Еуразиялық экономикалық қауымдастығының сауда қатынастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ 7
1.1 ЕурАзЭҚ . тың қалыптасуының алғышарттары 7
1.2 ЕурАзЭҚ . тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық құрылымы 23
2 ЕУРАЗЭҚ ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 31
2.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту жолдары 31
2.2 ЕурАзЭҚ .та интеграцияны дамыту мәселелері 42
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚОСЫМША А 68
ҚОСЫМША Ә 69
ҚОСЫМША Б 70
ҚОСЫМША В 71
КІРІСПЕ 3
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ 7
1.1 ЕурАзЭҚ . тың қалыптасуының алғышарттары 7
1.2 ЕурАзЭҚ . тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық құрылымы 23
2 ЕУРАЗЭҚ ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 31
2.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту жолдары 31
2.2 ЕурАзЭҚ .та интеграцияны дамыту мәселелері 42
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚОСЫМША А 68
ҚОСЫМША Ә 69
ҚОСЫМША Б 70
ҚОСЫМША В 71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың айтуынша: «...біреулерді жаһандану қайтадан «тас ғасырына» қуып тықса, келесілерді өзінің өміршең күш-қуатымен және жайнаған жасампаздығымен құнарландырады» [1, 11 б.]. Біздің тарапымыздан оған төтеп беру, ғаламдану әсерінен қалыптасқан жаңа жағдайларға машықтану болып табылады. Мұндай машықтанудың бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Қазақстанда, сондай-ақ басқа да жаңа тәуелсіз мемлекеттерде өзінің болашағын жаңа тәртіптерге сай қалыптастырудың тек екі ғана нұсқасы бар сияқты:
1. қол жеткізген егемендігіне және өз күшіне арқа сүйей отырып, әлеуметтік-экономикалық міндеттерді өз бетінше өктемдігінде қалуға тәуелділікте болу (әрине, тиімсіз нұсқа);
2. көршілес мемлекеттермен өзара ұтымды әрі тиімді интеграциялық байланыстарды дамыту, ұлттық экономикалық бірлесе отырып нығайту. Қазақстан қазіргі таңда екінші нұсқа бойынша өзінің даму бағытын таңдап отыр.
Сол себепті біз болашаққа нық аяқпен басу үшін бүгінгі күннің қауіпсіздігіне сенімді болуымыз керек. 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынып келеді. Оның айтуынша: «...Біз - өзінің жеке тарихы және өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі басқаларға ұқсамайтын болады. Ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет жетістіктерін сіңіреді»[1,130-131 бб.]. Әрбір елдің, қоғамның, мемлекеттің дербестігі мен тәуелсіздігі оның жүргізіп отырған халықаралық қатынастары және сыртқы саясаты арқылы көрініп, бағаланады.
Осы мәселелерді талдай отырып, мен өзімнің диплом жұмысымның тақырыбын қазіргі таңда үлкен маңызға ие деп ойлаймын. Қандай болмасын мемлекеттің болашағы бүгінгі күннен басталатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Посткеңестік кеңістегі экономикалық интеграция мәселелерін зерттеуге экономист-ғалымдардың тәжірибедегі адамдардың көптеген еңбектері арналды. Интеграцияның және ортақ аймақтық экономикалық кеңістікті қалыптастырудың жалпы мәселелеріне ТМД елдерінің мынадай белгілі ғалымдарының еңбектері сіңді: Л.Абаукин, П.Алампиев, Л.Бляхма, Т.Койчуев, И.Коротченя, А.Кротов, К.Овчинников, И.Семенов, С.Ситарян, Е.Строев, Е.Чистяков, Н.Шмелев, Ю.Шишков, В.Шульга және басқалары.
Интеграция проблемалары төңірегінде отандық экономист ғалымдар да – қалам тербеді, олардың еңбектерінің тақырыпты зерттеу барысындағы алатын орны зор. Атап айтсақ, Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялануы және әлемдік экономикадағы алатын орнын анықтау мәселелері туралы ой-пікірлер А.Алшановтың, О.Әлиевтің, Я.Әубәкіровтың, А.Әшімбаеваның, Р.Елемисовтың, А.Есентүгеловтың, А.Қошановтың, Е.Жатқанбаевтың, К.Сағадиевтің, Л.Сухованың және т.б. еңбектерінде қаралды.
Ал экономикалық интеграция, оның ішінде ТМД мемлекеттерінің, оның ішінде Орталық Азия елдері экономикалық интеграциясы проблемаларына байланысты арнайы зерттеулерді Н.Назарбаев, Н.Исинғарин, С.Сатубалдин, С.Прімбетов, М.Кенжегузин, Д.Қабдиев, Б.Қазбеков, Ж.Әубәкірова, М.Тінәсілов, Т.Мансұров сияқты отандас ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Дегенмен, аймақтық экономикалық интеграцияның кейбір мәселелеріне қатысты еңбектердің барлығына қарамастан, Еуразиялық экономикалық одақ концепциясы төңірегіндегі интеграциялық процестермен байланысты теориялық және практикалық мәселелер толыққанды өңделіп, бір жүйеге келтіріліп, кешенді түрде әлі зерттелген жоқ. Сондай-ақ бұл тақырып туралы республикамызда арнайы жүргізілген дипломдық жұмыс кездеспейді. Сондықтан экономикалық саясатты жүргізудегі маңызды бастаулардың қазіргі әлем талаптарына сай бағытталуы мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген жаппай бет бұрыстарын ескерсек, интеграциялық әлеуметтері өте жоғары ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық бірігуі – объективті қажет процесс еді. Сондықтанда аталмыш диплом тақырыбының басты мақсаты - Еуразиялық Экономикалық қауымдастықтың құрылу тарихы мен қазіргі таңдағы қызметіне баға беру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында бірнеше міндеттер туындады. Олар төмендегідей:
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың – географиялық, тарихи – мәдени, саяси, экономикалық алғышарттарымен жан – жақты таныса отырып, оларға талдау жасау;
- Еуразияшылдық идеасының қалыптасуы және және қазіргі таңдағы маңызы;
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың мақсат міндеттерімен кеңінен танысу;
- Қауымдастықтың институтционалдық құрылымын анықтау;
- Қауымдастықтың әлемдік экономикадағы алар орнын анықтай отырып, сауда қарым – қатынастағы рөлін анықтау;
- Қазіргі таңдағы интеграциялық дамудың маңызын анықтай отырып, Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың орнын анықтау болып табылады.
Зерттеу нысаны (объектісі) – ЕурАзЭҚ-қа қатысушы-мемлекеттердің көпжақты экономикалық ынтымақтастығы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі Жұмысты жазу кезінде обьективтілік, салыстыру, талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуразиялық экономикалық қауымдастық елдеріндегі экономикалық – сауда қатынастарына байланысты теориялық және практикалық мәселелерге кешенді шолу жасау және талдау, сондай-ақ оның қалыптасуы мен дамуына байланысты ғылыми негізделген ұсыныстар зерттеудің ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдамаларын халықаралық қатынастар тарихын және әлемдік ықпалдастық үрдістерін оқып үйренуде студенттердің семинар, реферат, курс жұмысын жазу барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшалар және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың айтуынша: «...біреулерді жаһандану қайтадан «тас ғасырына» қуып тықса, келесілерді өзінің өміршең күш-қуатымен және жайнаған жасампаздығымен құнарландырады» [1, 11 б.]. Біздің тарапымыздан оған төтеп беру, ғаламдану әсерінен қалыптасқан жаңа жағдайларға машықтану болып табылады. Мұндай машықтанудың бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Қазақстанда, сондай-ақ басқа да жаңа тәуелсіз мемлекеттерде өзінің болашағын жаңа тәртіптерге сай қалыптастырудың тек екі ғана нұсқасы бар сияқты:
1. қол жеткізген егемендігіне және өз күшіне арқа сүйей отырып, әлеуметтік-экономикалық міндеттерді өз бетінше өктемдігінде қалуға тәуелділікте болу (әрине, тиімсіз нұсқа);
2. көршілес мемлекеттермен өзара ұтымды әрі тиімді интеграциялық байланыстарды дамыту, ұлттық экономикалық бірлесе отырып нығайту. Қазақстан қазіргі таңда екінші нұсқа бойынша өзінің даму бағытын таңдап отыр.
Сол себепті біз болашаққа нық аяқпен басу үшін бүгінгі күннің қауіпсіздігіне сенімді болуымыз керек. 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынып келеді. Оның айтуынша: «...Біз - өзінің жеке тарихы және өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі басқаларға ұқсамайтын болады. Ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет жетістіктерін сіңіреді»[1,130-131 бб.]. Әрбір елдің, қоғамның, мемлекеттің дербестігі мен тәуелсіздігі оның жүргізіп отырған халықаралық қатынастары және сыртқы саясаты арқылы көрініп, бағаланады.
Осы мәселелерді талдай отырып, мен өзімнің диплом жұмысымның тақырыбын қазіргі таңда үлкен маңызға ие деп ойлаймын. Қандай болмасын мемлекеттің болашағы бүгінгі күннен басталатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Посткеңестік кеңістегі экономикалық интеграция мәселелерін зерттеуге экономист-ғалымдардың тәжірибедегі адамдардың көптеген еңбектері арналды. Интеграцияның және ортақ аймақтық экономикалық кеңістікті қалыптастырудың жалпы мәселелеріне ТМД елдерінің мынадай белгілі ғалымдарының еңбектері сіңді: Л.Абаукин, П.Алампиев, Л.Бляхма, Т.Койчуев, И.Коротченя, А.Кротов, К.Овчинников, И.Семенов, С.Ситарян, Е.Строев, Е.Чистяков, Н.Шмелев, Ю.Шишков, В.Шульга және басқалары.
Интеграция проблемалары төңірегінде отандық экономист ғалымдар да – қалам тербеді, олардың еңбектерінің тақырыпты зерттеу барысындағы алатын орны зор. Атап айтсақ, Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялануы және әлемдік экономикадағы алатын орнын анықтау мәселелері туралы ой-пікірлер А.Алшановтың, О.Әлиевтің, Я.Әубәкіровтың, А.Әшімбаеваның, Р.Елемисовтың, А.Есентүгеловтың, А.Қошановтың, Е.Жатқанбаевтың, К.Сағадиевтің, Л.Сухованың және т.б. еңбектерінде қаралды.
Ал экономикалық интеграция, оның ішінде ТМД мемлекеттерінің, оның ішінде Орталық Азия елдері экономикалық интеграциясы проблемаларына байланысты арнайы зерттеулерді Н.Назарбаев, Н.Исинғарин, С.Сатубалдин, С.Прімбетов, М.Кенжегузин, Д.Қабдиев, Б.Қазбеков, Ж.Әубәкірова, М.Тінәсілов, Т.Мансұров сияқты отандас ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Дегенмен, аймақтық экономикалық интеграцияның кейбір мәселелеріне қатысты еңбектердің барлығына қарамастан, Еуразиялық экономикалық одақ концепциясы төңірегіндегі интеграциялық процестермен байланысты теориялық және практикалық мәселелер толыққанды өңделіп, бір жүйеге келтіріліп, кешенді түрде әлі зерттелген жоқ. Сондай-ақ бұл тақырып туралы республикамызда арнайы жүргізілген дипломдық жұмыс кездеспейді. Сондықтан экономикалық саясатты жүргізудегі маңызды бастаулардың қазіргі әлем талаптарына сай бағытталуы мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген жаппай бет бұрыстарын ескерсек, интеграциялық әлеуметтері өте жоғары ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық бірігуі – объективті қажет процесс еді. Сондықтанда аталмыш диплом тақырыбының басты мақсаты - Еуразиялық Экономикалық қауымдастықтың құрылу тарихы мен қазіргі таңдағы қызметіне баға беру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында бірнеше міндеттер туындады. Олар төмендегідей:
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың – географиялық, тарихи – мәдени, саяси, экономикалық алғышарттарымен жан – жақты таныса отырып, оларға талдау жасау;
- Еуразияшылдық идеасының қалыптасуы және және қазіргі таңдағы маңызы;
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың мақсат міндеттерімен кеңінен танысу;
- Қауымдастықтың институтционалдық құрылымын анықтау;
- Қауымдастықтың әлемдік экономикадағы алар орнын анықтай отырып, сауда қарым – қатынастағы рөлін анықтау;
- Қазіргі таңдағы интеграциялық дамудың маңызын анықтай отырып, Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың орнын анықтау болып табылады.
Зерттеу нысаны (объектісі) – ЕурАзЭҚ-қа қатысушы-мемлекеттердің көпжақты экономикалық ынтымақтастығы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі Жұмысты жазу кезінде обьективтілік, салыстыру, талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуразиялық экономикалық қауымдастық елдеріндегі экономикалық – сауда қатынастарына байланысты теориялық және практикалық мәселелерге кешенді шолу жасау және талдау, сондай-ақ оның қалыптасуы мен дамуына байланысты ғылыми негізделген ұсыныстар зерттеудің ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдамаларын халықаралық қатынастар тарихын және әлемдік ықпалдастық үрдістерін оқып үйренуде студенттердің семинар, реферат, курс жұмысын жазу барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшалар және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Назарбаев Н.А Казахстан -2030 Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана / Н.А. Назарбаев.- Алматы: Атамұра, 1997.- 141 с.
2. Центральная Азия в системе глобальных отношений: Сборник материалов конференций / отв.ред. М.С. Ашимбаев. – Алматы:- ТОО «ФинЭк». – 2002. – 254 с.
3. Исингарин Н.К. 10 лет СНГ.Проблемы, поиски и решения / Н.К. Исингарин Алматы: – ОФ «Бис». - 2001. – 400 с.
4. Кошанов А. Неолиберальная концепция глобализации и система экономических интересов Республики Казахстан / А.Кошанов // Евразийское Сообщество. – 2002. - №4. – С.5-11
5. Межеуов В.М. Проблемы современности в контексте глобализации и система экономических интересов Республики Казахстан / В.М.Межеуов // Политика. – 2000. - №3. – С.13-217
6. Кузнецов В. Что такое глобализация? / Кузнецов В.// Мировая экономика и мировая отношения. – 1998.- №2. – С.12-21.
7. Пирожков С. Развитие интеграционных процессов в СНГ в контексте глобальных и региональных измерений / С.Пирожков // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. - №2. – С.7-19.
8. Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге ХХІ века. Почему интегрируются страны СНГ? – М.: Экономика, 2001. – 126 с.
9. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. – М: Инсан, 19994. – 560 с.
10. Бутенко А.П. Социалистическая интеграция. Её сущность и перспективы. – М.: Мысль, 1971. – 48 с.
11. Шишков Ю.В. Западно – европейская интеграция: политические аспекты. – М.: Наука, 1985. – 336 с.
12. Койчуев Т.К. Теория постсоветского реформирования. – Бишкек: Илим, 1997. – 154 с.
13. Максимова Современные буржуазные концепции мирового капиталистического хозяйства. – М.: Мысль, 1980. – 373 с.
14. Борко Ю.А. Буржуазные теоретики об этапах и перспективах интеграции / Борко Ю.А // Мировая экономика и мировая отношения. – 1982.- №11. – С.114-117.
15. Рубинский Ю. Западноевропейская интеграция на новом этапе: институциональный аспект / Ю. Рубинский // Мировая экономика и мировые отношения. – 1987.- №12. – С.85-90.
16. Шишков Ю.В. Интеграция и дезинтеграция: корректировка концепции // Мировая экономика и мировая отношения. –1993.-№ 10.-С. 50-68.
17. Кенжегузин М.Б. Проблемы особенности включения Казахстана в процесс экономической интеграции Евразийских государств / М.Б.Кенжегузин // Алматы:Атакент, 1996. – 98 с.
18. Кенжегузин М.Б. Интеграция Казахстана в мировую экономическую систему в условиях глобализации / М.Б.Кенжегузин // Материалы международной научно – прак. конференции «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы». – Алматы: – 1999,- С.5-9.
19. Кошанов А. К. Проблемы интеграции государств Центральной Азии / А. К.Кошанов., Е.Д. Хусаинов/ Центральная Азия и Кавказ. – 2001. - №1.- С.78-96.
20. Шульга В.А. Экономика СНГ: 10 лет реформирования и интеграционного развития. Исполком СНГ.- М.: Финстатинформ., 2001. – 420 с.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. / Н.Ә.Назарбаев. – Алматы: 1992. – 489 бет.
22. Пирмбетов С.Д. Центральная Азия: реалии и перспективы экономической интеграции. – М.: Издательство «НИК», 2000. – 504 с.
23. Зиядуллаев Н. СНГ – современные состояние и перспективы / Н Зиядуллаев.// Экономист. – 1998. - №3. – С.84-90.
24. Борко Ю.А. Этапы развития европейской интеграции / Ю.А.Борко // Европейский союз. – 1998. - №3.- С. 8-14
25. Экономика стран Содружества Независимых Государств в 2000 году // Общество и экономика. – 2001. - №1- С.71-79.
26. Шайынғазы С. Интеграцияланудың жаңа деңгейі өркенділікке бастайды / С.Шайынғазы // Егемен Қазақстан. – 2003. - 20 қыркүйек.
27. Назарбаев Н.А. Сындарлы он жыл. / Н.А. Назарбаев – Алматы: Атамура, 2003. – 667 бет.
28. Президент Назарбаева Н.Ә. Өзін «білікті оптемистпін» деп санайды // Егемен Қазақстан. – 2003. – 21 ақпан. – 1 бет.
29. Масанов. Н. Политические аспекты евразийства / Н.Масанов., Чеботарев А. // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. - №7. – С.163-168.
30. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында / Н.Ә. Назарбаев. – Алматы: , 1995. -624 бет.
31. Кириченко В. Состояние и проблемы экономических отношений в СНГ/ В. Кириченко // Вопросы экономики. –1995.-№ 10.-С.70-78.
32. Шишков Ю.В. Интеграция и дезинтеграция: корректировка концепции // Мировая экономика и мировая отношения –1993.-№ 10.-С. 50-68.
33. Шишков Ю.В. Капиталистическая интеграция: анатомия противоречий / Ю.В. Шишков // Мировая экономика и мировая отношения. –1979.-№ 5.-С. 87-107.
34. Шишков Ю.В. Судьба Британского содружества наций: воспоминание о будущем СНГ/ Ю.В. Шишков // Мировая экономика и мировая отношения.–1996.-№ 3.-С.73-84.
35. Подзигун И.М. Глобализация как реальность и проблема./ И.М Подзигун // Филос.науки.2003. - №1. - С4-16.
36. Бисенбаев А. Евразийский Союз и суверинитет Казахстана / А.Бисенбаев // Казахстан и мировое сообщество. – 1996.- №4.- С.99-102.
37. Шашкова Н. Таможенный союз станет Евразийским / Н.Шашкова // Казахстанская правда. – 2000. – 25 мая.
38. Исингарин Н.К. Таможенный союз: дело и планы. – А: ОФ «БИС»., 2000. – 216с.
39. Договор об учреждении Евразийского экономического сообщества / Дипломатический вестник. – 2001. - №7. – С.63-68.
40. Смайл Е. Жаһандану жағдайында жалғыз жорту жөнсіз / Е.Смайл. // Егемен Қазақстан№ - 2003№ - 4 наурыз.
41. Заседание международног совета ЕВРАзЭС / Содружество независимых государств // Дипломатический вестник. – 2001.- №7. – С. 63-68.
42. Фурсов В. Новая евровалюта и экономические интересы Казахстана / В.Фурсов // Аль – Пари. - 2002. – С. 18-23.
43. Проблемы устойчивого экономического развития в усоловиях глобализации; В 2-х т. / Отв.ред. М.Б. Кенжегузин Том. 2. – Алматы: ИЭ МОН РК, 2003. – 384с.
44. Кошанов А. Опиратся на науку / А.Кошанов // Казахстанкая правда. – 2002. – 5 марта.
45. Музапарова Л. Транснациональные корпорации в Казахстане / Л.Музапарова // Центральная Азия и Кавказ. – 2000.- №1. – С. 98-105.
46. Исингарин Н. Развитие интеграционных процессов в СНГ – проблемы и предложения/ Н. Исингарин, Г. Исламова // Транзитная экономика. –1999.-№ 4.-С. 59-78.
47. Адильбеков А. Процесс интеграции государств Центральной Азии: особенности и закономерности / А. Адильбеков // Евразийское сообщество. –1998.- № 1.-С. 32-38.
48. Внешнеэкономическая деятельность РК. Статистический сборник / Под.ред. Ж.А. Кулекеева. – А: Статкомитет, 1999. – 388с.
49. Пустогаров В.В. Международно–правовой статус СНГ/ В.В Пустогаров // Государство и право. –1993.-№ 2.-С.27-36.
50. Чекуров В. Распад СССР и пути формирования новой системы экономических отношений России в постсоюзном пространстве / В. Чекуров // Вопросы экономики. –1995.-№ 2.-С.104-113.
51. Смайл Е .ХХІ ғасырдағы Қазақстан Ресей ықпалдастығы және жаһандану үндеулері / Е. Смайл .- Алматы: -2004. – 542 бет.
52. Сагадиев К.В орбите глобализации / Сагадиев К. //Казахстанкая правда .- 2003. - 25 январь.
2. Центральная Азия в системе глобальных отношений: Сборник материалов конференций / отв.ред. М.С. Ашимбаев. – Алматы:- ТОО «ФинЭк». – 2002. – 254 с.
3. Исингарин Н.К. 10 лет СНГ.Проблемы, поиски и решения / Н.К. Исингарин Алматы: – ОФ «Бис». - 2001. – 400 с.
4. Кошанов А. Неолиберальная концепция глобализации и система экономических интересов Республики Казахстан / А.Кошанов // Евразийское Сообщество. – 2002. - №4. – С.5-11
5. Межеуов В.М. Проблемы современности в контексте глобализации и система экономических интересов Республики Казахстан / В.М.Межеуов // Политика. – 2000. - №3. – С.13-217
6. Кузнецов В. Что такое глобализация? / Кузнецов В.// Мировая экономика и мировая отношения. – 1998.- №2. – С.12-21.
7. Пирожков С. Развитие интеграционных процессов в СНГ в контексте глобальных и региональных измерений / С.Пирожков // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. - №2. – С.7-19.
8. Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге ХХІ века. Почему интегрируются страны СНГ? – М.: Экономика, 2001. – 126 с.
9. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. – М: Инсан, 19994. – 560 с.
10. Бутенко А.П. Социалистическая интеграция. Её сущность и перспективы. – М.: Мысль, 1971. – 48 с.
11. Шишков Ю.В. Западно – европейская интеграция: политические аспекты. – М.: Наука, 1985. – 336 с.
12. Койчуев Т.К. Теория постсоветского реформирования. – Бишкек: Илим, 1997. – 154 с.
13. Максимова Современные буржуазные концепции мирового капиталистического хозяйства. – М.: Мысль, 1980. – 373 с.
14. Борко Ю.А. Буржуазные теоретики об этапах и перспективах интеграции / Борко Ю.А // Мировая экономика и мировая отношения. – 1982.- №11. – С.114-117.
15. Рубинский Ю. Западноевропейская интеграция на новом этапе: институциональный аспект / Ю. Рубинский // Мировая экономика и мировые отношения. – 1987.- №12. – С.85-90.
16. Шишков Ю.В. Интеграция и дезинтеграция: корректировка концепции // Мировая экономика и мировая отношения. –1993.-№ 10.-С. 50-68.
17. Кенжегузин М.Б. Проблемы особенности включения Казахстана в процесс экономической интеграции Евразийских государств / М.Б.Кенжегузин // Алматы:Атакент, 1996. – 98 с.
18. Кенжегузин М.Б. Интеграция Казахстана в мировую экономическую систему в условиях глобализации / М.Б.Кенжегузин // Материалы международной научно – прак. конференции «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы». – Алматы: – 1999,- С.5-9.
19. Кошанов А. К. Проблемы интеграции государств Центральной Азии / А. К.Кошанов., Е.Д. Хусаинов/ Центральная Азия и Кавказ. – 2001. - №1.- С.78-96.
20. Шульга В.А. Экономика СНГ: 10 лет реформирования и интеграционного развития. Исполком СНГ.- М.: Финстатинформ., 2001. – 420 с.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. / Н.Ә.Назарбаев. – Алматы: 1992. – 489 бет.
22. Пирмбетов С.Д. Центральная Азия: реалии и перспективы экономической интеграции. – М.: Издательство «НИК», 2000. – 504 с.
23. Зиядуллаев Н. СНГ – современные состояние и перспективы / Н Зиядуллаев.// Экономист. – 1998. - №3. – С.84-90.
24. Борко Ю.А. Этапы развития европейской интеграции / Ю.А.Борко // Европейский союз. – 1998. - №3.- С. 8-14
25. Экономика стран Содружества Независимых Государств в 2000 году // Общество и экономика. – 2001. - №1- С.71-79.
26. Шайынғазы С. Интеграцияланудың жаңа деңгейі өркенділікке бастайды / С.Шайынғазы // Егемен Қазақстан. – 2003. - 20 қыркүйек.
27. Назарбаев Н.А. Сындарлы он жыл. / Н.А. Назарбаев – Алматы: Атамура, 2003. – 667 бет.
28. Президент Назарбаева Н.Ә. Өзін «білікті оптемистпін» деп санайды // Егемен Қазақстан. – 2003. – 21 ақпан. – 1 бет.
29. Масанов. Н. Политические аспекты евразийства / Н.Масанов., Чеботарев А. // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. - №7. – С.163-168.
30. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында / Н.Ә. Назарбаев. – Алматы: , 1995. -624 бет.
31. Кириченко В. Состояние и проблемы экономических отношений в СНГ/ В. Кириченко // Вопросы экономики. –1995.-№ 10.-С.70-78.
32. Шишков Ю.В. Интеграция и дезинтеграция: корректировка концепции // Мировая экономика и мировая отношения –1993.-№ 10.-С. 50-68.
33. Шишков Ю.В. Капиталистическая интеграция: анатомия противоречий / Ю.В. Шишков // Мировая экономика и мировая отношения. –1979.-№ 5.-С. 87-107.
34. Шишков Ю.В. Судьба Британского содружества наций: воспоминание о будущем СНГ/ Ю.В. Шишков // Мировая экономика и мировая отношения.–1996.-№ 3.-С.73-84.
35. Подзигун И.М. Глобализация как реальность и проблема./ И.М Подзигун // Филос.науки.2003. - №1. - С4-16.
36. Бисенбаев А. Евразийский Союз и суверинитет Казахстана / А.Бисенбаев // Казахстан и мировое сообщество. – 1996.- №4.- С.99-102.
37. Шашкова Н. Таможенный союз станет Евразийским / Н.Шашкова // Казахстанская правда. – 2000. – 25 мая.
38. Исингарин Н.К. Таможенный союз: дело и планы. – А: ОФ «БИС»., 2000. – 216с.
39. Договор об учреждении Евразийского экономического сообщества / Дипломатический вестник. – 2001. - №7. – С.63-68.
40. Смайл Е. Жаһандану жағдайында жалғыз жорту жөнсіз / Е.Смайл. // Егемен Қазақстан№ - 2003№ - 4 наурыз.
41. Заседание международног совета ЕВРАзЭС / Содружество независимых государств // Дипломатический вестник. – 2001.- №7. – С. 63-68.
42. Фурсов В. Новая евровалюта и экономические интересы Казахстана / В.Фурсов // Аль – Пари. - 2002. – С. 18-23.
43. Проблемы устойчивого экономического развития в усоловиях глобализации; В 2-х т. / Отв.ред. М.Б. Кенжегузин Том. 2. – Алматы: ИЭ МОН РК, 2003. – 384с.
44. Кошанов А. Опиратся на науку / А.Кошанов // Казахстанкая правда. – 2002. – 5 марта.
45. Музапарова Л. Транснациональные корпорации в Казахстане / Л.Музапарова // Центральная Азия и Кавказ. – 2000.- №1. – С. 98-105.
46. Исингарин Н. Развитие интеграционных процессов в СНГ – проблемы и предложения/ Н. Исингарин, Г. Исламова // Транзитная экономика. –1999.-№ 4.-С. 59-78.
47. Адильбеков А. Процесс интеграции государств Центральной Азии: особенности и закономерности / А. Адильбеков // Евразийское сообщество. –1998.- № 1.-С. 32-38.
48. Внешнеэкономическая деятельность РК. Статистический сборник / Под.ред. Ж.А. Кулекеева. – А: Статкомитет, 1999. – 388с.
49. Пустогаров В.В. Международно–правовой статус СНГ/ В.В Пустогаров // Государство и право. –1993.-№ 2.-С.27-36.
50. Чекуров В. Распад СССР и пути формирования новой системы экономических отношений России в постсоюзном пространстве / В. Чекуров // Вопросы экономики. –1995.-№ 2.-С.104-113.
51. Смайл Е .ХХІ ғасырдағы Қазақстан Ресей ықпалдастығы және жаһандану үндеулері / Е. Смайл .- Алматы: -2004. – 542 бет.
52. Сагадиев К.В орбите глобализации / Сагадиев К. //Казахстанкая правда .- 2003. - 25 январь.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРНЫ
ТАРИХ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Халықаралық қатынастар кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Еуразиялық экономикалық қауымдастығЫныҢ САУДА ҚАТЫНАСТАРЫ
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., аға оқытушы
____ __________ 20__ ж.
Халықаралық қатынастар
кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ. к.,
____ __________ 20__ ж
тобының студенті
Норма бақылаушы
____ __________ 20__ ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ 7
1.1 ЕурАзЭҚ – тың қалыптасуының алғышарттары 7
1.2 ЕурАзЭҚ – тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық 23
құрылымы
2 ЕУРАЗЭҚ ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 31
2.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту жолдары 31
2.2 ЕурАзЭҚ –та интеграцияны дамыту мәселелері 42
Қорытынды 59
әдебиеттер тізімі 63
Қосымша А 68
Қосымша Ә 69
Қосымша Б 70
Қосымша В 71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың айтуынша:
...біреулерді жаһандану қайтадан тас ғасырына қуып тықса, келесілерді
өзінің өміршең күш-қуатымен және жайнаған жасампаздығымен құнарландырады
[1, 11 б.]. Біздің тарапымыздан оған төтеп беру, ғаламдану әсерінен
қалыптасқан жаңа жағдайларға машықтану болып табылады. Мұндай машықтанудың
бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Қазақстанда, сондай-ақ басқа да жаңа тәуелсіз мемлекеттерде өзінің
болашағын жаңа тәртіптерге сай қалыптастырудың тек екі ғана нұсқасы бар
сияқты:
1. қол жеткізген егемендігіне және өз күшіне арқа сүйей отырып,
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді өз бетінше өктемдігінде
қалуға тәуелділікте болу (әрине, тиімсіз нұсқа);
2. көршілес мемлекеттермен өзара ұтымды әрі тиімді
интеграциялық байланыстарды дамыту, ұлттық экономикалық
бірлесе отырып нығайту. Қазақстан қазіргі таңда екінші нұсқа
бойынша өзінің даму бағытын таңдап отыр.
Сол себепті біз болашаққа нық аяқпен басу үшін бүгінгі күннің
қауіпсіздігіне сенімді болуымыз керек. 1994 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынып
келеді. Оның айтуынша: ...Біз - өзінің жеке тарихы және өзінің жеке
болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі басқаларға
ұқсамайтын болады. Ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет жетістіктерін
сіңіреді[1,130-131 бб.]. Әрбір елдің, қоғамның, мемлекеттің дербестігі мен
тәуелсіздігі оның жүргізіп отырған халықаралық қатынастары және сыртқы
саясаты арқылы көрініп, бағаланады.
Осы мәселелерді талдай отырып, мен өзімнің диплом жұмысымның
тақырыбын қазіргі таңда үлкен маңызға ие деп ойлаймын. Қандай болмасын
мемлекеттің болашағы бүгінгі күннен басталатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Посткеңестік кеңістегі экономикалық
интеграция мәселелерін зерттеуге экономист-ғалымдардың тәжірибедегі
адамдардың көптеген еңбектері арналды. Интеграцияның және ортақ аймақтық
экономикалық кеңістікті қалыптастырудың жалпы мәселелеріне ТМД елдерінің
мынадай белгілі ғалымдарының еңбектері сіңді: Л.Абаукин, П.Алампиев,
Л.Бляхма, Т.Койчуев, И.Коротченя, А.Кротов, К.Овчинников, И.Семенов,
С.Ситарян, Е.Строев, Е.Чистяков, Н.Шмелев, Ю.Шишков, В.Шульга және
басқалары.
Интеграция проблемалары төңірегінде отандық экономист ғалымдар да –
қалам тербеді, олардың еңбектерінің тақырыпты зерттеу барысындағы алатын
орны зор. Атап айтсақ, Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялануы
және әлемдік экономикадағы алатын орнын анықтау мәселелері туралы ой-
пікірлер А.Алшановтың, О.Әлиевтің, Я.Әубәкіровтың, А.Әшімбаеваның,
Р.Елемисовтың, А.Есентүгеловтың, А.Қошановтың, Е.Жатқанбаевтың,
К.Сағадиевтің, Л.Сухованың және т.б. еңбектерінде қаралды.
Ал экономикалық интеграция, оның ішінде ТМД мемлекеттерінің, оның
ішінде Орталық Азия елдері экономикалық интеграциясы проблемаларына
байланысты арнайы зерттеулерді Н.Назарбаев, Н.Исинғарин, С.Сатубалдин,
С.Прімбетов, М.Кенжегузин, Д.Қабдиев, Б.Қазбеков, Ж.Әубәкірова,
М.Тінәсілов, Т.Мансұров сияқты отандас ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Дегенмен, аймақтық экономикалық интеграцияның кейбір мәселелеріне
қатысты еңбектердің барлығына қарамастан, Еуразиялық экономикалық одақ
концепциясы төңірегіндегі интеграциялық процестермен байланысты теориялық
және практикалық мәселелер толыққанды өңделіп, бір жүйеге келтіріліп,
кешенді түрде әлі зерттелген жоқ. Сондай-ақ бұл тақырып туралы
республикамызда арнайы жүргізілген дипломдық жұмыс кездеспейді. Сондықтан
экономикалық саясатты жүргізудегі маңызды бастаулардың қазіргі әлем
талаптарына сай бағытталуы мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген
жаппай бет бұрыстарын ескерсек, интеграциялық әлеуметтері өте жоғары
ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық бірігуі – объективті қажет процесс еді.
Сондықтанда аталмыш диплом тақырыбының басты мақсаты - Еуразиялық
Экономикалық қауымдастықтың құрылу тарихы мен қазіргі таңдағы қызметіне
баға беру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында
бірнеше міндеттер туындады. Олар төмендегідей:
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың – географиялық, тарихи –
мәдени, саяси, экономикалық алғышарттарымен жан – жақты таныса отырып,
оларға талдау жасау;
- Еуразияшылдық идеасының қалыптасуы және және қазіргі таңдағы маңызы;
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың мақсат міндеттерімен кеңінен
танысу;
- Қауымдастықтың институтционалдық құрылымын анықтау;
- Қауымдастықтың әлемдік экономикадағы алар орнын анықтай отырып, сауда
қарым – қатынастағы рөлін анықтау;
- Қазіргі таңдағы интеграциялық дамудың маңызын анықтай отырып,
Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың орнын анықтау болып табылады.
Зерттеу нысаны (объектісі) – ЕурАзЭҚ-қа қатысушы-мемлекеттердің
көпжақты экономикалық ынтымақтастығы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі Жұмысты жазу кезінде
обьективтілік, салыстыру, талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуразиялық экономикалық қауымдастық
елдеріндегі экономикалық – сауда қатынастарына байланысты теориялық және
практикалық мәселелерге кешенді шолу жасау және талдау, сондай-ақ оның
қалыптасуы мен дамуына байланысты ғылыми негізделген ұсыныстар зерттеудің
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы Жұмыстың басты нәтижелері мен
тұжырымдамаларын халықаралық қатынастар тарихын және әлемдік ықпалдастық
үрдістерін оқып үйренуде студенттердің семинар, реферат, курс жұмысын
жазу барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшалар
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ
1.1 Еуразиялық экономикалық кауымдастықтың қалыптасуының алғышарттары
1993-1994 жж. ТМД дамуының жаңаша бір жолын іздеу жылдары болды. Бұл
кезеңде ТМД елдерін өзара қарым-қатынасының құқықтық формасын қалыптастыру
бойынша жұмыстар басталды. Жүздеген екі жақты және көп жақты келісімдер
дайындалды және қол қойылды. Олардың ішінде маңыздысы 1993 жылғы
Экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қою болды.
Дегенмен Тәуелсіз мемлекеттер достастығында дағдарыстың тереңдеуі
тоқтаған жоқ, экспортталған шикізатқа деген баға саясатының келісілген
түрде жүргізілмеуі эконмикаға кері әсерін тигізді. Басқа жағынан, демпинг
қалыптасқан әлемдік шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық элементтерін
енгізді, үшінші елдерді сәйкес шаралар қабылдауға итермеледі. Сондай-ақ,
әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыс, көп ұлтты құрамды, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы мемлекеттерінің барлығында да тереңдей түсті.
Нәтижесінде ішкі этникалық шиеленістер өсті, ал кейбір жағдайларда
мемлекетаралық жанжалдарға ұласты. Мұндай жағдай, қатысушыларының бір-
біріне қарсы күш жұмсаған (мысалы, Армения және Әзербайжан), Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы идеясының беделін түсірді. Ол сондай-ақ нақты түрде
орындалуын таппаған маңызды міндеттер мен келісемдерді формальды түрде
қабылдаумен сипатталады.
Тәуелсіз мемлекетердің бейбіт жолмен құрылуында Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы үлкен рөл атқарды, дегенмен олардың реинтеграциясы үшін үлесі аз
болды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы органдары өз функцияларын атқарған
жоқ және қабылданған шешімдерін жүзеге асыруда қабілетсіз болды [1, 110
б.].
Осы тұста елбасымыздың: ... Достастыққа қатысушы елдердің арасында
экономиканы дамыту деңгейі бойынша да, заңнама бойынша да, ал кейде саяси
көзқарастар бойынша да елеулі айырмашылықтар бар... – деп айтқандары,
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы аясындағы қол қойылған мыңдаған
декларациялардың орындалмай қалуының себебін түсіндіреді. Сондай-ақ
Достастықтағы экономикалыққа қарағанда саяси мүдделердің үстемдік етуін
және ол келесі факторлардан көрініс айта аламыз:
1. бұрынғы КСРО ортақ халықтық шаруашылық кешеніндегі шикізатқа
бағытталған, бұрынғы экономикалық өзара қарым-қатынас жүйесінің
сақталуы;
2. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдеріндегі экономикасы әлсіз
елдердің неғұрлым Тәуелсіз мемлекеттер достастығының дамыған елдерінен
тәуелді болуы;
3. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің қысқа және ұзақ мерзімді
экономикалық мүдделерін қанағаттандыратындай ортақ экономикалық
стратегияның жоқтығы;
4. Қабылданған шешімдер мен міндеттердің орындалмауы.
- Нәтижесінде, посткеңестік кеңістікте өз бастауын КСРО ыдырауынан
дезинтеграция үрдісі әлі де болса үстемдік етуде.
Осылайша, қазіргі таңда Тәуелсіз мемлекеттер достастығы өзінің
интеграциялық әлеуметін көп дәрежеде төмендетіп алғандығын айта аламыз,
дегенмен қазіргі кездегі Тәуелсіз мемлекеттер достастығы органдарының
құрылымы ондағы бар интеграциялық әлеуметті толықтай пайдалануға мүмкіндік
бермейді.
1994 жылғы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы қызметін тоқтату немесе
дұрыс қызмет ететін бірлестік қайта қалыптастыру сияқты альтернативаны
таңдау алдында тұрды.
Осындай жағдайларда посткеңестік кеңістіктің даму перспективасын
тұтастай және нақты қамтамасыз ететін концептуалды зерттеулер қажеттілігі
туындады. Оның келесідей қағидаларға негізделуі қажет болды:
- тең құқылы және жауапкершілік ұстанымына негізделген;
- қабылданған мемлекетаралық келіссөздерді міндетті түрде орындау;
- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің қалыптасқан мемлекет-саяси
институттарын өзара мойындау;
- Шекара бұзылмаушылығын және территориялық тұтастықты мойындау;
- Мемлекетаралық қатынастарда экономикалық, саяси және басқа да түрлі
қысымдардан бас тарту;
- өзара әскери әрекеттерді тоқтату сондықтан да бұл тұрғыда жақын
елдердің алдымен интеграциялануы дұрыс жасалған қадам -
Еуразиялық Одақ құру болған еді.
Еуразиялық Одақ (ЕАО) жобасы осындай жағдайларды ұсынылған
болатын. Еуразиялық Одақ идеясы алғаш рет Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың 1994 жылы 29 наурызда ресей федерациясына арнайы
сапарындағы Мәскеудің М.Ломоносов атындағы университетінде лекциясында
егжей-тегжейлі баяндалды. Мұндай бастаманы ресейдің ең ежелгі
университетінің ғылыми элитасы құптап, ұсынысты қызу қолдады.
Жобаны ұсынушы Н.Назарбаев: Идеяны өмір шындығына айналарына
толық сенемін, онда альтернатива жоқ, тек болашақ қана ... Және де бұл
идеяның авторы мен емес, халықтың өзі. Ал мен тек оны жалпылап халыққа
жеткізу белсенділігін өзіме алдым, - деді [1, 94 б.].
Қазіргі уақытта еуразияшылдықтың дамуын үш кезеңге өзекті
мәселелердің біріне айналуда. Еуразияшылдықтың дамуын үш кезеңге бөлуге
болады: еуразияшылдықтың идеялық қалыптасуы (П.Чадаев, Н. Гоголь,
Ф.Достоевский, Н.Данилевский, К. Леонтьев және т.б.); классикалық
еуразияшылдық (ХХ ғасыр 20-30жж.); неоеуразияшылдық.
Бүгінде Еуразия тек өзінің еуразиялық ғана емес, дүниежүзілік
даму территориясы 22402 млн. шаршы км. жуық, яғни планетаыздың жер
қабатының 16 бөлігін алып жатыр, ал тұрғындары – шамамен 290 млн. адам.
Мұнда 170-тен астам ұлт, халық, ұлттық және этникалық топтар өмір сүруде.
Еуразияның географиялық және этникалық типті бөліп айта аламыз.
Еуразияшылдық концепциясын, шын мәнінде, өзіндік ерекшелік тарихи-мәдени
концепция деп атауға болады.
Еуразияның нақты геосаяси және үлкен тұрақтылығы алғаш рет Шыңғысхан
империясының сынынан өткен болатын. Жазық материктік еуразия территориясын
үш өткен болатын. Жазық материктік еуразия территориясындағы үш жүз жылдан
астам уақыт бойында моңғолдардың үстемдік етуінің түп тамыры осында.
Ешқандай шапқыншылықтың үш жүз жылға созылуы мүмкін емес еді. Яғни, бұл
территорияда жүзжылдықтар бойына өте үлкен күрделі этномәдени және геосаяси
синтез қалыптасты. Қазіргі кезде еуразия республикаларының тұрғындарының
интернационализациялануы жалғасуда, сондай-ақ миграциялық одан әрі
жақындасуның дамуына алып келеді. Ал бұл біздің қоғамымыздағы жылдан-жылға
етек алған аралас ұлтты некеге отырулардың куәсі. Мысалы, статистикалық
көрсеткішетр бойынша, Қазақстанда 750 мыңға жуық әр ұлттан құрылған отбасы
өмір сүруде әрбір жетінші нәресте осындай отбасыларда дүниеге келуде.
Осылайша, мәселе бұрынғы КСРО-ның әкімшілдік-әміршілдік экономикасын
қайта орнату туралы емес, ал КСРО-ның құлау кезеңіндегі шаруашылық
байланыстардың үзілуімен тереңдеген экономикалық дағдарысты бірігіп жеңу
жолы жайында болды. Жобада экономикалық егемендік пен экономикалық
интеграцияның үйлесімділігі жеткілікті түрде анық және нақты көрсетілген
болатын.
Посткеңестік кеңістіктегі жаңа тәуелсіз мемлекеттердің тұрғындары
саяси этникалық құрамды болып келеді. Әсіресе Қазақстан тұрғындары
этникалық құрамының еуропа тектес болуын, оның еуропалық өркениет пен
мәдениетке жақындасуына әсер етуші фактор ретінде қарастырамыз. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ идеясын алғаш болып ұсынуының да мәні
тереңде. Сол уақыттан бергі бұл идея төңірегіндегі пікірталастар,
ақпараттар тасқыны және Достастық елдері арасындағы ғылыми конференциясының
сапалылығы артуда. Жобаның бір кездері жоғалған гуманистикалық, жалпы
адамзаттық құндылықтарға бағытталғандығы оның маңыздылығын арттырады.
Еуразия мемлекеттерін ғасырлар бойы байланыстырып тұрған ортақ тарих,
тұрмыс-тіршілік ғұрыптарының бір болуы, мәдени мұралары, сондай-ақ адам
тағдырларының ортақтығы ондағы интгерациялық процестердің кең алғышарттары
болып табылады. Бір кездері Украинаны азат еткен мыңдаған адамдар,
Смоленщинадан Қазақстанға келген алғашқы тың игерушілер, кезіндегі
Беларусьтен Қазақстанға еркін келіп жұмыс істеген инженерлер бүгінгі таңда
елдердің тарихында болмаған шекара, кеден және бұл процесс олар үшін жат.
Яғни айтқанда, Еуразия континентіндегі посткеңестік мемлекеттердің
жаңа бір интеграциялық толқынға ұмтылыстарына бұрынғы КСРО халықтарының
этникалық, әлеуметтік-мәдени жақындықтары, жоғарыда айтылғандай олардың
ортақ тарихи, адамдардың жанұялық, мүліктік және басқа да байланыстары,
ұжымдасулық психология, әлеуметтік идеология элементері мен дәстүрлері
және т.б. өте үлкен әсерін тигізуде. Сондықтан да жаңа бір географиялық,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени кеңістік құрылу жөнініде сөз болмайды,
болмуы да керек деп ойлаймыз. Себебі, бұл континенттегі интеграциялық
процестердің қарқын алуы. Ол туралы көптеген ойлардың ұсынылуы объективті
және табиғи процесс деп есептейміз.
Еуразиялық идея – халықтың өзара сенімділігін, қарым-қатынасын тереңдетуге,
жетілдіруге ұмтылыс болып табылады. Бұл идеяға ғылымның алғашқы
бетбұрыстарынан кейін-ақ, Еуразиялық Одақ құру жобасының толық нұсқасы
дайындалып, Достастық мемлекетері басшыларына, БҰҰ-на таныстырылды. Және
Мәскеуде өткен (қазан, 1994 ж.) Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
мемлекет басшылары саммитінің күн тәртібіне енгізілді. Бұл ұсыныс тереңге
талқыға салынғаннан кейін саммит соңында, Достастық мемлекетерінің басшылар
Кеңесі, ұсынылған негізгі идеяны Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
шеңберіндегі интеграциялық процестерді тереңдету мақсаттарында
қолдану қажеттілігі туралы қорытындылар жасады.
Нарықтық реформаны ойдағыдай өткізудің маңызды кепілдерінің бірі – Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы елдерінің ұлттық заң шығаруларын жетілдіру болып
табылады. Осыған орай Еуразиялық Одақ құру жобасында мемлекеттердің
шаруашылық қызметтерінің заңдық негіздерін бір-біріне жақындата түсуге
ұсыныстар жасалынды. Себебі олардың арасындағы айырмашылық экономикалық
интеграция процесіне елеулі кедергілер келтіретіні баршамызға мәлім.
Жобада Тәуелсіз мемлекеттер достастығы қауіпсіздігі мәселелеріне де көп
назар аударылды. Достастық мемлекеттерінде, сондай-ақ сыртқы шекаралардағы
сол кездегі жағдайды ескере отырып, бұрынғы кеңістіктің әр қилы жанжалдар
етек алып, Тәуелсіз мемлекеттер достастығынан тысқары шиеленіс ошақтарының
ықпалына да ұшырап, тұрақсыздық аймағына айналып отырғандығын ашық айту
қажет болды. Сыртқы шекараны қорғау және кикілжің аймақтарындағы жағдайды
қалпына келтіру мүдделі сипаттағы мәселелер төңірегінде бірауыздылық
танытуды талап етеді.
Экологиялық қауіпсіздік мәселесіне де арнайы тоқталған-ды. Ол ТМД
елдерінде күні бүгінге дейін өткірлене түсуде. Ондай өзекті мәселені әркім
өз бетінше шеше алмайтыны бізге мәлім. Гуманитарлық ықпалдасудың да тиімді
тетіктері ұсынылған болатын. Жалпы айтқанда жоба бес бөлімнен тұрды.
1. Бірлестік қағидасы
2. Экономика
3. Ғылым, мәдениет, білім
4. Қорғаныс
5. Экология
Интеграция жайындағы бұл пайымдау 1994 ж. қалыптасса да, жобаның
барлық қағидалары бірден жүзеге аспағанын білеміз. Біздің ойымызша жобаның
ұсынылуына екі түрлі себеп басты түрткі болды. Біріншіден – кешегі кеңестік
елдерде бір уақытта туындап жатқан бұдан былайғы интеграцияны дамыту
жайындағы ұсыныстардың көңілге қонымдыларын сұрыптап, жалпы жинақтама
жасау. Екіншісі – ТМД институттарының сылбыр қызметтеріне жаңа қарқын
беру.
Мұндай одаққа бірігіудің негізгі қағидалары – теңдік, суверенитетті
жоғары бағалау, территориялық біртұтастық және мемлекеттік шекараларға қол
сұқпаушылық, әрбір адамның жекелік және тұлғалық құқылығы. Осы тұста
Қазақстан Президентінің: Теңдікке, еріктілікке және өз мүддесін
ойлаушылыққа негізделген интеграция тек Еуразияның лайықты болашағын
қамтамасыз етіп қана қоймай, ХХІ ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
ең басты, ең зор сипатына айналары сөзсіз [1, 112 б.]. – деген сөздері
зор маңыздылыққа ие.
Біздің ойымызша, ЕАО идеясы алғашында саяси карьерасын бұрынғы
кеңестік республикалар негізінде қалыптастырғандар үшін кері көзқарастар
туғызды. Дегенмен, бұл мәселенің қозғалуына ТМД-ның қызмет етпейтін
құрылымдарын жаңа енгізулермен алмастыру көзделінген және процесін байқауға
болатын.
Ресейдің әлеуметтік ғылымдар Академиясы сессиясында сөйлеген сөзінде
Н.Назарбаев ТМД–ның басты сәтсіздіктері себептерін қортындылай отырып, бұл
кеңістіктегі сәтті интеграциялық бастаулар ЕАО құру үлгісінде келтірілген
ұсыныстар негізінде дамуының болашақта жетістіктерге жеткізетіндігіне үлкен
сенімділік білдіреді. Сондай-ақ, бұрынғы кеңес кеңістігіндегі ТМД-ның
жалғыз интеграциялық форма бола алмайтынын, аймақтық және салалық
бірігулердің қалыптасу қажеттілігін айтып өтті.
Уақыт өткен сайын мұндай көзқарастың дұрыстығы айқындала түсуде.
Осының дәлелі: ТМД территориясында қалыптасқан аймақтық бірлестіктер (олар
туралы алдынғы бөлімдерде қарастырылды).
Ағайынды елдердегі интеграция жақтаушыларының күш-жігерлерінің
нәтижесі ретінде 2000 жылдың 10 қазанында астана қаласында Беларусь
Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Ресей
федерациясы және Тәжікстан республикасы президенттері еуразиялық
экономикалық қауымдастық құру туралы келісім-шартқа қол қойылды.
Бұл қауымдастықтың құрылуына дейінгі ТМД елдері арасындағы
интеграциялық процестердің даму хронологиясын келесідей сипаттауға болады.
1. Экономикалық одақ құру туралы Келісім-шарт, 1993ж., (ТМД-ның 11
мемлекеті).
2. Еркін сауда аймағын құру туралы келіссөз, 1994ж., сәуір (ТМД
мемлекеттері).
3. Кедендік одақ келіссөз, 1995ж., қаңтар (Беларусь, Қазақстан,
Ресей).
4. Интеграцияны экономикалық және гуманитарлық аймақтарда тереңдету
туралы келісім-шарт 1996 ж., наурыз (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей).
5. Тауар, қызмет, еңбек және капиталдың ортақ нарығын құрудың
бағыттары туралы шешім, 1997 ж., қазан (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей).
6. Кедендік одақ және ортақ экономикалық кеңістік құру туралы келісім-
шарт, 1999 ж., ақпан (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан).
7. ЕурАзЭҚ құру Келісім-шарт, 2000 ж., қазан (Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан).
Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың құрылуы 1994 ж. наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың ЕАО идеясының мәреге
жеткен десек артық болмайды.
Аймақтық бірлестіктердің сәтті қызмет етуі мен экономикалық
тиімділігі келесі факторлардан тәуелді: интеграциялық бірлестікке кіретін
елдердің санынан; интеграцияланушы елдердің ғылыми-технологиялық
деңгейінен, экономикалық дамуынан және еларалық экономикалық өзара
байланыстардың даму деңгейінен; интеграцияға дейінгі болған сауда
барьерлерінің деңгейінен.
Тағдырлары ұқсас бұл мемлекеттердің жас ұйым құруына және оның
дамуына оң ықпал ететін, оның құрамына кіретін елдердің бірқатар
бәсекелестік артықшылықтарын көрсетуге болады:
- ұтымды географиялық орналасуы;
- КСРО –дан мұралық еткен өндіріс саласындағы бірқатар әдістер,
- Жоғары білімді және кәсіби машықталған деңгейдегі еңбек
ресурстарының жеткіліктілігі;
- кейбір өнеркәсіп салаларындағы сирек технологиялардың болуы;
- салааралық байланыстарды дамыту үшін материалдық алғышарттардың
жеткілікті болуы және салыстырмалы түрде дамыған өндірістік әлеумет.
ЕурАзЭҚ елдері интеграциясын меңзеген басты алғышарттардың маңыздысы
– жекеленген елдердің ішкі нарықтарының, әлемдік түсінікке сай,
сыйымдылығының аздығы және рационалды қалыптастырылған транспорттық
коммуникациялық желінің жоқтығынан оның бытыраңқылығы.
Ішкі нарық сыйымдылығының жеткіліксіздігі қазіргі заманғы
бәсекелестік қабілетті өндірістің қалыптасқан және тиімді қызмет етуіне
мүмкіндік бермейді.
ЕурАзЭҚ 1995 ж. қалыптасқан ТМД территориясындағы Кедендік
одақтың (КО) негізінде құрылды. Себебі КО-ң алға қойған мақсаттары мен
міндеттері ЕАО жобасының қағидаларын қанағаттандыратын еді. Жалпы айтсақ,
бірігудің негізгі ұстанымдарының үштен бірі КО мемлекеттерінің
ұйымдастырушылық және алынатын құжаттарында көрініс тапты .
Кедендік одақтың қалыптасу процесінде бірқатар проблемалар айқын
көрінді. Ең алдымен, Кедендік Одақ ТМД ішілік оқшауланудың пайда болуын
білдіреді және сепаратистік үрдісті оятады деген қорқыныштар қалыптасты.
Уақыт өте келе мұндай қауіптің жоқ екенін дәлелдемесе де болады. Сондай-ақ,
мұны әлемдік қауымдастықтағы интеграциялық ықпалдасулардың қалыптасу
тәжірибелері де куәландырады. Яғни, ең әуелі бір-біріне жақындасу
нәтижесінде екі немесе бірнеше елдерден тұратын орталықтардың құрылуы,
болашақта басқа да мемлекеттердің оған топтасуы. Әлем тарихындағы мұндай
мысалдың анағұрлым айқын көрнісі – Батыс Еуропалық интеграция. ТМД
елдерінің еуразиялық идея тұтқасын енді-енді ұстағанын айтсақ, ал еуропа
елдерінің әр алуандықтан туындайтын тұтастық деген еуразиялық тезисті
тәжірибе жүзінде көп жылдардан бері жүзеге асырып келе жатқандығын айта
аламыз.
Сондай-ақ, посткеңестік кеңістіктегі интегрциялық процестер жалпы
қауіп-қатерлердің, мысалы: саяси экстремизм, терроризм, нашақорлыққа
байланысты сауда түрлерінің айқындалуынан кейін қарқын алды деген сияқты
пікірлерді де жиі естиміз. Осындай реттегі сұрақтардың біріне берген
жауабында ЕурАзЭҚ бас хатшысы Г. Рапота, былай дейді: Біздің жағдайымызда
қандай да бір экономикалық қауіпке қарсы ұйымдасу туралы сөз қылуға болады,
мысалы, ғаламдану процесіне қарсы. Оның басты қауыпі мынада: әлем алтын
миллиард және босқынға ұшыраған тұрғындарға бөлініп кетеді және аралық
шекаралар кез-келген жерден өтуі мүмкін, ол ресей территориясынан немесе
Ресей мен Батыс арасындағы шекарадан, немесе шығыс жақ беткейден – оның
барлығы әртүрлі жағдайлардан тәуелді .
1995 ж. Кедендік Одақтың құрылыуының қайнар көзі, ЕАО идеясымен
сабақтасып жатқанын айттық. ЕАО – посткеңестік кеңістіктегі әлеуметтік-
экономикалық модернизацияны, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту
мақсаттарындағы тәуелсіз мемлекеттер интеграциясының формасы болып
табылады . Нақ осы айтылған көзқарас ТМД кеңістігіндегі интеграциялық
процестердің дамуын анықтаушы факторға айналды. Кедендік Одақты (КО) құру
мақсатқа қол жеткізу құралы болды, яғни одаққа қатысушы экономикаларының
барлық сфераларының неғұрлым терең интеграциялануына жағдайлар жасау терең
қарстырылды.
1995 ж. 6 қаңтарында Ресей Федерациясы мен Беларусь республикасы,
онан кейін 20 қаңтарда Қазақстан Республикасымен КО туралы келісімге қол
қойылды. Ресей, Қазақстан және Беларусь араларындағы шамамен 8,5 мың км.
созылатын шекара ашылды. Міне осы күннен бастап біз бірінші рет, КО ретінде
ЕАО жобасының бір бөлімі жүзеге асырылды деуімізге болады.
Келісуші жақтардың ұстанған мақсаттары ретінде келесілер анықталады:
- шаруашылық субъектілер арасындағы еркін экономикалық әрекеттесудегі
кедергілерді жою арқылы бірлесе отырып өз елдерінің әлеуметтік-
экономикалық прогресін қамтамасыз ету;
- экономикалық даму тұрақтылығы, еркін тауар айырбас және адал
бәсекелестікті қамтамасыз ету;
- өз елдерінің экономикалық саясаттары коорданациясын нығайту ұлттық
халықтық шаруашылықтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету;
- ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптасуына жағдайлар жасау;
- Кедендік Одақтың мүше-мемлекеттерінің әлемдік нарыққа белсенді
қатысуына жағдайлар жасау;
- Қатысушы жақтар Кедендік одақты, шаруашылықты жүргізудің нарықтық
қағидалары және үйлестірілген заңдар арқылы ортақ кедендік
территория және экономиканы реттеудің біртиптес механизміне
негізделеген мемлекетердің экономикалық бірлестігі анықтады.
КО шеңберіндегі жоспарланған шараларды екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Бірінші кезең – 1994ж. 15 сәуіріндегі еркін сауда құру туралы келісім
механизмін жүзеге асыру және ең алдымен өзара саудадағы тарифтік және
сандық шектеулерді алып тастау. Сондай-ақ, сыртқы сауда, кедендік, валюта-
қаржылық, салық және басқа да сыртқы экономикалық қызметке қатысты ұлттық
заңдарды біріздендіру жоспарланған кезең.
Екінші кезең – мемлекеттердің кедендік территорияларын отақ кедендік
территорияға біріктіру, кедендік Одақтың халықаралық құқықтық субъектілігі
және халықаралық деңгейде бекіткен келісімдер жайы туралы мәселелерді шешу.
Қол қойылған құжаттардың тағы бір маңыздысы, КО құрумен қатар 1995ж.
20 қаңтарында Қазақстан Республикасы мен Ресей федерациясы үкіметтері
арасындағы сыртқы экономикалық қызметтерді реттеудің ортақ тәртіптері
туралы Келісімге қол қойылды. Мұндай келісім бұдан бұрын Ресей мен Беларусь
үкіметтері арасында қабылданған болатын.
Сондай-ақ, өзара ынтымақтасуды одан әрі тереңдету мақсатында
қабылданған шешімдердің орындалуын қамтамасыз ету үшін үкімет басылары
қызметтерінің бағдарламасын бекітті. Ол негізінен, Кедендік одақты құру
бойынша шаралар; заңдарды біріздендіру; достық, ынтымақтастық және өзара
көмек туралы келісім шарттарды жүзеге асыру; өндіріс пен кәсіпкерлікті
дамыту бойынша; қаржы және төлем қатынастары облысындағы ынтымақтасу
жөніндегі шараларды қамтыды. Және бұлардың барлық пункттерінің орындалуын
жүзеге асыру 1995 ж. соңына дейін жоспарланғанмен оның орындалуы бірнеше
жылдарға созылды.
Бұл бағдарламаның жұмысын координациялау үшін және оның орындалуына
бақылау жасау мақсатында үш мемлекеттің үкімет комиссиялары құрылған
болатын. Сөйтіп, КО құрылуының алғашқы жылғы нәтижесі, өзара саудада
қызметерді реттеу тәртіптерінің бір-біріне неғұрлым жақындастырылуымен,
кедендік қызметтерді басқарудың ортақ қағидаларын енгізулермен көрінді.
Бұл жетістіктер 1995 ж. екінші жарты жылдығындағы Кедендік одақ
елдерінің өзара сауда көлемінің ұлғаюында көрініс тапты. Мысалы, 1995 ж.
Беларусьтің Кедендік одақ елдерімен сауда айналымы 68 пайызға өсті,
Қазақстандікі - пайызға, Ресейдікі – 12 пайызға өсті.
1996 ж. бұл өсімнің жалғасын тапқандығын айта аламыз: Беларусьте – 27
пайызға, Қазақстанда - 31 пайызға, Ресейде -17 пайызға, осы жылы одаққа
қосылған Қырғызстанда – 44 пайызға өсті. Ал 1997-1998 жж. сауда көлемдері
қысқарды, оның басты себептеріне қосылған құнға салынатын салық және
Ресейдегі қаржы дағдарысы және басқа да, еркін сауда режиміне қатыссыз
жағдайларға байланысты орын алғандығын айта кетуіміз керек.
1998ж. тамызындағы ресейдегі дағдарыстан кейін, мысалы Ресей сол жылы
сауда балансын жақсарту мақсатында қосымша 3 пайыздық импортық баж енгізді.
Қазақстан көршілес елдерден келетін арзан импорттан өз өндірушілерін қоғау
үшін. Өзбекстан және Қырғызстаннан әкелінетін бірқатар тауарларға тыйым
ретінде 200 пайыздық баж орнатты, сондай-ақ Ресей Федерациясынан әкелінетін
азық-түлік тауарларының 21 түріне шек қойды, осылайша оларды еркін сауда
режимінен шығарды. Беларусь укіметі 1998 ж. тұтыну нарығын қорғау
мақсатында көптеген тауарлар экспортына (ауылшаруашылық өнімдеріне де )
шектеулер енгізді (ең алдымен Ресейге).
Кедендік одақтың қызмет атқаруының бірінші кезеңінен-ақ байқалған
кемшілік, ондағы мемлекетаралық атқарушы құрылымдардың болмауынан,
ұйымдастыру ісіндегі едәуір проблемалардың тууынан, Кедендік одаққа
қатысушы-мемлекеттер алғашқы бір жарым жыл ішінде серіктестіктермен
келісілмеген түрде бірқатар ішкі шешімдер қабылдап үлгерді. Кедендік одақ
бұлайша ары қарай бет алысы жас қалыптасқан интеграциялық бірлестіктің
дамуына күмән келтіретіні айқын болды.
1998 ж. ресейлік ешбір елмен келіспеген ретте, бір жақты тәртіппен
үшінші елдермен сыртқы саудадағы тарифтік және бейтарифтік реттеу
жүйелеріне өзгерістер енгізуі туралы шешім қабылдады. Дәрі-дәрмек затары,
ет-сүт және басқа да бірқатар азық-түлік тауарлары импортына кедендік баж
ставкалары өзгертілді, Ресейге импортталған ақ қантты, шала өндірілген
қантты, крахмал тасқындарын лицензиялау енгізілді, сондай-ақ көптеген
тауарларға қосымша импорттық баж енгізді. Ресейдің экономикалық басқару
органдарының мұндай шешімдері Беларусь Республикасының саяси және іскерлік
орталарда өте ауыр қабылданды. Себебі Беларусьтың сыртқы саудасының 23
бөлігі Ресей рыногына бағытталған, ал ресейлік сыртқы сауда неғұрлым Батыс
рыногына бағытталған. Осы тұрғыда одақтық мемлекет акциясының беларустік
экономика үшін қаншалықты шығын келтіргендерін есептеу қиындықты
тудырмайды.
Одақтық қатынастарда міндеттілікті сезінбеу кең тараған құбылысқа
айналды. Мысалы, Қырғызстан Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүшеліке енуімен
Кедендік одақ мүше-елдерімен келісілмеген түрде жаңа ойын шарттарына
бағынды. Сондай-ақ валюта шығу немесе алып кірудің ортақ (бірдей) тәртіптің
жоқтығы.
Кедендік одаққа қатысушы-мемлекетер Президенттері 1993 жылдың 29
наурызында Экономикалық және гуманитарлық облыстардағы интеграцияны
тереңдету туралы келісім-шартқа қол қойды. Қатысушы жақтар жақындасуға күш-
жігерлерін бірігіп бағыттауға шешім қабылдады.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың
Независимая газета бас редакторының төрт қосу N Келісім-шартының мәні
туралы сұрағына былай деді: ... Бұл альянс ТМД шеңберіндегі интеграцияның
ең жоғарғы сатысына айналды .
Келесідей міндеттердің орындалуын жоспарлау интеграцияның негізгі
мақсаттарын құрады: өмір сүру деңгейін бірте-бірте жақсарту, жеке
тұлғалардың еркіндігі мен құқығын қоғау, әлеуметтік прогреске қол жеткізу;
мемелекеттердің тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ету; тауар; қызмет;
капитал және жұмыс күшінің ортақ нарығының тиімді қызмет етуін қамтамасыз
ететін ортақ экономикалық кеңістікті қалыптастыру, ортақ транспорттық,
энергетикалық, ақпараттық жүйелерді дамыту; азаматтарды әлеуметтік
қорғаудың минималды стандарттарын жасау; білім алу және мәдениет пен ғылым
жетістіктеріне келісілген түрде жүргізу, халықаралық сахнада тиісті орынды
иемденуді қамтамасыз ету; қатысушы жақтардың сыртқы шекараларын бірігіп
қорғау, қылмыс пен терроризмге қарсы күрес.
Интеграциялық толқынның бұл кезеңіндегі бір ерекшелік, Келісім-шарт
мақсаттарына қол жеткізу үшін Мемлекетаралық кеңес, Интеграциялық комитет
және Парламентаралық комитет құрылды. Мұндай органдардың құрылуы Кедендік
одақтағы ұйымдастыру жұмыстарын салауатты жүргізудің кепілі екендігін айта
аламыз.
Барлық орындалған жұмыстар, сондай-ақ 1996 ж. 29 наурызындағы келісім-
шартты жүзеге асырудың алғашқы тәжірибелері интеграцияның жақын аралықтағы
мақсаттары мен міндеттерін нақтылау қажеттілігін анықтап берді. Бұл Келісім-
шартта келісілген мақсаттар мен міндеттердің барлық спектрлері бойынша
жұмыс жүргізуге ұмтылыс, тұтастай Достастықта қарастырылып кеткен өзара
әрекеттесу мәселелерін қайта қарауға алып келетіні сөзсіз. Қабылданған
шешімдердің орындалу нәтижелерінің анағұрлым сәтті болуы да мүмкін еді,
бірақ құжаттардың қайталануы, атқарушы органдардың қарсыласуы, мүдделердің
серпін алуы сияқты салдардың тууы да анық болды. Қатысушы жақтар
үкіметтерінің қолдауымен Интеграциялық комитеттің төрт мемлекеттің өзара
әрекет етуіндегі маңызды бағытын анықтауға бел бууы, мұндай жағдайды
болдырмас үшін жасалған әрекеттеріне ұқсады.
1998 ж. 22 қаңтарында Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңестерінің
Мәскеуде өткен кезекті жиналысында кеңестің төрағасы Қазақстан Президенті
Н.Назарбаев Кедендік одақ территориясында Ортақ экономикалық кеңістік құру
және елдер мен халықтардың бір-бірімен тығыз қатынастар орнатуына ең
қарапайым мүмкіндіктерді жасау ұсыныстар айтқан болатын. Бұлар Кедендік
одақ тарихына Қарапайым адамдар мүддесіне сай он жеңіл қадам деген атпен
енді. Бұл бағдарлама келесідей шараларды бірігіп жүзеге асыруды көздеді:
азаматтық алуды жеңілдетілген ережелерін енгізу; бір мемлекет
территориясында тұратын басқа мемлекет азаматтарына максималды қолайлы
жағдайлар жасау; төрт мемлекет азаматтарына осы мемлекеттер арасындағы
шекаралық, кедендік және басқа да бақылау түрлерінен еркін өтуіне жағдайлар
жасау; бір мемлекет территориясында тұратын басқа мемлекет азаматтарына
дереу қажетті медициналық көмек көрсетудің бірдей шарттарын қамтамасыз ету;
төрт мемлекеттің шекарасы арқылы келісілген соммада шетел валютасын
тасымалдауға рұқсат ету; өндірістік және басқа да коммерциялық қызметке
арналмаған жүктерді тасымалдау мүмкіндіктеріне келісілген ретпен рұқсат
беру; газет, журнал және басқа да мерзімдік басылымдарға төрт ел арасындағы
еркін жазылуды қамтамасыз ету; осы елдерде бір-бірінің территориясында және
радио хабарларын таратуға қолайлы жағдайлар жасау; орта білім туралы
аттестат, арнайы және жоғары білім туралы диплом, ғылыми дәрежесі мен
атағы туралы құжаттарды өзара бірдей қабылдау; төрт мемлекеттердегі оқу
орындарында білім алу құқықтарының теңдігін қамтамасыз ету; төрттік
мемлекеттер арасындағы ақша аудару немесе пошта қызметтерін пайдалану
процедураларын жеңілдету; төрттік мемлекеттерде шағын және орта
бизнеспен шұғылдануға максималды жеңілдіктер жасау. Бұл ұсыныс
Мемелекетаралық кеңестен (Минск, мамыр 2000 ж.) қолдау тауып оны жүзеге
асырудың бірқатар нақты ұйымдастырушылық шаралары анықталды [77, 2б.].
Жоспарланған келісім-шарттың толық мәтіні 1998 жылдың орта кезінде
дайын болды және ол Кедендік одақ және Ортақ экономикалық кеңістік туралы
келісім деген атты иемденді.
1999 ж. 29 наурызындағы бастапқы келісім-шарттың логикалық жалғасы
болып табылатын жаңа Келісім-шарт, ортақ экономикалық қызметерді тарифтік
және бейтарифтік реттеуді сәйкестендіру шараларын ары қарай дамытады және
нақтылай түседі деп күтілді.
Сонымен қатар жаңа Келісім-шарт базалық Келісім-шарттағы ортақ
экономикалық саясатты қалыптастыру және инфроқұрылымды дамыту, қызмет,
еңбек және әлеуметтік саясат ортақ нарықтарын қалыптастыру, ғылыми-
технологиялық және ақпараттық кеңістіктерді, Келісім-шартқа жаңа
мемлекеттердің қосылуының құқықтық негіздерін қалыптастыру бөлімдерін
тереңдетеді және ауқымдандыра түседі. Бұл Келісім-шарттың басты мақсаты
кедендік одақты қалыптастыруды аяқтау және Ортақ экономикалық кеңістік
(ОЭК) құру болды .
Кез-келген халықаралық деңгейде жасалған Келісім-шартқа бір
мемлекеттің қосылуы - бұл өте күрделі экономикалық және құқықтық
процедура. Мұндай процедураның екі түрі болады; біріншісі – шектеулі түрде
қосылуы, бұл қосылушы мемлекттің келісім-шартқа қатыспай-ақ ондағы
міндеттерді орындауды ерікті түрде құптауы, екінші – толық қосылуы, бұл
келісім –шартқа толық қатысуын заңды түрде бекітуін білдіреді.
Кедендік одақ шеңберіндегі қабылданған барлық келісім-шарттар және
келісімдерге қосылудың екінші түрі қарастырылған. Сондықтан да бұл
бірлестікке басқа мемлектердің мүшелікке енуі ұзақ әрі күрделі
ұйымдастырушылық жұмысты талап етеді.
Тәжікстан Республикасының президенті Э. Рахмонов 1995 ж. қыркүйегінде
өз мемлекетінің кедендік одақ туралы келісімге қосылуына дайын екендігін
жария етті. Дегенмен тәжікстандағы кеден кодексі, яғни оны кедендік одаққа
қатысушы мемлектердің заңдарымен үйлестіру және т.б. сияқты мәселелр ұзақ
уақытты талап етті.
1998ж. 13 қарашада Тәжікстан Республикасының парламенті 1996 ж. 29
наурыздағы Интеграцияны экономикалық және гуманитарлық облыстарда тереңдету
туралы Келісім-шартты бекітті. Бұл осы келісім-шартқа Тәжікстанның қосылуы
туралы шешімге бес мемлекеттің қол қоюына заңды негіз болды. Сөйтіп, 1999
ж. 26 ақпанынан бастап Тәжікстан Республикасы Кедендік одақтың тең құқылы
мүшесіне айналды. 1996 ж. 29 наурызындағы қол қойылған келісім-шарттан
кейін Н. Назарбаевтың ұсынған төрт қосу N формуласы өзінің шынайы
көрінісін тапты және N- белгісіндегі ел Тәжікстан республикасы болды.
Кез келген халықаралық ұйым, халықаралық келісім-шарттар мен
шешімдерді қабылдау мен орындауда өзінің ұйымдастырушылық –құқылы
мезанизмін және құқылы-субъектіліктерін нақты анықтауы қажет. Біздің
ойымызша КО шеңберіндегі қабылданған барлық келісімдер мен келісім-шарттар
негізінен интеграцияның мақсаттары мен міндеттерін және оларға қол
жеткізудің бағыттары мен кезеңдерін анықтап қана қойған сияқты.
2. ЕурАзЭҚ – тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық құрылымы
Еуразия түсінігі біздің лексикон үшін жаңа болып есептелмейді. Бұл
түсінікті Н.Вернадский, Л.Гумилев және басқа да жазушылар, зерттеушілер
мен ғалымдар еңбектерінен кездестіруге болады. Еуразиялық статусқа тұтастай
көпұлтты Кеңестер Одағы жатқызылды, 300 млн. жуық адамдар қоғамы. Сондықтан
түсінігін ең алғаш 1883 жылы австриялық геолог Э. Зюсс әлемнің екі
бөлігінен қолданған болатын [65, 40 б.]. содан бергі әлемдік бірнеше рет
бой көтерген еуразия термині төңірегіндегі мәселелер бүгінгі таңда
шынайы көрініс тапты [66, 163-164 бб.].
Бүгінгі күн талаптарына сәйкестендіріліп ұсынылған Н.Назарбаевтың ЕАО
идеясының түп-тамыры ХХ ғ. 20-30 жж. Ресейлік ойшылдардың еңбектерінде
көрсетілген еуразияшылдық концепциясының кейбір элементтерімен де тығыз
байланысты. 1921 ж. Софияда жас философтар мен публицистер Н.С.
Трубецкий, П.Н. Савицкий, Г.В. Флоровский және П.П. Сувчинскийлердің Исход
в Востоку. Предчуствия и свершения. Утверждение евразийцев атты жинағының
шығуымен еуразияшылдықты зерттеушілердің неғұрлым әйгілілеріне
төмендегілерді жатқыза аламыз – экономист Я.Д. Садовский, географ Л.Н.
Савицкий, философ Л.П. Карсавин, филолог және мәдениет танушы Н.С.
Трубецкий, тарихшы Г.В. Вернадский, публицисттер Г.В. Флоровский, В.Н.
Ильин, Б.Н. Ширяев және т.б. көптеген ойшылдар мен зерттеушілер.
Кеңес Одағы шеңберінде де еуразияшылдықтың алғашқы жұмыстары елеусіз
қалмады. 1929 ж. Қызыл профессура институтымен Марксизмнің жаңаша сынына
қарсы атты жинақ жарық көрді. Ондағы бірқатар арнайы мақалалар толығымен
еуразияшылдыққа арналған болатын [67, 665 б.].
Бірақ еуразияшылдық түсінігінің бұдан ары қарай кеңестік әдебиеттер
беттерінен ХХ ғасырдың 80-жылдарының аяғына дейін көрінбегендігі
байқалады. ХХ ғасыр 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында атақты
ресейлік ғалым Л.Н. Гумилевтің атсалысуымен еуразияшылдықтың қайта оралуын
айта аламыз. Л.Н. Гумилев өзінің этнос туралы зерттеулерінде
еуразияшылдықтың бірқатар идеяларына теориялық негіздемелер жасады.
Бір кездері Л.Н. Гумилев өзінің соңғы еуразиялықпын деп атаса,
бүгінгі таңда біз оны, еуразияшылдықтың қайта жаңғыруына байланысты, жаңа
толқынның алғашқы еуразиялық тұлғасы деп айта аламыз.
Ондаған жылдардан кейін посткеңестік мемлекеттер басшыларының бірі –
Н.Назарбаевтың еуразияшылдық идеяны өз жобасының негізі ретіндегі
ұсыныстары идеяға жаңа өмір беттерін арнады. Н.Назарбаев ғасырға жуық ерте
уақыт бұрын пайда болған теориялық құрылымдар ішінен, КСРО-ның құлауынан
кейін, тарихи тағдырлары ортақ, жақын немесе геосаяси және экономикалық
мүдделері сәйкес елдердің жаңа қауымдастығының қалыптасуына негіз бола
алатындай рационалды компоненттерді іріктей алды.
Еуразиялық одақ концепциясын жария ете отырып, тек ТМД елдері
арасындағы қатынасты дамытуға ғана емес, сондай-ақ посткеңестік кеңістік
елдерінің барлығы дерлік қызығушылық танытып отырған болашақ өркениетті
қоғам құрудың үлгісін (моделін) меңзеген болатын. Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаған үндеуінде былай делінген: ... Біз - өзінің жеке тарихи
және өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі
басқаларға ұқсамайтын болады. Ол өзінің бойына әртүрлі өркениет
жетістіктерін сіңіреді [1, 130-131 бб.].
Бұқаралық баспаларда жарық көрісімен Еуразиялық Одақ жобасы бірнеше
ай ішінде үлкен көзқарастарды еліктірді. Қазақстан және басқа да ТМД
елдерінің баспасөз беттерінде жобаға деген жүздеген үн қосулар мен баға
берулер жарияланды [1, 99-102 бб.]. Сол кезден бастап Еуразиялық Одақ
идеясы төңінегіндегі пікірталастар дезинтеграция немесе реинтеграция
дилеммасына қатысты саяси кристалдануды жеделдетті.
1994 жылдың 14 маусымында Ресей Сыртқы істер министрлігінің
Дипломатиялық Академиясы және ресейлік Бірлік және Келісім Партиясының
парламент фракциясымен ұйымдастырылған еуразиялық интеграцияның
перспективалары дөңгелек столында жоғарыда айтылған мәселе басты талқыға
айналған болатын. Ізінше 18 маусымда, Еуразиялық Одақ жобасы төңірегінде,
еуразия қауымдастығы: әр алуандықтан туындайтын тұтастық тақырыбына
арналған Жаңа келісімге келу клуб-форумының жиналысында өте зор
қызығушылықпен әңгіме, пікірталастар өрбіді.
ТМД-ң жеткіліксіз қызмет атқаруы мен қабілетсіздігінің экономикалық
реформаларға кедергі болатынын ескере отырып, Еуразиялық Одақ жобасының
жаңа тәуелсіз мемлекеттер мүддесін көздейтін нақты интеграциялық
процестерге тек шаруашылық байланыстарды сақтау арқылы ғана емес, сондай-
ақ бірте-бірте нарықтық қатынатар негізінде жаңа байланыстарды
қалыптастыруды ұсынғандығын айта аламыз. Еуразиялық Одақ жобасында былай
делінген: Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тек ұжымдық күш салу арқылы ғана
өтпелі қоғам сәтті модернизацияны жүзеге асыра аламыз. Және біз ТМД-ның
жекелеген елдерінің бұл міндеттері жалғыз шешуге ұмтылыстарының бұрынғыша
нәтижесіз екндігін көріп отырмыз. Экономикалық интеграцияны жаңа
жағдайларда жүзеге асырмайынша сол күйінде қалмақ .
2000 ж. мамырындағы Минскідегі Мемлекетаралық кеңес отырысында
ЕЭҚ - қа қатысушы-мемлекеттер басшылары ЕЭҚ қызметін ары қарай жетілдіру
мен институтционалдық құрылымы есебінен мемлекеттердің экономикалық
интеграцияларын айтарлықтай жеделдету мүмкіндіктері мен әлеуметінің зор
екндігін ескерді. Осы орайда Халықаралық экономикалық ұйым қалыптастыру
жөніндегі құжаттар жобасын дайындау туралы шешім қабылданған болатын.
Нәтижесінде 2000 ж. Астана қаласында еуразиялық экономикалық қауымдастық
(ЕурАзЭҚ) құрылды.
ЕЭҚ-н ЕурАзЭҚ-қа айналуы ЕурАзЭҚ қатысушы-мемлекеттер алдына
интеграция жолында анағұрлым масштабты міндеттерді қойды:
- ортақ экономикалық кеңістікті құруды жеделдету;
- тауар, қызмет, капитал және жұмыс күшінің ортақ нарығын құруды
жеделдету;
- ортақ транспорттық, энергетикалық және ақпараттық жүйелерді
қалыптастыру;
- сыртқы саясатты координациялау;
- сыртқы шекараларды бірігіп қорғау.
Сонымен Кедендік Одағының қызмет ету жылдарында қандай шаралар жүзеге
асырылды? - деген сұраққа жауап беретін болсақ: біріншіден, Кедендік Одақ
ішінде тауар қозғалысындағы сыртқы сауда тарифтері мен сандық шектеулер
алынып тасталды; екіншіден, негізінен ортақ кедендік тарифтер енгізілді
(2000 ж. 17 ақпанында келісімге қол қойылды). Ортақ кедендік территория
құру басталды; үшіншіден, үшінші елдерге қатысты ортақ сауда режимдері
қалыптасуда.
ЕЭҚ ЕурАзЭҚ –тың негізгі тіреуші қызметін атқарды және ол келесі
саты - экономикалық қауымдастыққа өту қажеттігін мойындауға әсер етті.
Кедендік Одағының бес жыл қызметінде қатысушы-елдердің экономикалық
саясаттарында айтарлықтай жақындасу байқалды, сыртқы экономикалық
қызметтерді либерализациялауда және нормативтік құқықтық базаны
үйлестіруде келісілген шаралар жүргізілді.
Сонымен қатар, Кедендік Одақ және тұтастай Достастық қызмет ету
барысында белгілі бір қиындықтар да болды. Ол – қабылданған шешімдер және
олардың міндеттілігінің болмауы.
Интеграциялық процестің даму барысында мемлекеттен тыс жоғары
органдардың рөлі ұлғаюда (2- сурет).
ЕурАзЭҚ өзінің ұйымдастыру-құқықтық тұрғысы жағынан кедендік одақтан
және Достастықтағы басқа да бірлестіктерден бірқатар айырмашылықтармен
ерекшеленеді (бұл оның басты артықшылықтарының бірі):
- бұрынғы алға қойылған мақсаттар мен міндеттердің нақты орындалу
механизмі құрылған. 10 қазан 2000 жылғы жаңа құжат – ЕурАзЭҚ құру
туралы келісім – белгіленген мақсаттарды жүзеге асырудың
механизмдерін қарастырады. Халықаралық ұйым, қауымдастықта қатысушы-
мемлекеттер экономикаларының жақындасуы мен интеграциялануына
негізделген альянс түрінде қалыптасты. ЕурАзЭҚ-ң түпкі мақсаттарына
мемлекеттердің экономикаларының үздіксіз бірқалыпты өсуін қамтамасыз
ету, тұрақты даму және тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылау
қарқынын жеделдету;
ЕурАзЭҚ-тың мемлекетаралық кеңесі
(мемлекет басшылары мен үкімет басшылары)
Парламентаралық Интеграциялық ЕурАзЭқ-тың
Ассамблея комитет соты
ЕурАзЭҚ-тың бас Тұрақты өкілдер
хатшысы комиссиясы
Секретариат
Кесте-2 – Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың құрылымы
- жаңа ұйымның нақты көрсетілген статусы. ЕурАзЭҚ БҰҰ жарғысында
тіркеуден өткен, халықаралық құқықтық-субъектілік ұйым статусына
ие. Кедендік одақ құқықтық тұрғыдан халықаралық құқылы басқа
субъектілермен өзара қарым-қатынасқа түсуге құқылы өз алдына жеке
халықаралық ұйым болған жоқ. Басқа мемлекеттермен және халықаралық
ұйымдармен қарым-қатынас барысында ЕурАзЭҚ, өз мемлекеттерінің
мүдделерін қорғай отырып, қауымдастықтың халықаралық сауда
нарықтарына шығуға және үшінші елдермен өзара тиімді келісім-шарттар
бекітуге, сондай-ақ БСҰ-на мүшеліке енуге мүмкіндіктер туғызды;
- интеграциялық өзара әрекеттің анағұрлым жаңа формуласы.
Қауымдастықта әрбір мемлекет барлық интеграциялық басқару
органдырының жұмысына қатысады. Шешімдерге, барлық мемлекттердің
қатысуымен қол қойылады. Қабылданған шешімдер ұлттық заң
шығарулармен сәйкестендіріле отырып қажетті ұлттық құқықтық
актілерді қабылдау арқылы барлық мемлекетермен орындалады. Келісім-
шарттар барлық қатысушылары ішкі мемлекттік процедураларды
орындағаннан кейін ғана өз күшіне енеді. Мұндай шарттар ЕурАзЭҚ
мүшелерімен қабылданаған шешімдердің орындалуының кепілі болмақ;
- шешім қабылдаудың жаңа тәртіптері. ЕурАзЭҚ құру туралы келісім
–шарт бойынша жоғары орган – Мемлекетаралық кеңес – мүшелік етуді
тоқтату немесе Қауымдастықтан шығу туралы мәселелерден басқа барлық
шешімдерді қабылдайды. Тұрақты өкілдер комиссиясы мен Интеграциялық
комитетте шешім қабылдау тәртібі көпшілік дауыс беруге (яғни, 23
қатыста) байланысты қабылданады. Әрбір жақтың дауыс саны оның
экономикалық әлеуетіне сәйкес келеді: Ресей – 40 пайыз, Беларусь
пен Қазақстан – 20 пайыздан, Қырғызстан мен тәжікстан – 10 пайыздан
дауыстарға ие;
- заңдарды жақындастыру және біріздендірудегі жаңа көзқарастар;
- мемлекеттердің мүшелік шешімдері бойынша міндеттерін орындамаса оның
қауыдастықтағы мүшелік етуі тоқтатылады. Сондай-ақ, ЕурАзЭҚ –қа
мүшелікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРНЫ
ТАРИХ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Халықаралық қатынастар кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Еуразиялық экономикалық қауымдастығЫныҢ САУДА ҚАТЫНАСТАРЫ
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., аға оқытушы
____ __________ 20__ ж.
Халықаралық қатынастар
кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ. к.,
____ __________ 20__ ж
тобының студенті
Норма бақылаушы
____ __________ 20__ ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ 7
1.1 ЕурАзЭҚ – тың қалыптасуының алғышарттары 7
1.2 ЕурАзЭҚ – тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық 23
құрылымы
2 ЕУРАЗЭҚ ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 31
2.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту жолдары 31
2.2 ЕурАзЭҚ –та интеграцияны дамыту мәселелері 42
Қорытынды 59
әдебиеттер тізімі 63
Қосымша А 68
Қосымша Ә 69
Қосымша Б 70
Қосымша В 71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың айтуынша:
...біреулерді жаһандану қайтадан тас ғасырына қуып тықса, келесілерді
өзінің өміршең күш-қуатымен және жайнаған жасампаздығымен құнарландырады
[1, 11 б.]. Біздің тарапымыздан оған төтеп беру, ғаламдану әсерінен
қалыптасқан жаңа жағдайларға машықтану болып табылады. Мұндай машықтанудың
бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Қазақстанда, сондай-ақ басқа да жаңа тәуелсіз мемлекеттерде өзінің
болашағын жаңа тәртіптерге сай қалыптастырудың тек екі ғана нұсқасы бар
сияқты:
1. қол жеткізген егемендігіне және өз күшіне арқа сүйей отырып,
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді өз бетінше өктемдігінде
қалуға тәуелділікте болу (әрине, тиімсіз нұсқа);
2. көршілес мемлекеттермен өзара ұтымды әрі тиімді
интеграциялық байланыстарды дамыту, ұлттық экономикалық
бірлесе отырып нығайту. Қазақстан қазіргі таңда екінші нұсқа
бойынша өзінің даму бағытын таңдап отыр.
Сол себепті біз болашаққа нық аяқпен басу үшін бүгінгі күннің
қауіпсіздігіне сенімді болуымыз керек. 1994 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынып
келеді. Оның айтуынша: ...Біз - өзінің жеке тарихы және өзінің жеке
болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі басқаларға
ұқсамайтын болады. Ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет жетістіктерін
сіңіреді[1,130-131 бб.]. Әрбір елдің, қоғамның, мемлекеттің дербестігі мен
тәуелсіздігі оның жүргізіп отырған халықаралық қатынастары және сыртқы
саясаты арқылы көрініп, бағаланады.
Осы мәселелерді талдай отырып, мен өзімнің диплом жұмысымның
тақырыбын қазіргі таңда үлкен маңызға ие деп ойлаймын. Қандай болмасын
мемлекеттің болашағы бүгінгі күннен басталатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Посткеңестік кеңістегі экономикалық
интеграция мәселелерін зерттеуге экономист-ғалымдардың тәжірибедегі
адамдардың көптеген еңбектері арналды. Интеграцияның және ортақ аймақтық
экономикалық кеңістікті қалыптастырудың жалпы мәселелеріне ТМД елдерінің
мынадай белгілі ғалымдарының еңбектері сіңді: Л.Абаукин, П.Алампиев,
Л.Бляхма, Т.Койчуев, И.Коротченя, А.Кротов, К.Овчинников, И.Семенов,
С.Ситарян, Е.Строев, Е.Чистяков, Н.Шмелев, Ю.Шишков, В.Шульга және
басқалары.
Интеграция проблемалары төңірегінде отандық экономист ғалымдар да –
қалам тербеді, олардың еңбектерінің тақырыпты зерттеу барысындағы алатын
орны зор. Атап айтсақ, Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялануы
және әлемдік экономикадағы алатын орнын анықтау мәселелері туралы ой-
пікірлер А.Алшановтың, О.Әлиевтің, Я.Әубәкіровтың, А.Әшімбаеваның,
Р.Елемисовтың, А.Есентүгеловтың, А.Қошановтың, Е.Жатқанбаевтың,
К.Сағадиевтің, Л.Сухованың және т.б. еңбектерінде қаралды.
Ал экономикалық интеграция, оның ішінде ТМД мемлекеттерінің, оның
ішінде Орталық Азия елдері экономикалық интеграциясы проблемаларына
байланысты арнайы зерттеулерді Н.Назарбаев, Н.Исинғарин, С.Сатубалдин,
С.Прімбетов, М.Кенжегузин, Д.Қабдиев, Б.Қазбеков, Ж.Әубәкірова,
М.Тінәсілов, Т.Мансұров сияқты отандас ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Дегенмен, аймақтық экономикалық интеграцияның кейбір мәселелеріне
қатысты еңбектердің барлығына қарамастан, Еуразиялық экономикалық одақ
концепциясы төңірегіндегі интеграциялық процестермен байланысты теориялық
және практикалық мәселелер толыққанды өңделіп, бір жүйеге келтіріліп,
кешенді түрде әлі зерттелген жоқ. Сондай-ақ бұл тақырып туралы
республикамызда арнайы жүргізілген дипломдық жұмыс кездеспейді. Сондықтан
экономикалық саясатты жүргізудегі маңызды бастаулардың қазіргі әлем
талаптарына сай бағытталуы мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген
жаппай бет бұрыстарын ескерсек, интеграциялық әлеуметтері өте жоғары
ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық бірігуі – объективті қажет процесс еді.
Сондықтанда аталмыш диплом тақырыбының басты мақсаты - Еуразиялық
Экономикалық қауымдастықтың құрылу тарихы мен қазіргі таңдағы қызметіне
баға беру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында
бірнеше міндеттер туындады. Олар төмендегідей:
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың – географиялық, тарихи –
мәдени, саяси, экономикалық алғышарттарымен жан – жақты таныса отырып,
оларға талдау жасау;
- Еуразияшылдық идеасының қалыптасуы және және қазіргі таңдағы маңызы;
- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың мақсат міндеттерімен кеңінен
танысу;
- Қауымдастықтың институтционалдық құрылымын анықтау;
- Қауымдастықтың әлемдік экономикадағы алар орнын анықтай отырып, сауда
қарым – қатынастағы рөлін анықтау;
- Қазіргі таңдағы интеграциялық дамудың маңызын анықтай отырып,
Еуразиялық Экономикалық Қауымдастықтың орнын анықтау болып табылады.
Зерттеу нысаны (объектісі) – ЕурАзЭҚ-қа қатысушы-мемлекеттердің
көпжақты экономикалық ынтымақтастығы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі Жұмысты жазу кезінде
обьективтілік, салыстыру, талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы Еуразиялық экономикалық қауымдастық
елдеріндегі экономикалық – сауда қатынастарына байланысты теориялық және
практикалық мәселелерге кешенді шолу жасау және талдау, сондай-ақ оның
қалыптасуы мен дамуына байланысты ғылыми негізделген ұсыныстар зерттеудің
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы Жұмыстың басты нәтижелері мен
тұжырымдамаларын халықаралық қатынастар тарихын және әлемдік ықпалдастық
үрдістерін оқып үйренуде студенттердің семинар, реферат, курс жұмысын
жазу барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшалар
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚ
1.1 Еуразиялық экономикалық кауымдастықтың қалыптасуының алғышарттары
1993-1994 жж. ТМД дамуының жаңаша бір жолын іздеу жылдары болды. Бұл
кезеңде ТМД елдерін өзара қарым-қатынасының құқықтық формасын қалыптастыру
бойынша жұмыстар басталды. Жүздеген екі жақты және көп жақты келісімдер
дайындалды және қол қойылды. Олардың ішінде маңыздысы 1993 жылғы
Экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қою болды.
Дегенмен Тәуелсіз мемлекеттер достастығында дағдарыстың тереңдеуі
тоқтаған жоқ, экспортталған шикізатқа деген баға саясатының келісілген
түрде жүргізілмеуі эконмикаға кері әсерін тигізді. Басқа жағынан, демпинг
қалыптасқан әлемдік шаруашылық байланыстарға тұрақсыздық элементтерін
енгізді, үшінші елдерді сәйкес шаралар қабылдауға итермеледі. Сондай-ақ,
әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыс, көп ұлтты құрамды, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы мемлекеттерінің барлығында да тереңдей түсті.
Нәтижесінде ішкі этникалық шиеленістер өсті, ал кейбір жағдайларда
мемлекетаралық жанжалдарға ұласты. Мұндай жағдай, қатысушыларының бір-
біріне қарсы күш жұмсаған (мысалы, Армения және Әзербайжан), Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы идеясының беделін түсірді. Ол сондай-ақ нақты түрде
орындалуын таппаған маңызды міндеттер мен келісемдерді формальды түрде
қабылдаумен сипатталады.
Тәуелсіз мемлекетердің бейбіт жолмен құрылуында Тәуелсіз мемлекеттер
достастығы үлкен рөл атқарды, дегенмен олардың реинтеграциясы үшін үлесі аз
болды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы органдары өз функцияларын атқарған
жоқ және қабылданған шешімдерін жүзеге асыруда қабілетсіз болды [1, 110
б.].
Осы тұста елбасымыздың: ... Достастыққа қатысушы елдердің арасында
экономиканы дамыту деңгейі бойынша да, заңнама бойынша да, ал кейде саяси
көзқарастар бойынша да елеулі айырмашылықтар бар... – деп айтқандары,
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы аясындағы қол қойылған мыңдаған
декларациялардың орындалмай қалуының себебін түсіндіреді. Сондай-ақ
Достастықтағы экономикалыққа қарағанда саяси мүдделердің үстемдік етуін
және ол келесі факторлардан көрініс айта аламыз:
1. бұрынғы КСРО ортақ халықтық шаруашылық кешеніндегі шикізатқа
бағытталған, бұрынғы экономикалық өзара қарым-қатынас жүйесінің
сақталуы;
2. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдеріндегі экономикасы әлсіз
елдердің неғұрлым Тәуелсіз мемлекеттер достастығының дамыған елдерінен
тәуелді болуы;
3. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің қысқа және ұзақ мерзімді
экономикалық мүдделерін қанағаттандыратындай ортақ экономикалық
стратегияның жоқтығы;
4. Қабылданған шешімдер мен міндеттердің орындалмауы.
- Нәтижесінде, посткеңестік кеңістікте өз бастауын КСРО ыдырауынан
дезинтеграция үрдісі әлі де болса үстемдік етуде.
Осылайша, қазіргі таңда Тәуелсіз мемлекеттер достастығы өзінің
интеграциялық әлеуметін көп дәрежеде төмендетіп алғандығын айта аламыз,
дегенмен қазіргі кездегі Тәуелсіз мемлекеттер достастығы органдарының
құрылымы ондағы бар интеграциялық әлеуметті толықтай пайдалануға мүмкіндік
бермейді.
1994 жылғы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы қызметін тоқтату немесе
дұрыс қызмет ететін бірлестік қайта қалыптастыру сияқты альтернативаны
таңдау алдында тұрды.
Осындай жағдайларда посткеңестік кеңістіктің даму перспективасын
тұтастай және нақты қамтамасыз ететін концептуалды зерттеулер қажеттілігі
туындады. Оның келесідей қағидаларға негізделуі қажет болды:
- тең құқылы және жауапкершілік ұстанымына негізделген;
- қабылданған мемлекетаралық келіссөздерді міндетті түрде орындау;
- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің қалыптасқан мемлекет-саяси
институттарын өзара мойындау;
- Шекара бұзылмаушылығын және территориялық тұтастықты мойындау;
- Мемлекетаралық қатынастарда экономикалық, саяси және басқа да түрлі
қысымдардан бас тарту;
- өзара әскери әрекеттерді тоқтату сондықтан да бұл тұрғыда жақын
елдердің алдымен интеграциялануы дұрыс жасалған қадам -
Еуразиялық Одақ құру болған еді.
Еуразиялық Одақ (ЕАО) жобасы осындай жағдайларды ұсынылған
болатын. Еуразиялық Одақ идеясы алғаш рет Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың 1994 жылы 29 наурызда ресей федерациясына арнайы
сапарындағы Мәскеудің М.Ломоносов атындағы университетінде лекциясында
егжей-тегжейлі баяндалды. Мұндай бастаманы ресейдің ең ежелгі
университетінің ғылыми элитасы құптап, ұсынысты қызу қолдады.
Жобаны ұсынушы Н.Назарбаев: Идеяны өмір шындығына айналарына
толық сенемін, онда альтернатива жоқ, тек болашақ қана ... Және де бұл
идеяның авторы мен емес, халықтың өзі. Ал мен тек оны жалпылап халыққа
жеткізу белсенділігін өзіме алдым, - деді [1, 94 б.].
Қазіргі уақытта еуразияшылдықтың дамуын үш кезеңге өзекті
мәселелердің біріне айналуда. Еуразияшылдықтың дамуын үш кезеңге бөлуге
болады: еуразияшылдықтың идеялық қалыптасуы (П.Чадаев, Н. Гоголь,
Ф.Достоевский, Н.Данилевский, К. Леонтьев және т.б.); классикалық
еуразияшылдық (ХХ ғасыр 20-30жж.); неоеуразияшылдық.
Бүгінде Еуразия тек өзінің еуразиялық ғана емес, дүниежүзілік
даму территориясы 22402 млн. шаршы км. жуық, яғни планетаыздың жер
қабатының 16 бөлігін алып жатыр, ал тұрғындары – шамамен 290 млн. адам.
Мұнда 170-тен астам ұлт, халық, ұлттық және этникалық топтар өмір сүруде.
Еуразияның географиялық және этникалық типті бөліп айта аламыз.
Еуразияшылдық концепциясын, шын мәнінде, өзіндік ерекшелік тарихи-мәдени
концепция деп атауға болады.
Еуразияның нақты геосаяси және үлкен тұрақтылығы алғаш рет Шыңғысхан
империясының сынынан өткен болатын. Жазық материктік еуразия территориясын
үш өткен болатын. Жазық материктік еуразия территориясындағы үш жүз жылдан
астам уақыт бойында моңғолдардың үстемдік етуінің түп тамыры осында.
Ешқандай шапқыншылықтың үш жүз жылға созылуы мүмкін емес еді. Яғни, бұл
территорияда жүзжылдықтар бойына өте үлкен күрделі этномәдени және геосаяси
синтез қалыптасты. Қазіргі кезде еуразия республикаларының тұрғындарының
интернационализациялануы жалғасуда, сондай-ақ миграциялық одан әрі
жақындасуның дамуына алып келеді. Ал бұл біздің қоғамымыздағы жылдан-жылға
етек алған аралас ұлтты некеге отырулардың куәсі. Мысалы, статистикалық
көрсеткішетр бойынша, Қазақстанда 750 мыңға жуық әр ұлттан құрылған отбасы
өмір сүруде әрбір жетінші нәресте осындай отбасыларда дүниеге келуде.
Осылайша, мәселе бұрынғы КСРО-ның әкімшілдік-әміршілдік экономикасын
қайта орнату туралы емес, ал КСРО-ның құлау кезеңіндегі шаруашылық
байланыстардың үзілуімен тереңдеген экономикалық дағдарысты бірігіп жеңу
жолы жайында болды. Жобада экономикалық егемендік пен экономикалық
интеграцияның үйлесімділігі жеткілікті түрде анық және нақты көрсетілген
болатын.
Посткеңестік кеңістіктегі жаңа тәуелсіз мемлекеттердің тұрғындары
саяси этникалық құрамды болып келеді. Әсіресе Қазақстан тұрғындары
этникалық құрамының еуропа тектес болуын, оның еуропалық өркениет пен
мәдениетке жақындасуына әсер етуші фактор ретінде қарастырамыз. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ идеясын алғаш болып ұсынуының да мәні
тереңде. Сол уақыттан бергі бұл идея төңірегіндегі пікірталастар,
ақпараттар тасқыны және Достастық елдері арасындағы ғылыми конференциясының
сапалылығы артуда. Жобаның бір кездері жоғалған гуманистикалық, жалпы
адамзаттық құндылықтарға бағытталғандығы оның маңыздылығын арттырады.
Еуразия мемлекеттерін ғасырлар бойы байланыстырып тұрған ортақ тарих,
тұрмыс-тіршілік ғұрыптарының бір болуы, мәдени мұралары, сондай-ақ адам
тағдырларының ортақтығы ондағы интгерациялық процестердің кең алғышарттары
болып табылады. Бір кездері Украинаны азат еткен мыңдаған адамдар,
Смоленщинадан Қазақстанға келген алғашқы тың игерушілер, кезіндегі
Беларусьтен Қазақстанға еркін келіп жұмыс істеген инженерлер бүгінгі таңда
елдердің тарихында болмаған шекара, кеден және бұл процесс олар үшін жат.
Яғни айтқанда, Еуразия континентіндегі посткеңестік мемлекеттердің
жаңа бір интеграциялық толқынға ұмтылыстарына бұрынғы КСРО халықтарының
этникалық, әлеуметтік-мәдени жақындықтары, жоғарыда айтылғандай олардың
ортақ тарихи, адамдардың жанұялық, мүліктік және басқа да байланыстары,
ұжымдасулық психология, әлеуметтік идеология элементері мен дәстүрлері
және т.б. өте үлкен әсерін тигізуде. Сондықтан да жаңа бір географиялық,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени кеңістік құрылу жөнініде сөз болмайды,
болмуы да керек деп ойлаймыз. Себебі, бұл континенттегі интеграциялық
процестердің қарқын алуы. Ол туралы көптеген ойлардың ұсынылуы объективті
және табиғи процесс деп есептейміз.
Еуразиялық идея – халықтың өзара сенімділігін, қарым-қатынасын тереңдетуге,
жетілдіруге ұмтылыс болып табылады. Бұл идеяға ғылымның алғашқы
бетбұрыстарынан кейін-ақ, Еуразиялық Одақ құру жобасының толық нұсқасы
дайындалып, Достастық мемлекетері басшыларына, БҰҰ-на таныстырылды. Және
Мәскеуде өткен (қазан, 1994 ж.) Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
мемлекет басшылары саммитінің күн тәртібіне енгізілді. Бұл ұсыныс тереңге
талқыға салынғаннан кейін саммит соңында, Достастық мемлекетерінің басшылар
Кеңесі, ұсынылған негізгі идеяны Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
шеңберіндегі интеграциялық процестерді тереңдету мақсаттарында
қолдану қажеттілігі туралы қорытындылар жасады.
Нарықтық реформаны ойдағыдай өткізудің маңызды кепілдерінің бірі – Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы елдерінің ұлттық заң шығаруларын жетілдіру болып
табылады. Осыған орай Еуразиялық Одақ құру жобасында мемлекеттердің
шаруашылық қызметтерінің заңдық негіздерін бір-біріне жақындата түсуге
ұсыныстар жасалынды. Себебі олардың арасындағы айырмашылық экономикалық
интеграция процесіне елеулі кедергілер келтіретіні баршамызға мәлім.
Жобада Тәуелсіз мемлекеттер достастығы қауіпсіздігі мәселелеріне де көп
назар аударылды. Достастық мемлекеттерінде, сондай-ақ сыртқы шекаралардағы
сол кездегі жағдайды ескере отырып, бұрынғы кеңістіктің әр қилы жанжалдар
етек алып, Тәуелсіз мемлекеттер достастығынан тысқары шиеленіс ошақтарының
ықпалына да ұшырап, тұрақсыздық аймағына айналып отырғандығын ашық айту
қажет болды. Сыртқы шекараны қорғау және кикілжің аймақтарындағы жағдайды
қалпына келтіру мүдделі сипаттағы мәселелер төңірегінде бірауыздылық
танытуды талап етеді.
Экологиялық қауіпсіздік мәселесіне де арнайы тоқталған-ды. Ол ТМД
елдерінде күні бүгінге дейін өткірлене түсуде. Ондай өзекті мәселені әркім
өз бетінше шеше алмайтыны бізге мәлім. Гуманитарлық ықпалдасудың да тиімді
тетіктері ұсынылған болатын. Жалпы айтқанда жоба бес бөлімнен тұрды.
1. Бірлестік қағидасы
2. Экономика
3. Ғылым, мәдениет, білім
4. Қорғаныс
5. Экология
Интеграция жайындағы бұл пайымдау 1994 ж. қалыптасса да, жобаның
барлық қағидалары бірден жүзеге аспағанын білеміз. Біздің ойымызша жобаның
ұсынылуына екі түрлі себеп басты түрткі болды. Біріншіден – кешегі кеңестік
елдерде бір уақытта туындап жатқан бұдан былайғы интеграцияны дамыту
жайындағы ұсыныстардың көңілге қонымдыларын сұрыптап, жалпы жинақтама
жасау. Екіншісі – ТМД институттарының сылбыр қызметтеріне жаңа қарқын
беру.
Мұндай одаққа бірігіудің негізгі қағидалары – теңдік, суверенитетті
жоғары бағалау, территориялық біртұтастық және мемлекеттік шекараларға қол
сұқпаушылық, әрбір адамның жекелік және тұлғалық құқылығы. Осы тұста
Қазақстан Президентінің: Теңдікке, еріктілікке және өз мүддесін
ойлаушылыққа негізделген интеграция тек Еуразияның лайықты болашағын
қамтамасыз етіп қана қоймай, ХХІ ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
ең басты, ең зор сипатына айналары сөзсіз [1, 112 б.]. – деген сөздері
зор маңыздылыққа ие.
Біздің ойымызша, ЕАО идеясы алғашында саяси карьерасын бұрынғы
кеңестік республикалар негізінде қалыптастырғандар үшін кері көзқарастар
туғызды. Дегенмен, бұл мәселенің қозғалуына ТМД-ның қызмет етпейтін
құрылымдарын жаңа енгізулермен алмастыру көзделінген және процесін байқауға
болатын.
Ресейдің әлеуметтік ғылымдар Академиясы сессиясында сөйлеген сөзінде
Н.Назарбаев ТМД–ның басты сәтсіздіктері себептерін қортындылай отырып, бұл
кеңістіктегі сәтті интеграциялық бастаулар ЕАО құру үлгісінде келтірілген
ұсыныстар негізінде дамуының болашақта жетістіктерге жеткізетіндігіне үлкен
сенімділік білдіреді. Сондай-ақ, бұрынғы кеңес кеңістігіндегі ТМД-ның
жалғыз интеграциялық форма бола алмайтынын, аймақтық және салалық
бірігулердің қалыптасу қажеттілігін айтып өтті.
Уақыт өткен сайын мұндай көзқарастың дұрыстығы айқындала түсуде.
Осының дәлелі: ТМД территориясында қалыптасқан аймақтық бірлестіктер (олар
туралы алдынғы бөлімдерде қарастырылды).
Ағайынды елдердегі интеграция жақтаушыларының күш-жігерлерінің
нәтижесі ретінде 2000 жылдың 10 қазанында астана қаласында Беларусь
Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Ресей
федерациясы және Тәжікстан республикасы президенттері еуразиялық
экономикалық қауымдастық құру туралы келісім-шартқа қол қойылды.
Бұл қауымдастықтың құрылуына дейінгі ТМД елдері арасындағы
интеграциялық процестердің даму хронологиясын келесідей сипаттауға болады.
1. Экономикалық одақ құру туралы Келісім-шарт, 1993ж., (ТМД-ның 11
мемлекеті).
2. Еркін сауда аймағын құру туралы келіссөз, 1994ж., сәуір (ТМД
мемлекеттері).
3. Кедендік одақ келіссөз, 1995ж., қаңтар (Беларусь, Қазақстан,
Ресей).
4. Интеграцияны экономикалық және гуманитарлық аймақтарда тереңдету
туралы келісім-шарт 1996 ж., наурыз (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей).
5. Тауар, қызмет, еңбек және капиталдың ортақ нарығын құрудың
бағыттары туралы шешім, 1997 ж., қазан (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей).
6. Кедендік одақ және ортақ экономикалық кеңістік құру туралы келісім-
шарт, 1999 ж., ақпан (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан).
7. ЕурАзЭҚ құру Келісім-шарт, 2000 ж., қазан (Беларусь, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан).
Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың құрылуы 1994 ж. наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың ЕАО идеясының мәреге
жеткен десек артық болмайды.
Аймақтық бірлестіктердің сәтті қызмет етуі мен экономикалық
тиімділігі келесі факторлардан тәуелді: интеграциялық бірлестікке кіретін
елдердің санынан; интеграцияланушы елдердің ғылыми-технологиялық
деңгейінен, экономикалық дамуынан және еларалық экономикалық өзара
байланыстардың даму деңгейінен; интеграцияға дейінгі болған сауда
барьерлерінің деңгейінен.
Тағдырлары ұқсас бұл мемлекеттердің жас ұйым құруына және оның
дамуына оң ықпал ететін, оның құрамына кіретін елдердің бірқатар
бәсекелестік артықшылықтарын көрсетуге болады:
- ұтымды географиялық орналасуы;
- КСРО –дан мұралық еткен өндіріс саласындағы бірқатар әдістер,
- Жоғары білімді және кәсіби машықталған деңгейдегі еңбек
ресурстарының жеткіліктілігі;
- кейбір өнеркәсіп салаларындағы сирек технологиялардың болуы;
- салааралық байланыстарды дамыту үшін материалдық алғышарттардың
жеткілікті болуы және салыстырмалы түрде дамыған өндірістік әлеумет.
ЕурАзЭҚ елдері интеграциясын меңзеген басты алғышарттардың маңыздысы
– жекеленген елдердің ішкі нарықтарының, әлемдік түсінікке сай,
сыйымдылығының аздығы және рационалды қалыптастырылған транспорттық
коммуникациялық желінің жоқтығынан оның бытыраңқылығы.
Ішкі нарық сыйымдылығының жеткіліксіздігі қазіргі заманғы
бәсекелестік қабілетті өндірістің қалыптасқан және тиімді қызмет етуіне
мүмкіндік бермейді.
ЕурАзЭҚ 1995 ж. қалыптасқан ТМД территориясындағы Кедендік
одақтың (КО) негізінде құрылды. Себебі КО-ң алға қойған мақсаттары мен
міндеттері ЕАО жобасының қағидаларын қанағаттандыратын еді. Жалпы айтсақ,
бірігудің негізгі ұстанымдарының үштен бірі КО мемлекеттерінің
ұйымдастырушылық және алынатын құжаттарында көрініс тапты .
Кедендік одақтың қалыптасу процесінде бірқатар проблемалар айқын
көрінді. Ең алдымен, Кедендік Одақ ТМД ішілік оқшауланудың пайда болуын
білдіреді және сепаратистік үрдісті оятады деген қорқыныштар қалыптасты.
Уақыт өте келе мұндай қауіптің жоқ екенін дәлелдемесе де болады. Сондай-ақ,
мұны әлемдік қауымдастықтағы интеграциялық ықпалдасулардың қалыптасу
тәжірибелері де куәландырады. Яғни, ең әуелі бір-біріне жақындасу
нәтижесінде екі немесе бірнеше елдерден тұратын орталықтардың құрылуы,
болашақта басқа да мемлекеттердің оған топтасуы. Әлем тарихындағы мұндай
мысалдың анағұрлым айқын көрнісі – Батыс Еуропалық интеграция. ТМД
елдерінің еуразиялық идея тұтқасын енді-енді ұстағанын айтсақ, ал еуропа
елдерінің әр алуандықтан туындайтын тұтастық деген еуразиялық тезисті
тәжірибе жүзінде көп жылдардан бері жүзеге асырып келе жатқандығын айта
аламыз.
Сондай-ақ, посткеңестік кеңістіктегі интегрциялық процестер жалпы
қауіп-қатерлердің, мысалы: саяси экстремизм, терроризм, нашақорлыққа
байланысты сауда түрлерінің айқындалуынан кейін қарқын алды деген сияқты
пікірлерді де жиі естиміз. Осындай реттегі сұрақтардың біріне берген
жауабында ЕурАзЭҚ бас хатшысы Г. Рапота, былай дейді: Біздің жағдайымызда
қандай да бір экономикалық қауіпке қарсы ұйымдасу туралы сөз қылуға болады,
мысалы, ғаламдану процесіне қарсы. Оның басты қауыпі мынада: әлем алтын
миллиард және босқынға ұшыраған тұрғындарға бөлініп кетеді және аралық
шекаралар кез-келген жерден өтуі мүмкін, ол ресей территориясынан немесе
Ресей мен Батыс арасындағы шекарадан, немесе шығыс жақ беткейден – оның
барлығы әртүрлі жағдайлардан тәуелді .
1995 ж. Кедендік Одақтың құрылыуының қайнар көзі, ЕАО идеясымен
сабақтасып жатқанын айттық. ЕАО – посткеңестік кеңістіктегі әлеуметтік-
экономикалық модернизацияны, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту
мақсаттарындағы тәуелсіз мемлекеттер интеграциясының формасы болып
табылады . Нақ осы айтылған көзқарас ТМД кеңістігіндегі интеграциялық
процестердің дамуын анықтаушы факторға айналды. Кедендік Одақты (КО) құру
мақсатқа қол жеткізу құралы болды, яғни одаққа қатысушы экономикаларының
барлық сфераларының неғұрлым терең интеграциялануына жағдайлар жасау терең
қарстырылды.
1995 ж. 6 қаңтарында Ресей Федерациясы мен Беларусь республикасы,
онан кейін 20 қаңтарда Қазақстан Республикасымен КО туралы келісімге қол
қойылды. Ресей, Қазақстан және Беларусь араларындағы шамамен 8,5 мың км.
созылатын шекара ашылды. Міне осы күннен бастап біз бірінші рет, КО ретінде
ЕАО жобасының бір бөлімі жүзеге асырылды деуімізге болады.
Келісуші жақтардың ұстанған мақсаттары ретінде келесілер анықталады:
- шаруашылық субъектілер арасындағы еркін экономикалық әрекеттесудегі
кедергілерді жою арқылы бірлесе отырып өз елдерінің әлеуметтік-
экономикалық прогресін қамтамасыз ету;
- экономикалық даму тұрақтылығы, еркін тауар айырбас және адал
бәсекелестікті қамтамасыз ету;
- өз елдерінің экономикалық саясаттары коорданациясын нығайту ұлттық
халықтық шаруашылықтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету;
- ортақ экономикалық кеңістіктің қалыптасуына жағдайлар жасау;
- Кедендік Одақтың мүше-мемлекеттерінің әлемдік нарыққа белсенді
қатысуына жағдайлар жасау;
- Қатысушы жақтар Кедендік одақты, шаруашылықты жүргізудің нарықтық
қағидалары және үйлестірілген заңдар арқылы ортақ кедендік
территория және экономиканы реттеудің біртиптес механизміне
негізделеген мемлекетердің экономикалық бірлестігі анықтады.
КО шеңберіндегі жоспарланған шараларды екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Бірінші кезең – 1994ж. 15 сәуіріндегі еркін сауда құру туралы келісім
механизмін жүзеге асыру және ең алдымен өзара саудадағы тарифтік және
сандық шектеулерді алып тастау. Сондай-ақ, сыртқы сауда, кедендік, валюта-
қаржылық, салық және басқа да сыртқы экономикалық қызметке қатысты ұлттық
заңдарды біріздендіру жоспарланған кезең.
Екінші кезең – мемлекеттердің кедендік территорияларын отақ кедендік
территорияға біріктіру, кедендік Одақтың халықаралық құқықтық субъектілігі
және халықаралық деңгейде бекіткен келісімдер жайы туралы мәселелерді шешу.
Қол қойылған құжаттардың тағы бір маңыздысы, КО құрумен қатар 1995ж.
20 қаңтарында Қазақстан Республикасы мен Ресей федерациясы үкіметтері
арасындағы сыртқы экономикалық қызметтерді реттеудің ортақ тәртіптері
туралы Келісімге қол қойылды. Мұндай келісім бұдан бұрын Ресей мен Беларусь
үкіметтері арасында қабылданған болатын.
Сондай-ақ, өзара ынтымақтасуды одан әрі тереңдету мақсатында
қабылданған шешімдердің орындалуын қамтамасыз ету үшін үкімет басылары
қызметтерінің бағдарламасын бекітті. Ол негізінен, Кедендік одақты құру
бойынша шаралар; заңдарды біріздендіру; достық, ынтымақтастық және өзара
көмек туралы келісім шарттарды жүзеге асыру; өндіріс пен кәсіпкерлікті
дамыту бойынша; қаржы және төлем қатынастары облысындағы ынтымақтасу
жөніндегі шараларды қамтыды. Және бұлардың барлық пункттерінің орындалуын
жүзеге асыру 1995 ж. соңына дейін жоспарланғанмен оның орындалуы бірнеше
жылдарға созылды.
Бұл бағдарламаның жұмысын координациялау үшін және оның орындалуына
бақылау жасау мақсатында үш мемлекеттің үкімет комиссиялары құрылған
болатын. Сөйтіп, КО құрылуының алғашқы жылғы нәтижесі, өзара саудада
қызметерді реттеу тәртіптерінің бір-біріне неғұрлым жақындастырылуымен,
кедендік қызметтерді басқарудың ортақ қағидаларын енгізулермен көрінді.
Бұл жетістіктер 1995 ж. екінші жарты жылдығындағы Кедендік одақ
елдерінің өзара сауда көлемінің ұлғаюында көрініс тапты. Мысалы, 1995 ж.
Беларусьтің Кедендік одақ елдерімен сауда айналымы 68 пайызға өсті,
Қазақстандікі - пайызға, Ресейдікі – 12 пайызға өсті.
1996 ж. бұл өсімнің жалғасын тапқандығын айта аламыз: Беларусьте – 27
пайызға, Қазақстанда - 31 пайызға, Ресейде -17 пайызға, осы жылы одаққа
қосылған Қырғызстанда – 44 пайызға өсті. Ал 1997-1998 жж. сауда көлемдері
қысқарды, оның басты себептеріне қосылған құнға салынатын салық және
Ресейдегі қаржы дағдарысы және басқа да, еркін сауда режиміне қатыссыз
жағдайларға байланысты орын алғандығын айта кетуіміз керек.
1998ж. тамызындағы ресейдегі дағдарыстан кейін, мысалы Ресей сол жылы
сауда балансын жақсарту мақсатында қосымша 3 пайыздық импортық баж енгізді.
Қазақстан көршілес елдерден келетін арзан импорттан өз өндірушілерін қоғау
үшін. Өзбекстан және Қырғызстаннан әкелінетін бірқатар тауарларға тыйым
ретінде 200 пайыздық баж орнатты, сондай-ақ Ресей Федерациясынан әкелінетін
азық-түлік тауарларының 21 түріне шек қойды, осылайша оларды еркін сауда
режимінен шығарды. Беларусь укіметі 1998 ж. тұтыну нарығын қорғау
мақсатында көптеген тауарлар экспортына (ауылшаруашылық өнімдеріне де )
шектеулер енгізді (ең алдымен Ресейге).
Кедендік одақтың қызмет атқаруының бірінші кезеңінен-ақ байқалған
кемшілік, ондағы мемлекетаралық атқарушы құрылымдардың болмауынан,
ұйымдастыру ісіндегі едәуір проблемалардың тууынан, Кедендік одаққа
қатысушы-мемлекеттер алғашқы бір жарым жыл ішінде серіктестіктермен
келісілмеген түрде бірқатар ішкі шешімдер қабылдап үлгерді. Кедендік одақ
бұлайша ары қарай бет алысы жас қалыптасқан интеграциялық бірлестіктің
дамуына күмән келтіретіні айқын болды.
1998 ж. ресейлік ешбір елмен келіспеген ретте, бір жақты тәртіппен
үшінші елдермен сыртқы саудадағы тарифтік және бейтарифтік реттеу
жүйелеріне өзгерістер енгізуі туралы шешім қабылдады. Дәрі-дәрмек затары,
ет-сүт және басқа да бірқатар азық-түлік тауарлары импортына кедендік баж
ставкалары өзгертілді, Ресейге импортталған ақ қантты, шала өндірілген
қантты, крахмал тасқындарын лицензиялау енгізілді, сондай-ақ көптеген
тауарларға қосымша импорттық баж енгізді. Ресейдің экономикалық басқару
органдарының мұндай шешімдері Беларусь Республикасының саяси және іскерлік
орталарда өте ауыр қабылданды. Себебі Беларусьтың сыртқы саудасының 23
бөлігі Ресей рыногына бағытталған, ал ресейлік сыртқы сауда неғұрлым Батыс
рыногына бағытталған. Осы тұрғыда одақтық мемлекет акциясының беларустік
экономика үшін қаншалықты шығын келтіргендерін есептеу қиындықты
тудырмайды.
Одақтық қатынастарда міндеттілікті сезінбеу кең тараған құбылысқа
айналды. Мысалы, Қырғызстан Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүшеліке енуімен
Кедендік одақ мүше-елдерімен келісілмеген түрде жаңа ойын шарттарына
бағынды. Сондай-ақ валюта шығу немесе алып кірудің ортақ (бірдей) тәртіптің
жоқтығы.
Кедендік одаққа қатысушы-мемлекетер Президенттері 1993 жылдың 29
наурызында Экономикалық және гуманитарлық облыстардағы интеграцияны
тереңдету туралы келісім-шартқа қол қойды. Қатысушы жақтар жақындасуға күш-
жігерлерін бірігіп бағыттауға шешім қабылдады.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың
Независимая газета бас редакторының төрт қосу N Келісім-шартының мәні
туралы сұрағына былай деді: ... Бұл альянс ТМД шеңберіндегі интеграцияның
ең жоғарғы сатысына айналды .
Келесідей міндеттердің орындалуын жоспарлау интеграцияның негізгі
мақсаттарын құрады: өмір сүру деңгейін бірте-бірте жақсарту, жеке
тұлғалардың еркіндігі мен құқығын қоғау, әлеуметтік прогреске қол жеткізу;
мемелекеттердің тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ету; тауар; қызмет;
капитал және жұмыс күшінің ортақ нарығының тиімді қызмет етуін қамтамасыз
ететін ортақ экономикалық кеңістікті қалыптастыру, ортақ транспорттық,
энергетикалық, ақпараттық жүйелерді дамыту; азаматтарды әлеуметтік
қорғаудың минималды стандарттарын жасау; білім алу және мәдениет пен ғылым
жетістіктеріне келісілген түрде жүргізу, халықаралық сахнада тиісті орынды
иемденуді қамтамасыз ету; қатысушы жақтардың сыртқы шекараларын бірігіп
қорғау, қылмыс пен терроризмге қарсы күрес.
Интеграциялық толқынның бұл кезеңіндегі бір ерекшелік, Келісім-шарт
мақсаттарына қол жеткізу үшін Мемлекетаралық кеңес, Интеграциялық комитет
және Парламентаралық комитет құрылды. Мұндай органдардың құрылуы Кедендік
одақтағы ұйымдастыру жұмыстарын салауатты жүргізудің кепілі екендігін айта
аламыз.
Барлық орындалған жұмыстар, сондай-ақ 1996 ж. 29 наурызындағы келісім-
шартты жүзеге асырудың алғашқы тәжірибелері интеграцияның жақын аралықтағы
мақсаттары мен міндеттерін нақтылау қажеттілігін анықтап берді. Бұл Келісім-
шартта келісілген мақсаттар мен міндеттердің барлық спектрлері бойынша
жұмыс жүргізуге ұмтылыс, тұтастай Достастықта қарастырылып кеткен өзара
әрекеттесу мәселелерін қайта қарауға алып келетіні сөзсіз. Қабылданған
шешімдердің орындалу нәтижелерінің анағұрлым сәтті болуы да мүмкін еді,
бірақ құжаттардың қайталануы, атқарушы органдардың қарсыласуы, мүдделердің
серпін алуы сияқты салдардың тууы да анық болды. Қатысушы жақтар
үкіметтерінің қолдауымен Интеграциялық комитеттің төрт мемлекеттің өзара
әрекет етуіндегі маңызды бағытын анықтауға бел бууы, мұндай жағдайды
болдырмас үшін жасалған әрекеттеріне ұқсады.
1998 ж. 22 қаңтарында Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңестерінің
Мәскеуде өткен кезекті жиналысында кеңестің төрағасы Қазақстан Президенті
Н.Назарбаев Кедендік одақ территориясында Ортақ экономикалық кеңістік құру
және елдер мен халықтардың бір-бірімен тығыз қатынастар орнатуына ең
қарапайым мүмкіндіктерді жасау ұсыныстар айтқан болатын. Бұлар Кедендік
одақ тарихына Қарапайым адамдар мүддесіне сай он жеңіл қадам деген атпен
енді. Бұл бағдарлама келесідей шараларды бірігіп жүзеге асыруды көздеді:
азаматтық алуды жеңілдетілген ережелерін енгізу; бір мемлекет
территориясында тұратын басқа мемлекет азаматтарына максималды қолайлы
жағдайлар жасау; төрт мемлекет азаматтарына осы мемлекеттер арасындағы
шекаралық, кедендік және басқа да бақылау түрлерінен еркін өтуіне жағдайлар
жасау; бір мемлекет территориясында тұратын басқа мемлекет азаматтарына
дереу қажетті медициналық көмек көрсетудің бірдей шарттарын қамтамасыз ету;
төрт мемлекеттің шекарасы арқылы келісілген соммада шетел валютасын
тасымалдауға рұқсат ету; өндірістік және басқа да коммерциялық қызметке
арналмаған жүктерді тасымалдау мүмкіндіктеріне келісілген ретпен рұқсат
беру; газет, журнал және басқа да мерзімдік басылымдарға төрт ел арасындағы
еркін жазылуды қамтамасыз ету; осы елдерде бір-бірінің территориясында және
радио хабарларын таратуға қолайлы жағдайлар жасау; орта білім туралы
аттестат, арнайы және жоғары білім туралы диплом, ғылыми дәрежесі мен
атағы туралы құжаттарды өзара бірдей қабылдау; төрт мемлекеттердегі оқу
орындарында білім алу құқықтарының теңдігін қамтамасыз ету; төрттік
мемлекеттер арасындағы ақша аудару немесе пошта қызметтерін пайдалану
процедураларын жеңілдету; төрттік мемлекеттерде шағын және орта
бизнеспен шұғылдануға максималды жеңілдіктер жасау. Бұл ұсыныс
Мемелекетаралық кеңестен (Минск, мамыр 2000 ж.) қолдау тауып оны жүзеге
асырудың бірқатар нақты ұйымдастырушылық шаралары анықталды [77, 2б.].
Жоспарланған келісім-шарттың толық мәтіні 1998 жылдың орта кезінде
дайын болды және ол Кедендік одақ және Ортақ экономикалық кеңістік туралы
келісім деген атты иемденді.
1999 ж. 29 наурызындағы бастапқы келісім-шарттың логикалық жалғасы
болып табылатын жаңа Келісім-шарт, ортақ экономикалық қызметерді тарифтік
және бейтарифтік реттеуді сәйкестендіру шараларын ары қарай дамытады және
нақтылай түседі деп күтілді.
Сонымен қатар жаңа Келісім-шарт базалық Келісім-шарттағы ортақ
экономикалық саясатты қалыптастыру және инфроқұрылымды дамыту, қызмет,
еңбек және әлеуметтік саясат ортақ нарықтарын қалыптастыру, ғылыми-
технологиялық және ақпараттық кеңістіктерді, Келісім-шартқа жаңа
мемлекеттердің қосылуының құқықтық негіздерін қалыптастыру бөлімдерін
тереңдетеді және ауқымдандыра түседі. Бұл Келісім-шарттың басты мақсаты
кедендік одақты қалыптастыруды аяқтау және Ортақ экономикалық кеңістік
(ОЭК) құру болды .
Кез-келген халықаралық деңгейде жасалған Келісім-шартқа бір
мемлекеттің қосылуы - бұл өте күрделі экономикалық және құқықтық
процедура. Мұндай процедураның екі түрі болады; біріншісі – шектеулі түрде
қосылуы, бұл қосылушы мемлекттің келісім-шартқа қатыспай-ақ ондағы
міндеттерді орындауды ерікті түрде құптауы, екінші – толық қосылуы, бұл
келісім –шартқа толық қатысуын заңды түрде бекітуін білдіреді.
Кедендік одақ шеңберіндегі қабылданған барлық келісім-шарттар және
келісімдерге қосылудың екінші түрі қарастырылған. Сондықтан да бұл
бірлестікке басқа мемлектердің мүшелікке енуі ұзақ әрі күрделі
ұйымдастырушылық жұмысты талап етеді.
Тәжікстан Республикасының президенті Э. Рахмонов 1995 ж. қыркүйегінде
өз мемлекетінің кедендік одақ туралы келісімге қосылуына дайын екендігін
жария етті. Дегенмен тәжікстандағы кеден кодексі, яғни оны кедендік одаққа
қатысушы мемлектердің заңдарымен үйлестіру және т.б. сияқты мәселелр ұзақ
уақытты талап етті.
1998ж. 13 қарашада Тәжікстан Республикасының парламенті 1996 ж. 29
наурыздағы Интеграцияны экономикалық және гуманитарлық облыстарда тереңдету
туралы Келісім-шартты бекітті. Бұл осы келісім-шартқа Тәжікстанның қосылуы
туралы шешімге бес мемлекеттің қол қоюына заңды негіз болды. Сөйтіп, 1999
ж. 26 ақпанынан бастап Тәжікстан Республикасы Кедендік одақтың тең құқылы
мүшесіне айналды. 1996 ж. 29 наурызындағы қол қойылған келісім-шарттан
кейін Н. Назарбаевтың ұсынған төрт қосу N формуласы өзінің шынайы
көрінісін тапты және N- белгісіндегі ел Тәжікстан республикасы болды.
Кез келген халықаралық ұйым, халықаралық келісім-шарттар мен
шешімдерді қабылдау мен орындауда өзінің ұйымдастырушылық –құқылы
мезанизмін және құқылы-субъектіліктерін нақты анықтауы қажет. Біздің
ойымызша КО шеңберіндегі қабылданған барлық келісімдер мен келісім-шарттар
негізінен интеграцияның мақсаттары мен міндеттерін және оларға қол
жеткізудің бағыттары мен кезеңдерін анықтап қана қойған сияқты.
2. ЕурАзЭҚ – тың идеясы, мақсат, міндеттері институтционалдық құрылымы
Еуразия түсінігі біздің лексикон үшін жаңа болып есептелмейді. Бұл
түсінікті Н.Вернадский, Л.Гумилев және басқа да жазушылар, зерттеушілер
мен ғалымдар еңбектерінен кездестіруге болады. Еуразиялық статусқа тұтастай
көпұлтты Кеңестер Одағы жатқызылды, 300 млн. жуық адамдар қоғамы. Сондықтан
түсінігін ең алғаш 1883 жылы австриялық геолог Э. Зюсс әлемнің екі
бөлігінен қолданған болатын [65, 40 б.]. содан бергі әлемдік бірнеше рет
бой көтерген еуразия термині төңірегіндегі мәселелер бүгінгі таңда
шынайы көрініс тапты [66, 163-164 бб.].
Бүгінгі күн талаптарына сәйкестендіріліп ұсынылған Н.Назарбаевтың ЕАО
идеясының түп-тамыры ХХ ғ. 20-30 жж. Ресейлік ойшылдардың еңбектерінде
көрсетілген еуразияшылдық концепциясының кейбір элементтерімен де тығыз
байланысты. 1921 ж. Софияда жас философтар мен публицистер Н.С.
Трубецкий, П.Н. Савицкий, Г.В. Флоровский және П.П. Сувчинскийлердің Исход
в Востоку. Предчуствия и свершения. Утверждение евразийцев атты жинағының
шығуымен еуразияшылдықты зерттеушілердің неғұрлым әйгілілеріне
төмендегілерді жатқыза аламыз – экономист Я.Д. Садовский, географ Л.Н.
Савицкий, философ Л.П. Карсавин, филолог және мәдениет танушы Н.С.
Трубецкий, тарихшы Г.В. Вернадский, публицисттер Г.В. Флоровский, В.Н.
Ильин, Б.Н. Ширяев және т.б. көптеген ойшылдар мен зерттеушілер.
Кеңес Одағы шеңберінде де еуразияшылдықтың алғашқы жұмыстары елеусіз
қалмады. 1929 ж. Қызыл профессура институтымен Марксизмнің жаңаша сынына
қарсы атты жинақ жарық көрді. Ондағы бірқатар арнайы мақалалар толығымен
еуразияшылдыққа арналған болатын [67, 665 б.].
Бірақ еуразияшылдық түсінігінің бұдан ары қарай кеңестік әдебиеттер
беттерінен ХХ ғасырдың 80-жылдарының аяғына дейін көрінбегендігі
байқалады. ХХ ғасыр 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында атақты
ресейлік ғалым Л.Н. Гумилевтің атсалысуымен еуразияшылдықтың қайта оралуын
айта аламыз. Л.Н. Гумилев өзінің этнос туралы зерттеулерінде
еуразияшылдықтың бірқатар идеяларына теориялық негіздемелер жасады.
Бір кездері Л.Н. Гумилев өзінің соңғы еуразиялықпын деп атаса,
бүгінгі таңда біз оны, еуразияшылдықтың қайта жаңғыруына байланысты, жаңа
толқынның алғашқы еуразиялық тұлғасы деп айта аламыз.
Ондаған жылдардан кейін посткеңестік мемлекеттер басшыларының бірі –
Н.Назарбаевтың еуразияшылдық идеяны өз жобасының негізі ретіндегі
ұсыныстары идеяға жаңа өмір беттерін арнады. Н.Назарбаев ғасырға жуық ерте
уақыт бұрын пайда болған теориялық құрылымдар ішінен, КСРО-ның құлауынан
кейін, тарихи тағдырлары ортақ, жақын немесе геосаяси және экономикалық
мүдделері сәйкес елдердің жаңа қауымдастығының қалыптасуына негіз бола
алатындай рационалды компоненттерді іріктей алды.
Еуразиялық одақ концепциясын жария ете отырып, тек ТМД елдері
арасындағы қатынасты дамытуға ғана емес, сондай-ақ посткеңестік кеңістік
елдерінің барлығы дерлік қызығушылық танытып отырған болашақ өркениетті
қоғам құрудың үлгісін (моделін) меңзеген болатын. Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаған үндеуінде былай делінген: ... Біз - өзінің жеке тарихи
және өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі
басқаларға ұқсамайтын болады. Ол өзінің бойына әртүрлі өркениет
жетістіктерін сіңіреді [1, 130-131 бб.].
Бұқаралық баспаларда жарық көрісімен Еуразиялық Одақ жобасы бірнеше
ай ішінде үлкен көзқарастарды еліктірді. Қазақстан және басқа да ТМД
елдерінің баспасөз беттерінде жобаға деген жүздеген үн қосулар мен баға
берулер жарияланды [1, 99-102 бб.]. Сол кезден бастап Еуразиялық Одақ
идеясы төңінегіндегі пікірталастар дезинтеграция немесе реинтеграция
дилеммасына қатысты саяси кристалдануды жеделдетті.
1994 жылдың 14 маусымында Ресей Сыртқы істер министрлігінің
Дипломатиялық Академиясы және ресейлік Бірлік және Келісім Партиясының
парламент фракциясымен ұйымдастырылған еуразиялық интеграцияның
перспективалары дөңгелек столында жоғарыда айтылған мәселе басты талқыға
айналған болатын. Ізінше 18 маусымда, Еуразиялық Одақ жобасы төңірегінде,
еуразия қауымдастығы: әр алуандықтан туындайтын тұтастық тақырыбына
арналған Жаңа келісімге келу клуб-форумының жиналысында өте зор
қызығушылықпен әңгіме, пікірталастар өрбіді.
ТМД-ң жеткіліксіз қызмет атқаруы мен қабілетсіздігінің экономикалық
реформаларға кедергі болатынын ескере отырып, Еуразиялық Одақ жобасының
жаңа тәуелсіз мемлекеттер мүддесін көздейтін нақты интеграциялық
процестерге тек шаруашылық байланыстарды сақтау арқылы ғана емес, сондай-
ақ бірте-бірте нарықтық қатынатар негізінде жаңа байланыстарды
қалыптастыруды ұсынғандығын айта аламыз. Еуразиялық Одақ жобасында былай
делінген: Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тек ұжымдық күш салу арқылы ғана
өтпелі қоғам сәтті модернизацияны жүзеге асыра аламыз. Және біз ТМД-ның
жекелеген елдерінің бұл міндеттері жалғыз шешуге ұмтылыстарының бұрынғыша
нәтижесіз екндігін көріп отырмыз. Экономикалық интеграцияны жаңа
жағдайларда жүзеге асырмайынша сол күйінде қалмақ .
2000 ж. мамырындағы Минскідегі Мемлекетаралық кеңес отырысында
ЕЭҚ - қа қатысушы-мемлекеттер басшылары ЕЭҚ қызметін ары қарай жетілдіру
мен институтционалдық құрылымы есебінен мемлекеттердің экономикалық
интеграцияларын айтарлықтай жеделдету мүмкіндіктері мен әлеуметінің зор
екндігін ескерді. Осы орайда Халықаралық экономикалық ұйым қалыптастыру
жөніндегі құжаттар жобасын дайындау туралы шешім қабылданған болатын.
Нәтижесінде 2000 ж. Астана қаласында еуразиялық экономикалық қауымдастық
(ЕурАзЭҚ) құрылды.
ЕЭҚ-н ЕурАзЭҚ-қа айналуы ЕурАзЭҚ қатысушы-мемлекеттер алдына
интеграция жолында анағұрлым масштабты міндеттерді қойды:
- ортақ экономикалық кеңістікті құруды жеделдету;
- тауар, қызмет, капитал және жұмыс күшінің ортақ нарығын құруды
жеделдету;
- ортақ транспорттық, энергетикалық және ақпараттық жүйелерді
қалыптастыру;
- сыртқы саясатты координациялау;
- сыртқы шекараларды бірігіп қорғау.
Сонымен Кедендік Одағының қызмет ету жылдарында қандай шаралар жүзеге
асырылды? - деген сұраққа жауап беретін болсақ: біріншіден, Кедендік Одақ
ішінде тауар қозғалысындағы сыртқы сауда тарифтері мен сандық шектеулер
алынып тасталды; екіншіден, негізінен ортақ кедендік тарифтер енгізілді
(2000 ж. 17 ақпанында келісімге қол қойылды). Ортақ кедендік территория
құру басталды; үшіншіден, үшінші елдерге қатысты ортақ сауда режимдері
қалыптасуда.
ЕЭҚ ЕурАзЭҚ –тың негізгі тіреуші қызметін атқарды және ол келесі
саты - экономикалық қауымдастыққа өту қажеттігін мойындауға әсер етті.
Кедендік Одағының бес жыл қызметінде қатысушы-елдердің экономикалық
саясаттарында айтарлықтай жақындасу байқалды, сыртқы экономикалық
қызметтерді либерализациялауда және нормативтік құқықтық базаны
үйлестіруде келісілген шаралар жүргізілді.
Сонымен қатар, Кедендік Одақ және тұтастай Достастық қызмет ету
барысында белгілі бір қиындықтар да болды. Ол – қабылданған шешімдер және
олардың міндеттілігінің болмауы.
Интеграциялық процестің даму барысында мемлекеттен тыс жоғары
органдардың рөлі ұлғаюда (2- сурет).
ЕурАзЭҚ өзінің ұйымдастыру-құқықтық тұрғысы жағынан кедендік одақтан
және Достастықтағы басқа да бірлестіктерден бірқатар айырмашылықтармен
ерекшеленеді (бұл оның басты артықшылықтарының бірі):
- бұрынғы алға қойылған мақсаттар мен міндеттердің нақты орындалу
механизмі құрылған. 10 қазан 2000 жылғы жаңа құжат – ЕурАзЭҚ құру
туралы келісім – белгіленген мақсаттарды жүзеге асырудың
механизмдерін қарастырады. Халықаралық ұйым, қауымдастықта қатысушы-
мемлекеттер экономикаларының жақындасуы мен интеграциялануына
негізделген альянс түрінде қалыптасты. ЕурАзЭҚ-ң түпкі мақсаттарына
мемлекеттердің экономикаларының үздіксіз бірқалыпты өсуін қамтамасыз
ету, тұрақты даму және тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылау
қарқынын жеделдету;
ЕурАзЭҚ-тың мемлекетаралық кеңесі
(мемлекет басшылары мен үкімет басшылары)
Парламентаралық Интеграциялық ЕурАзЭқ-тың
Ассамблея комитет соты
ЕурАзЭҚ-тың бас Тұрақты өкілдер
хатшысы комиссиясы
Секретариат
Кесте-2 – Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың құрылымы
- жаңа ұйымның нақты көрсетілген статусы. ЕурАзЭҚ БҰҰ жарғысында
тіркеуден өткен, халықаралық құқықтық-субъектілік ұйым статусына
ие. Кедендік одақ құқықтық тұрғыдан халықаралық құқылы басқа
субъектілермен өзара қарым-қатынасқа түсуге құқылы өз алдына жеке
халықаралық ұйым болған жоқ. Басқа мемлекеттермен және халықаралық
ұйымдармен қарым-қатынас барысында ЕурАзЭҚ, өз мемлекеттерінің
мүдделерін қорғай отырып, қауымдастықтың халықаралық сауда
нарықтарына шығуға және үшінші елдермен өзара тиімді келісім-шарттар
бекітуге, сондай-ақ БСҰ-на мүшеліке енуге мүмкіндіктер туғызды;
- интеграциялық өзара әрекеттің анағұрлым жаңа формуласы.
Қауымдастықта әрбір мемлекет барлық интеграциялық басқару
органдырының жұмысына қатысады. Шешімдерге, барлық мемлекттердің
қатысуымен қол қойылады. Қабылданған шешімдер ұлттық заң
шығарулармен сәйкестендіріле отырып қажетті ұлттық құқықтық
актілерді қабылдау арқылы барлық мемлекетермен орындалады. Келісім-
шарттар барлық қатысушылары ішкі мемлекттік процедураларды
орындағаннан кейін ғана өз күшіне енеді. Мұндай шарттар ЕурАзЭҚ
мүшелерімен қабылданаған шешімдердің орындалуының кепілі болмақ;
- шешім қабылдаудың жаңа тәртіптері. ЕурАзЭҚ құру туралы келісім
–шарт бойынша жоғары орган – Мемлекетаралық кеңес – мүшелік етуді
тоқтату немесе Қауымдастықтан шығу туралы мәселелерден басқа барлық
шешімдерді қабылдайды. Тұрақты өкілдер комиссиясы мен Интеграциялық
комитетте шешім қабылдау тәртібі көпшілік дауыс беруге (яғни, 23
қатыста) байланысты қабылданады. Әрбір жақтың дауыс саны оның
экономикалық әлеуетіне сәйкес келеді: Ресей – 40 пайыз, Беларусь
пен Қазақстан – 20 пайыздан, Қырғызстан мен тәжікстан – 10 пайыздан
дауыстарға ие;
- заңдарды жақындастыру және біріздендірудегі жаңа көзқарастар;
- мемлекеттердің мүшелік шешімдері бойынша міндеттерін орындамаса оның
қауыдастықтағы мүшелік етуі тоқтатылады. Сондай-ақ, ЕурАзЭҚ –қа
мүшелікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz