамыз.
2 Ұ.ЕСДӘУЛЕТОВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ
Сан ықылым заманнан бері арнасы құрғамай, арыны басылмай келе жатқан
ағыны күшті ақдария-жыр тасқыны сол баяғы толас таппаған күйінде жаңа ғасыр
қақпасын айқара ашты. Тегі мықты, текпіні тегеурінді күш міне, мен бармын
дегендей, бұрынғыдан бетер мінсіз, таза, мөлдір қалпында, көңілің аңсаған
шекер шетбеттей шөліңді қандырып, шекеңнен теріңді бұрқ еткізер ылғи бір
жауһар дүниелер жалғасын тапты. Сол баяғы Ақтамбердінің ағыл-тегіл толқыма-
шалқыма екпіні, ақ найзасынан найзағай ойнатқан Махамбеттің текпіні, берісі
– Абайдың ақыл-парасаты, Мағжанның мақамы, Сырбайдың сырлары, Мұқағалидың
мұңды әні, Жұмекеңнің жұмбағы, тіпті кешегі Кеңшіліктің кең тынысы – бәрі-
бәрі күні бүгінгідей көрініс тауып, Ұлықбек қаламы арқылы көркем құбылысқа
айналып бара жатқандай.
Ұлықбек Есдәулет. Бұл күнде Ұлықбек десе қазақ өлеңі, өлең десе
Ұлықбек көз алдыңа тұра қалады. Өзі өлеңге, өлеңі өзіне айналып, жырға
айналғандай, - дейді Ғ.Байбатыров [16, 6 б].
Ал Әлібек Қаңтарбаевтың мына бір сөздеріне назар салсақ: Мектеп
қабырғасында жүргенде-ақ ақын бала атанған ол алғашқы еңбек жолындағы
қадамын осы өзіміздің Дидардан бастаған. Арман оны қазақ поэзиясының
патриархтары бас мүжіп, жамбас кертіп отырған Алматыға жетелеген.
Қазақтың өнері мен мәдениетінің кіндігі саналар Алматы ақын бозбаланы
артқа теппегенімен, табиғатынан шылбыр үзер тентектіктен, ұрдажық
кеудемсоқтықтан ада Ұлықбек оның киелі босағасынан имене аттаған. Аттаған
да...поэзияның бәсеке-иірімі әй-шәйға қаратпай тума дарынды өз ағысының ақжол
толқынына лақтырған.
Содан бері аттай отыз төрт жыл өтіпті, - дейді [17, б 3].
...Сонау 70-жылдардың басында Таңғы сүрлеу, Намаздыгерде қолатта,
Шығылға барсаң шілдеде секілді тамаша жырларымен қазақ жырының үйіріне
екпіндей қосылған. Ұлықбек Есдәулет – бүгінде кемеліне келген ақын.
Сөз өнері – жанды құбылыс. Оның нәрі өзгеше безбенді керек ететіні,
мұнда кәдеге сан емес, сапа жүгінетіні ежелден белгілі жайт. Қазақ
поэзиясына майда леп әкеліп, әуезді лирикасы жүректің ең нәзік пернелерін
сөйлетіп, дыбыстың айрықша үйлесімін тауып, өлең жолдарын күйше
күмбірлеткен дарынды қаламгердің бірі – Ұлықбек ақын – деп баға береді
ақын Н.Қуантайұлы [18, 8 б].
Жиырмасыншы ғасыр жырлайды деген атпен Егемен Қазақстан газетіне
ақынның бір топ өлеңдерімен қоса мынадай пікір жарияланған еді.
Фурор деген сөз бар. Бір нәрсеге қатты таңғалғанда, өте риза
болғанда туатын әсерді айтады. Осыдан отыз үш жылдай бұрын, тоғызыншы сынып
оқушысы Ұлықбек Есдәулетов сонау жер түбіндегі Зайсаннан жолдаған балауса
жырлары Лениншіл жастың жарты бетін алып тұрып суретімен жарқ ете
қалғанда, оқырман қауым тап осындай көңіл-күйді кешкен болатын. Жарқылды
жылтырдан, сыңғырды сылдырдан айыра алар адамның қай-қайсысы да жастар
газетінің сол топтамасынан қазақ жырына тағы бір ақын қосылғанын айна-
қатесіз аңғарған еді. Мектеп шәкіртінің биік мәдениеті поэзияға қойылар
талаптарға толық жауап бере алатындай, қалыптасқан қолтаңбасы қайран
қалдырған, өлеңнің әр шумағын әуенді, әсерлі әрлейтіні, жыр жолдарының
жігін жымдастырып жіберетін сұлу стилі сұқтандырған. Сырлы сөздің салқар
көшесіне ырдуан арбада ырғалып, ылдимен құлдай келіп қосылған табиғи талант
иесі салған беттен дәйім өміршең өлеңге ұмтылған ұрымталдығымен көзге
түсті [19, 13 б].
Ақынның курстасы Әбдімүтәл Әлібеков: Иә, сол кезде Лениншіл жастың
бетінде топтамаңмен топ жарып шығу оңай болмайтын. Өйткені, онда мүйіздері
қарағайдай танымал ақын-жазушылар мен журналистер еңбек етті. Талап та,
талғам да тым-тым жоғары болды. Солардың сүзгісінен шын мәнінде болашағынан
үлкен үміт күттіретін, тегеуріні мықты таланттар ғана өтіп, өз оқырманына
жол аша алатын. Ақындардың бақытына олардың оқырмандары да көп болатын.
Жоғары оқу орындарында өтетін студенттердің қаламгерлермен кездесулеріне
жұрт осы кезде жақсы айтысқа жиналғандай жиналатын. Ұлықбек өлең
патшалығының есігін, міне, тап сондай кезде ашып еді – дейді [20, 3 б].
1977 жылы, студент шағында жарық көрген Жұлдыз жарығы атты тұңғыш
жинағына жазған алғысөзінде Ұлықбектің тазалық тұнып тұратын әсемдік
әлемін, сол әлемді келісті кестелейтін өзіндік өрнегін кез келгенге құсы
түс бермейтін Қуандық Шаңғытбаев атап айтқан.
Жас ақын Ұлықбектің тұңғыш кітабы көп қауымға сыпайы
қарапайымдылығымен, ұтымды ой, тал жібектей есілген майда тілімен ұнататыны
кәміл. Өлеңге таласы бар тұрғыластарының ортасында өз алдына оқшау отау
көтерген талабы мол ініме шын көңілден құтты мүбәрәк айта отыра, оның
таудай талабына, туған жер, тума халық дегендегі елжіреген перзент пейіліне
разылығымды тағы да ескерткім келеді.
Әзірше бәрі мәз. Болашағы Ұлықбектің өзіне байланысты. Ал оның
болашағы жарқын екеніне шәгіміз жоқ дер едім [21, 2 б].
Бұл - алғашқы жинағына жазылған алғысөз еді. Ал қазір Ұлықбек
Есдәулетов есімі республикамыздағы жыр сүйер қауымға жақсы таныс.
Ұлықбектің лирикаға толы, туған ел мен жерге сүйіспеншілігі жайлы
жырлары көрші Қырғыз, Өзбек, Болгария, Румыния елдерінде де тасқа басылып
шықты. Бір қызығы, ауылы аралас, қойы қоралас жатқан қырғыз елі Ұлықбекті
өз баламыз деп ардақтайды екен. Қырғыздың ақыны Сүйінбай Ералиев ұзақ
жылдар бойы Ұлықбектің ән-жырларын қырғыз тіліне аударып жүр [22, 5 б].
Қазақстанның шығысы мен Қырғыз елінің арасы біршама жер екендігі
мәлім. Әйткенмен де, тау мен тау қосылмаса да, адам мен адам табысар
деген ғой атам қазақ.
Ұлықбек Есдәулетов - өз тұстастарынан әдебиетке әлдеқайда ерте
келіп, жұрт көзіне ерте іліккен жігіт. Ол шәкірттік мектептен шұғыл түрде
өтті де, өлеңдегі өз жолын, өз үнін бірден-ақ белгілеп алды. Үнемі ізденіс
үстінде жүретін бұл ақын өлеңдері де бүгінде бұрынғыдан да ауқымын
кеңейтіп, бұрынғыдан да тереңдей түсті. Оның өлеңдері енді қазіргі қазақ
поэзиясының принциптері сәттіліктері мен перспективті тенденцияларына
арналған еңбектерде сөз бола алатындай деңгейге көтерілді дей аламыз,-деп
баға береді Темірхан Медетбек [23, 22 б].
1977 жылдан бүгінге дейін шыққан ол шақты жыр кітабындағы мөлдір де
кіршіксіз жырлардың арқауы елге, жерге деген ыстық махаббат Перзент
парызы деген өлеңіндегі мына бір жолдардан айқын көрінеді.
Туған үйімнің терезесінен,
Қазақстан даласы көрінеді.
Аспанда ақша бұлт керіледі.
Ақша бұлтқа жолдаған сәлемі деп,
Ошағымның түтіні өрілді [10, 104 б].
Ошақтан басталған Отанның көркем бейнесі жүректен кіріп, ойыңды да,
бойыңды да еріксіз азаматтық пен ұлтжандылыққа толтырады.
Ұлықбек ә дегеннен қазақ поэзиясының өзіне дейінгі жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz